InfoHub Logo

ونتوگەنەز (گرەكشە ontos-ورگانيزم، genesis-دامۋ) — جىنىس كلەتكالارىنىڭ پايدا بولۋىنان باستالاتىن جانە ونىڭ ولىمىنە دەيىن جۇرەتىن جەكە ورگانيزمنىڭ (جانۋار نەمەسە وسىمدىك) دامۋىنىڭ تولىق تاريحى (سيكلى). ونتوگەنەز (ورگانيزمنىڭ جەكە دامۋى) جايىنداعى ۇعىم دەرەكتەرگە ورگانيزمنىڭ ءوسۋى، ونىڭ كلەتكاسىنىڭ جىكتەلۋىنە جانە مورفوگەنەزىنە نەگىزدەلەدى. سوندىقتان ونتوگەنەز جەكە كاتەگوريا بولىپ تابىلادى. ونتوگەنەزگە تۇرلىك كاتەگورياسى جاعىنان فيلوگەنەز (گرەكشە رhۋىە-توبىر، genesis-دامۋ) قاراما-قارسى بولادى، بۇل تەرميندى العاش سيپاتتاعان ە. گەككەل.

ول دەگەنىمىز ءتۇردىڭ (جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر) پايدا بولۋى مەن دامۋ تاريحىن بىلدىرەدى. ونتوگەنەز بەن فيلوگەنەز اراسىندا بيوگەنەتيكالىق زاڭدىلىقتا كورسەتىلگەن (ە. گەككەل، ف. ميۋللەر) تىعىز بايلانىس بولادى، بۇل زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي نەگىزىندە دۇرىس ۇعىم. سەبەبى ءينديۆيدۋمنىڭ ونتوگەنەزى وسى تۇرگە جاتاتىن ءينديۆيۋمنىڭ فيلوگەنەزدى دامۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر ەرەكشەلىكتەرىمەن انىقتالاتىن بولسا، وندا ونتوگەنەز، ءبىر جاعىنان، فيلوگەنەزدىڭ نەگىزى، ال ەكىنشى جاعىنان، فيلوگەنەزدىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى.

ونتوگەنەزدىڭ ىرگە تاسىنىڭ نەگىزىن زەرتتەۋ ورگانيزمدەردىڭ بيولوگياسى مەن ەۆوليۋسياسىن تانۋدا وتە ماڭىزدى. ءبىراق ونتوگەنەز جايلى ءىلىمنىڭ قازىرگى جاعدايىن ءبىلۋ ءۇشىن، الدىمەن، ادام ورگانيزمىن مىسالعا الا وتىرىپ، وتكەن زاماندا ورگانيزمدەردىڭ ءوسۋى مەن دامۋىن قالاي ۇعىنعانىن قاراستىرامىز. ءوسۋ مەن دامۋ جايلى العاشقى كوزقاراستار كونە زاماندار داۋىرىندە پايدا بولعان. گيپپوكراتتىڭ (ب.ز.د. 460-377ج.) ءوزى جۇمىرتقا كلەتكالارىندا تولىعىمەن قالىپتاسقان، ءبىراق كىشىرەيگەن تۇردە ورگانيزم بولادى دەپ ەسەپتەگەن. بۇل كوزقاراس اسىرەسە XVII — XVIII عاسىرلاردا تانىمال بولعان پرەفوريزم (لات. preformatio-الدىن الا دامۋ) ىلىمدەرىندە جالعاسىن تاپتى. سول ۋاقىتتاعى پرەفوريزمنىڭ جاقتاۋشىلارى گارۆەي، مالپيگي جانە كوپتەگەن اتاقتى بيولوگتار مەن مەديكتەر بولدى. پرەفورميستەرگە قانداي جىنىس كلەتكالارىندا (اتالىقتاردا نەمەسە انالىقتاردا) ورگانيزم پرەفوريزدەلەدى دەگەن سۇراق داۋلى بولدى. جۇمىرتقا كلەتكالارىن ارتىق كورگەندەردى وۆيستەر دەپ، ال اتالىق جىنىس كلەتكالارىنا ۇلكەن كوڭىل بولگەندەردى انيمالكۋليستەر دەپ اتاعان. پرەفورميزم — باسىنان اياعىنا دەيىن مەتافيزيكالىق ءىلىم نەمەسە ول دامۋدى جوققا شىعارادى. پرەفورميزمگە 1745 جىلى ۇرىقتانباعان جۇمىرتقادان قارا كۇيەنىڭ دامۋىن مىسالعا الا وتىرىپ، پارتەنوگەنەزدى اشقان ش. بوننە (1720 -1793) شەشۋشى سوققى بەردى. وسىدان كەيىن پرەفورميزم جالعاسىن تابا الماي، ءمانىن جويا باستادى.

