InfoHub Logo

كوپتەگەن ومىرتقاسىز جانۋارلاردا قان تامىرلار جۇيەسى بولمايدى. مىسالى، گۋبكادا، ىشەك قۋىستىلاردا جانە جالپاق قۇرتتاردا قورەكتىك زاتتار جانە وتتەگىنىڭ دەنەنىڭ ءارتۇرلى بولىگىنە تارالۋى ۇلپا سۇيىقتىعىنىڭ ديففۋزياسى ارقىلى جۇزەگە اسادى. ءبىراق باسقا توپتارداعى ورگانيزمدەردە قان تامىرلار جۇيەسى بولىپ، سول ارقىلى ۇلپا سۇيىقتىعى بەلگىلى-بىر باعىتتار بويىنشا تارالادى. العاشىندا قاراپايىم قان تامىرلار بولدى، كەيىننەن قان تامىرلاردىڭ ماڭىندا بۇلشىق ەت ۇلپالارى پايدا بولگان سوڭ ولار جيىرىلا الاتىن بولدى. سونىمەن قاتار قان تامىرلارىن تولتىرىپ تۇراتىن قان سۇيىكتىعى دا بولدى.

العاشقى قاناينالىم جۇيەسى بۋىلتتىق قۇرتتاردا پايدا بولدى، ول تۇيىق بولدى، ىشەكتى اينالا ورنالاسقان جوعارعى ارقا جانە تومەنگى قۇرساق قان تامىرلارى ساقينا ءتارىزدى قانتامىرلارمەن بايلانىسىپ تۇردى. سونىمەن قاتار ارقا جانە قۇرساق قان تامىرلاردان دەنەنىڭ قابىرعالارىنا ىشەكتى قورشاپ ورنالاسقان ۇساق قان تامىرلار تارايدى. باس بولىمىنە قان ارقا قان تامىرىمەن، ال ارتقى بولىمگە قۇرساق قانتامىرلارى ارقىلى تارالدى.

بۋىناياقتىلاردا قاناينالىم جۇيەسى اشىق، ياعني تامىرلار دەنە قۋىسىنا قاراي اشىلادى. ارقا قانتامىرى پەردەلەر ارقىلى قاقپاشالارمەن جۇرەك جەكە كۋىستارعا بولىنگەن، جۇرەكتىڭ جيىرىلۋى ارقىلى قان ارتەريالىق قان تامىرىنا، ال ودان — باسقا مۇشەلەر اراسىنداعى قۋىستارعا تارالادى. وسى قۋىستاردان جۇرەك ماڭى قۋىسىنا تارالادى. مولليۋسكالاردا قاناينالىم جۇيەسى اشىق، جۇرەگى بىرنەشە جۇرەكشە مەن قارىنشادان، سونىمەن بىرگە ارتەريالدى جانە ۆەنوزدى تامىرلاردان تۇرادى. ۆەنا قان تامىرلار مۇشەگە اشىلىپ، قارىن-شادان ارتەريالىق قان تامىرلار باستالادى.

ومىرتقاسىزداردا قان ۇلپالارعا وتتەگىنى تاسىمالدايدى دا، كومىرقىشقىل گازىن كەرى تاسيدى جانە قورەكتىك زاتتاردى، گورمونداردى، سونىمەن بىرگە ازوتتىق الماسۋدىڭ قالدىق ونىمدەرىن تاسىمالدايدى. ومىرتقاسىزداردىڭ قانىنىڭ قۇرامىندا ومىرتقالىلارمەن سالىستىرعاندا بەلوك جانە قان جاسۋشالارىنىڭ ەلەمەنتتەردىڭ مولشەرى از بولادى. كوپتەگەن ومىرتقاسىزداردىڭ قاننىڭ ارنايى قان جاسۋشالارى تەك لەيكوسيتتەردەن تۇرادى. سوندىقتان ومىرتقاسىزداردىڭ قاراپايىم قانى وتتەگىنى ءارتۇرلى تاسىلدەرمەن تاسىمالداۋ ارقىلى تولىقتىرادى، ياعني وتتەگىنى تاسىمالداۋ كەزىندە گەموگلوبين، گەموسيانين نەمەسە باسقا تىنىس الاتىن پيگمەنتتەردى پايدالانادى.

