InfoHub Logo

دۇنيەجۇزىلىك اقىل  مەن ويدىڭ، پاراسات پەن ءپالساپانىڭ كەمەڭگەرى اباي قۇنانبايەۆ حالقىمىزدىڭ ماقتانىشى عانا ەمەس، ۇلتتىق ۇرانىمىز. ول الەمدىك پوەزيا الىبى، كلاسسيك اقىن، ءىرى قوعام قايراتكەرى، ويشىل فيلوسوف، گۋمانيست ءادىل بي، كومپوزيتور، اۋدارماشى. اباي ادام بالاسىنىڭ بۇكىل ءومىر تىرشىلىگىنە رۋحاني ازىق بولاتىن جان-جاقتى قۇبىلىس. سونداي-اق، قازاق حالقىنىڭ رەاليستىك جاڭا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، قازاق پوەزياسىن قوعامدىق دامۋدىڭ وزىق  دەڭگەيىنە باعىتتاپ، ءوز كەزىنىڭ ەڭ باستى ماسەلەلەرىن ءدال بەينەلەپ، دۇرىس قورىتىندى شىعارا بىلگەن پروگرەسشىل اقىن.

كەمەڭگەر اباي ماڭداي تەرىمەن قالامىنان قاعاز بەتىنە توگىلگەن تۋىندىلارىندا ءوزىنىڭ  ءپالساپالىق ويلارىن وزىنە ءتان وزگەشەلىگىمەن باياندايدى. اقىننىڭ سونداي ءپالساپالىق كوزقاراسىنىڭ دامۋىنا جاستايىنان شىعىس پەن باتىستىڭ، ودان قالا بەردى ورىستىڭ ۇلى ويشىلدارى مەن فيلوسوفتارىنىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارى جازىلعان كىتاپ بەتتەرىن پاراقتاپ، سونىمەن سۋسىنداپ وسكەنى زور ىقپالىن تيگىزدى. ماسەلەن، ويشىل اقىن ەجەلگى زامان فيلوسوفتارىنان سوكرات، پلاتون، اريستوتەل، سونىمەن قاتار شىعىستىڭ ۇلى ويشىلى ءال-فارابي مۇرالارىمەن جاقسى تانىس بولدى. ال باتىس ەۋروپا فيلوسوفياسىن ءسوز وتكەندە ولاردان ر.دەكارت، ل.فەيەرباح، ب.سپينوزا، گ.سپەنسەر ەڭبەكتەرىمەن تانىستى. م.اۋەزوۆتىڭ، « ... ءوزىنىڭ راسيونالدىق فيلوسوفياسىن اباي كەزدەيسوق جاساي سالعان جوق، الدىمەن وسىنداي باي مەكتەپتەردىڭ وقۋىنان ءوتىپ الىپ، ءسويتىپ، بۇلاردى ءوزىنىڭ تۆورچەستۆولىق وڭدەۋىنەن وتكىزگەن سوڭ عانا جاساي الدى» دەگەن پىكىرى  ايتقان ويىمىزعا تولىقتاي دالەل بولا الادى.

ابايدىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى مەن عاقليالارىندا «...ادام مەن ادامگەرشىلىك، ۇجدان، مورال فيلوسوفياسىنا توتەلەي قاتىناسى بار، تولىپ جاتقان بولەك-بولەك ءبىر كولەمدى ءارى ساپالى ويشىلدىق پىكرلەرى بار ەكەنى داۋسىز». كەلەلى وي مەن كەلىستى ءسوزدىڭ كەمەڭگەرى ابايدى كوبىنە ادام ءومىرىنىڭ ءمانى، تۇرمىس تىرشىلىگى مەن بولمىسى، ار-نامىسى سياقتى ماسەلەلەر ەرەكشە تولعاندىرعان. ول بىلاي دەيدى:

ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس،
ول ءبىراق قايتىپ كەلىپ، ويناپ كۇلمەس.
«مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ» ايرىلعانىن،
«ءولدى» دەپ ات قويىپتى وڭكەي بىلمەس.

وسى ولەڭ جولدارىنداعى «مەن»  جانە «مەنىكى» دەگەن سوزدەردىڭ نە ەكەنىنە ابايدىڭ وزىنەن تۇتاستاي تولىق جاۋاپ تابا الامىز. «مەن» دەگەن بۇل جەردە اقىل مەن جان بولسا، «مەنىكى» دەپ اقىن ءسوزدى تىكەلەي تانگە قاتىستى ايتىپ وتىر. تۇسىنگەن ادامعا ەكەۋى دە رۋحاني ءتۇپ نەگىز. سونىمەن قاتار، اباي كوبىنە ادام بالاسىنىڭ بويىنداعى جاقسىلى-جاماندى قاسيەتتەرگە تەرەڭىنەن بويلاپ، ءوزىنىڭ ءپالساپالىق وي-تولعامدارىندا ولارعا ەرەكشە توقتالىپ وتەدى. مىسالى، وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە اباي: «كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. سونان قاشپاق كەرەك: اۋەلى – ناداندىق، ەكىنشى – ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشىسى – زۇلىمدىق» دەسە، «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق مالدان باسقا» ولەڭىندە: «ءۇش-اق نارسە - ادامنىڭ قاسيەتى: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» دەپ باسا ايتادى. سوڭىندا اقىن ادامنىڭ تۇلا بويىنداعى وسى اتالمىش ءۇش قاسيەتتىڭ باسىن قوسىپ، ونى ۇلكەن الەۋمەتتىك ىزگى كۇشكە اينالدىراتىن عىلىم دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى.

دانا ابايدىڭ ءپالساپالىق وي-تولعامدارى جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي ونىڭ ولەڭدەرىنەن دە، قارا سوزدەرىنەن دە وزىنە ساي شەبەر سۋرەتتەلگەن قالىپتا كورىنىس بەرەدى. قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا، ابايدىڭ دانالىققا تولى تۋىندىلارى باسقالاردان ءوزىنىڭ استارلى ءارى تەرەڭ ويلىلىعىمەن، ومىرشەڭدىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. سەبەبى، اباي ءومىر سۇرگەن ءداۋىر دە، حالىقتىڭ وعان ارتقان مىندەتى دە، ودان ءپالساپالىق ويلارعا تولى ولەڭدەر مەن عاقليالار جازۋدى تالاپ ەتتى. ال بۇل تۇپتەپ كەلگەندە ابايدىڭ ولەڭىنىڭ ءوز الدىنا ەرەكشە بولىپ، وزىندىك وزگەشەلىگى بولۋىنا الىپ كەلدى.

بۇگىنگى تاڭدا ابايدىڭ ءومىرىن، شىعارمالارىن زەرتتەپ، ولارعا قاتىستى توم-توم ەڭبەكتەر جازىپ جۇرگەندەر بارشىلىق. دەگەنمەن ابايدىڭ ءپالساپالىق ويلارىنا، مۇراسىنا قاتىستى سۇبەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، سونى ەڭبەكتەر دۇنيەگە كەلمەدى. ۇلتىمىزدىڭ ۇلتتىق ۇرانىنا اينالعان كەمەڭگەر ابايدىڭ قاي قىرى بولماسىن جەكە زەرتتەپ، زەردەلەۋدى قاجەت ەتەدى.

دانات جاناتايەۆ  ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، دوسەنت
اقەركە ادەحانوۆا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ،  فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ  1-كۋرس ماگيسترانتى

---