InfoHub Logo

ناسىلدەر — بۇل سانى ءارتۇرلى ادامداردىڭ تاريحي قالىپتاسقان توپتارى (پوپۋلياسيالار توپتارى)، ولاردىڭ مورفولوگيالىق جانە فيزيولوگيالىق قاسيەتتەرى ۇقساس، سونىمەن بىرگە ولار بەلگىلى ءبىر اۋماقتاردا عانا تارالادى. ولار تاريحي فاكتورلاردىڭ اسەرلەرى ارقىلى دامىپ جانە ءبىر عانا تۇرگە (ن. sapiens) جاتادى. ءناسىل حالىقتان نەمەسە ەتنوستان ايىرماشىلىعى بەلگىلى ءبىر اۋماقتا تارالعان، بىرنەشە ءناسىل جيىنتىقتارىنان قۇرالۋى مۇمكىن نەمەسە كەرىسىنشە، سول ءبىر ناسىلگە بىرنەشە حالىقتار جاتۋى جانە ولار ءارتۇرلى تىلدە سويلەۋى مۇمكىن.

ءناسىلدىڭ بار ەكەنىن ادامدار ءبىزدىڭ عاسىرىمىزعا دەيىن دە بىلگەن. سول كەزدىڭ وزىندە ولاردىڭ قايدان پايدا بولعانى تۋرالى العاشقى قادامدار جاسالعان. مىسالى، گرەكتەردىڭ كونە اڭىزدارىندا قارا ءناسىلدى ادامداردى فاەتون (گەليوس قۇدايىنىڭ بالاسى) بايقاۋسىزدا ءوزىنىڭ كۇن ءتارىزدى ارباسىمەن جەرگە اق ءناسىلدى ادامداردى جاعىپ جىبەرۋ ءۇشىن جاقىن كەلگەن كەزدە پايدا بولدى دەپ تۇسىندىرەدى. گرەك فيلوسوفتارى ناسىلدەردىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرىن كوبىنە اۋا رايىمەن بايلانىستىردى.

ءىنجىل جازبالارى بويىنشا اق ءناسىل ءسيمنىڭ، سارى نويا-يافەتتىڭ جانە قارا ءناسىل حامنىڭ بالالارى دەلىنگەن. XVII عاسىردا جەر شارىن مەكەندەگەن حالىقتاردى عىلىمي تۇردە جۇيەلەۋگە ۇمتىلدى. بۇل كەزدە ادامداردى ناسىلگە ءبولۋ بەت الپەتىنىڭ قۇرىلىس ەرەكشەلىكتەرىنە، تەرىسىنىڭ، شاشىنىڭ، كوزىنىڭ تۇستەرىنە سايكەس، سونىمەن بىرگە تىلدەرىنىڭ ەرەكشىلىگى جانە مادەني ادەت-عۇرىپتارى بويىنشا بولگەن فرانسۋز دارىگەرى ف. بەرنە العاش رەت 1864 جىلى ادامداردى ەۋروپويدتىك، نەگرويدتىك جانە موڭعولويدتىك دەپ ءۇش ناسىلگە جىكتەدى. وسىعان ۇقساس جىكتەۋدى ك. ليننەيدە ۇسىنعان. ول ادامزات ءبىر عانا تۇرگە جاتادى دەپ ەسەپتەپ، قوسىمشا (ءتورتىنشى) لاپلاندىق ءناسىلدى (شۆەسيا مەن فيندليانديانىڭ سولتۇستىك تۇرعىندارى) جەكە ءبولدى.

ي. ف. بلۋمەنباح (1752-1840) 1775 جىلى ادام تۋىسىن تەرىسىنىڭ تۇسىنە سايكەس دەپ: كاۆكازدىق (اق)، موڭعولدىق (سارى)، ەفيوپيالىق (قارا)، امەريكاندىق (قىزىل) جانە مالايلىق (قوڭىر) 5 ناسىلگە ءبولدى. ۋ. بويد (1953) شامامەن، بۇدان 200 جىلدان كەيىن قان قۇرامىنداعى انتيگەندەرىنىڭ نەگىزىندە ادامداردى بەس ناسىلگە جىكتەدى، اتاپ ايتقاندا:

ەۋروپالىق توپتار — وعان لوپارەيلەر، وڭتۇستىك ەۋروپالىقتار جانە سولتۇستىك افريكاندىقتار.
افريكالىق توپ.
ازيالىق توپ — وعان ءۇندى سۋبكونتينەنتىندە تۇراتىندار.
دمەريكاندىق توپ، بارلىق بايىرعى تۇرعىندار.
تىنىق مۇحيتتىق توپ (مەلانەزيالىقتار، پلينەزيالىقتار، اۆستراليالىقتار).

