InfoHub Logo

ابيوتيكالىق فاكتورلار قورشاعان ورتانىڭ اۋا رايى، توپىراعى جانە سۋىنا بايلانىستى ەرەكشەلەنەدى. سوندىقتان كلاسسيكالىق جۇيەگە سايكەس ورتانىڭ ابيوتيكالىق فاكتورلارىن فيزيكالىق (تەمپەراتۋرا، جارىق، ىلعال، بارومەترلىك قىسىم)، حيميالىق (اۋانىڭ قۇرامى، توپىراقتىڭ ورگانيكالىق جانە مينەرال زاتتارى، توپىراقتىڭ رن جانە باسقالارى) جانە مەحانيكالىق (تۇرعان جەردىڭ بەدەرى، توپىراقتىڭ جانە سۋدىڭ قوزعالىسى، جەل، قار كوشكىنى جانە باسقالارى) دەپ اجىراتادى. بۇل فاكتورلار تۇرلەردىڭ تارالۋىنا بارىنشا اسەر ەتەدى، ياعني ولار ءتۇردىڭ تارالۋ ايماعىن انىقتايدى، ول دەگەنىمىز ورگانيزمنىڭ سول ءتۇرىنىڭ نەمەسە باسقاسىنىڭ گەوگرافيالىق بەلدەمىن (تارالۋ) ورتاسىن ناقتىلاي تۇسەدى.

ءتىرى ورگانيزمدەرگە ابيوتيكالىق فاكتورلاردىڭ اسەر ەتۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر شەگى بولادى، ول كۇندەلىكتى قالىپتى جاعداي ەسەبىندە جۇرەدى. كەيبىر ورگانيزمدەردە ورتانىڭ وزگەرۋى ۇلكەن اۋقىمدى قامتيدى. وسىنداي ورتانىڭ وزگەرۋىنە توزە الاتىن وگانيزمدەردى ەۆريوبيوتتى (گرەك ءسوزى eurys — اۋقىمدى) ورگانيزمدەر دەپ اتايدى. كەيبىر ورگانيزمدەر ابيوتيكالىق فاكتورلاردىڭ اسەرى شاعىن اۋماقتا عانا بايقالادى. ولاردى ستەنوبيونتتى (گرەك ءسوزى stenos — شاعىن) ورگانيزمدەر دەيدى. ەۆروبيونتتى جانە ستەنوبيونتتى ورگانيزمدەر وسىمدىكتەر اراسىندا دا جانە جانۋارلار اراسىندا دا كەزدەسەدى.

فيزيكالىق فاكتورلار — ابيوتيكالىق فاكتوردىڭ ەدەۋىر بولىگىن قۇرايدى. تەمپەراتۋرا ەڭ ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى، سەبەبى ول تىرشىلىك ءۇشىن شەكتەۋشى فاكتور بولىپ سانالادى. ورگانيزمدەردىڭ بەلگىلى ءبىر تەمپەراتۋرادا نەمەسە باسقاشا تەمپەراتۋرادا تىرشىلىك ەتۋىنە بايلانىستى بىرنەشە جىلىلىق بەلدەۋلەرگە، ياعني تروپيكالىق، سۋبتروپيكالىق، قوڭىرجاي جانە سۋىق بەلدەۋلەرگە بولەدى. تەمپەراتۋرانىڭ جوعارعى جانە تومەنگى شەگى ورگانيزمدەر ءۇشىن بەلگىلى. ورگانيزمنىڭ تىرشىلىگى ءۇشىن قولايلى تەمپەراتۋرانى قولايلى (وپتيمالدى) دەپ اتايدى. كوپتەگەن ورگانيزمدەر تەمپەراتۋرانىڭ 0°-تان t 50°C دەيىنگى ارالىقتا تىرشىلىك ەتە الادى.

