InfoHub Logo

چ. دارۆين ادامنىڭ شىعۋ تەگىن زەردەلەي وتىرىپ، انتروپوگونەزدىڭ فاكتورلارىنا ۇلكەن ءمان بەردى، ادامنىڭ ارعى تەگى دەنە قۇرىلىسىنىڭ وزگەرگىشتىگى مەن مىنەز-قۇلىقىنىڭ قاسيەتتەرىنە، كەز كەلگەن دەنە مۇشەلەرىنىڭ قايسىسىن پايدالانۋىنا، تابيعي جانە جىنىستىق ءسۇرىپتاۋ سياقتى انتروپوگەنەزدىڭ فاكتورلارىنا ەرەكشە ءمان بەردى.

تابيعي سۇرىپتالۋ ەجەلگى جانە ەرتەدەگى ادامداردىڭ پوپۋلياسيالارىنا اسەر ەتتى. تابيعي سۇرىپتالۋ ولاردىڭ تەك قانا سىرتقى قۇرىلىسىمەن عانا شەكتەلىپ قويعان جوق، ول ەڭبەك قۇرالدارىن جاساي ءبىلۋى مەن ولاردى پايدالانۋىنا ءارى قارت ادامداردى قورعاۋىنا، ۇجىم بولىپ اڭ اۋلاۋىنا جانە باسقا قاسيەتتەرىنە قولايلى جاعدايلار تۋعىزدى. سۇرىپتالۋ تەك جەكە ادامدى عانا قايتالاپ قويماي، ول ۇجىمدىق سيپات الدى.

تابيعي سۇرىپتالۋ ءۇردىسى قازىرگى كەزدە دە توقتاپ قالعان جوق، ول جالعاسىپ جاتىر، وعان قازىرگى كەزدە كەيبىر گەوگرافيالىق اۋدانداردا جەكە ادامداردىڭ ءارتۇرلى اۋرۋلارعا قارسى تۇرۋ توزىمدىلىگى دالەل بولا الادى. مىسالى، افريكا مەن جەرورتا تەڭىزىنىڭ ماڭىنداعى تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا وراقجاسۋشالى انەميا اۋرۋى تارالعان، ءبىراق ونىڭ گەتەروزيگوتالارى وسى انەميا بويىنشا بەزگەك اۋرۋىنا ۇشىرامايدى. وسىعان ۇقساس، گليۋكوزا-6-فوسفاتدەگيدروگەنەزى جەتىسپەيتىن جەكە ادامدار دا بەزگەك اۋرۋىمەن اۋىرمايدى.

ورتالىق ازيادا تۇرعىندارىندا قاننىڭ I (0) توبى وتە سيرەك كەزدەسەدى، ءبىراق قاننىڭ III (B) توبى وتە ءجيى كەزدەسەدى. وسىلاي كەزدەسۋىنە «كىنالى» بۇرىنعى كەزدەگى وبا اۋرۋىنىڭ ەپيدەمياسى، ياعني سونىڭ سالدارىنان قانى I توپقا جاتاتىن تۇرعىندار اراسىندا وسى اۋرۋعا قارسى تۇرۋ توزىمدىلىگى ناشار بولدى. ءۇندى، جۇڭگو، افريكا شەشەك اۋرۋىمەن ءجيى اۋىرسا، ال كەيبىر جەكەلەنگەن اۋدانداردا تۇراتىن قانى II (ا) توپقا جاتاتىن ادامدار شەشەك اۋرۋىمەن ءجيى اۋىرادى.

انتروپوگەنەزدىڭ فاكتورلارى تۋرالى قازىرگى كوزقاراستار ادامدا ءتىرى تابيعاتتىڭ ءونىمى بولعاندىقتان ءتىرى تابيعاتقا قانداي ەۆوليۋسيالىق فاكتورلار اسەر ەتسە، ادامعا دا سول فاكتورلاردىڭ اسەرى بار دەپ تۇسىندىرەدى. سونىمەن بىرگە ادامنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس انتروپوگەنەزدىڭ دە وزىنە ءتان فاكتورى اسەر ەتەتىنىن دە جوققا شىعارمايدى.

