InfoHub Logo

ادامنىڭ ارعى تەگىنىڭ وتانى تۋرالى سۇراق وتكەن عاسىرلاردا تۋىنداعان، ياعني انتروپوگەنەزدىڭ ەڭ العاشقى كەزەڭى قاي جەردە پايدا بولدى دەگەن سۇراق ەرەكشە ورىن الدى. پالەونتولوگتار، انتروپولوگتار جانە ارحەولوگتار ادام زاتتىڭ پايدا بولعان ورتالىعى تۋرالى جەر شارىنىڭ (بارلىق قۇرلىقتار) ءارتۇرلى ايماقتارىن اتادى. ءبىراق، چ. دارۆين ادامنىڭ پايدا بولعان العاشقى وتانى دەپ افريكانى اتادى، ويتكەنى، قازىرگى ادامدارعا مورفولوگيالىق جانە دامۋ جاعىنان ۇقساس مايمىلدار افريكادا عانا كەزدەسەدى. شىن مانىندە دە، ءارتۇرلى جوعارى ساتىدا دامىعان مايمىلداردىڭ كوپتەگەن ءتۇرى وسى افريكا مەن وڭتۇستىك ازيادا شوعىرلانعان جانە قۇرلىقتاردا دامىپ جەتىلگەن بەلگىلەرى بار راماپيتەكتەردىڭ قاڭقا قالدىقتارى وسى قۇرلىقتاردان تابىلعان. سوعان قاراماستان، وسى سۇراق قازىرگى ءبىزدىڭ عاسىرىمىزدا دا تالقىلانىپ ءجۇر. سونىمەن قاتار قازىرگى ءتيپتى ادامداردىڭ باسقا قۇرلىقتارعا قونىستاۋى تۋرالى سۇراقتاردا تالقىلانىپ كەلەدى.

كوپتەگەن انتروپولگتار، افريكا جەنە ازيا قۇرلىقتارىندا ادامنىڭ پايدا بولۋى مەن تارالۋ تاعدىرىندا كليماتتىق جاعدايلار ءرول اتقاردى دەپ ەسەپتەيدى. وڭتۇستىك ازيادا پليوسەندە (بۇدان 13 ملن جىل بۇرىن) قولايسىز جاققا قاراي اۋا رايى كۇرت وزگەردى، قۋاڭشىلىق ءجيى بولىپ، گيمالاي تاۋلارى كوتەرىلىپ، سونىڭ اسەرىنەن قۇمدى كەڭىستىكتەر پايدا بولدى. بۇل وڭىرلەردە پايدا بولعان قولايسىز جاعدايلاردىڭ اسەرلەرىنەن گومينيدتەردىڭ جويىلۋىنا جانە جەر شارىنىڭ باسقا بولىكتەرىنە قونىس اۋدارۋىنا سەبەپ بولدى. وسىلايشا ولاردىڭ ازيا قۇرلىعىنداعى ەۆوليۋسيا ۇردىستەرى توقتاپ قالدى. كەرىسىنشە، افريكادا اۋا رايى وتە قولايلى بولدى. اتاپ ايتقاندا، شىعىس افريكادا اسىرەسە، ەكۆاتور ماڭىندا تىرشىلىككە وتە قولايلى اۋا رايى بولىپ، گومينيدتەردىڭ ءومىر سۇرۋىنە قاجەتتى وتە باي لاندشافت جاعداي قالىپتاستى. سوندىقتان دا شىعىس افريكادا عانا ادامنىڭ پايدا بولۋ ءۇردىسى وتە قارقىندى ءجۇرىپ، بۇل القاپتار ادامنىڭ شىعۋ تەگىنىڭ وتانى نەمەسە ورتالىعى دەپ سانالادى. وسى جەرلەردە گومينيدتەر دامۋىنىڭ ەڭ جوعارى ساتىسىنا كوتەرىلىپ، ولار جانۋارلاردان ءبىر جولا اجىراپ، قازىرگى ادام كەيپىنە كەلدى دەپ ايتۋعا بولادى. سونىمەن شىعىس افريكا ادامداردىڭ شىعۋ تەگىننىڭ وتانى سانالادى.

انتروپولوگتاردىڭ اراسىندا ادامداردىڭ شىعۋ تەگىنىڭ وتانى تۋرالى ءارتۇرلى داۋ-داماي جوق دەپ ايتۋعا بولادى جانە دە افريكانىڭ گومينيدتەرى ءارى قاراي، قاي ۋاقىتتاردا باسقا ءقۇرلىقتارعا قونىستاۋى، سونىڭ ىشىندە ازياعا قونىستاۋى تۋرالى ءبىر اۋىزدىلىق جوق. سوعان قاراماستان سوڭعى جاڭا عىلىمي مالىمەتتەرگە سايكەس، افريكادان العاشقى گومينيدتەر ازياعا 2 ملن جىل بۇرىن كەلگەن ءارى ولار ن. erectus-عا قاراعاندا، وتە قاراپايىم بولعان دەگەن بولجامدار بار. ازيادا العاش گومينيدتەردىڭ ەۆوليۋسيالىق جولى ن. erectus-تان باستالادى، كەيىنىرەك ولاردىڭ وكىلدەرى افريكا جەنە ەۋروپاعا قايتا قونىستاندى.