ومىرتقاسىزداردا گەموگلوبيننىڭ دامۋى ومىرتقالىلاردىڭ گەموگلوبينىنىڭ دامۋىنا تاۋەلسىز جۇرەدى، سەبەبى وسى پيگمەنتتىڭ اتقاراتىن قىزمەتى ءارتۇرلى بولۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ياعني ومىرتقاسىزداردا ول قور جيناقتاۋ قىزمەتىن اتقارادى، سەبەبى قولايسىز ورتادا وتتەگىنىڭ از مولشەرىن تولىقتىرىپ، قورعانىشتىڭ قىزمەتىن اتقارادى دەگەن جورامالدار بار. ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىگى كۇردەلەنگەن سايىن قاننىڭ قۇرامىنداعى وتتەگىنىڭ مولشەرى كوبەيە تۇسەدى، ياعني تىنىس الۋ پيگمەنتتەردىڭ وتتەگىنى ءسىڭىرۋ قابىلەتى ارتا تۇسەدى.

گەموگلوبين ەرتە پايدا بولعان دەگەن بولجامدار بار. سەبەبى كەيبىر باكتەريالار امين قىشقىلىنىڭ ءبىر بولىگى جوعارى ساتىداعى ەۋروكاريوتتاردىڭ گلوبينىنە ۇقساس گەموپروتەيندى سينتەزدەيدى، سوندىقتان گەموگلوبين العاش رەت پروكاريوتتاردا پايدا بولعان دەپ ەسەپتەلىنەدى. ءبىراق ەۋروكاريوتتار مەن پروكاريوتتاردىڭ ەۆوليۋسياسى كونۆەرگەنتتى بولۋى مۇمكىن. گەمولگوبين جالپاق، جۇمىر جانە بۋىلتتىق قۇرتتاردا، بۋىناياقتىلاردا، مولليۋسكالاردا، تىكەنەكتەرىلەردە، بالىقتاردا، قوسمەكەندىلەردە، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردا، قۇستاردا، سۇتقورەكتىلەردە دە كەزدەسەدى. ومىرتقاسىزداردىڭ گەموگلوبينىننىڭ مولەكۋلالىق ماسساسى 17 000-2 750 000 شامادا وزگەرىپ تۇرادى. كوپتەگەن بۋىناياقتىلاردا جانە مولليۋسكالاردا قۇرامىندا مىسى بار بەلوك — گەموپيانين كەزدەسەدى. ونىڭ موللەكۋلالىق ماسساسى 400 000-5 000 000 تەڭ. ومىرتقاسىزداردىڭ تىنىس الۋ پيگمەنتى قاننىڭ وتكىزگىشتىك قابىلەتىن ارتتىرادى. سونىمەن بىرگە، ول قان سۇيىقتىعىنىڭ وسموتيكالىق بالانسىنا دا قاتىسادى. كوپتەگەن جاندىكتەردىڭ قاندارىندا ەرىگەن وتتەگى بولسا دا، تىنىس الۋ پيگمەنتەرى مۇلدە بولمايدى.

جارتىلاي حوردالىلاردىڭ قان تامىرلارى ءالى ەندوتەلييمەن استارلانباعان. ۋروحوردالىلاردىڭ جۇرەگى قارىن ماڭىنداعى بۇلشىق ەتتىڭ وسىنكىنى تۇرىندە تومپايىپ تۇرادى. حوردالىلاردا قاناينالىم جۇيەسى جاقسى دامىعانىمەن ەرەكشەلەنەدى. ولاردا جۇرەك، قانتامىرلارى، قان دامىعان. لانسەتنيكتە قاناينالىم جۇيەسى تۇيىق، جۇرەگى بولمايدى؛ ونىڭ قىزمەتىن الدىڭعى بولىمدەگى جۋان قان تامىر — قۇرساق قولقاسى اتقارادى. ەڭ العاش جۇرەك سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن ومىرتقالاردا، سونىڭ ىشىندە بالىقتاردا پايدا بولعان، ولاردىڭ جۇرەگى ەكى قۋىستى، ياعني جۇرەكشە مەن قارىنشادان تۇرادى.

قاناينالۋ شەڭبەرى بىرەۋ، ارتەريا قانى مەن ۆەنا قانى ارالاسپايدى. جۇرەكتەن ۆەنا قانى جەلبەزەكتەرگە كەلەدى دە، ول جەردە توتىعىپ، ارتەريا قانىنا اي-نالادى، سودان كەيىن دەنەنىڭ بارلىق بولىكتەرىنە تارايدى. جۇرەككە قان قايتادان ۆەنا قان تامىرلارىمەن قايتىپ ورالادى. باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردا جۇرەكتىڭ قارىنشاسى جارتىلاي پەردە ارقىلى وڭ (ۆەنوزدى) جانە سول (ارتەريالدى) قارىنشاعا بولىنگەن. قولتىراۋىنداردىڭ قارىنشاسى تولىق بولىنگەن. ءبىراق، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ قانى ءالى ارتەريالدى جانە ۆەنوزدى بولىپ تولىق بولىنە قويماعاندىقتان ولاردىڭ دەنەسىنە ارالاس قان تارالادى.

