ورگانيزمنىڭ قورعانىشتىق فاكتورلارى
جانۋارلار ورگانيزمى ءوزارا قارىم-قاتىناستارى ارقىلى وزدەرىن قورعاۋ ءۇشىن كوپتەگەن قاجەتتى فاكتورلارعا يە بولدى، سولاردىڭ ءبىرى وزدەرىنە ۆيرۋستاردىڭ، باكتەريالاردىڭ، قاراپايىمداردىڭ جانە باسقا دا زياندى فاكتورلاردان، ولار مەحانيكالىق تۇرعىدا، نەمەسە ۋلى زاتتار (توكسيندەردى) ءبولۋ ارقىلى يەلەرىنىڭ كلەتكالارىنا جانە ۇلپالارىنا قولايسىز اسەر ەتەدى.
ادامداردىڭ تابيعي قورعانىشى رەتىندە ولاردىڭ تەرىسىن، تىنىس الۋ جولدارىنىڭ بەتكى قۇرىلىمىن (شىرىشتى قابىعى)، اسقازانداعى تۇز قىشقىلىن، ءليزوسيمدى، ينتەرفەروندى، قاننىڭ لەيكوسيت كلەتكالارىن جانە انتيدەنەلەردى اتاۋعا بولادى. تەرىنىڭ تىنىس الۋ جولىنىڭ شىرىشتى قابىعىنىڭ، اسقازاننىڭ تۇز قىشقىلىنىڭ، ءليزوسيمنىڭ، پروپەردين جانە ينتەرفەرونداردىڭ قورعانىشتىق قىزمەتتەرىنىڭ نەگىزگىسى، ولار ورگانيزمدەرگە قوزدىرعىشتاردىڭ ەنۋىنە كەدەرگى جاساپ، باكتەرياسيدتى اسەر ەتەدى. ءبىراق قوزدىرعىش ورگانيزمگە ەنگەن جاعدايدا ورگانيزمدەگى ءيممۋندى جۇيەنىڭ قورعانىشتىق مەحانيزمى فاگوسيتارلىق جانە گۋمورالدىق سيپاتتا كورىنىس بەرەدى.
يممۋنيتەت (لات. ءسوزى immunitas — بىرنارسەدەن بوساۋ) — ورگانيزمدەردىڭ اۋرۋ قوزدىرعىشتارىن قابىلداماۋى، ياعني ولاردىڭ تىرشىلىك ناتيجەسىندە پايدا بولعان قالدىقتارىن جانە گەنەتيكالىق بوگدە زاتتارىن قابىلداماۋ قاسيەتى. اتاپ ايتقاندا، يممۋنيتەت ورگانيزمدەردىڭ وزدەرىنەن بولىنەتىن زاتتاردى اجىراتا ءبىلۋ قاسيەتى. مىسالى، بوگدە بەلوكتى وزىنىكىنەن اجىراتا ءبىلىپ، ونى زالاسىزداندىرۋ. تۇقىمقۋالاۋشىلىق ورگانيزمدەردى كوپتەگەن ۇرپاقتار بويى كۇرت وزگەرىستەردەن ساقتاندىرسا، ال يممۋنيتەت ورگانيزمدى جەكە دامۋ (ونتوگەنەز) كەزەڭىندە قورعايدى.
يممۋنيتتەتتىڭ قورعانىشتىق ءرولى تەك ۆيرۋستارعا، قاراپايىمدارعا، ساڭىراۋقۇلاقتارعا، گەلمينتتەرگە عانا اسەر ەتىپ قويماي، سونىمەن بىرگە ورگانيزمگە ترانسپلانتانعان بوگدە ۇلپالار مەن مۇشەلەرگە دە قارسى اسەر ەتەدى. ول ورگانيزمدە پايدا بولاتىن اۋتويممۋندى پروسەستەرگە دە قاتىسادى. مىسالى، ادامداعى قانت ديابەتىنىڭ (سۋسامىر) اۋرۋىنىڭ پايدا بولۋى مەحانيزمىندە ۇيقى بەزىندەگى لانگەرگانس ارالشىقتارىنىڭ كلەتكالارىندا بولاتىن بەلوكتارعا قارسى اۋتويممۋندى پروسەستەر ماڭىزدى ورىن الادى. يممۋنيتەتتى جۇقپالى (ينفەكسيالى) جانە جۇقپالى ەمەس (ينفەكسياسىز) دەپ تە اجىراتادى.