قازىرگى كەزدەگى ناسىلدەردىڭ پايدا بولۋ ءۇردىسىنىڭ جالعاسۋىنا سۇيەنە وتىرىپ ت. دوبجانسك (1962) ادامزاتتى 34 ناسىلگە ءبولدى، اتاپ ايتقاندا:

سولتۇستىك-باتىس ەۋروپالىق ناسىلدەر — سكانديناۆيا، گەرمانيانىڭ سولتۇستىك بولىگى، سولتۇستىك فرانسيا، ۇلىبريتانيا جانە يرلانديا تۇرعىندارى؛
سولتۇستىك-شىعىس ەۋروپالىق ناسىلدەر — پولشا، بۇرىنعى كسرو-نىڭ ەۋروپالىق بولىگى، ءسىبىردىڭ كوپتەگەن قازىرگى پوپۋلياسيالارى؛
الپىلىك ناسىلدەر — ورتالىق فرانسيادان باستاپ، گەرمانيانىڭ وڭتۇستىك بولىگى، شۆەيساريا، سولتۇستىك يتاليادان قارا تەڭىز جاعالاۋىنا دەيىنگى اۋماقتىڭ تۇرعىندارى؛
جەرورتا تەڭىزدىك ناسىلدەر — جەرورتا تەڭىزىنىڭ ەكى جاعالاۋىنداعى، تانجەردەن باستاپ داردانەلگە دەيىن، اراۆيا، تۇركيا، يراك پوپۋلياسيالارى؛
ءحيندى ناسىلدەرى — ءۇندى، پاكىستان تۇرعىندارى؛
تۇركى ناسىلدەرى — تۇركىستان، باتىس جۇڭگو تۇرعىندارى؛
تيبەتتىك ناسىلدەر — تيبەت تۇرعىندارى؛
سولتۇستىك قىتايلىق ناسىلدەر — سولتۇستىك جانە ورتالىق جۇڭگو، مانچجۋريا تۇرعىندارى؛
ناعىز موڭعولدىق ناسىلدەر — ءسىبىردىڭ، موڭعوليانىڭ، كورەيانىڭ، جاپونيانىڭ تۇرعىندارى؛
ەسكيموستىق ناسىلدەر — اركتيكانىڭ ازيا مەن امەريكانىڭ اركتيكالىق تۇرعىندارى؛
وڭتۇستىك-شىعىس ازيالىق ناسىلدەر — وڭتۇستىك قىتايدان تايلاندقا دەيىنگى، بيرما، مالايي جانە يندونەزيا تۇرعىندارى؛
اينۋ ناسىلدەر — سولتۇستىك جاپونيانىڭ بايىرعى پوپۋلياسياسى؛
لوپاري (ساامي) ناسىلدەرى — سكانديناۆيا مەن فيندليانديانىڭ ارتيكاسىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى؛
سولتۇستىك امەريكالىق ءۇندى ناسىلدەرى — كانادانىڭ جانە امەريكانىڭ جەرگىلىكتى پوپۋلياسياسى؛
ورتالىق امەريكا ءۇندى ناسىلدەرى — سولتۇستىك امەريكانىڭ وڭتۇستىك باتىس اۋداندارىنان ورتالىق امەريكا ارقىلى بوليۆياعا دەيىنگى اۋماقتارداعى پوپۋلياسيالار؛
وڭتۇستىك امەريكا ءۇندى ناسىلدەرى — پەرۋ، بوليۆيا جانە چيليدە نەگىزىنەن اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن پوپۋلياسيالار؛
فۋجيان ناسىلدەرى — وڭتۇستىك امەريكانىڭ وڭتۇسگىگىندە اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسپايتىن بايىرعى تۇرعىندار؛
شىعىس افريكالىق ناسىلدەر — شىعىس افريكا، ەفيوپيا، سۋداننىڭ ءبىر بولىگىندەگى پوپۋلياسيالار؛
سۋداندىق ناسىلدەر — سۋداننىڭ ۇلكەن بولىگىندەگى پوپۋلياسيالار؛
ورمان نەگرويدى ناسىلدەرى — باتىس افريكانىڭ ورماندارىندا جانە كونگو وزەنى بويىنىڭ ۇلكەن بولىگىندە تۇراتىن پوپۋلياسيالار؛
بانتۋ ناسىلدەرى — وڭتۇستىك افريكا مەن شىعىس افريكا بولىگىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى؛
بۋشمەندىك جانە گوتتەنتەتوتتىق ناسىلدەر — وڭتۇستىك افريكانىڭ بايىرعى تۇرعىندارى؛
افريكالىق پيگمەي ناسىلدەرى — ەكۆاتورلىق افريكانىڭ ورماندارىنداعى شاعىن بويلى ادامدار پوپۋلياسيالارى؛
دراۆيديان ناسىلدەرى — وڭتۇستىك ءۇندى جانە سەيلوننىڭ بايىرعى تۇرعىندارى؛
نەگريوتالىق ناسىلدەر — فيليپيننەن باستاپ اندامانساعا دەيىنگى، مالايي جانە جاڭا گۆينەي اۋماعىنداعى شاعىن بويلى، شاشتارى شىرماۋىقتاي ادامدار پوپۋلياسيالارى؛
مەلانەزيالىق پاپۋاس ناسىلدەرى — جاڭا گۆينەيدەن فيدجيگە دەيىنگى بايىرعى تۇرعىندار؛
مۋرادجيان ناسىلدەرى -وڭتۇستىك-شىعىس اۋستراليانىڭ بايىرعى پوپۋلياسيالارى.
كارپەنتاريان ناسىلدەرى -سولتۇستىك جانە ورتالىق اۋستراليانىڭ بايىرعى پوپۋلياسيالارى؛
ميكرونەزيي ناسىلدەرى — تىنىق مۇحيتتىڭ باتىس بولىگىندەگى ارالداردىڭ پوپۋلياسيالارى؛
پولينەزيي ناسىلدەرى — تىنىق مۇحيتتىڭ ورتالىق جانە شىعىسىنداعى ارالداردىڭ پوپۋلياسيالارى؛
نەوگاۆايلىق ناسىلدەرى — گاۆاي ارالدارىندا كەيىننەن پايدا بولعان پوپۋلياسيالار؛
لادينو ناسىلدەرى — ورتالىق جانە وڭتۇستىك امەريكادا كەيىننەن پايدا بولعان پوپۋلياسيالار؛
سولتۇستىك-امەريكاندىق ءتۇستى ناسىلدەر — اقش-تىڭ نەگر پوپۋلياسيالارى؛
وڭتۇستىك افريكالىق ءتۇستى ناسىلدەرى — وڭتۇستىك افريكانىڭ نەگر پوپۋلياسيالارى
جەرگىلىكتى ناسىلدەرگە بولۋدەن باسقا، كەيدە 9 گەوگرافيالىق ناسىلدەرگە بولەدى، ويتكەنى ولار بەلگىلى ءبىر گەوگرافيالىق اۋماقتارمەن بايلانىستى (ەۋروپالىق، ۇندىلىك، ازيالىق ۇندىستىك، افريكالىق، اۋستراليالىق، مەلانەزيا-پاپۋاستىق، ميكرونەزيالىق جانە پولينەزيالىق) بولەدى.

