InfoHub Logo

انتروپوگەنەز دەگەن تاريحي كوزقاراس انتروپولوگيادان دا ەرتە پايدا بولعان، ءتىپتى، ەجەلگى كەزدىڭ عالىمدارى ادامنىڭ تابيعاتتاعى ورنى مەن ادامنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ماسەلەلەردى تالقىلاعاندىعىن بايقاۋعا بولادى. مىسالى، اناكسيماندر (ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 610-546 جىلدار) جانە اريستوتەل (ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 384-322 جىلدار) ادامنىڭ تابيعاتتاعى ورنىن انىقتاي كەلە، ادامنىڭ ارعى تەگى جانۋارلار ەكەندىگىن مويىندادى. اريستوتەل جانۋارلاردى «قانى بار» جانە «قانى جوق» دەپ ءبولىپ، ادام مەن جانۋارلاردىڭ قانى بار توبىنا مايمىلدى عانا جاتقىزدى. ك. گالەن (شامامەن، 130-200 بۇرىن) تومەنگى ساتىداعى مايمىلدى سويىپ، زەرتتەۋى ارقىلى ادامنىڭ اناتومياسى تۋرالى قورىتىندى جاساۋىنا تۋرا كەلدى.

ك. ليننەي (1707-1778) ءوزىنىڭ الدىنداعى زەرتتەۋلەرىمەن سالىستىرعاندا وزىق كوزقاراستارىمەن ەرەكشەلەندى. ول جەكە مايمىلدار وتريادىن جەكە ءبولىپ، وعان شالا مايمىلداردى، مايمىلداردى جانە ادامدار تۋىسىن جانە ءبىر ادام تۋىسىنا — سانالى ادام ءتۇرىن (Homo sapiens) جاتقىزدى، سونىمەن قاتار ادام مەن مايمىلداردىڭ ۇقساستىعىن اتاپ كورسەتتى. ءبىراق، ك. ليننەي پريماتتار وتريادىنىڭ شەكاراسىن ناقتى كورسەتە المادى. بۇل وتريادقا جالقاۋاڭدى دا، جارقاناتتاردى دا جاتقىزدى. ك. ليننەيدىڭ كەيبىر زامانداستارى ونىڭ جۇيەسىن مويىندامادى، سەبەبى ولار ادامنىڭ مايمىلدار وتريادىنا جاتقىزۋىنا قارسى بولدى. سونىمەن بىرگە، باسقادا جۇيەلەردىڭ نۇسقالارى بولدى، ول بويىنشا ادامنىڭ دارەجەسىن وتە جوعارى باعالاپ، ادامدى تابيعاتتىڭ جەكە پاتشالىعى دەپ ەسەپتەدى. مۇنداي كوزقاراستار، ادامدى جانۋارلاردان مۇلدە ءبولىپ تاستادى.

XVIII عاسىرلاردا ادام مەن مايمىلداردىڭ تۋىس ەكەندىگىن ي. كانت (1724-1804)، د. ديدرو (1713-1784)، ج. لامەتتري (1709-1751)، A. A. كاۆەرزنيەۆ (1748-؟)، A. H. راديششيەۆ (1749-1802)، ج. لامارك (1744-1829) قولدادى. ءتىپتى، ج. لامەتتري تاكسونوميالىق ادام مەن جانۋارلاردى ءبىر جۇيەگە بىرىكتىرۋ، ادام دارەجەسىنە نۇقسان كەلتىرمەيدى، ويتكەنى ءتۇيسىنۋ مەن ويلاۋ قاسيەتتەرى بارلىق جانۋارلاردا دا بار جانە ول ولاردىڭ قۇرىلىمىنىڭ دەڭگەيلەرىنە بايلانىستى دەپ ەسەپتەدى.

ەرتەدەگى فيلوسوفتار ادام مەن جانۋارلاردىڭ تۋىس ەكەندىگىن مويىنداعانىمەن ادامنىڭ قالاي پايدا بولعاندىعى تۋرالى ماسەلەگە جاۋاپ بەرە المادى. انتروپوگەنەزدىڭ العاشقى عىلىمي گيپوتەزاسىن ج. ب. لامارك جاساعان دەپ ەسەپتەلىنەدى. ول العاش رەت ادامنىڭ ارعى تەگى مايمىلتەكتەس ەكەندىگىن، ياعني اعاش باسىنداعى ءتورتاياقتىلاردىڭ جەر بەتىندە تىرشىلىك ەتۋىنە بەيىمدەلىپ ەرى ەكى اياقپەن قوزعالۋى ەۆوليۋسيانىڭ باستى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. لامارك ادامنىڭ ارعى تەگىنىڭ تىك جۇرۋىنە بايلانىستى بۇلشىق ەتتەرىمەن قاڭقاسىنداعى وزگەرىستەردى جازىپ كەلتىردى. ءبىراق، ول قورشاعان ورتانىڭ ءرولىن جوعارى باعالادى، باسقا ورگانيزمدەر ءۇشىن ادام ەۆوليۋسياسىنىڭ قوزعاۋشى كۇشىن دۇرىس تۇسىندىرە المادى.