كونە ءداۋىر زامانىندا سونىمەن قاتار پرەفوريزمگە قاراما-قارسى باسقا ءىلىم ەپيگەنەز (گرەكشە ەرى -كەيىن، genesis-دامۋ) پايدا بولدى. پرەفوريزم سەكىلدى ەپيگەنەز XVII-XVIII عاسىرلاردا كەڭ ەتەك الدى. ەپيگەنەزدىڭ تارالۋىندا «تەوريا رازۆيتيا» (1759) ەڭبەگىندە جيناقتالعان ك.ف. ۆولفتىڭ (1733-1794) كوزقاراستارى اسا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ونىڭ ويىنشا، جۇمىرتقادا پرەفورميرلەنگەن ورگانيزم دە، ونىڭ بولىكتەرى دە جوق جانە جۇمىرتقا تەك باستاپقى ءبىر تەكتى ماسسادان ءتۇرادى. ك.ف. ۆولف پەن ەپيگەنەزدىڭ باسقا دا جاقتاۋشىلارىنىڭ كوزقاراستارى پرەفورميستەرگە قاراعاندا پروگرەسسيۆتى بولدى. ءبىراق كەيىن تاعى جاڭا كەزەڭدەر قالىپتاستى. ونىڭ ىشىندە، 1828 جىلى ك. بەر «يستوريا رازۆيتيا جيۆوتنىح» دەگەن ەڭبەگىندە جۇمىرتقانىڭ قۇرامى ءبىر تەكتى ەمەس، ال قۇرىلىمدى جانە قۇرىلىمداۋدىڭ دەڭگەيى ۇرىقتىڭ دامۋىنا قاراي ۇلعايىپ وتىرادى دەپ اتاپ وتكەن. وسىلايشا، ك. بەر پرەفوريزمنىڭ دە، ەپيگەنەزدىڭ دە دارمەنسىزدىگىن كورسەتتى.

ءبىزدىڭ زاماندا ورگانيزمنىڭ ءوسۋىن كلەتكالار سانى ءوسۋىنىڭ ناتيجەسىندە، ونىڭ ماسساسىنىڭ بىرتە-بەرتى ءوسۋى رەتىندە قاراستىرادى. ءوسۋدى ورگانيزمنىڭ كولەمدىك ماسساسىن، قۇرعاق ماسساسىن، كلەتكا سانىن، ازوتتىڭ قۇرامى مەن باسقا دا كورسەتكىشتەرىن ولشەۋ ناتيجەلەرىن قۇراستىرۋ نەگىزىندە بىلۋگە بولادى. كلەتكانىڭ جىكتەلۋ كەزىندە ءبىر كلەتكالار باسقا كلەتكالاردان مورفولوگيالىق، بيوحيميالىق جانە قىزمەتتىك جاعىنان ەرەكشە بولادى. ءبىر كلەتكالاردىڭ كوبەيۋى مەن جىكتەلۋى باسقا كلەتكالاردىڭ ءوسۋى جانە جىكتەلۋىمەن ءاردايىم ۇيلەسەدى. بۇل ەكى پروسەسس تە ورگانيزمنىڭ بارلىق تىرشىلىك سيكلىنىڭ بارىسىندا جۇرەدى. سەبەبى، جىكتەلەتىن كلەتكالار ءوزىنىڭ ءپىشىنىن وزگەرتەدى، كلەتكالار مەن ۇلپالاردىڭ، سونىمەن قاتار پىشىندەردىڭ وزگەرىسىنە ءبىر توپ كلەتكالار ۇشىراسا، ول ورگانيزمنىڭ جالپى مورفولوگياسىن قۇرىلىمدىق جۇيەلىلىگىن انىقتايتىن پروسەستەردىڭ جيىنتىعىن بىلدىرەتىن مورفوگەنەزبەن جۇرەدى. وسىلايشا، ءوسۋ كلەتكا سانىنىڭ (دەنە ماسساسى) ۇلعايۋى تۇرىندەگى ساندىق وزگەرىستەردىڭ جانە كلەتكالاردىڭ جىكتەلۋى مەن مورفوگەنەزى تۇرىندە ساپالىق وزگەرىستەردىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى.

ورگانيزمدەردىڭ ءوسۋى (كلەتكالاردىڭ كوبەيۋى)، كلەتكالاردىڭ جىكتەلۋى مەن مورفوگەنەزى تۋرالى تۇسىنىكتەر ارقىلى دامۋ ونتوگەنەزدىڭ نەگىزىن قالاۋشى ەرەكشەلىكتەر دەپ قورىتىندىلاۋعا بولادى. دامۋ كلەتكالاردىڭ جىكتەلۋى مەن مورفوگەنەزىمەن انىقتالاتىن جەنە ونتوگەنەز بارىسىندا ءينديۆيدتىڭ پروگرەسسيۆتى وزگەرىستەرىن قامتاماسىز ەتىلەتىن كلەتكالار مەن ۇلپالارداعى بيوحيميالىق وزگەرىستەرىمەن انىقتالادى.