شىن مانىندە، ادام تۋىسىنا ەۆروپەويدتىق، نەگرويدتىق، موڭعولويدتىق جانە اۋسترالويدتىق دەپ جىكتەۋ كەڭىنەن قولدانىلادى. ەۆروپەويدتىقتاردىڭ تەرىلەرى اقشىل ءتۇستى شاشتارى تىك نەمەسە اشىق-سارعىش تولقىندى نەمەسە، قارا قوشقىل جۇمساق نەمەسە ورتاشا جۇمساق، كوزدەرى ۇلكەن، قوڭىرقاي، قوڭىر-جاسىل، كوك-قوي كوزدەر، يەكتەرى انىق جىكتەلگەن، بوكسەسى جالپاق، مۇرنى جىڭىشكە ءارى ۇزىنشا، ەرىندەرى قالىڭ ەمەس جانە دەنەسىندەگى جانە بەتىندەگى تۇكتەرى جاقسى جەتىلگەن. وسى ءناسىلدىڭ ايەلدەرىنە جارتىلاي جۇمىر كەۋدەلى (ەمشەگى) جانە شىعىڭقى بوكسە ءتان. بۇل ناسىلگە جاتاتىن ادامدار، ەۋروپانىڭ كوپ بولىگىندە جانە سوعان ىرگەلەس ايماقتاردا تۇرادى.

نەگرويدتىقتار تەرىسىنىڭ ءتۇسى قارا، شاشتارى بۇيرا ءارى قالىڭ، ەرىندەرى قالىڭ، مۇرىندارى كەڭ جانە جالپاق، تىستەرى وتە ءىرى، كوزدەرى قارا جانە قويكوزدى، باستارى ۇزىن، بەتتەرىندەگى جانە دەنەسىندەگى تۇكتەرى سيرەك، جامباس قۋىسى شاعىن، تاباندارى ۇلكەن. ايەلدەرىنىڭ كەۋدەسى كونۋس ءپىشىندى، بوكسەسى شىعىڭقى ەمەس. بۇل ناسىلگە جاتاتىن ادامدار افريكادان باستاپ، ەكۆاتور بەلدەۋىنەن تىنىق مۇحيتتىڭ ارالدارىنا دەيىنگى ارالىقتا مەكەندەيدى. بۇل ناسىلگە افريكانىڭ حالىقتارى، تاعى دا نەگريتولار (پيگمەيلەر)، مۇحيتتىڭ نەگرويدتارى (مەلانەزييستەر)، وڭتۇستىك افريكاندىق بۋشمەندەر جانە گوتتەنتوتتار جاتادى.

موڭعولويدتىقتاردىڭ تەرىسىنىڭ ءتۇسى قارا تورى، سارى نەمەسە سارعىش قوڭىر. ولاردىڭ شاشتارى تىك ءار قاتتى ءارى قارا كوك ءتۇستى، بەتتەرى جالپاق ءارى ەتتى، قىسىڭقى قوي كوزدى، كوزىنىڭ ءۇشىنشى قاباعىنىڭ بۇرىشى انىق، مۇرنى جالپاق جانە كەڭ، بەتتەرىندەگى جانە دەنەلەرىندەگى تۇكتەرى سيرەك. بۇل ناسىلگە جاتاتىندار شىعىس ءسىبىر جانە موڭعوليا، قيىر شىعىس، ورتالىق جانە وڭتۇستىك-شىعىس ازيا جەرلەرىن مەكەندەيدى. يندونەزييستەر مەن امەريكاندىق ءۇندىس ارالاس موڭعولويد ءناسىلىن ءقۇرايدى.