انتروپوگەنەزدىڭ ارنايى فاكتورلارى تۋرالى ءىلىمنىڭ نەگىزىن XIX عاسىردىڭ سوڭىندا ف. ەنگەلس قالادى. ول، ادامنىڭ پايدا بولۋى تابيعي ەۆوليۋسيانىڭ بەلگىلى ءبىر ساتىسى عانا ەمەس، ول اداممەن بىرگە جاڭا ەڭبەك كۇشى پايدا بولدى. ەڭبەك تابيعاتتى وزگەرتىپ عانا قويماي، ول ادامدى دا وزگەرتەدى دەپ ەسەپتەدى. ف. ەنگەلس انتروپوگەنەزدىڭ ارنايى ەڭ باستى فاكتورى — ەڭبەك دەپ ايرىقشا اتاپ كورسەتتى.

قورىتا ايتقاندا، ەڭبەك ارقىلى ادام جانۋارلاردان ءبولىندى، ال ادامداردىڭ قولدارىنىڭ، سويلەۋ مۇشەلەرىنىڭ جانە ميىنىڭ بىرىگە اتقارۋىنىڭ ناتيجەسىندە، ولار قيىن جۇمىستاردى ىستەۋگە، ءار كەز الدارىنا ۇلكەن ماقسات قويۋعا جانە سوعان جەتۋگە تىرىساتىن قابىلەتكە يە بولدى.

ءبىراقتا، ەڭبەك انتوپوگەنەزدىڭ ەڭ باستى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن مويىنداۋ، ونىڭ سەبەپتەرىن، ياعني اۆسترالوپيتەكتەردى جانە كەيىنگى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ەڭبەك ەتۋگە ءماجبۇر ەتكەن جاعدايلاردى بىلۋگە كەدەرگى جاسادى. وسىنىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋ ءۇشىن، شىعىس افريكادا پليوسەندە ۇلكەن تەحتونيكالىق ۇردىستەردىڭ قارقىندى ءجۇرىپ جاتقاندىعى، جانارتاۋلاردىڭ ءجيى اتقىلاۋى، تاۋلاردىڭ پايدا بولۋى، جەر سىلكىنۋ جانە باسقا جاعدايلار ۋران كەندەرىنىڭ بەتكى قاباتتارىنىڭ اشىلىپ قالۋىنان سول ايماقتاردا يوندانعان رادياسيا مولشەرىنىڭ ارتۋى اسەر ەتتى دەپ ەسەپتەيدى.

مۋتاگەندىك فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن يوندالعان رادياسيا اۆستروپيتەكتەردە مۋتاسيالار پايدا بولىپ، ولاردى وتە السىرەتىپ، ولاردىڭ جانۋارلارعا ءتان قورەك تابۋ قابىلەتتىلىگىنەن ايىردى. مۇنداي جاعدايلاردان ءتىرى قالۋ امالى اۆسترالوپيتەكتەردىڭ ءبىر بولىگى نەمەسە توبى تەك قانا تاس پەن اعاشتان ەدەۋىر جەتىلدىرىلگەن قۇرالدار جاساپ، ولاردى شابىلداۋ جانە قورعانۋ ءۇشىن پايدالانۋعا ءماجبۇر بولدى.

ەرتەدەگى ادامداردىڭ ءارى قاراي جاڭا قۇرالداردى جاساي ءبىلۋى ولاردىڭ تابيعاتتا باسىم ورىن يەلەنۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزدى. ولاردىڭ بىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋ ءۇشىن ءتىل قاجەت بولدى، ءسويتىپ ەجەلگى ادامداردىڭ ميىنىڭ توبە جانە ماڭداي بولىكتەرى (سويلەۋ ورتالىعى) جەنە سەزىم مۇشەلەرى جاقسى دامي باستادى.

انتروپوگەنەزدىڭ تاعى ءبىر وزىنە ءتان فاكتورى دەپ ەتتى قورەك ەتۋىن اتاۋعا بولادى. اۆسترالوپيتەكتەر جىرتقىشتىق تىرشىلىك يەسى بولعان دەپ ەسەپتەلىنەدى. سونىڭ ىشىندە ن. habilis وزدەرىنىڭ قۇرالدارىنىڭ ارقاسىندا اۆسترالوپيتەكتەر ءۇشىن دە ەڭ ءقاۋىپتى جىرتقىش بولدى. وسى كەزەڭدەردە كاننيباليزمنىڭ پايدا بولۋى دا مۇمكىن.

