InfoHub Logo

ءدارۆيننىڭ پىكىرى بويىنشا ادامنىڭ فيلوگەنەزى، ادامنىڭ ارعى تەگى مايمىل تارىزدەس جانۋارلار بولعان. ادام مەن ادامتەكتەس مايمىلدار دامۋى بىرىنەن كەيىن ءبىرى بولاتىن رەتپەن دامىماي ەۆوليۋسيالىق تۇرعىدان بىر-بىرىمەن قاتار ءارى قاراما-قايشىلىق سيپاتتا ءارى بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىق جاسايتىن قاراما-قايشىلىق سيپاتتا دامىعان. چ. دارۆين قازىرگى كەزدەگى ادامتەكتەس مايمىلداردى ادامنىڭ نەمەرەلەس اعالارى مەن اپكەلەرى دەپ اتادى. ءبىراق بۇل سالىستىرۋ مۇلدە دۇرىس ەمەس، قازىرگى كەزدە گومينيدتەر مەن پونگيدتەر بىر-بىرىنەن الىس تۋىسقاندار دەپ ەسەپتەلىنەدى، بۇلاردىڭ اراسىندا ارالىق تارماقتار، ولاردىڭ ءبىر تارماعىنان قازىرگى جوعارعى ساتىداعى مايمىلدار پايدا بولسا، ەكىنشى تارماعىنان ادام پايدا بولعان ارعى تەگى ءبىر جانۋار بولعان دەپ ەسەپتەيدى. ادام ەۆوليۋسياسىنىڭ العاشقى كەزەڭىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، پريماتتار وتريادىنا جاتاتىن پونگيد جانە گومينيد تۇقىمداستارىنىڭ ەۆوليۋسياسىنان باستاۋ كەرەك.

پالەونتولوگتار تاپقان قازبا دەرەكتەر ارقىلى جانۋارلاردىڭ تاريحي دامۋىنا كوز جۇگىرتۋگە بولادى، ياعني العاشقى پريماتتار مەزوزوي زامانىندا، ناقتىلاپ ايتقاندا، ترياس كەزەڭىندە (بۇدان 230 ملن جىل بۇرىن)، سول كەزەڭدەردەگى باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ تۇرلەرىنەن العاشقى سۇتقورەكتىلەر پايدا بولعان، ول Protoinaectivara دەپ اتالادى. وسى قاراپايىم سۇتقورەكتىلەردەن كەيىننەن ءبىرشاما جەتىلگەن سۇتقورەكتىلەر ياعني جاندىكقورەكتىلەر پايدا بولدى. ول ءوز كەزەگىندە قازىرگى تومەنگى ساتىداعى پريماتتاردىڭ وكىلدەرى — تۋپايلار شىقتى، ولاردان بور كەزەڭىندە العاشقى رەت ەۆوليۋسيانىڭ ءارتۇرلى تارماقتارىنا جاتاتىن ارالىق تۇرلەردەن پريماتتار پايدا بولدى دەگەن جورامالدار بار.

پريماتتار وتريادى شالامايمىلدار (Prosimii) جانە مايمىلدار (Antropoidea) دەپ ەكى وترياد تارماعىنا جىكتەلەدى. Antropoidea وترياد تارماعىنداعى العاشقى پريماتتاردىڭ ءتۇر سانى پالەوسەندە (بۇدان 65 ملن جىل بۇرىن) وتە كوپ بولدى. ال وليگوسەندە (بۇدان 40 ملن جىل بۇرىن) وسى پريماتتاردىڭ وترياد تارماعى ەۆوليۋسيا نەتيجەسىندە ۇلكەن 3 توپقا (تۇقىمداس ءۇستى) بولىنەدى، اتاپ ايتقاندا:

— Geboidea تۇقىمداس ءۇستى. بۇل تۇقىمداس ءۇستى ەۆوليۋسيا بارىسىندا جاڭا دۇنيەنىڭ (كەڭ تاناۋلار) دەپ اتالاتىن مايمىلداردىڭ ويىنشىل مايمىلدار جانە كاپۋسيندەردىڭ وكىلدەرى شىقتى. وسى تۇقىمداس ۇستىنە جاتاتىن مايمىلداردىڭ ادامنىڭ ەۆوليۋسياسىنا ەشقانداي قاتىسى جوق.