كەيدە اۋسترالويدتىقتاردى جەكە ءناسىل رەتىندە بولەدى. ولاردىڭ دا تەرىسىنىڭ ءتۇسى نەگرويدتاردىقتارعا ۇقساس قارا (ولاردىڭ تەرىسىنىڭ ءتۇسى شوكولاد تۇستەس قارا)، ءبىراق بۇلاردىڭ قارا شاشتارى تولقىن ءپىشىندى بۇيرا، باستارى ۇلكەن جانە بەت-الپەتتەرى ءىرى، كەڭ، مۇرىندارى جالپاق، يەكتەرى شىعىڭقى، دەنەلەرىندەگى جانە بەتتەرىندەگى تۇكتەرى كوپتەۋ بولادى. اۋسترالويدتىقتار اۋستراليانىڭ بايىرعى تۇرعىندارى، ءبىراق اۋسترالويدتىقتاردى كوبىنە، نەگرويدتتىقتار دەپ ەسەپتەيدى. كەيدە، امەريكاندىق ناسىلدەر دەپ تە بولەدى. ولار تەرىلەرىنىڭ ءتۇسى قارا قوشقىل، بەت بۇلشىق ەتتى شىعىڭقى، مۇرىندارى شامالى ۇزىنشا جانە كوزىنىڭ ىشكى بۇرىشى قاتپارلى، شاشتارى قارا كوك. ءبىراق، امەريكانويدتىقتاردى كوبىنە، موڭعولويدتىق ناسىلگە جاتقىزادى.

ناسىلدەردىڭ شىعۋ تەگىنىڭ (راسوگەنەز) ءۇردىسىن دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ناسىلدەردىڭ ءمانىسىن جانە ولاردىڭ جىكتەۋىن دۇرىس انىقتاپ الۋ كەرەك. كوپ ۋاقىت بويى ناسىلدەردىڭ انىقتاماسىندا تيپولوگيالىق كوزقاراس باسىم بولدى، وسىلارعا سايكەس ناسىلدەردىڭ انىقتاماسىن ستەرەوتيپتى (تاپتاۋرىن) نەگىزدە ءتۇسىندىرۋ، ياعني ءناسىلدىڭ بارلىق بەلگىلەرى قايتالانىپ وتىرادى دەپ كەلدى. سوندىقتان جەكە دارالىق سيپاتتارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ ناسىلدەردىڭ اراسىندا بولاتىن جەكە ايىرماشىلىقتان ناقتى دارا وزگەشىلىكتەر بولادى دەپ ەسەپتەيدى. پوپۋلياسيالىق گەنەتيكانىڭ دامۋىنا بايلانىستى ناسىلدەردىڭ تابيعاتىن تۇسىنۋدە تيپولوگيالىق كوزقاراستىڭ دالەلدەرىنىڭ تولىق ەمەستىگىن كورسەتتى.

ناسىلدەردى جۇيەلەۋدە تەك پوپۋلياسيالىق كوزقاراس عىلىمي نەگىز بولىپ ەسەپتەلەنەدى. ناسىلدەردى جۇيەلەۋدىڭ دۇرىسى بولۋى ولاردىڭ بىر-بىرىنەن اجىراتاتىن بەلگىلەر سانىنىڭ كوپ بولۋىمەن ەرەكشەلەنەدى نەمەسە ناسىلدەردىڭ اراسىندا كوپ بەلگىلەردى پايدالانۋ، سولعۇرلىم ناسىلدەردى جۇيەلەۋدە ناتيجەلى بولادى. ناسىلدەر پوپۋلياسيالاردان قۇرالاتىندىقتان، كەز كەلگەن ناسىلگە سيپاتتاما بەرۋ ءۇشىن، جەكە ادامداردى ەمەس جالپى كوپ ادامدار توبىنىنا قاتىسى بار ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنۋ قاجەت. ويتكەنى، ءاربىر ءناسىلدىڭ اراسىندا ءارتۇرلى تۇقىمكۋالايتىن بەلگىلەر كوپ بولعاندىقتان، وسىلاردىڭ قايسىسىن الۋىن پايدالانۋ قيىنعا سوعادى سوندىقتان جەكە ادامداردىڭ بەلگىلەرىن بۇكىل ناسىلگە پايدالانۋ مۇمكىن ەمەس. سونىمەن بىرگە، وسىنداي ءبىر جەكە ادامداردىڭ بەلگىلەرىنىڭ جيىنتىعىن ءبىر ناسىلگە دە پايدالانۋعا بولمايدى. سوندىقتان ءناسىلدى جەكە ءبىر ادامدار دەپ ءبىر توپقا جاتاتىن ادامدار دەپ قاراۋ قاجەت. مىسالى، شۆەد پەن ورىستىڭ باس سۇيەكتەرىن سالىستىرعاندا، ولاردىڭ اراسىندا ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان ايىرماشىلىقتارى بار ەكەندىگى انىقتالدى، ءبىراق ول بەلگىلەر ورتاشا ەسەپ رەتىندە بەرىلەدى، ال جەكە دارالاردىڭ بەلگىلەرى ءبىر-بىرىن قايتالايدى. سونىمەنەن ناسىلدەردىڭ ايىرماشىلىعىن قاتىپ قالعان ستەرەوتيپپەن (تيپولوگيالىق) انىقتاۋ دۇرىس ەمەس، ويتكەنى ناسىلدەر توپتارىنىڭ اراسىندا بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىق جاسايتىن قاتىپ قالعان بەلگىلەر بولمايدى.