ودان ءارى قاراي، قازىرگى ءتيپتى ادامدار افريكادان باسقا ايماقتارعا قونىس اۋدارىپ، شاشىراڭقى ورنالاسقان ادام توپتارىنا اينالدى. قازىرگى ءتيپتى ادامدار افريكادان وڭتۇستىك شىعىس ەۋروپاعا بۇدان 37-44 مىڭ جىل بۇرىن، ول جەردەن ولار باتىس ەۋروپاعا شامامەن، بۇدان 34 مىڭ جىل بۇرىن قونىس اۋداردى. ادامداردىڭ كەزەگىمەن وسىلاي قونىستانۋ تاريحى تۋرالى كوپتەگەن انتروپولوگ عالىمداردىڭ ويلارى ءبىر جەردەن شىعادى. ءبىراق، بريتان ارالدارىندا جاقىندا 500 مىڭ جىل بۇرىن تىرشىلىك ەتكەن ادامنىڭ جامباس سۇيەگى تابىلىپ، عالىمداردى تاڭعالدىردى، ءبىراق ول جونىندە ارنايى دالەل ايتىلماي وتىر.

سوڭعى جىلدارى، قازىرگى ءتيپتى ادامداردىڭ قاي ۋاقىتتا پايدا بولعانىن انىقتاۋ ماقساتىندا مولەكۋلالى گەنەتيكالىق ادىستەر پايدالانۋدا. ەۋروپالىق، امەريكاندىق، افريكاندىق جانە ازيالىق پوپۋلياسيالارى جەكە دارالارىنىڭ مدنق زەرتتەۋ بويىنشا افريكادان ن. sapiensءتىڭ جەكە توپتارى وسىدان 100-150 مىڭ جىل بۇرىن قونىس اۋدارعانى انىقتالدى. وسى مەلىمەتتەر نەگىزىندە قازىرگى ءتيپتى ادامدار ءبۇدان 140-280 جىل بۇرىن افريكادا ءومىر سۇرگەن «ميتوحوندرالدى ەۆانىڭ» ۇرپاقتارى دەپ ەسەپتەلىنەدى.

قازىرگى كەزدەگى ادامداردىڭ افريكادان پايدا بولعانى تۋرالى مالىمەتتەردى تولىقتىراتىن تاعى ءبىر دەلەل جىنىستىق ەركەك بولۋىن قاداعالايتىن ءۇ حروموسوماسىن، ول ۇزىندىعى 2000-6000 بولاتىن ازوتتى نەگىزى بار گەننىڭ قۇرامىنداعى دنق قايتالانۋىن مولەكۋلالى-گەنەتيكالىق زەرتتەۋ ناتيجەسىندە قايتا كوز جەتكىزدى. وسى زەرتتەۋلەر ادامنىڭ ءۇ حروموسوماسىنىڭ ونىڭ ارعى تەگىنىڭ ءۇ حروموسوماسىنىڭ اجىراۋى بۇدان 500-400 مىڭ جىل بۇرىنعى ارالىعىندا بولعان. جەر بەتىندە «مولەكۋلالى ەۆا» ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتا ەركەككە تەن ءۇ حروموسوماسى بار «مولەكۋلالى ادام» دا تىرشىلىك ەتكەن دەگەن پىكىرلەر بار. جەكەلەنگەن دنق-نىڭ رەتتىلىكپەن قايتالانۋى ارقىلى ءۇ حروموسوماسى بار ادام افريكادان ەلەمنىڭ بارلىق ايماقتارىنا تارالعان دەگەن پىكىردى دالەلدەي تۇسەدى.

جاڭا گۆينەياداعى پاپۋاستاردىڭ مولەكۋلالى-گەنەتيكالىق زەرتتەۋ نەتيجەسى بويىنشا متدنق بەرىلۋ ەرەكشەلىگى بار ەكەنى جانە بۇل ەرەكەشەلىكتىڭ كوپتەگەن افريكالىق پوپۋلياسيالارىنىڭ متدنق-دا بايقالاتىنى انىقتالدى، ءبىراق ءبۇل متدنق ازيالىق توپتارىنداعى ادامداردا بولمايدى. وسى مالىمەتتەرگە سايكەس، افريكادان پاپۋاستار جاڭا گۆينەياعا ءۇندى مۇحيتى ارقىلى كەلگەن بولار دەگەن بولجام بار. ال ولار سولتۇستىك امەريكاعا بەرينگ جانە الياسكا ارقىلى سولتۇستىك قىتايدان كەلگەن. ال وڭتۇستىك امەريكادا قازىرگى ءتيپتى ادامدار وسىدان 32 مىڭ جىل بۇرىن تىرشىلىك ەتكەن، ءبۇل جەر ءقازىر برازيليا دەپ اتالادى.

ءبىراق وسى كوزقاراستارعا بالاما باسقادا كوزقاراستار بار، بۇل كوزقاراستار بويىنشا ن. sapiens بۇدان 1 ملن جىلدان بۇرىن افريكادا دا جەنە ازيادا دا ءبىر مەزگىلدە ءومىر سۇرگەن جانە ارحانتروپتاردىڭ ەسكى دۇنيەنىڭ كوپ ايماقتارىندا قازىرگى ادامدارعا اينالۋى جۇرگەن. ونى پالەونتولوگتاردىڭ مالىمەتتەرى ازيالىق ن. erectus-تىڭ، ن. sapiensء-تىڭ ارعى تەگى ەكەنىن راستامايدى. افريكادان قونىس اۋدارعان ساپيەنتتەر افريكالىق ەمەس ن. erectus تۇرلەرىن الماستىرعان شىعار دەگەن جورامال بار. قازىرگى ءتيپتى ادامدار شىعىس ازياعا بۇدان 75-100 جىل بۇرىن پايدا بولدى. وسى عىلىمي بولجامدى مولەكۋلالىق-گەنەتيكالىق مالىممەتتەر دە راستاي المايدى.

---