— Cercopithecoidea تۇقىمداس ءۇستى. بۇل تۇقىمداس ۇستىنەن ەسكى دۇنيەنىڭ (تارتاناۋلار) مايمىلدارىنان ماكاكتار مەن پاۆياندار پايدا بولدى. بۇل تۇقىمداس ءۇستىنىڭ دە ادام ەۆوليۋسياسىنا قاتىسى جوق.

— Hominoidea (گومينويدتار) تۇقىمداس ءۇستى. بۇل تۇقىمداس ۇستىنەن تارماعى جوعارى پليوسەندە شىقتى جانە ولاردان ادامتەكتەس مايمىلدار جانە ادام پايدا بولدى. گومينويدتاردىڭ ەۆوليۋسياسى بىر-بىرىنەن تاۋەلسىز ءجۇردى. وسى تۇقىمداس ۇستىنەن ىشىنەن Plioptecidea تۇقىمداسىنىڭ وكىلدەرى ۋاقتىسىندا ءبىرجولا جويىلىپ كەتكەن.

— Oreopithecidea تۇقىمداستارىنىڭ وكىلدەرى دە تولىعىمەن جويىلىپ كەتكەن. Pongidea (ادام تەكتەس مايمىلدار) تۇقىمداستارىنىڭ وكىلدەرىنىڭ ءبىرازى جويىلىپ كەتكەن جانە Hominidea (ادامدار) تۇقىمداستارىنىڭ دا ءبىراز وكىلدەرى جويىلعان. پونگيدتار تۇقىمداسى گيببوندار (Hilolatenae) تۇقىمداس تارماعىنا، ال ادامتەكتەس مايمىلدار تۇقىمداس تارماعىنا (Pongidea) ورانگۋتاندار، گوريللالار جەنە شيمپانزەلەر جاتادى.

— پونگيدتەر (Pongidea) مەن گومينيدتەر (Hominoidea) تۇقىمدارىنىڭ ەۆوليۋسياسىنىڭ باستالۋ ۋاقىتى ەۆوليۋسيانىڭ ءبىر تارماعىنان دريوپيتەكتەردىڭ (اعاش باسىنداعى ادامتەكتەس مايمىلدار)، سۇيەك قالدىقتارى گوريللانىڭ، شيمپانزەنىڭ جانە ادام سۇيەكتەرىنە ۇقسايدى. دريوپيتەكتەردىڭ قازبا قاڭقا قالدىقتارى كوبىنە، شىعىس افريكادان، سونىمەن بىرگە ەۋروپادان جانە ازيادان، گەرمانيا، فرانسيا، رەسەي، قحر، تۇركيا اۋماقتارىنان تابىلعان. دريوپيتەكتەردىڭ جاسى شامامەن، 25 ملن جىل. دريوپيتەكتەر پريماتتاردىڭ 3 تارماعىنىڭ وكىلدەرى، ياعني ورانگۋتاندار، ادامتەكتەس مايمىلدار جەنە ادامدار پايدا بولدى.

پونگيدتەر مەن گومينيدتەر ەۆوليۋسياسىنىڭ دامۋ جولىنىڭ باستاپقى كەزىندە دريوپيتەكتەردىڭ ءبىر توبى، ۇندىلىكتەردىڭ قۇدايى رامانىڭ قۇرمەتىنە اتالعان راماپيتەكتەردەن تۇرادى. ونىڭ جاق سۇيەگىنىڭ قالدىعىن 1934 جىلى د. ليۋيس ءۇندىستاننان تاپقان. كەيىننەن راماپيتەكتەردىڭ قاڭقا قالدىقتارى كەنيادان، ۆەنگريادان، تۇركيادان، قحر اۋماقتارىنان تابىلدى. راماپيتەكتەردىڭ جاسى 14 ملن جىل دەپ ەسەپتەلىنەدى. انتروپولوگتار گومينيدتەردىڭ باستى بەلگىسى ەۆوليۋسيا دامۋ كەزىندە، ولاردىڭ سويداق تىستەرىنىڭ كىشىرەيۋى دەپ ەسەپتەيدى.