ناسىلدەردىڭ پايدا بولۋى جانە ناسىلدەردىڭ العاشقى وشاقتارى جايلى بىرنەشە عىلىمي بولجامدار بار. پوليسەنتريزم نەمەسە پوليفيليي (ف. ۆايدەنرايح، 1947) عىلىمي بولجامدارى بويىنشا، ناسىلدەردىڭ پايدا بولۋىن ءتورت ورتالىعى بار. ولار — وڭتۇستىك-شىعىس ازيا جانە شىعىس ازياداعى ۇلكەن زوند ارالدارى، افريكاداعى ساحارانىڭ وڭتۇستىگى جانە ەۋروپا مەن الدىڭعى ازيا. ەۋروپا مەن الدىڭعى ازيادا ەۋروپالىقتار مەن الدىڭعى ازيالىق نەاندەرنالدىقتاردان ەۋروپەويدتىق ناسىلدەر پايدا بولعان ورتالىق قالىپتاستى.

افريكادا افريكالىق نەاندەرتالدىقتاردان نەگرويدتىق ءناسىل پايدا بولسا، شىعىس ازياداعى سينانتروپتاردان موڭعولويدتىق، ال وڭتۇستىك-شىعىس ازياداعى جانە ۇلكەن زوند ارالدارىنداعى پيتەكانتروپتار مەن ياۆا نەاندەرتالدىقتاردان اۋسترالويدتىق ناسىلدەر پايدا بولدى. سونىمەن ەۋروپويدتىق، نەگرويدتىق، موڭعولويدتىق جانە اۋسترالويدتىق شىعۋ ورتالىقتارى بولدى. ناسىلدەردىڭ شىعۋ تەگىندەگى ەڭ باستى ءرولدى مۋتاسيا مەن تابيعي سۇرىپتالۋ اتقارعان دەگەن كوزقاراس بار. ءبىراق، بۇل كوزقاراسقا قارسى شىعۋشىلار بولدى، ويتكەنى قانشا رەت ءبىرقالىپتى ەۆوليۋسيالىق دامۋ بىرنەشە رەت قايتالانسا دا (ءاربىر ەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەن جاڭا وزگەرىس بولىپ سانالادى)، ءاربىر ءناسىلدىڭ پايدا بولۋ ورتالىعى بولعاندىعى عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنگەن ەمەس.

ف. گ. دەبەس (1950)، ا. توم (1960) ديسەنتريزم عىلىمي بولجامىنا سايكەس ناسىلدەردىڭ پايدا بولعانى تۋرالى ەكى ءتۇرلى بولجامدى ۇسىندى. ءبىرىنشىسى بويىنشا، ەۋروپەويدتىق پەن افريكالىق نەگرويدتىق ناسىلدەردىڭ پايدا بولعان ورتالىعى — الدىڭعى ازيا، ال موڭعولويدتىق جانە اۋسترولويدتىق ناسىلدەردىڭ پايدا بولعان ورتالىعى شىعىس جانە وڭتۇستىك-شىعىس ازيا دەپ ەسەپتەلىنەدى. ەۋروپەويدتىق ءناسىل ەۋروپا ماتەريگىندە جانە سوعان ىرگەلەس الدىڭعى ازيانىڭ اۋماعىندا تارالدى. كەرىسىنشە، نەگرويدتىق ءناسىل تروپيكالىق بەلدەۋ بويىندا تارالدى. موڭعولويدتىق ءناسىل العاشىندا وڭتۇستىك-شىعىس ازيا اۋماعىندا، ودان كەيىن امەريكا قۇرلىعىنا قونىس اۋداردى. باسقا پىكىرلەر بويىنشا، ەۋروپەويدتىق، افريكالىق نەگرويدتىق جانە اۋسترولويدتىق ناسىلدەر باستاپقى ءبىر تارماق بولسا، ال ازيالىق موڭعولويدتىق جانە امەريكاندىق ناسىلدەر ءبىر تارماقتان پايدا بولعان دەپ ەسەپتەلىنەدى. ديسەنتريزم كوزقاراسىن قولداۋشىلار وزدەرىنىڭ عىلىمي بولجامىنىڭ دالەلى ءۇشىن موڭعولويدتار مەن اۋسترالويدتاردىڭ تىستەرىنىڭ ۇقساستىعىنا سۇيەنەدى. ءبىراق بۇل عىلىمي بولجامنىڭ دا پوليسەنتريزمنىڭ عىلىمي بولجامدارى سياقتى قارسىلاستارى بار.