قۇرلىقتاعى ومىرتقالاردا ارومورفوزدىڭ ارقاسىندا ءۇش، ودان كەيىن ءتورت قۋىستى جۇرەك دامىعان. قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەردىڭ بۇلشىقەتتى جۇرەكتەرى ءتورت قۋىسقا، ياعني ەكى جۇرەكشە مەن ەكى قارىنشاعا بولىنگەن. قاناينالىم جۇيەسىنىڭ ەكى شەڭبەرى بار، ونىڭ ءبىرى — ۇلكەن، ەكىنشىسى — كىشى قاناينالۋ شەڭبەرى. وسى قاناينالۋ شەڭبەرىنىڭ ناتيجەسىندە ارتەريا قانى مەن ۆەنا قانى ارالاسپايدى. ارتەريا قانى جۇرەكتەن شىعادى، ۆەنا قانى جۇرەككە قايتىپ كەلەدى.

ومىرتقالىلاردىڭ جۇرەگىن ميوگەندىك تيپكە جاتقىزادى، سەبەبى ونىڭ جيىرىلۋى ىشتەن، ول ارنايى جيىرىلاتىن ميوفيبريللالار دەپ اتالىناتىن ەلەمەنتتەرى ارقىلى جۇرەدى. بالىقتاردا، قوسمەكەندىلەردە جانە باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردا جۇرەكتىڭ جيىرىلۋى ۆەنا قولتىعى جۇقا قابىرعالارىندا ورنالاسقان بۇلشىق ەتتەردىڭ جيىرىلۋىنان باستالادى جانە ول جۇرەكشەدەگى ىشكى وتكىزگىش جۇيەلەرگە قارىنشاعا جيىرىلادى. قۇستار مەن سۇتقورەكتىلەردە ۆەنا قولتىعى بولمايدى.

ومىرتقالىلاردا قاننىڭ قۇرىلىسى مەن قىزمەتى كۇردەلەنە تۇسەدى. قان ارنايى ەلەمەنتتەردەن (جاسۋشالاردان) جانە پلازمادان تۇرادى، ونىڭ ماسساسى دا مول. مىسالى، سۇتقورەكتىلەر قانىنىڭ كلەتكالىق سالماعى 45%، پلازمانسى — 55%. بارلىق ومىرتقالىلاردىڭ ەريتروسيتىندە گەموگلوبين بولادى، سۇتقورەكتىلەردەن باسقالارىنىڭ ەريتروسيتىندە يادروسى بولادى. قوسمەكەندىلەر قانىنىڭ كلەتكالارى باۋىرىمەن جورعالاۋشىلارعا، قۇستارعا جانە سۇتقورەكتىلەرگە قاراعاندا، ەلدە قايدا ۇلكەن. ادامنىڭ 1 مل قانىندا 5 ملن ەريتروسيت جەنە 8-10 مىڭ لەيكوسيتتەر بولادى. قازىرگى ادامداردىڭ قانىنىڭ توپتارى دا ەۆوليۋسيانىڭ دامۋىنىڭ جەمىسى. قاننىڭ پلازماسىندا كلەتكالاردىڭ زات الماسۋىنا قاجەتتى فەرمەنتتەر، گورموندار جانە باسقادا قوسىلىستار بولادى.

جوعارى ساتىداعى جانۋارلاردىڭ ءارتۇرلى مۇشەلەرىنىڭ قان ارقىلى زات الماسۋى ەۆوليۋسيا بارىسىندا كۇردەلەنە ءتۇستى. قاننىڭ ەڭ باستى قىزمەتى — وكپەدەن وتتەگىنى ۇلپالارعا جانە ۇلپادان وكپەگە تىنىس الۋدىڭ سوڭعى ءونىمى س02 تاسىمالداۋ، وسى قاننىڭ قىزمەتى كوپ مولشەردە وتتەگىنى تاسىمالداۋ باعىتىندا دامىدى. ادام اعزاسىنا قاجەت وتتەگىنىڭ نەگىزگى بولىگى ەريتروسيتتەگى گەموگلوبين ارقىلى تاسىمالدانادى، ونىڭ سالماعى شامامەن، ەريتروسيتتىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىنە تەڭ. الدىندا بىرنەشە رەت ايتقانداي، گەموگلوبين وتە كۇردەلى قۇرىلىستى بەلوك، ول ەكى ۇ-پوليپەپتيد جەنە ەكى ى-پوليپەپتيد تىزبەكتەرىنەن تۇرادى، ولار جەكە-جەكە ءبىر گەموۆوي توپقا بىرىگەدى. ونىڭ شىعۋ تەگى وتە ەرتە كەزدەن باستالعان دەپ ەسەپتەلىنەدى.