ورگانيزمدەردىڭ ءارتۇرلى تەمپەراتۋرادا تىرشىلىك ەتۋىنە بايلانىستى ەۆريتەرمدى ورگانيزمدەر تەمپەراتۋرانىڭ كوپ اۋىتقۋىنا قاراماستان تىرشىلىك ەتە بەرەدى، ستەنوتەرمدى ورگانيزمدەر، تەك بەلگىلى ءبىر تەمپەراتۋرانىڭ از عانا وزگەرۋىنە توزە الادى. ەۆريتەرمدى ورگانيزمدەر كوبىنە، كونتينەنتالدى اۋارايى جاعدايىندا تىرشىلىك ەتەدى. ولاردىڭ مىسالىنا كوپتەگەن جانۋارلاردىڭ تۇرلەرى جاتادى، تۇششى سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن ورگانيزمدەر قىستى كۇنى سۋدىڭ قاتىپ قالعان جاعدايىندا جانە ونىڭ t 40-45 °س دەيىن ىستىق كۇيدە بولسا دا تىرشىلىك ەتە الادى. ەۆريتەرمدى ورگانيزمدەر وتە قاتاڭ تەمپەراتۋرالىق جاعدايدا تىرشىلىك ەتەدى. مىسالى، كوپتەگەن قوس قاناتتىلاردىڭ دەرناسىلدەرى t 50°C سۋدا تىرشىلىك ەتە بەرەدى. ىستىق بۇلاقتاردا (گەيزەرلەردە) t 85 °س تەمپەراتۋرادا كوپتەگەن باكتەريالاردىڭ، بالدىرلاردىڭ، گەلمينتتەردىڭ تۇرلەرى تىرشىلىك ەتەدى. ءبىر جاعىنان، اركتيكانىڭ باكتەريالارى مەن بالدىرلارىنىڭ تۇرلەرى وتە سالقىن تەڭىز سۋىندا تىرشىلىك ەتەدى. كوپتەگەن ەۆريتەرمدى ورگانيزمدەر ورتا تەمپەراتۋراسى «قاتاڭ» بولعان جاعدايدا، تىرشىلىك ەتۋ جاعدايىن وزگەرتىپ، ۇيقىعا كەتەدى. بۇنداي جاعدايلار دا ولاردىڭ زات الماسۋ دەڭگەيى كۇرت تومەندەيدى. ونىڭ مىسالىنا، جاندىكتەر مەن بالىقتاردىڭ تەمپەراتۋرا تومەندەگەن كەزدە ۋاقىتشا ۇيقىعا كەتۋىن ايتۋعا بولادى. سۇتقورەكتىلەردە (ايۋ، بورسىق جانە ت.ب.) وسىنداي قولايسىز جاعدايدا قىسقى ۇيقىعا كەتەدى، بۇل كەزدە ولاردا زات الماسۋى كۇرت تومەندەيدى، ءبىراق دەنە تەمپەراتۋراسى كوپ تومەن تۇسە قويمايدى.

ۋاقىتشا ۇيقىدان انابيوزدى (شالاجانسار) (گرەك ءسوزى ana — قايتا، bios — تىرشىلىك، anabiosis — شالاجانسار) اجىراتا ءبىلۋ كەرەك، ول ورگانيزم ءارتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى، بىردەن ولاردا زات الماسۋى باياۋلاپ، تىرشىلىكتىڭ سىرتقى بەلگىلەرى بولماۋى مۇمكىن. مىسالى، وسىمدىكتىڭ كەپتىرىلگەن تۇقىمى كوپ جىلدار وتسەدە قايتادان ونە بەرەدى. سيستاعا اينالعان ينفۋزوريا 6 جىل ىشىندە تىرشىلىگىن جويمايدى، ال Diaptomus sanguires جۇمىرتقاسى 300 جىلدان ارتىق ۋاقىت تىرشىلىك ەتۋگە قابىلەتتى كەلەدى.

ستەنوتەرمدى ورگانيزمدەر جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر ارالارىندا دا كەزدەسە بەرەدى. مىسالى، كوپتەگەن تەڭىز جانۋارلارى تەمپەراتۋرانىڭ 30°س دەيىن جوعارىلاعان ارالىعىندا تىرشىلىك ەتە بەرەدى. كەيبىر مارجان پوليپتەرى سۋدىڭ تەمپەراتۋراسى 21°س اسسا تىرشىلىك ەتە المايدى.

جانۋارلاردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى ءوز دەنە تەمپەراتۋراسىن تۇراقتى ۇستاۋعا نەمەسە ۇستاي الماۋعا قابىلەتتى. وسى بەلگىسى بويىنشا، ولاردى پويكيلوتەرمدى (گرەك ءسوزى poikiloi — ءارتۇرلى، وزگەرمەلى جانە therme — ىستىق) جانە گومويوتەرمدى (گرەك ءسوزى homoios — تەڭ جانە therme — ىستىق) دەپ بولەدى. ءبىرىنشىسىنىڭ دەنە تەمپەراتۋراسى تۇراقسىز، ەكىنشىسىندە — تۇراقتى. گومويتەرمدىلەرگە سۇتقورەكتىلەر جانە كەيبىر قۇستار جاتادى. ولار ءوز دەنە تەمپەراتۋراسىن رەتتەي الادى، ول فيزيكالىق جانە حيميالىق جولدارمەن رەتتەلەدى. فيزيكالىق تەمپەراتۋرانىڭ رەتتەلۋى تەرى استىنداعى ماي قاباتتارى ارقىلى جىلۋدى ساقتايدى نەمەسە ءجيى تىنىس الۋ ارقىلى ساقتالۋى مۇمكىن. دەنە تەمپەراتۋراسىن حيميالىق جولمەن ساقتاۋ كەزىندە دەنەدەن تەر شىعارۋ ارقىلى رەتتەلەدى. پويكلوتەرمدىلەرگە — كەيبىر سۇتقورەكتىلەر مەن قۇستاردىڭ تۇرلەرىنەن باسقا ورگانيزمدەردىڭ ءبارى جاتادى. ولاردىڭ دەنە تەمپەراتۋراسى سىرتقى ورتانىڭ تەمپەراتۋراسىمەن دەڭگەيلەس بولادى. كەيبىرەۋلەرى عانا دەنە تەمپەراتۋراسىن بەلگىلى ءبىر ورتادا عانا رەتتەي الادى. مىسالى، وسىنداي قابىلەتى بار بالىقتارعا تۋنەستەر جاتادى. پويكلوتەرمدى ورگانيزمدەردە دەنە تەمپەراتۋراسى بەلسەندى بولىپ، زات الماسۋ قارقىندىلىعى ارتقان كەزدە جوعارى كوتەرىلەدى. گومويتەرمدى جانۋارلار سۋىقتان ساقتانا (ميگراسيا، ءۇيقى جانە ت.ب.) الادى.

جارىق — ابيوتيكالىق فاكتورلاردىڭ ءبىرى، اسىرەسسە، فوتو سينتەزگە قاتىساتىن وسىمدىكتەر ءۇشىن ەڭ قاجەتتى فاكتور بولىپ سانالادى. فوتوسينتەزدىڭ دەڭگەيى كۇن ساۋلەسىنىڭ رادياسياسىنا، جارىقتىڭ ساپاسىنا، جارىقتىڭ تارالۋ ۋاقىتىنا بايلانىستى. ءبىراق باسقا ورگانيزمدەر ءۇشىن تەمپەراتۋرامەن سالىستىرعاندا ونىڭ اسەرى شامالى، سەبەبى باكتەريانىڭ جانە ساڭىراۋقۇلاقتاردىڭ كوپ تۇرلەرى تاسقاراڭعىدا ۇزاق ۋاقىت بويى كوبەيە بەرەدى. وسىمدىكتەردى جارىق سۇيگىش، جىلۋ سۇيگىش جانە ىستىققا شىدامدى دەپ بولەدى. كوپتەگەن زووپلانكتوندى جانۋارلار ءۇشىن جارىق جوعارى-تومەن قوزعالۋىنىڭ كورسەتكىشى بولىپ سانالادى. ولار كۇندىزگى جارىق كەزىندە سۋ تۇبىندە بولادى، تۇندە جىلى، قورەگى مول سۋدىڭ بەتىنە قالقىپ شىعادى. كوزى بار جانۋارلار ءۇشىن جارىق باردا قورەگىن اۋلاۋ وتە ءتيىمدى.