انتروپوگەنەزدىڭ وسى فاكتورى تۋرالى قازىرگى كوزقاراس بويىنشا ەتپەن قورەكتەنۋ قازىرگى ادامداردىڭ ارعى تەگىن الماستىرۋعا بولمايتىن امين قىشقىلدارمەن قامتاماسىز ەتتى دەگەن ويعا كەلىپ تىرەلەدى. كوپتەگەن انتروپولوگ عالىمدار انتروپوگەنەزدىڭ مۇمكىندىك فاكتورى الترۋيزمگە پاراساتتى ەرەكشە كوڭىل بولەدى. ەجەلگى جانە ەرتەدەگى ادامداردىڭ ىڭعايلى قۇرالدار جاساي ءبىلۋ داعدىلارى، ولاردىڭ وزدەرىنەن بۇرىنعى اتا-تەكتەرىنەن تۇقىمقۋالاۋشىلىق ارقىلى بەرىلۋى مۇمكىن، بۇل جاعداي العاشقى قاۋىمداستىقتاردا اعا بۋىن ادامداردىڭ ءرولى مەن ماڭىزدىلىعىن جانە ولاردىڭ ءقۇرالداردى جاساي ءبىلۋ تاجىريبەلەرىن، اڭ اۋلاۋ، ت.ب. ەستە ساقتاي ءبىلۋىن اڭعارتادى. السىزدەر جاقسى قورعالسا، ولاردىڭ ومىرشەڭدىگى ۇزاردى. وسى كەزدەردە، ولاردىڭ ىشىندەگى تۇرىشىلىك ءۇشىن كۇرەس بولماي، تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ ماڭىزى باسەڭدەپ كەتتى دەپ ەسەپتەلىنەدى. كەرىسىنشە، انتروپوگەنەزدىڭ باستى فاكتورى بولىپ، جاڭادان قالىپتاسا باستاعان الەۋمەتتىك زاڭدىلىقتار ورىن الدى.

قورىتا ايتقاندا، ەجەلگى جانە ەرتەدەگى ادامدار وزدەرىنىنىڭ توپتارىندا الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستار ورناتتى، سونىڭ سالدارىنان وسى كەزەڭدەردە تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ ورنىن الەۋمەتتىك فاكتورلار الماستىردى. تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستە تەك مىقتىلار عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە السىزدەردى (قارتتاردى، ەيەلدەردى جەنە بالالاردى) قورعاعاندار دا جەڭىسكە جەتە باستادى.

تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستە تاجىريبەسى مول قارتتارعا قامقورلىق كورسەتە بىلگەن توپتار مەن تايپالار جەڭىسكە جەتە باستادى، ويتكەنى ولار قۇرالدار جاساي بىلەتىن تاجىريبەلەردى ساقتاي ءبىلدى، اڭ اۋلاۋدىڭ تاسىلدەرىن جانە قورەك ەتۋگە جارايتىن وسىمدىكتەردى تاڭداي ءبىلدى، جەرگىلىكتى جەردى باعدارلاۋ جانە ت.ب. جاقسى ءبىلدى.

قورىتا ايتقاندا، العاشقى اۆسترالوپيتەكتەردىڭ جەكە دارالارىندا نەگىزىنەن تابيعي سۇرىپتالۋ باسىم ورىن الدى ياعني قولىمەن جاقسى جۇمىس ىستەي الاتىنى، سونىمەن بىرگە ەڭبەك قۇرالدارىن جەتىلدىرۋى سۇرىپتالىپ، مىسالعا ن. habilis-تەر ءۇشىن الترۋيزم ەۆوليۋسيانىڭ باستى باعىتىنا اينالىپ، ۇجىمدىق ءومىر سۇرۋدە وتە ماڭىزدى ءرول اتقاردى. الەۋمەتتىك ورتانىڭ پايدا بولۋى قايتالانبايتىندىعىمەن ەرەكشەلەندى. ەڭبەك قۇرالدارىنىنىڭ جاڭا تۇرلەرىن جاساي جانە ولاردى پايدالانا بىلگەن پوپۋلياسيالار ومىرشەڭ بولىپ، ومىرگە بەيىمسىز، دامۋى تومەن پوپۋلياسيالاردى ىعىستىرا باستادى.

انتروپوگەنەزگە اۋىل شارۋاشىلىعىمەن بايلانىستى باسقا فاكتورلاردا دا اسەر ەتتى. مىسالى، تاعام رەتىندە ءسۇتتى پايدالانا باستاعان كەزدە جەكە دارالار اراسىندا لاكتوزانى ىدىراتا الاتىن سۇرىپتاۋ باستالدى. قازىرگى ادامداردىڭ پوپۋلياسيالارىنىڭ اراسىندا ءسۇتتى پايدالانبايتىنداردا لاكتوزانى ىدىراۋىن باقىلايتىن گەندەردىڭ شوعىرلانۋى (ءبىر ورىنعا جينالۋى) بولار بولماس عانا بايقالادى.

---