InfoHub Logo

ارحەولوگتار تورتتىك ءداۋىر گەولوگيالىق ۋاقىت مەجەلىگىن سالىستىرا وتىرىپ، باسقاشا بولەدى. ارحەولوگتار تورتتىك ءداۋىردىڭ ورنىنا عاسىر دەپ بولەدى. مىسالى، ەرتەدەگى تاس (پالەوليت)، ورتا تاس (مەزوليت) جانە جاڭا تاس (نەوليت) عاسىرلارى، سونىمەن بىرگە كەيىنگى باسقا عاسىرلار قازىرگى اداممەن جانە ونىڭ مادەنيەتىن قامتيدى. گەولوگيالىق جانە ارحەولوگيالىق ۋاقىت ارالىقتارىنىڭ كەيبىرەۋلەرى بىر-بىرىنە ۇقساس كەلەدى. جالپى پالەوليت پلەيستوسەنگە، ال مەزوليت پەن نەوليت پلەيستوسەنەنگى كەيىنگى داۋىرگە سايكەس كەلەدى.

ارحەولوگتاردىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا قازىرگى ادامداردىڭ ارعى تەگى پايدا بولعاننان باستاپ مادەنيەت قالىپتاسا باستادى. ادامنىڭ بيولوگيالىق ەۆوليۋسياسى شامامەن، 14 ملن جىلعا سوزىلسا، ول ونىڭ مادەنيەتىنىڭ دامۋىنىڭ باستاپقى ءبىزدىڭ ۋاقىت ساناۋدىڭ 2-3 ملن جىل بۇرىن، ياعني تورتىك داۋىرمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. ادامنىڭ بيولوگيالىق جانە مادەنيەتىنىڭ دامۋىلارى بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. ادامنىڭ بيولوگيالىق دامۋى مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەدى، كەرىسىنشە دە اسەر ەتۋ بايقالادى. مادەنيەتتىڭ دامۋى ادامداردىڭ سىرتقى تۇرپاتىنا جانە مىنەز-قۇلقىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتىپ، مادەنيەتتىڭ العاشقى قادامىنىڭ ەڭ باستى جەتىستىگى بولدى، ءبىراق بۇل جاعداي ادام ەۆوليۋسياسىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە شەشۋشى ماڭىزعا يە بولدى.

ادامنىڭ مادەنيەتىنىڭ العاشقى دامۋى، ونىڭ ەڭبەك قۇرالدارىن جاساۋدان باستالدى. ادامنىڭ العاشقى ەڭبەك قۇرالدارىن (تاستان جانە سۇيەكتەن جاساعان قۇرالدارى) جاساۋىن سالىستىرا وتىرىپ، ولاردىڭ ءارتۇرلى گەوگرافيالىق ايماقتاردا قۇرال جاساۋدىڭ وزىندىك ەرەكشىلىكتەرى بار ەكەنىن كورۋگە بولادى. ونى پوپۋلياسيالاردىڭ تىرشىلىك ەتكەن گەوگرافيالىق ورتاسىمەن، تارالعان جەرىنىڭ تابيعي ورتاسىمەن جانە ولاردىڭ قانشالىقتى وقشاۋلانعاندىعىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. قۇرالداردى جاساي ءبىلۋى جانە ونىڭ جاسالۋ ساپاسى ولاردىڭ مادەنيەتىن جىكتەۋگە نەگىز بولادى.

مادەنيەتتىڭ وسىنداي ەرەكشەلىك سيپاتتارى ولاردىڭ اۋىسىپ وتىرعاندىعىن اڭعارتادى. مۇنداي مادەنيەتتىڭ اۋىسۋى كەزىندە ولاردىڭ كەيبىر كەزەڭدەرى ۇزاق ۋاقىت ارالىعىن قامتيدى. مىسالى، افريكانىڭ جانە اۋستراليا قۇرلىقتارىنىڭ كەيبىر بايىرعى جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنىڭ مادەنيەت دەڭگەيى قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن تاس عاسىرىنداعى دەڭگەيدە قالىپ وتىرعاندارى بايقالادى. ەڭ العاشقى قاراپايىم تاستان جانە سۇيەكتەن جاسالعان قۇرالدار ن. habilis، تاستاردىڭ سىنىعىنان (ءتىلۋ ءۇشىن) جانە مالتا تاستاردان (ولداۆان مادەنيەتى) جاسالدى. ن. erectus ءۇشىن ءتىلۋ (وتششەپوۆ) مادەنيەتى جانە قولدان شابۋ مادەنيەتى ەرتە پالەوليتتەن بەلگىلى، ول كەزدە ۇنەمى قۇرالداردى جەتىلدىرىلىپ وتىرادى جانە ءتۇراقتى قونىستار پايدا بولدى.