مونوسەنتريزم نەمەسە مونوفيليي (يا. يا. روگين، 1949) عىلىمي بولجامدارىنا سايكەس، ناسىلدەردىڭ پايدا بولۋى باستاپقى ءبىر اتا-تەكتەن، ءبىر ورتالىقتان پايدا بولعان دەپ تۇسىندىرەدى. ويتكەنى بارلىق ناسىلدەردىڭ پسيحولوگيالىق جەكە جەتىلۋى مەن وي ورىستەرىنىڭ دامۋى بىردەي بولعان. ناسىلدەر پايدا بولعان اۋماق وتە اۋقىمدى مىڭداعان شاقىرىمدى قامتىعان. بۇلاردىڭ بولجامى بويىنشا، ناسىلدەردىڭ پايدا بولعان جەرلەرى شىعىس جەرورتا تەڭىزىنىڭ ماڭى، الدىڭعى ازيا جانە وڭتۇستىك ازيا بولۋى مۇمكىن. وسىنداي عىلىمي بولجامدارعا سايكەس، باستاپقى پالەانتروپتاردىڭ ءبىر تارماعىنان بىرنەشە ساتىلىق دامۋ بارىسىندا موڭعولويدتىق ءناسىلى پايدا بولعان. باستاپقى پالەانتروپتار شىعىس ازياعا قونىس اۋدارعان كەزدە ونداعى ارحانتروپتاردى جويىپ جىبەردى نەمەسە ولارمەن ارالاسىپ كەتكەن جانە ولاردىڭ قالاق ءپىشىندى كۇرەك تىستەرىنىڭ تۇقىمقۋالاۋشىلىق قاسيەتىن وزدەرىنە ءسىڭىرىپ الدى. سودان كەيىن، ازياعا قازىرگى ادام تيپتەس قاسيەتپەن قايتا ورالدى. قاننىڭ ارالاسۋ ناتيجەسىندە العاشقى موڭعولويدتار پايدا بولدى. ولاردىڭ ءبىراز بولىگى بۇدان 25-30 مىڭ جىل بۇرىن شىعىس ازيادان بەرينگ ارقىلى امەريكاعا قونىس اۋدارىپ، امەريكالىق ۇندىستەردىڭ نەگىزىن قالادى. ولار وزدەرىنىڭ بەت-الپەت ءپىشىنىن ساقتاپ، جاڭادان باسقا قاسيەتتەرگە يە بولدى. ازيا قۇرلىعىندا قالىپ قالعان ءبىراز العاشقى موڭعولويدتاردان ءبىرشاما ۋاقىت وتكەنەن كەيىن ناعىز موڭعولويدتار پايدا بولدى. باستاپقى پالەوانتروپتاردىڭ ءبىر تارماعىنان ەۋروپەويدتىق جانە اۋسترالويدنەگرويدتىق توپتارىنىڭ نەگىزى قالاندى. ەۋروپەويدتار مەن نەگرويدتاردىڭ ارعى تەكتەرى شىعىس جەرورتا تەڭىزى جانە وڭتۇستىك ەۋروپانىڭ يسپانيادان ۆورونەج قالاسىنا دەيىنگى اۋماقتاردى قونىستاندى. كەيىنىرەك وقشالانۋدىڭ، كوشىپ-قونۋدىڭ جانە تارالۋىنىڭ ناتيجەسىندە شاعىن بىرنەشە ناسىلدىك توپتارعا ءبولىنىپ كەتتى.

ۆ. پ. الەكسەيەۆ (1985) ناسىلدەردىڭ پايدا بولۋىنىڭ ءتورت ساتىسىن بولەدى. ناسىلدەردىڭ پايدا بولۋىنىڭ ءبىرىنشى ساتىسىندا باستاپقى ناسىلدەردىڭ پايدا بولۋ ورتالىقتارىندا (وسى ۇردىستەر ءجۇرىپ جاتقان اۋماق) جانە ناسىلدەردىڭ باتىس (ەۋروپەويدتىق، نەگرويدتىق جانە اۋسترالويدتىق) جانە شىعىس (ازيالىق موڭعولويدتىق جانە امەريكاندىق) نەگىزگى تارماقتارى پايدا بولدى. بۇل كەزەڭ شامامەن، بۇدان 200 مىڭ جىل بۇرىنعى ۋاقىتقا سايكەس كەلەدى. ول قازىرگى ادام تيپتەرىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىمەن دە سايكەس كەلەدى. سونىمەن، ەسكى دۇنيەنىڭ باتىس جانە شىعىس اۋداندارىندا ناسىلدەردىڭ قالىپتاسۋى قازىرگى ءتيپتى ادامداردىڭ قالىپتاسۋ ۋاقىتىمەن قاتار ءجۇردى، سونىمەن بىرگە، ادامداردىڭ ءبىراز بولىگى جاڭا دۇنيەگە قونىس اۋدارۋىنا ءماجبۇر بولدى. ەكىنشى كەزەڭى كەزىندە ناسىلدەردىڭ پايدا بولۋىنىڭ ەكىنشى دەڭگەيدەگى ورتالىقتارى قالىپتاستى جانە باستاپقى ءناسىل تارماقتارىنان جاڭا ەۆوليۋسيالىق بىرنەشە ۇساق تارماقشالار پايدا بولدى. بۇل كەزەڭ شامامەن، بۇدان 15-20 مىڭ جىل بۇرىنعى ۋاقىتقا سايكەس كەلەدى. ءۇشىنشى كەزەڭ دە ناسىلدەردىڭ پايدا بولعان وشاقتارىنىڭ ءۇشىنشى دەڭگەيى قالىپتاستى، وسى كەزەڭ دە جەرگىلىكتى ناسىلدەر ورنىقتى. بۇل كەزەڭ بۇدان 10-12 مىڭ جىل بۇرىنعى ۋاقىتقا سايكەس كەلەدى. ءتورتىنشى كەزەڭدە ناسىلدەردىڭ پايدا بولۋ وشاقتارىنىڭ ءتورتىنشى دەڭگەيى قالىپتاستى. بۇل كەزەڭدە ناسىلدەردىڭ ەدەۋىر جەتىلگەن قازىرگى ادامدارعا ۇقساس پوپۋلياسيالارى ورنىقتى. بۇل كەزەڭ قولا جانە العاشقى تەمىر داۋىرىنە (ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى IV-ش مىڭجىلدىقتار) سايكەس كەلەدى.