ادامداردىڭ، ادامتەكتەس مايمىلداردىڭ جانە راما-پيتەكتەردىڭ تىستەرىن سالىستىرىپ قاراعاندا، ادامتەكتەس مايمىل-داردىڭ سويداق تىستەرى ۇلكەن ءارى ولاردىڭ كۇرەك جانە سويداق تىستەرىنىڭ اراسىندا اشىق كەڭىستىك بار، ال مايمىلمەن سالىستىرعاندا ادامنىڭ سويداق تىستەرى كىشكەنتاي، ءتىس ارالىق اشىق كەڭىستىك بولمايدى، ءتىس ورنالاسقان جاق سۇيەكتەرى ەدەۋىر دوڭگەلەنىپ كەلگەن. راماپيتەكتەردىڭ دە تىستەرىندە الشاق كەڭىستىك بولمايدى، سويداق تىستەرى دە شاعىن، ال ءتىس ورنالاسقان جاق سۇيەكتەرى دوڭگەلەكتەنگەن، ءبىر قاراعاندا، ادامنىڭ تىستەرىنە ۇقساس.

پريماتتار سويداق تىستەرىنەن جاڭعاقتاردى شاعۋعا، جەمىستەردى شايناۋعا نەمەسە قارۋ ەسەبىندە پايلانادى، ال Ramapithecus تۋىسىنا جاتاتىن وكىلدەرى سويداق تىستەرىن قارۋ ەسەبىندە پايدالانبايدى. ولار قارۋ رەتىندە ورنىنا اعاشتاردى، تاستاردى پايدالاندى. ءبىراق راماپيتەكتەر اداممەن سالىستىرعاندا مايمىلدارعا كوبىرەك ۇقساس بولدى. بويىنىڭ ۇزىندىعى شامامەن 1 م، جەردە تىرشىلىك ەتكەن، استىقتار مەن تامىرلاردى قورەك ەتكەن، كەيدە ارتقى اياقتارىمەن قوزعالعان، كوپ ۋاقىتىن اعاشتىڭ باسىندا (شيمپانزە سياقتى) وتكىزگەن.

رامپاتيكتەردىڭ ساناسى بار دەگەن سۇراق داۋلى. ءبىراق، 6-7 ملن جىل بۇرىن گومينيدتەر مەن پونگيدتەردىڭ ەۆوليۋسيالىق جولدارى بىر-بىرىنەن اجىراعانى بەلگىلى. ويتكەنى ادامدا 23 جۇپ حرولموسوما بولسا، مايمىلداردا 24 جۇپ، ادامدا جەتىسپەيتىن مايمىلدىڭ ءبىر جۇپ، ادامنىڭ 2 جۇبىنىڭ حروموسوماسىندا شوعىرلانعاندىعى انىقتالعان، ياعني ەۆوليۋسيالىق دامۋ جولدارىنىڭ اجىراۋى كەزىندە ۇلكەن حروموسومالار ترانسلوكاسياسى ارقىلى انىقتالىپ، سونىڭ اسەرىنەن مايمىلدىڭ حروموسومالارى ادامنىڭ ەكىنشى جۇپ حروموسوماسىمەن قوسىلا كەتەدى دەپ جورامالدانادى.

قازىرگى انتروپولوگيا عىلىمى راماپيتەكتەن كەيىن ەشقانداي قاڭقا قازبا قالدىقتارى تابىلعان ەمەس، سونىڭ سالدارىنان قازىرگى كەزدە ادامنىڭ ەۆوليۋسياسىنىڭ قاتارىن تولىق انىقتاۋعا مۇمكىندىك بولماي تۇر. ءبىراق ەفيوپيا اۋماعىندا ەڭ ەجەلگى گومينيد A. ramidus تابىلدى، ونىڭ جاسى شامامەن، 4،4 ملن جىلعا جۋىق. سوندا دا شارتتى تۇردە بىرىنەن كەيىن ءبىرى الماسىپ وتىرعان ادام فيلوگەنەزىن ويشا جاساۋعا بولادى. اتاپ ايتقاندا مۇنداي بىرنەشە كەزەڭدەردى اجىراتادى:

— باستاما بولعاندار — Homo تۋىسىنىڭ ارعى تەگى بولىپ سانالاتىن قازبا قاڭقا قالدىقتارى تابىلعان مايمىلادامدار (اۆسترالوپيتەكتەر).

— ارحانتروپتار — قازبا قاڭقا قالدىقتارى عانا ساقتالعان ەجەلگى ادامدار.

— پالەانتروپتار — ن. sapiens تىكەلەي ارعى تەگى بولىپ سانالاتىن، قازبا قاڭقا قالدىقتارى عانا ساقتالعان ەرتەدەگى ادامدار.