جۇقپالى يممۋنيتەت ۆيرۋسقا قارسى، ميكروبقا قارسى (انتيباكتەريالدى) جانە ۋلى زاتتارعا (توكسيندەرگە) قارسى دەپ تە جىكتەلەدى. ۆيرۋسقا قارسى يممۋنيتەت كەزىندە (ادامنىڭ تۇماۋ، پوليميەليت جانە باسقا جۇقپالى اۋرۋلار) ورگانيزمدەگى ۆيرۋس بولشەكتەرىن ىدىراتادى، ال ميكروبقا قارسى يممۋنيتەتتە (ادامنىڭ ديزەنتەريامەن، ادام مەن جانۋارلاردىڭ سارىپپەن اۋىرعان كەزدەرىندە) باكتەريانىڭ قوزدىرعىشىن زارارسىزداندىرادى، توكسيندەرگە قارسى يممۋنيتەتتە (سىرەسپە اۋرۋى، جانۋارلاردىڭ جانە ادامنىڭ ءبوتۋليزمى جانە ت.ب.) ورگانيزمدە بولاتىن ميكروورگانيزمدەر توكسيندەردى ىدىراتىپ جويادى. جۇقپالى يممۋنيتەتتى تۋا پايدا بولعان جانە جۇرە پايدا بولعان يممۋنيتەت دەپ تە بولەدى. تۋا پايدا بولعان يممۋنيتەت -تابيعي يممۋنيتەت، ورگانيزمدەردىڭ تاريحي دامۋى كەزىندە پايدا بولادى جانە تۇقىمقۋالاۋشىلىق ارقىلى كەلەسى ۇرپاققا بەرىلەدى. مىسالى، تاۋىق ءسىبىر كۇيدىرگىسىنىڭ قوزدىرعىشىن قابىلدامايدى، وسى قابىلداماۋ قاسيەتى تۇقىمقۋالاۋشىلىق ارقىلى ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلەدى. جۇرە پايدا بولعان يممۋنيتەت ورگانيزمنىڭ تىرشىلىك بارىسىندا پايدا بولاتىن يممۋنيتەت. مۇنداي يممۋنيتەتتەر بەلسەندى جانە ءپاسسيۆتى يممۋنيتەت دەپ تە بولىنەدى. بەلسەندى يممۋنيتەت ورگانيزم اۋىرعاننان كەيىن نەمەسە ەككەننەن (ۆاكسيناسيا) كەيىن، ال ءپاسسيۆتى ورگانيزمگە دايىن انتيدەنەلەر (انتيدەنەسىندە سارىسۋ بار) ەنگىزگەنەن كەيىن پايدا بولادى.
جۇقپالى ەمەس يممۋنيتەت تاريحي قالىپتاسقان گەنەتيكالىق ۇيلەسپەۋشىلىك ناتيجەسىندە پايدا بولادى. مىسالى، جۇقپالى ەمەس يممۋنيتەتكە قان توبى بويىنشا دونور مەن رەسيپيەنت (قان قابىلداۋشى) قانىنىڭ سايكەس كەلمەۋى. قانى سايكەس كەلمەگەندىكتەن اۋرۋدىڭ قاتتى اسقىنۋى بايقالادى. جۇقپالى ەمەس يمۋنيتەتكە ترانسپلاتاسيا يمۋنيتەتى جاتادى، بۇل ادامنىڭ جۇرەگىن نەمەسە باسقا مۇشەلەرىن الماستىرعان كەزدە پايدا بولادى. ترانسپلاتسيا يمۋنيتەتى دونور مەن رەسيپيەنتتىڭ ۇلپالارى سايكەس كەلمەگەن جاعدايدا پايدا بولادى. بۇل يممۋنيتەت ۇلپا نەمەسە مۇشە اۋىستىرىلعان 8-23 كۇن وتكەن كەزدە پايدا بولىپ، ولار اعزانى ىدىراتادى (قابىلداماعان كەزدە). يمۋنيتتەر كلەتكالىق، گۋمورالدىق جانە ۇلپالىق دەپ بولىنەدى. كلەتكالىق يممۋنيتەت، فاگوسيتوز تۇرىندە بايقالادى، ياعني ورگانيزمگە ەنگەن باكتەريالاردى فاگوسيتتەردىڭ (ارنايى كلەتكالار) ۇستاپ قورىتۋى. فاگوسيتتەرگە قاننىڭ لەيكوسيتتەرى، ياعني ميكروفاگتار (ەوزينفيلدەر، نەيتروفيلدەر جانە بازوفيلدەر) جانە ماكروفاگتار (قاننىڭ قوزعالعىش كلەتكالارى — مونوسيت، ليمفا تۇيىندەرىنىڭ كلەتكالارى جانە كوكباۋىر، قانتامىرلارىنىڭ ەندوتەلييلەرى) جاتادى.