تومەنگى پالەوليتتە تاستان قۇرالداردىڭ (قولدان شابۋ ءۇشىن) ەدەۋىر ساپالى جاسالعاندىعىن ازىح (ازەربايجان) ۇڭگىرىنەن تابىلعان قۇرالدار دالەلدەپ وتىر. بۇل مادەنيەت ۇلگىسى اشەل جانە شەل دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى، ولار ولدوۆان مادەنيەتىنەن ءبىرشاما ەرتە ۋاقىتتى قامتيدى. ورتا پالەوليتتە مادەنيەت ءارى قاراي دامي ءتۇستى. بۇل كەزدە نەاندەرتالدىقتار مۋستە مادەنيەتىن (قازىرگى فرانسيانىڭ اۋماعىندا) قالىپتاستىردى، ولار دا تاستان قۇرالدار جاساۋ وتە جوعارى دەڭگەيدە بولدى. وسى ۋاقىتتاردا سۇيەكتەردەن (ۇشكىر جەبەلەر، تۇيرەۋىشتەر جانە ت.ب.) قارۋلار جاساي باستادى. مۋستە مادەنيەتى شامامەن، 100 مىڭ جىلعا سوزىلدى.

مادەنيەتتىڭ گۇلدەنىپ ءوسۋى پالەوليتتىڭ سوڭعى داۋىرىنە سايكەس كەلەدى (بۇدان 35-40 مىڭ جىل بۇرىن): تۇراقتاردىڭ كوبەيۋى جانە وندا تۇراتىن تۇرعىنداردىڭ سانىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى اڭ اۋلاۋ تاسىلدەرى جانە تاستان جاسالعان ءقۇرالدار جەتىلدىرىلە ءتۇستى. قۇرالداردى جاسايتىن ارنايى جابدىقتار پايدا بولدى. مۇز ءداۋىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە نەاندەرتالدىقتار تەرىنى يلەۋدىڭ جاڭا ادىستەرىن تاپتى، وسى كەزدەردە ونەر دە دامي باستادى. جوعارعى پالەوليتتە ونەر جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى، ونى افريكا مەن ەۋروپادا تابىلعان ۇنگىردەگى سۋرەتتەر (ۇڭگىر قابىرعالارىنداعى جانۋارلاردىڭ جانە باسقا ءارتۇرلى سۋرەتتەر) دالەلدەپ وتىر.

وسى ۋاقىتتاردا ادامداردى العاشقى جەرلەۋ ءداستۇرى جانە سوعان بايلانىستى ادەت-عۇرىپتار پايدا بولدى. ەجەلگى جانە ەرتەدەگى ادامدارعا كاننيباليزم جانە ونىڭ ادەت-عۇرىپتارى ءتان بولدى. نەاندەرتالدىقتاردى ولگەننەن كەيىن دە ءومىر بار دەگەنگە سەندى. مەزوليتتە ادامنىڭ باستى قۇرالى ايىر (نايزا) بولدى، ونى شىلىكتەن باسىنا وتكىر تاس بايلاپ جاسادى. اڭ جانە بالىق اۋلاۋ تاسىلدەرى ءبىرشاما جەتىلدىرىلدى. نەاندەرتالدىقتار جانە العاشقى كرومانوندىقتار مامونت، بيزون، مەگاتەرييلەردى اۋلادى. ساداق جانە جەبە پايدا بولدى. قونىستار سالىنا باستادى.