— نەوانتروپتار — قازبا قاڭقا قالدىقتارى عانا ساقتالعان، جوعارى پالەوليتتىڭ مادەنيەتىمەن بايلانىستى (ن. sapiens fossilis) جانە قازىرگى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان (ن. sapiens ricens) ادامدار.

— ادامنىڭ ارعى ەۆوليۋسياسى ءارتۇرلى داۋىرلەردە بىرتىندەپ جانە ءارتۇرلى جىلدامدىقپەن ءجۇرىپ وتىرعان دەگەن پىكىرلەر بار.

باستاما بولعانداردىڭ كەزەڭدەرى

1924 جىلى يوگاننەسبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ر.ا. دارت وڭتۇستىك افريكادان گومينيدتىڭ باس سۇيەگىنىڭ قازبا قالدىعىن تاپتى. ونىڭ بەت ءبولىمىنىڭ جانە تىستەرىنىڭ قۇرىلىسى بويىنشا ول مايمىلعا دا جەنە ادامعا دا ۇقساس ارالىق تىرشىلىك يەسى ەدى. ر. دارت بۇل تىرشىلىك يەسىن اۆسترالوپيتەك نەمەسە وڭتۇستىك مايمىلى (لاتىن ءسوزى australis — وڭتۇستىك، pithecus -مايمىل) دەپ اتادى. بۇل وڭتۇستىك-افريكا اۆسترالوپيتەگىنىڭ جاسى شامامەن، 3،0-2،3 ملن جىلعا جۋىق. بىرنەشە جىلدان كەيىن ر. دارت وڭتۇستىك افريكادان قايتادان وسىعان ۇقساس تىرشىلىك يەسىنىڭ قاڭقا قالدىعىن تاپتى، ونى Australopithecua africanus دەپ اتادى.

بۇل تىرشىلىك يەسىنىڭ قاڭقا قالدىعىن زەرتتەۋ بارىسىندا ونىڭ سالماعى 35-55 كگ، تىستەرى ادامنىڭ تىستەرىنە وتە ۇقساس، ال ميىنىڭ كولەمى 500 مل-دەي ەكەندىگى انىقتالدى. ميىنىڭ كولەمى ادام ميىنىڭ كولەمىنىڭ جارتىسىنا جەتپەسە دە، ءبارىبىر جوعارى ساتىداعى مايمىلداردىڭ ميىنىڭ كولەمىنەن ۇلكەن بولعان. اۆترالوپيتەكتەر تىك جۇرۋگە قابىلەتتى بولدى.

1978 جىلى شىعىس افريكادا (تانزانيا جانە ەفيوپيا) تابىلعان گومينيدتىڭ قازبا قاڭقا قالدىعىنىڭ سويداق تىستەرى كىشىرەيگەندىگىمەن، ميىنىڭ ۇلكەندىگىمەن جانە تىك جۇرۋگە قابىلەتتىلىگىمەن ەرەكشەلەنگەن. ونىڭ جاسى شامامەن، 3،9-3،4 ملن جىلداي. بۇل قاڭقا قالدىق ليۋسي دەپ اتالدى جانە ول A. afarensis تۇرىنە جاتقىزىلدى.

1994 جىلى ەفيوپيادا تابىلعان قاڭقا قالدىق A. ramidus دەپ اتالدى. بۇل قاڭقا قالدىقتىڭ جاسى شامامەن، 4،4 ملن جىل، ال ونىڭ ءتىسى A. afarensis-پەن سالىستىرعاندا ەدەۋىر قاراپايىم. بۇل تىرشىلىك يەسى گومينيدتەر مەن پونگيدتەردىڭ ەۆوليۋسيالىق تارماقتارىنىڭ بىر-بىرىنەن اجىراعان، ياعني A. afarensisء-تىڭ پايدا بولعان ۋاقىتىندا تىرشىلىك ەتكەن.

1938 جىلى وڭتۇستىك افريكادا «مىقتى» (استىڭعى جاق سۇيەگى بويىنشا) اۆسترالوپيتەكتىڭ قازبا قاڭقا قالدىقتاردان تابىلدى، ءقازىر ونى A. robustus دەپ اتايدى. ونىڭ بويىنىڭ بيىكتىگى 150-155 سم، سالماعى 70 كگ-داي، جاسى 1،9-1،6 ملن جىلداي دەپ ەسەپتەلىنەدى.

---