گۋمورالدىق يممۋنيتەت — انتيدەنەلەر ءبولىپ شىعارۋ ارقىلى كورىنىس بەرەدى جانە ول انتيگەن مەن انتيدەنەلەردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى ارقىلى جۇزەگە اسادى. انتيگەندەر ورگانيزم ءۇشىن جات زاتتار. ولارعا — بەلوكتار، ليپوپروتەيدتەر، پوليساحاريدتەر بەلوكتاردىڭ قوسىلىستارى، نۋكلەين قىشقىلدارى جاتادى. سونىمەن قاتار انتيگەندەرگە — فەرمەنتتەر، ۋلى زاتتار، جىلاننىڭ جانە قاراقۇرتتىڭ ۋى، ۆيرۋستار، باكتەريالار مەن قاراپايىمدار جاتادى. انتيگەندەردىڭ قاسيەتتەرى ولاردىڭ ورگانيزمگە جات جانە ارنايى اسەر ەتۋىمەن (تۇرلىك، توپتىق، مۇشەلىك جانە ۇلپالىق) ەرەكشەلەنەدى، سونىمەن بىرگە ولار انتيدەنەلەردىڭ پايدا بولۋى ارقىلى جاۋاپ قايتارادى. قورىتا ايتقاندا، انتيگەندەر انتيدەنەلەردىڭ گەنەراتورى قىزمەتىن اتقارادى. سونىمەن بىرگە اۋتوانتيگەندەر دە بولادى، ولار ورگانيزمنىڭ ۇلپالارى زاقىمدالعان كەزدە پايدا بولادى. مىسالى، ادامنىڭ كوپتەگەن سكلەروز اۋرۋىنىڭ ارقاسىندا اۋتوانتيگەندەر پايدا بولادى، ولار ورتالىق جۇيكە جۇيەسىندەگى جۇيكە تالشىقتارىن قورشاپ تۇرعان ميەلەندى قابىعىندا جانە ولار ى-كريستالين بەلوگى بولىپ سانالادى.
انتيدەنەلەر — قاننىڭ سارى سۋىندا بولاتىن، يممۋنوگلوبۋلين بەلوگى. انتيدەنەلەردىڭ شامامەن ونعا جۋىق توبى بار، سونىڭ ىشىندە ادامدا ءجيى كەزدەسەتىن انتيدەنەلەردىڭ توپتارىنا — IgG، IgM، IgD، IgE جانە IgA جاتادى. وسى توپتىڭ يممۋنوگلوبۋليندەرى (انتيدەنەلەر) ءارتۇرلى مولەكۋلالى سالماعى بار پوليپەپتيدتى تىزبەكتەردەن تۇرادى. مىسالى، IgG انتيدەنەسى ءتورت پوليپەپتيدتى تىزبەگىنەن، ونىڭ ەكەۋىنىڭ مولەكۋلالى سالماقتارى 22 500، ال قالعان ەكەۋى — 50 000 تەڭ. انتيدەنەلەردىڭ انتيگەندەرگە اسەر ەتۋ جولدارىنا بايلانىستى بەيتاراپ، جاعىنۋشى، كواگيليروۆتى جانە انتيگەندەرگە فاگوسيتتى قاسيەت بەرۋشى انتيگەندەر دەپ بولەدى. سونىمەن قاتار قاننىڭ پلازماسىندا بولاتىن انتيدەنەدەن باسقا، كلەتكانىڭ سىرتىنداعى كلەتكا انتيدەنەلەرى دە بولادى.
ەۆوليۋسيا بارىسىندا جانۋارلاردا ميلليونداعان انتيگەندەرگە جانە يممۋنيتەتتىڭ «كۇشىنە» بىردەن جاۋاپ بەرە الاتىن كەشەن پايدا بولدى. سۇتقورەكتى جانۋارلاردىڭ ۇرپاقتارى ورگانيزمدەرىنە ەنگەن انتيگەندەردى «تانيدى» جانە وعان جاۋاپ بەرە الادى، ءبىراق ولاردىڭ بۇل قاسيەتتەرىنىڭ اسەرى شامالى. جانۋارلاردىڭ انتيگەندەرگە جىلدام ءارى قۋاتتى جاۋاپ بەرۋى بىرتە-بىرتە پايدا بولادى. ورگانيزمگە بوگدە زاتتاردىڭ تۇسۋىنە قاراماستان، قورعانىشتىق جۇيەسى تەز تانىپ جاۋاپ بەرە الادى. وسى قاسيەتتەردى دامىتۋ ءۇشىن، ادام مەن جانۋارلارعا الدىن الا ينفەكسياسى بار قوزدىرعىش انتيگەندەردى اۋرۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن الدىن الا يممۋنداردى ەگەدى. كەيدە، انتيدەنەلەردىڭ ارنايى ساپاسىن كوتەرۋ ءۇشىن اراعا بىرنەشە اپتا سالىپ ەكى، ءۇش رەت قايتالاپ ەگەدى.