ن. گ. چەرنىشيەۆسكيي (1828-1889) انتروپوگەنەز تابيعاتتىڭ تاريحي دامۋىنىڭ ءبىر كورىنىسى دەپ ەسەپتەدى. ا. ۋوللەستىڭ (1823-1913) جورامالى بويىنشا، ادامنىڭ ەۆوليۋسياسىندا ەڭ باستى ماڭىزدىسى ەكى اياقپەن قوزعالۋ جانە تىك ءجۇرۋدىڭ ناتيجەلەرى ميدىڭ ۇلكەيە باستاۋىنا اسەر ەتكەن دەدى. ول ادامنىڭ پايدا بولۋى تاريحي ۋاقىت ولشەمى بويىنشا، وتە ۇزاققا سوزىلعان دەپ شامالادى. وسى جانە وسىعان ۇقساس كوزقاراستار ادامنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ءىلىمدى ءارى قاراي دامىتتى، ءبىراق ولاردىڭ بارلىعى ادامنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى تولىق تۇجىرىم جاساي المادى. چ. ءدارۆيننىڭ ەۆوليۋسيا تۋرالى ءىلىمىنىڭ نەگىزىندە ادامنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ناقتى عىلىمي تۇجىرىم قالىپتاستى.

ادامنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ءتۇرلى كوزقاراستار بۇرىن دا بولعان جانە قازىرگى كەزدە دە بار ەكەندىگىن اتاپ وتكەن ءجون. ماتەرياليستىك فيلوسوفياعا قارسى پىكىرلەر ادامنىڭ شىعۋ تەگىن تابيعاتتان تىس كۇشتەرمەن بايلانىستىرادى. دەنەدەن سانانى ءبولىپ قاراپ جانە سانانى ءبىرىنشى دەپ ەسەپتەپ، ول دەنە جانە جان بىر-بىرىنە تاۋەلسىز جەكە-جەكە داميدى دەپ ءارى جان دەنە ولگەن سوڭ ودان بولىنەدى دەپ ەسەپتەيدى. ادامنىڭ تابيعاتتان تىس كۇشتەردەن پايدا بولعانى تۋرالى كوزقاراستار باياعىدان-اق بيبليانىڭ تۇجىرىمدارىمەن جىمداسىپ كەتكەن، ول بويىنشا 10 000 جىل بۇرىن ادامدى جاراتۋشىنىڭ جەتىنشى كۇنى جاراتقان دەپ تۇسىندىرەدى. قازىرگى كەزدە بۇل تۇجىرىمدى «عىلىمي» كرەاسيونيستەر قولدايدى.

«عىلىمي» كرەاسيونيزمنىڭ دامۋىنا قارسى XX عاسىردىڭ سوڭعى تورتتىگىندە ريم پاپاسى يوانن پاۆەل ءىى-نىڭ 1986 جىلى كوپتەگەن عىلىمي مالىمەتتەردىڭ اسەرىنەن ادامنىڭ دەنەسىنىڭ پايدا بولۋى ەۆوليۋسيا تۇجىرىمىنا سايكەستىگىن مويىنداۋى، وسى اعىمنىڭ كەڭىنەن ءورىس الۋىنا توسقاۋىل بولدى، ءبىراق ول ادامنىڭ جانى تۋرالى كوزقاراسىنان تايعان جوق. 1996 جىلدىڭ قازان ايىندا ادام ەۆوليۋسياسى تۋرالى بۇرىنعى ايتقاندارىن قايتالادى. بەدەلى جوعارى ريم-كاتوليكتىك شىركەۋىنىڭ باسشىسىنىڭ ادام تابيعاتى جونىندەگى ەۆوليۋسيا تۋرالى كوزقاراسى زۆوليۋسياعا قارسى كوزقاراستىڭ توقتاعانى تۋرالى قورىتىندى جاساۋعا بولادى.

---