كوپتەگەن جانۋارلاردىڭ تۇرلەرىنە جارىقتىڭ كۇندىزگى ۇزاقتىعى ولاردىڭ جىنىستىق ارەكەتتەرىنە اسەر ەتىپ، كۇننىڭ جارىعى ۇزاق كەزدەردە (فوتو كەزەڭ) بەلسەندىلىگى ارتادى، ال قىسقارعان كەزدەردە (كۇز نەمەسە قىستا) بەلسەندىلىگى تومەندەيدى. قۇستاردا فوتو كەزەڭ جۇمىرتقا كلەتكاسىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەدى. كۇن جارىعىنىڭ ازايۋى قۇستاردىڭ ميگراسياسىنا سەپتىگىن تيگىزەدى.

جارىق ءتۇسۋىنىڭ وزگەرۋى فوتوپەريوديزم (گرە ءسوزى photos — جارىق، periodos — اينالىمى) دەپ اتالادى، ياعني جارىق ۋاقىتى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىنىڭ جىلدىق دامۋ كەزەڭى ءۇشىن باستى ءرول اتقارادى. مىسالى، بيداي، س ۇلى، ارپا جانە باسقا داقىلدار سولتۇستىكتە جارىق ۇزاق تۇسكەن كەزدە گۇلدەيدى، جۇگەرى، ماقتا وڭتۇستىكتە جارىق قىسقا تۇسكەن كۇندەردە گۇلدەيدى.

حيميالىق فاكتورلاردىڭ ماڭىزى فيزيكالىق فاكتورلاردان كەم ەمەس. مىسالى، اتموسفەرالىق اۋانىڭ گازدىق جانە سۋلى ورتانىڭ ءقۇرامىنىڭ ماڭىزى زور. كوپتەگەن ورگانيزمدەر ءۇشىن وتتەك قاجەت بولسا، كەيبىر ورگانيزمدەر ءۇشىن ازوت، مەتان جانە كۇكىرتتى سۋتەگى قاجەت.

سۋلى ورتادا تىرشىلىك ەتەتىن ورگانيزمدەرگە سۋداعى گازدىڭ قۇرامى وتە قاجەت. مىسالى، قارا تەڭىزدە كومىرسۋتەك وتە كوپ، سوندىقتان ول كوپتەگەن ورگانيزمدەر ءۇشىن وتە قولايسىز. اتموسفەرالىق اۋاداعى گازدىڭ قۇرامى ءتۇراقتى بولعاندىقتان قۇرلىق ومىرتقالىلارى ولاردىڭ وزگەرۋىن سەزبەيدى. سۋلى ورتانىڭ تۇزدىلىعى دا وتە ماڭىزدى. مىسالى، سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن جانۋارلاردىڭ كوپشىلىگى تۇزدى سۋدا (تەڭىز مەن مۇحيتتاردا)، كەيبىر تۇرلەرى — تۇششى سۋدا، ازداعان تۇرلەرى — تۇزدىلاۋ سۋدا كەزدەسەدى. ىشكى ورتانىڭ تۇزدىڭ قۇرامىن ءبىرقالىپتى ساقتاۋ قابىلەتى سۋ جانۋارلارىنىڭ تارالۋىنا اسەر ەتەدى.

ءتىرى ورگانيزمدەر ءۇشىن رن وزگەرۋى، اسىرەسە، وسىمدىكتەر ءۇشىن وتە ماڭىزدى. ءبىر وسىمدىكتەر قىشقىلدى ورتادا تىرشىلىك ەتسە، ەكىنشىلەرى — ءسىلتىلى ورتادا، ال سۋتەگى يوننىڭ قويۋلانۋى ولارعا وتە ءقاۋىپتى. ەگەر ورتادا رن مولشەرى 0 بولسا، ول جەردە تىرشىلىك ءتىپتى، بولماۋى مۇمكىن. ونداي رن ورتادا تەك كەيبىر ميكروسكوپيالىق ساڭىراۋقۇلاقتار مەن بالدىرلار عانا وسەدى.