انتيدەنەلەردىڭ پايدا بولۋى ءبىر جاعىنان قورعانىشتىڭ جاۋابى ەسەبىندە بولسا، ەكىنشى جاعىنان «ءجۇمىسقا» ليمفوسيتتەردىڭ قىزمەتىنە كىرىسكەنىن بايقاتادى، سەبەبى انتيتەلدىڭ مورفولوگيالىق قۇرىلىمى ليمفا تۇيىندەرىنىڭ، كوكباۋىردىڭ، جىلىك مايىنىڭ، بادامشالاردىڭ، تيمۋستاردىڭ ليمفويدتى كلەتكالارى، سەبەبى قورعانىشتىڭ دامۋىنا جانە ارنايى قىزمەتتەرىنە ليمفوسيتتەر، پلازما كلەتكالارى جانە مونوسيتتەر (ماكروفاگتار) جاۋاپتى جانە جالپى قورعانىش قىزمەتىنىڭ جاۋاپتى ورتالىعى — ليمفوسيتتەر بولىپ سانالادى. ولار باعانا كلەتكالارىنىڭ پليۋروپوتەنتىنەن پايدا بولادى، بۇلار بارلىق قان كلەتكالارىنىڭ (ەريتروسيتتەردىڭ، لەيكوسيتتەردىڭ جانە ترومبوسيتتەردىڭ) ارعى تەگى بولىپ سانالادى.
ليمفوسيتەردى ءۇزاق ۋاقىت تىرشىلىك ەتەتىن تيمۋسقا تاۋەلدى تىرشىلىك ءتۇرىن ت-ليمفوسيتتەر جانە قىسقا ۆ-ليمفوسيتتەر دەپ بولەدى. ت-ليمفوسيتتەر تيمۋستا، ال ۆ-ليمفوسيتتەر ەرەسەك ورگانيزمنىڭ جىلىك مايىندا جانە ۇرىقتىڭ باۋىرىندا پايدا بولادى. تيمۋستا ت-كلەتكاسى قان تۇزىلەتىن ورگانداردىڭ تيمۋسقا كەلىپ تۇسكەن باستاپقى كلەتكالارىنان داميدى، ۆ-كلەتكالار سۇتقورەكتىلەردە قان تۇزىلەتىن ورگانداردىڭ تىكەلەي باعانا كلەتكالارىنان، ال قۇستاردا باستاپقى قان ءتۇزۋشى ۇلپالارىنىڭ قان كلەتكاسى فابريسيي بۋرسقا (قالتاعا) تۇسۋىنەن پايدا بولادى. قان ءتۇزۋشى ۇلپالاردى، تيمۋستى، فابريسيي بۋرستى العاشقى ليمفويدتى ورگان دەپ اتايدى.
باستاپقى ليمفويدتى ورگانداردا جىكتەلۋ اياقتالعاننان كەيىن، ليمفوسيتتەردىڭ ءبىراز بولىگى قانتامىرلارى مەن ەكىنشى ليمفويدتى ورگاندارعا (ليمفا تۇيىندەرىنە، كوكباۋىرعا، اپپەنديكسكە، بادامشالارعا، ادەنويدتارعا جانە اششى ىشەكتىڭ ىشكى وسىندىلەرىنە) تارالادى. ءدال وسى جەردە ت-كلەتكالارى جانە ۆ-كلەتكالارى انتيگەندەرمەن كەزدەسەدى. ت-ليمفوسيتتەرى وزدەرىنە جات انتيگەندەرمەن تانىسادى، ودان كەيىن قورعانىشتىق اقپاراتتاردى ەسىنە ساقتايدى جانە وسى اقپاراتتاردى قورعانىشتىق كلەتكالار ءتۇزۋشى انتيدەنەلەرگە جەتكىزىپ وتىرادى. ۆ-ليمفوسيتتەر كوپتەپ (كۇنىنە بىرنەشە ميلليونداعان) پايدا بولادى. ولاردىڭ ت-كلەتكالارىنىڭ بەلسەندىلىگى ارتادى جانە جىكتەلىپ، انتيگەندەردى تانۋشى تىكەلەي انتيدەنەلەردى تۇزەتىن (يممۋنوگلوبۋليندەردىڭ سۇيىقتىعى) پلازمالىق كلەتكالارعا تاسىمالدانادى.