نەوليتتىك عاسىردا ادامدار توبىر بولىپ ءومىر سۇرۋدەن كەتە باستادى. وسى ۋاقىتتاردا كەراميكا (قىشتان بۇيىمدار جاساۋ) پايدا بولدى، ادامدار تۇراقتى ءومىر ءسۇرىپ، قوعامدىق توپتار قۇرىلا باستادى. جيناۋشىلىقتان جانە اڭ اۋلاۋدان ولار اۋىل شارۋاشىلىعىمەن (مادەني وسىمدىكتەردى جانە ءۇي-جانۋارلارىن ءوسىرۋدى) اينالىسا باستادى. ەۋروپالىق قۇرلىقتا اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ وسىمدىكتەردى قولدان ءوسىرۋ مەن جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتۋ باستالدى، سونىمەن بىرگە نەولتيتتىك تەحنولوگيا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 9-6 مىڭ جىلدىقتاردا پايدا بولدى.

وركەنيەتتىڭ العاشقى ساتىسىندا ادامداردىڭ ءاربىر پوپۋلياسيالارى مادەنيەتكە ءوز ۇلەستەرىن قوستى. ادامداردىڭ كەلەسى ۇرپاقتارى ودان دا جوعارى وركەنيەتكە قول جەتكىزدى. ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتار ءوزارا ەڭبەكتى ءبولىسىپ، جاڭا قۇرال-جابدىقتار مەن تەحنولوگيانى جاسادى، جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردى قولدان ءوسىرىپ، سونىمەن بىرگە ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي ينستيتۋتتار قۇرىلدى. قازىرگى ادامدار وتە جوعارى وركەنيەتكە قول جەتكىزىپ، ونى ءسوز (سويلەم)، جازۋ، كىتاپقا باسۋ ارقىلى، جاڭا ۋاقىتتا تەلەفون، راديو، تەليەۆيدەنيا جانە كومپيۋتەر ارقىلى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىر. ءاربىر الەۋمەتتىك توپتاعى ادامدار ەكولوگيالىق بىرلەستىكتىڭ ءبىر قۇرامدى بولىگى رەتىندە قىزمەت كورسەتە باستادى. وسىنىڭ ارقاسىندا ادامدار ءوزارا بىرىگىپ جانە بىر-بىرىمەن كەلىسە وتىرىپ تاماقتى كوپ شىعارىپ، ساقتاپ جانە الىس جەرلەرگە جىبەرۋگە مۇمكىندىك تۋدى، تەمىر جانە تاس جولدار سالدى، ۇشاقتار جانە عارىشتىق تەحنيكا جاسادى، جەردىڭ جاساندى سەرىكتەرىن ۇشىرىپ، قوعامداعى ءتارتىپتى، سانيتارلىق ەرەجەلەردى ساقتاپ جانە ت.ب. جاساپ الدى. بەيىمدەۋشىلىكتىڭ، كيىمنىڭ جانە باسپانالارىنىڭ ارقاسىندا ادامدار ءارتۇرلى اۋارايى جاعدايلارىندا تىرشىلىك ەتۋىنە مۇمكىندىك تۋدى.

قورىتا ايتقاندا ادام بيولوگياسىنىڭ جانە مادەنيەتىنىڭ دامۋلارى قاتار ءجۇرىپ وتىردى. سوعان قاراماستان، وڭىرلەردىڭ تابيعي بىرلەستىكتەرىنىڭ دامۋىندا ءوزارا ايىرماشىلىقتار بار. ادامداردىڭ كەيبىر بىرلەستىكتەرى ەدەۋىر العا دامىدى، ەكىنشىلەرىنىڭ دامۋى ارتتا قالدى. كەيبىر حالىقتاردىڭ تومەن قالۋى تابيعات بايلىقتارىن كوپتەپ پايدالانۋىنان نەمەسە تابيعات بايلىقتارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن نەمەسە اۋا رايىنىڭ وتە قولايسىزدىعىنان، سوعىستان، سونىمەن بىرگە، دامۋ جولدارىن دۇرىس ۇيىمداستىرماعاندىقتان با وسى ايىرماشىلىقتارعا جانە ونىڭ سەبەپتەرىنە تولىق تۇسىنىكتەمەلەر بەرۋ مۇمكىن ەمەس. مۇمكىن باسقا دا سەبەپتەردىڭ بولۋى، ءبىراق ولاردى تالقىلاۋ بۇل وقۋلىقتىڭ تاقىرىبىنا سايكەس كەلمەيدى.

---