مەحانيكالىق فاكتورلار تىرشىلىگى جوق بوس جەر تەلىمدەرى ءۇشىن پايدالى بولادى، كەيىنىرەك ول جەرلەرگە تىرشىلىك تارالسا، جاڭادان «قونىستانۋشىلار» قۇرامى بۇرىنعىلاردان بولەك بولىپ تىرشىلىكتىڭ جاڭا بىرلەستىگى پايدا بولۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. تىرشىلىگى جوق بوس جەر تەلىمدەرى كەزدەيسوق تابيعات اپاتىنان (ءورت، سۋ تاسقىنى جانە باسقالارى)، ءارتۇرلى گەولوگيالىق پروسەستەردەن، ادامنىڭ تابيعاتقا اسەرىنەن جانە ت.ب. پايدا بولۋى مۇمكىن. مەحانيكالىق فاكتورلاردىڭ مىسالىنا ارال تەڭىزىنىڭ سۋى تارتىلۋى جاتادى. كەيىنگى وسى سۋ تارتىلعان جەرلەرگە جاڭادان جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر پايدا بولدى.

تۇرلەردىڭ ابيوتيكالىق فاكتورلارعا قارىم-قاتىناسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى، ءاربىر ءتۇر بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ءاربىر فاكتورعا شىدامدىلىق كورسەتەدى، وسى توزىمدىلىكتەرى كۇندەلىكتى ومىرگە قالىپتاسقان، ياعني گەنەتيكالىق تۇردە دەتەرميناسيالانعان. ەگەر ابيوتيكالىق فاكتور توزىمدىلىكتىڭ بەلگىلى دەڭگەيىننەن اسىپ كەتسە، وندا ورگانيزم تىرشىلىگىن جويادى. تۇرلەردىڭ تىرشىلىگى ءۇشىن قولايلىسى كەز كەلگەن فاكتوردىڭ توزىمدىلىك دەڭگەيىنىڭ ورتاڭعى بولىگى بولىپ سانالادى. وسى دەڭگەي ارالىعىندا ورگانيزمنىڭ ءتۇرى كوبەيە الادى. توزىمدىلىك دەڭگەيىنىڭ شەتكى شەكاراسى تۇرلەردىڭ تىرشىلىگى ءۇشىن قولايسىز بولادى.

ءبىر شەتىنەن كەز كەلگەن ابيوتيكالىق فاكتوردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار، ول تەك تىرشىلىكتى قىسقارتىپ قويمايدى، سونىمەن بىرگە رەتتەۋشى فاكتور ەسەبىندە ولاردىڭ سانىن دا قىسقارتۋى مۇمكىن. ابيوتيكالىق فاكتوردىڭ رەتتەۋشىلىك اسەرى ورگانيزمدەردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى (انابيوز، جىرتقىشتىق، پارازيتتىك ءورشىپ تۇرعان كەزدە) قۇلدىراپ، وزىنەن-وزى سانى ازايىپ جاتقان كەزدە ءورشي تۇسەدى.

ابيوتيكالىق فاكتورلاردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى جەتىسپەۋشىلىك قاسيەتى، ول بارلىق فاكتورلار قولايلى بولىپ تۇرعان كەزدە، سول فاكتورلاردىڭ بىرەۋىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن پوپۋلياسيا سانىنىڭ ازايۋى بايقالادى. مىسالى، توپىراققا ءبىر ميكروەلەمەنت جەتىسپەگەن تىڭايىتقىشتى قوسقانمەن ايتارلىقتاي جەمىس بەرمەيدى (تۇقىمنىڭ تۇسىمدىلىك ساپاسى كوتەرىلمەيدى). سوندىقتان جەتىسپەي تۇرعان ميكروەلەمەنت شەكتەۋشى فاكتور بولىپ سانالادى. شەكتەۋشى فاكتورلاردىڭ تابيعاتىن ءبىلۋ اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشىن وتە ماڭىزدى.