ەريتروسيتتەر س02 ۇلپادان وكپەگە قاراي تاسىمالدايدى، ال تىنىس العاندا وكپە ارقىلى شىعادى. ەۆوليۋسيا بارىسىندا سۇتقورەكتىلەر، سونىڭ ىشىندە ادامداعى گەموگلوبين وتتەگىنى جانە س02-دا تاسىمالداۋعا بەيىمدەلگەن ءارى بۇل تاسىمالدانۋلار بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. قان اششى ىشەكتەن قورەكتىك زاتتاردى باۋىرگا جانە باسقا مۇشەلەرگە، سونىمەن بىرگە ۇلپالاردان الماسۋ ونىمدەرىنىڭ قالدىقتارىن بۇيرەككە تاسىمالداۋعا جاۋاپتى. ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىگى كۇردەلەنىپ مۇشەلەردەگى زات الماسۋ پروسەستەرىنىڭ قارقىندى جۇرۋىنە بايلانىستى قاننىڭ تاسىمالداۋ قىزمەتى جوعارلاپ ارتۋ باعىتىندا دامىدى.

وتتەگىنىڭ، كومىرتەكتىڭ قوس توتىعى، قورەكتىك زاتتار جانە زات الماسۋدىڭ ونىمدەرى كاپيلليارلاردا تەك ديففۋزيا ارقىلى عانا قامتاماسىز ەتىلەدى. حوردالىلاردا العاش پايدا بولعان ليمفا جۇيەسى قاناينالىم جۇيەسىنىڭ دامۋىمەن بايلانىستى دامىدى. ەۆوليۋسيا بارىسىندا بۇل جۇيە ۆەنا جۇيەسىننەن ءبولىنىپ پايدا بولدى.

ليمفا جۇيەسى ليمفا تامىرلارىنان، ليمفا تۇيىندەرىنەن جانە ليمفا سۇيىقتىعىنان تۇرادى. ليمفا تامىرلارى ەندوتەلييدىڭ ىشىندە استارلانىپ جاتاتىن سولقىلداق جانە بۇلشىق ەت ۇلپالارىنان تۇزىلگەن. بۇلار دا قان كاپيلليارلارى سياقتى ىشكى كولەممەن ەرەكشەلەنەدى. ليمفا تامىرلارى وتە تارماقتالعان. ولار كلەتكا ارالىق كەڭىستىكتەردە وتە ۇساق كاپيلليارلاردان باستالىپ ءىرى ليمفا تامىرلارىنا اينالادى. ليمفا تامىرلارى ارقىلى ليمفا سۇيىقتىعى ۇلپالاردان ۆەنا قانىنا قۇيىلادى. بارلىق ليمفا تامىرلارى جينالىپ جالپى ءبىر ۇلكەن جيناعىش تامىرعا (ءسۇت جولى) قۇيىلادى. جەكە ليمفا تۇيىندەرى بالىقتاردىڭ، قوسمەكەندىلەردىڭ، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ، قۇستاردىڭ جانە سۇتقورەكتىلەردىڭ ىشەكتەرىنىڭ شىرىشتى قاباتىندا جانە شىرىش استىندا كەزدەسەدى، ال ليمفا تۇيىندەرىنىڭ توپتاماسى تەك سۇتقورەكتىلەردە عانا دامىعان.

ومىرتقالىلاردىڭ قۇرىلىسىنىڭ كۇردەلەنگەنىنە سايكەس ليمفا كاپيلليارلارى كلەتكالارعا جانە ليمفا تۇيىندەرىنە جاقىنداي تۇسەدى. مىسالى، بالىقتاردىڭ ىشەك ەپيتەلەيوسيتى مەن ليمفا كاپيلليارلارى جانە ليمفا تۇيىندەرىنىڭ اراقاشىقتىعى 150-180 مكم، ودان كەيىن قوسمەكەندىلەردە، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردا جانە قۇستاردا وتە قىسقارا ءتۇسىپ، سۇتقورەكتىلەردە ول بار بولعانى 50-30 مكم بولادى.

---