ليمفوسيتتەر — كلەتكانىڭ قورعانىشتىق قاسيەتەرىنە جاۋاپ بەرەتىن كلەتكالار بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ولار باسقا ورگانيزمدەرگە ورگانيزمنىڭ قورعانىشتىق قاسيەتى — ۇلپانىڭ قورعانىشتىق يممۋنيتەتىن، قورعانىشتىقتى ساقتاۋ قاسيەتىن، اللەرگياعا قارسى بەلسەندىكتەرىن جەتكىزەدى. ت جانە ۆ ليمفوسيتتەرى قورعانىشتىق باقىلاۋىن جانە وزدەرىنە بوگدە انتيگەندەردى تانۋىن جۇرگىزەدى. گۋمورالدىق يممۋنيەتتىك جاۋاپ قايتارۋى انتيدەنەلەردى ءتۇزۋشى ۆ-ليمفوسيتتەرمەن جەنە كلەتكالىق ت-ليمفوسيتتەرمەن بايلانىستى. بۇل ەكى جاعداي ماكروفاگتاردىڭ قاتىسۋىمەن جۇزەگو اسادى.
نەلىكتەن، اۋتوانتيدەنە ءوزىنىڭ ماكرومولەكۋلاسىن تانىمايدى؟ ونىڭ سەبەبى، ونى تانيتىن اۋتوانتيدەنەلەردىڭ ليمفوسيتەرى تىرشىلىگىن جويۋىمەن بايلانىستى. ارينە، بۇل وزدەرىنە بوگدە ماكرومولەكۋلامەن كەزدەسكەنگە دەيىنگى ورگانيزمنىڭ قورعانىشتىق جۇيەسى پايدا بولعان سوڭ عانا جۇزەگە اسادى. ورگانيزمنىڭ قورعانىشتىق جاۋابىن بەلوكتاعى سيتوكين باقىلايدى، ويتكەنى ول وزىنشە قورعانىشتىق گورمون بولىپ ەسەپتەلىنەدى.
ەگۋ بارىسىندا پايدا بولعان انتيدەنەلەر يممۋندى دەپ اتالادى، ال قالىپتى ادامدار مەن جانۋارلاردىڭ قانىنىڭ سارى سۋىندا تابيعي انتيدەنەلەر كەزدەسەدى. ليمفوسيتتەردىڭ دامۋ نۇسقاسى سالىستىرمالى تۇردە قاراپايىم. ۇرىقتانعان كلەتكانىڭ بولشەكتەنۋى كەزىندە جالعىز ءبىر كلەتكا پايدا بولادى، ول ت جانە ۆ كلەتكالارىنىڭ باستاماسى بولادى دەپ ەسەپتەلىنەدى. كەلەسى كلەتكالاردىڭ ءبولىنۋى كەزىندە تەك ت جانە ۆ كلەتكالارى تۇزىلەدى، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ۇرپاقتارى تەك ءبىر انتيگەندى (ءبىر ماكرومولەكۋلانى) تاني الادى. ءبىراق، وسى انتيگەندەردىڭ كەيبىرەۋى ورگانيزمدەردىڭ ءوزىنىڭ ماكرومولەكۋلاسى بولۋى مۇمكىن. ءوز انتيگەندەرىن تانۋشى ليمفوسيتتەر تىرشىلىگىن جويادى نەمەسە «تانىمايتىن بولىپ» وزگەرەدى، ونىڭ قاي ۋاقىتتا جانە قاشان بولاتىنى ورگانيزمنىڭ تۇرىنە بايلانىستى. مىسالى، بۇل جاعداي تىشقانداردا تۋىپ جاتقان كەزىندە، ال ادامدا ەمبريونالدى دامۋ بارىسىندا بايقالادى.
You Might Also Like
-
كوپتەگەن ومىرتقاسىز جانۋارلاردا قان تامىرلار جۇيەسى بولمايدى. مىسالى، گۋبكادا، ىشەك قۋىستىلاردا جانە جالپاق قۇرتتاردا قورەكتىك زاتتار جانە وتتەگىنىڭ دەنەنىڭ ءارتۇرلى بولىگىنە تارالۋى ۇلپا سۇيىقتىعىن...
-
كوشپەلى قازاق قوعامىنىڭ ەستەتيكاسى سىرت كەلبەتىندە، ولاردىڭ قارىم-قاتىناستارىندا، كيىمىندە، ۇيىندە، ولار جاساپ شىعاراتىن زاتتاردا، ولاردىڭ سويلەۋ ءتىلى مەن ونەر تۋىندىلارىندا — ولاردىڭ ەستەتيك...