ابيوتيكالىق فاكتورلار بىر-بىرىمەن تۇراقتى تۇردە قارىم-قاتىناستا بولادى، ورگانيزمدەردىڭ وزدەرى دە وسى فاكتورلارعا كۇندەلىكتى بەيىمدەلگەن، ياعني ولاردى گەنەتيكالىق ءتۇرعىدا باقىلاپ وتىرادى. مىسالى، سىرتقى ورتا تەمپەراتۋراسىنىڭ جوعارى ارتۋى، ورتانىڭ ىلعالدىلىعى جوعارى بولعان جاعدايدا قاتتى اسەر ەتەدى. باسقاشا ايتقاندا، ابيوگەندىك فاكتوردىڭ ورگانيزمگە «قاتال» اسەرىنەن ەكىنشى ءبىر ابيوتيكالىق فاكتوردىڭ توزىمدىلىك دەڭگەيىنىڭ اسەرىن كوتەرە المايدى.

ورگانيزمدەردىڭ تاريحي دامۋ بارىسىندا كۇن شىعىپ جانە تۇنگە الماسۋىنا، جىل مەزگىلدەرىنىڭ اۋىسۋىنا جاۋاپ رەتىندە، ياعني جەردىڭ كۇندى اينالۋىنان تۋىنداعان وسىنداي ىرعاعىنا جاۋاپ رەتىندە، ولاردا تىرشىلىك ەتۋىنىڭ ىرعاعىنا اداپتوگەنەز پروسەسىندە بيوىرعاق دەگەن بەيىمدەۋشىلىك پايدا بولدى. بيوىرعاقتارىنىڭ وزدەرىنە ءتان ەرەكشىلىكتەرى بار، ولار ورتادا ءوز كەزەڭىمەن ءجۇرىپ جاتقان ىرعاقتى پروسەسستەرگە ىلەسىپ وتىرادى. ىرعاقتاردى تاۋلىكتىك (24 ساعاتتىق) جانە تاۋلىكپەن شامالاس دەپ بولەدى، ال تاۋلىكپەن شامالاس ۋاقىت ول 20 ساعاتتان 28 ساعات ارالىعى جانە ونى سيركادتى (لاتىنشا cirka — اينالا، شامالاس، dies — كۇن) دەپ اتايدى.

ادامداردا تاۋلىكتىك جانە سيركادتى ىرعاقتار ولاردىڭ قاسيەتتەرىنە جانە فيزولوگيالىق پروسەسستەرىنە (دەنەنىڭ تەمپەراتۋراسىنا، ارتەريالدى قان قىسىمىنا، كلەتكانىڭ ميتويكالىق بەلسەندىلىگىنە، ميدىڭ بيوەلەكترلى بەلسەندىلىگىنە، قان قۇرامىنداعى ترومبوسيتتەرگە جانە ت.ب.) قاتتى اسەر ەتەدى. وسى ىرعاقتار گەنەتيكالىق تۇرعىدان قاداعالايدى دەپ شامالايدى، سەبەبى نەيروسپورلاردا جانە دروزوفيلدەردە «ساعاتتىق» گەندەر ورنالاسقان، ولار وسى ورگانيزمدەردە سيركادتى ىرعاقتى قىسقارتادى. سونىمەن بىرگە، وسى سيركادتى ىرعاقتار مرنق سينتەزىندە «ساعاتتىق» گەندەر قاتىسادى جانە «ساعاتتىق» بەلوكتاردا بولادى، ولار «ساعاتتىق» گەندەردىڭ ەكسپرەسسياسىنىڭ ۇستاپ تۇرۋىنا قاتىسادى. بيوىرعاقتى زەرتتەيتىن عىلىم سالاسىن حرونوبيولوگيا (گرەك ءسوزى chronos — ۋاقىت، logos — عىلىم) دەپ اتايدى. بيوىرعاقتىڭ زاڭدىلىقتارىن ءبىلۋ اۋىل شارۋاشىلىعىندا جانە مەديسينادا اۋرۋدىڭ الدىن الۋدا وتە ماڭىزدى.

---