قازىرگى تاڭدا ورگانيزمدەردىڭ دامۋ پروسەسىن، الدىڭعى پايدا بولعان قۇرىلىمداردىڭ كەيىنگى قۇرىلىمداردىڭ دامۋىنا تۇرتكى بولادى دەپ تۇسىنەدى. دامۋ پروسەسى گەنەتيكالىق دەتەرمينيرلەنگەن جانە ورتامەن تىعىز بايلانىسقان. سوعان سايكەس، دامۋ ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلاردىڭ بىرلىگىمەن انىقتالادى. ورگانيزمدەردىڭ دامۋ سيپاتىنا قاراي ونتوگەنەز تىكەلەي جانە تىكەلەي ەمەس ءتۇرىن اجىراتادى، وسىعان وراي دامۋدىڭ تىكەلەي جانە تىكەلەي ەمەس ءتۇرىن اجىراتادى.

ورگانيزمدەردىڭ تىكەلەي دامۋى تابيعاتتا دەرناسىلدىك ەمەس جانە انا قۇرساعىندا دامۋ تۇرىندە كەزدەسەدى، ال تىكەلەي ەمەس دامۋ بولسا، دەرناسىلدىك دامۋ تۇرىندە بولادى. دەرناسىلدىك دامۋ دەپ تىكەلەي ەمەس دامۋدى تۇسىنەدى، سەبەبى ورگانيزمدەر ءوزىنىڭ دامۋىندا ءبىر نەمەسە بىرنەشە دەرناسىلدىك دەڭگەيدەن وتەدى. دەرناسىلدىك دامۋ تابيعاتتا كەڭ تارالعان جانە ول ناسەكومدارعا، تىكەنتەرىلىلەرگە، امفيبيالارعا ءتان. بۇل جانۋارلاردىڭ ليچينكالارى كەيىن وزگەرىستەرگە ۇشىراي وتىرىپ، ءوز الدىنا تىرشىلىك ەتەدى. سوندىقتان بۇل دامۋدى مەتامورفوزدانىپ دامۋ دەپ اتايدى (تومەنگە قارا).

دەرناسىلدىك ەمەس دامۋ تىكەلەي جولمەن داميتىن ورگانيزمدەرگە، مىسالى جۇمىرتقالارى سارىۋىزعا (قورەكتىك زات) باي بالىقتارعا، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلارعا جانە قۇستارعا ءتان. وسىعان وراي سىرتقى ورتاعا سالىناتىن جۇمىرتقالاردا ونتوگەنەزدىڭ ايتارلىقتاي ءبولىمى وتەدى، ۇرىقتاردىڭ زات الماسۋى ۇرىقتىق قابىقشالار (سارىۋىز قاپشىعى، امنيون، اللانتويس) بولىپ تابىلاتىن پروۆيزورلى مۇشەلەرمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. ىشتەي دامۋ سونىمەن قوسا تىكەلەي جولمەن كوبەيەتىن ورگانيزمدەرگە، مىسالى سۇتقورەكتىلەرگە، ادامدى قوسا، ءتان. سەبەبى ءبۇل ورگانيزمدەردىڭ جۇمىرتقا كلەتكالارى قورەكتىك زاتتارعا وتە كەدەي، ال ۇرىقتىڭ بارلىق تىرشىلىك قىزمەتتەرى انا مەن ۇرىقتىڭ ۇلپالارىنان دامىعان پروۆيزورلى مۇشەلەردىڭ (ونىڭ ىشىندە باستىسى پلاسەنتا بولىپ تابىلادى) كومەگىمەن انالىق ورگانيزممەن قامتاماسىز ەتىلەدى. ەۆوليۋسيالىق جاعىنان ىشتەي دامۋ ەڭ كەيىنگى فورما بولىپ تابىلادى، ءبىراقتا ول ۇرىقتارعا اسا ءتيىمدى، سەبەبى ولاردىڭ ءتىرى قالۋىن ءتيىمدى تۇردە قامتاماسىز ەتەدى.

ونتوگەنەز پروەمبريونالدىق، ەمبريونالدىق جانە پوستەمبريونالدىق كەزەڭدەرگە بولىنەدى. ادامدا، كەيدە جوعارى ساتىداعى جانۋارلاردا، تۋىلعانعا دەيىنگى دامۋ كەزەڭىن پرەناتالدى نەمەسە انتەناتالدى، تۋعاننان كەيىنگىسىن — پوستناتالدى دەپ اتايدى. پرەناتالدى كەزەڭىنىڭ شەگىندە العاشقى (دامۋدىڭ ءبىرىنشى اپتاسى)، ۇرىقتىق جانە ۇرپاقتىق كەزەڭدەرى بولادى. دامۋشى ۇرىقتى مۇشەلەر باستامالارى قالىپتاسقانشا ەمبريون دەپ، ال مۇشەلەرىنىڭ باستامالارى قالىپتاسقاننان كەيىن — ۇرپاق دەپ اتايدى.

---