ناسىلدەردىڭ پايدا بولۋىنىڭ فاكتورلارىنا تابيعي سۇرىپتالۋ، گەندەردىڭ ارالاسۋى (درەيفى)، وقشاۋلانۋ جانە پوپۋلياسيالاردىڭ ارالاسۋى جاتادى، اسىرەسە، تابيعي سۇرىپتالۋ ناسىلدەردىڭ پايدا بولۋىنىڭ باستاپقى كەزەڭىندە باستى ماڭىزدى ءرول اتقاردى. تابيعي سۇرىپتالۋ ءارتۇرلى باعىتتار بويىنشا كورىنىس بەرىپ وتىرادى، ال ونىڭ دۇرىس ءجۇرۋى بەلگىلەردىڭ قانشالىقتى قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى بولادى. مىسالى، تەرىنىڭ تۇسىنە مەلانينى بار تەرى جاسۋشالارى جاۋاپ بەرەدى، ولار گەنەتيكالىق سينتەز كەزىندە انىقتالادى. پيگمەنتتىڭ بولۋى تيروزينازانى باقىلايتىن گەننىڭ بولۋىمەن انىقتالادى، ول ءتيروزيننىڭ مەلانينگە وزگەرگەنىن قاداعالايدى. تەك، تەرىنىڭ ءتۇسىن انىقتاۋعا وسى گەن عانا اسەر ەتەدى دەپ ايتۋعا بولمايدى. تەرىنىڭ ءتۇسىن انىقتايتىن تاعى ءبىر گەن بار، ول باسقا فەرمەنت ارقىلى انىقتالادى، ول تەرىسىنىڭ ءتۇسى اق ادامداردىڭ جاسۋشالارىندا بولادى دا، مەلانيننىڭ سانىنا اسەر ەتەدى. وسى فەرمەنتتىڭ سينتەزى كەزىندە مەلانيننىڭ مولشەرى از بولىپ تەرىنىڭ ءتۇسى اق بولادى. ەگەر، كەرىسىنشە بۇل فەرمەنت بولمايتىن بولسا (سينتەزدەلمەيدى) مەلانين كوپ مولشەردە بولىپ، تەرى قارا ءتۇستى بولادى. تەرىنىڭ ءتۇسىن انىقتاۋعا مەلانين ءتۇزۋشى گورموننىڭ دا قاتىساتىنى تۋرالى ناقتى مالىمەتتەر بار. قورىتا ايتقاندا، تەرىنىڭ ءتۇسىن قاداعالايتىن ەڭ كەم دەگەن دە ءۇش گەن بار.

ناسىلدىك بەلگىلەردىڭ ءبىرى تەرى ءتۇسىنىڭ وزگەرۋىندە تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ اسەرىن كۇن ساۋلەسى مەن مەشەل اۋرۋىنا قارسى د ءۆيتاميننىڭ اراسىنداعى بايلانىستىڭ بولۋىمەن دە تۇسىندىرۋگە بولادى، سەبەبى ولار ورگانيزمدەگى كالسيي مولشەرىن رەتتەۋگە قاتىسادى. ورگانيزمدە وسى ءۆيتاميننىڭ ارتىق جينالۋى كالسييدىڭ سۇيەكتە جينالۋىنا الىپ كەلىپ، سۇيەك ءالسىز بولىپ مورت سىنادى، ەگەر كالسيي از بولسا، مەشەل اۋرۋىنا ۇشىرايدى. ادام ورگانيزمىندە قالىپتى جاعدايدا د ءۆيتامينىڭ مولشەرى كۇن ساۋلەسىنىڭ اسەرى ارقىلى رەتتەلەدى. كۇن ساۋلەلەرى تەرەڭ قاباتتاعى جاسۋشالارىنا اسەر ەتەدى. تەرىدە مەلانين كوپ بولسا، سوعۇرلىم كۇن ساۋلەلەرى مەلانينى بار جاسۋشاعا از سىڭەدى. سوندىقتان ادامدار د ءۆيتامينى كۇن ساۋلەسىنىڭ ناتيجەسىندە تۇزىلەتىندىكتەن، كۇننىڭ جارىعىنا تاۋەلدى بولادى. تەرىسى اق ءتۇستى ادامدار ورگانيزمدەرىندە كالسيي مولشەرىن قالىپتى جاعدايدا ۇستاۋ ءۇشىن، ەكۆاتوردان قاشىق ايماقتاردا تۇرعانى دۇرىس. كەرىسىنشە،- تەرىسىنىڭ ءتۇسى قارا ادامدار ەكۆاتورعا جاقىن وڭىرلەردە تۇرۋى كەرەك. سونىمەن، تەرى ءتۇسىنىڭ ءارتۇرلى بولۋىنا بايلانىستى ءارتۇرلى اۋماقتاردا تارالۋى گەوگرافيالىق ەندىكتەرگە بايلانىستى. ەۋروپەويدتىقتاردىڭ تەرىسىنىڭ اق بولۋى، ولاردىڭ تەرى ۇلپالارىنا كۇن ساۋلەلەرىنىڭ وتۋىنە قولايلى جاعداي جاسايدى، ءسويتىپ مەشەل اۋرۋىنا قارسى د ءۆيتامينىن سينتەزدەلۋىن جىلدامداتادى، كوبىنە، ولار كۇن ساۋلەسى از جەرلەردە باياۋ سينتەزدەلەدى. تەرىسى پيگمەنتتەرگە باي ادامداردىڭ كۇن ساۋلەسى مول تۇسەتىن ايماقتاردان الىس اۋماقتارعا، ال تەرىسىندە پيگمەنتتەرى از ادامداردىڭ تروپيكالىق بەلدەۋلەرگە جاقىن قونىستانۋى دۇرىس، بىرىنشىلەرىندە د ءۆيتامينىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنە اكەپ سوقسا، ەكىنشىلەرىندە د ءۆيتامينى ارتىق بولىپ، ولاردا قولايسىز جاعدايلار تۋىندايدى. سوندىقتان تەرى ءتۇسىنىڭ سۇرىپتالۋى ماڭىزدى بولسا، ءبىر شەتىنەن تەرىنىڭ ءتۇسى ناسىلدەردىڭ تارالۋىن انىقتايتىن فاكتور دا بولىپ سانالادى. تابيعي سۇرىپتالۋ تەرىنىڭ تۇسىنە بايلانىستى ءجۇرىپ وتىرادى، ويتكەنى ول دا قورشاعان گەوگرافيالىق جاعدايلارىنا ورتاعا بەيىمدەلۋشىگىنىڭ ءبىر بەلگىسى رەتىندە پايدا بولادى.

سۇرىپتالۋ كەزىندە ناسىلدەردىڭ تاعى ءبىر بەلگىلەرىن ولاردىڭ جالپى دەنە تۇرپاتىنا قاراپ انىقتاۋعا بولادى. مىسالى، ەسكيموستار زۋلۋستارعا قاراعاندا مىعىم دەنەلى جانە قىسقا بويلى. ەسكيموستاردىڭ دەنەسىنىڭ اۋماعى سالماعىمەن سالىستىرعاندا كىشى بولىپ كەلەدى. زۋلۋستاردا كەرىسىنشە، دەنەسى اشاڭ كەلگەن، قولدارى ۇزىن، دەنەسىنىڭ اۋماعى سالماعىنا قاراعاندا ۇلكەن. سوندىقتان، زۋلۋستاردىڭ دەنەسى جىلۋدى كوپ بولەدى، بۇل جەردە اۋا رايى ىستىق ولار ءۇشىن وتە ماڭىزدى. ويتكەنى ەكۆاتورعا جاقىن تۇراتىن جەكە تۇلعالاردىڭ سالماعىمەن سالىستىرعاندا اياق-قولدارى ۇزىن بولىپ كەلەدى. بۇل اۋا رايى ىستىق ايماقتاردا تۇراتىندار ءۇشىن قولايلى جاعداي تۋعىزادى. ۇزىن اياق-قولدار قوسىمشا دەنەسىنىڭ اۋماعىن ۇلكەيتۋگە سەبەپ بولىپ، دەنەدەگى جىلۋدى بولۋگە كومەكتەسەدى. سونىمەن، بۇل قاسيەتتەر ىستىق جەردە تۇراتىندارعا ءتيىمدى. كەرىسىنشە، ءمۇنداي اراقاتىناس سالقىن جەرلەردە تۇراتىندار ءۇشىن قاجەتى جوق، ويتكەنى اۋماعى كىشى دەنەدەن از جىلۋ ءبولىنىپ، جىلۋ جاقسى رەتتەلەدى. قورىتا ايتقاندا، تەرىنىڭ ءتۇسى سياقتى جالپى دەنە تۇرپاتى دا گەوگرافيالىق ەندىكتەر بويىنشا وزگەرەدى، سەبەبى ولاردىڭ تارالۋى بەلگىلى ءبىر سۇرىپتالۋدىڭ جەمىسى، ياعني سۇرىپتالۋ دەنەنىڭ تۇرپاتىنا، ياعني اياق-قولداردىڭ ۇزىندىعى مەن دەنە سالماعىنىڭ اراقاتىناسىنا سايكەس ءجۇرىپ وتىرعان.

---