InfoHub Logo

قازاقتاردىڭ مادەنيەتى مەن ءدىنى كوشپەلى ەكونوميكانىڭ زور ىقپالىندا بولدى. ولاردىڭ قاۋىمى توماعا-تۇيىق ەدى، قازاقتار وسى ايماقتا وتكەن عاسىردا ءومىر سۇرگەن تۇركى تايپالارىنىڭ مادەني تامىرلارىن ساقتادى، ءىشىنارا ايماقتىق جانە تايپالىق ايىرماشىلىقتارى بولعانىمەن، جاڭا ۇرپاقتارى وتكەننىڭ مادەنيەتىن قابىلداعاندىقتان، دالاداعى نەگىزگى مادەني ورتاقتىق ساقتالىپ قالدى. وسى ايماقتا قالىپ، جەرگىلىكتى تۇركى مادەنيەتى بەلگىلەرىن بويلارىنا سىڭىرگەن موڭعول تايپالارى دا موڭعولدىڭ ساياسي مادەنيەتى مەن زاڭ جاساۋشى جۇيەسىنەن ءوز كەزەگىندە بىردەڭەلەر كىرگىزگەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

ءسىرا، قازاق-تۇرىك مادەنيەتىنىڭ تۇراق تىلىعىنا ەڭ ءتاۋىر دالەل ءدىني-عۇرىپتار 18 عاسىردىڭ اياعى 19 عاسىردىڭ باسىنا دەيىن يسلامنىڭ تەرەڭ وزگەرىستەرگە ۇشىراۋىنان شىعار. يسلام وڭتۇستىك قازاقستان قالالارىنا 8 عاسىردا ارابتار جاۋلاپ العاننان كەيىن ەنگىزىلە باستادى، قازاق دالاسىن جايلاعان كوشپەلى تايپالار 1043 جىلى يسلام قابىلداعان. قالادا تۇراتىن قازاقتار (نەگىزىنەن ساۋداگەرلەر) مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداپ، ۇستانا باستاعانىمەن، دالا كوشپەلىلەرىنىڭ (نەگىزگى قازاق بۇقاراسى جانە قازاق اقسۇيەكتەرىنىڭ نەگىزگى بولىگى) مۇسىلمان ءدىنى مەن ادەت-عۇرىپتارى سالاسىنداعى بىلگەندەرى تىم ءۇستىرت بولاتىن.

مۇنداي تۇراقتىلىق سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى قازاق قوعامىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ەدى. قازاق تايپالارى يسلام مەدرەسەلەرى مەن مەشىتتەرىنەن الىستا بولدى. سۇلتاندار مەن حاندار، مولدالار مەن مەدرەسە شاكىرتتەرى دىنگە ءبىرتابان جاقىندى. قازاق اقسۇيەكتەرى مۇسىلمان دىنىنە قۇرمەتپەن قارادى جانە سىرداريا قالالارىنىڭ وڭتۇستىگىنە ويىسقان سايىن ولار مۇسىلمان ءدىن يەلەرىن كوككە كوتەرىپ، دارىپتەدى. مۇنداي قارىم-قاتىناستار يسلام ءدىنى جونىندەگى بىلىمدەرىن نىعايتىپ، 17 عاسىردىڭ اياعىندا اۋىز ادەبيەتىندە اللاھ تاعالا مەن مۇحاممەدتى ماراپاتتاعان داستاندار پايدا بولدى. تاۋكە حان جارعىسى قازاقتاردىڭ شاريعاتتى 17 عاسىردىڭ اقىرىنا قاراي قابىلداعانىنا كۋالىك ەتەدى.

يسلام قازاق سۇلتاندارى مەن حاندارىنىڭ كوپشىلىگى ءۇشىن اللاھ تاعالانىڭ قۇدىرەتىن مويىنداۋمەن عانا شەكتەلگەن سياقتى. 18 عاسىر زەرتتەۋشىلەرى دالادا مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەردىڭ مۇلدەم جوقتىعىن، ال جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك قازاقستاندا بولعانداردىڭ وزدەرى موڭعولدار قيراتىپ كەتكەننەن سوڭ قايتا قالپىنا كەلتىرىلمەگەندىگىن اتاپ وتەدى. قازاقتار، شاماسى، ارابشا دا تۇسىنبەگەن، ءارى قۇراندى دا جەتە بىلمەگەن سياقتى. دالانىڭ وڭتۇستىكتەگى قالالارىندا يسلام تامىرىن تەرەڭ جىبەرگەنىمەن، قازاقستان دالالارىنىڭ كوپ بولىگىنە ساۋدا جولدارىنىڭ بۇزىلىپ، توقىراۋعا ۇشىراۋىنا بايلانىستى مۇلدە بەيماعۇلىم بولعان ءتارىزدى. تاۋەلسىز دالا كوشپەلىلەرىنىڭ سولتۇستىك-باتىستاعى تاتار نەمەسە وڭتۇستىكتەگى شاعاتاي مۇسىلمان ورتالىقتارىمەن ەشقانداي بايلانىستارى بولماعان.

وسىنداي ءبولىنىپ قالۋشىلىققا بايلانىستى قازاقتار ەجەلگى شامانيزم، اناميزم جانە ارۋاقتى قۇرمەتتەۋ سياقتى ءدىني داستۇرلەرىن ساقتاعان. 19 عاسىردىڭ 50 جىلدارى قازاقتىڭ ۇلى ەتنوگرافى ءارى زەرتتەۋشىسى شوقان ءۋاليحانوۆ قازاقتىڭ حالىقتىق ءدىنى تەمىر زامانىنان بەرى وزگەرگەن جوق، قازاقتار ولگەندەردىڭ جانى كۇندى، ايدى، جەردى مەكەندەپ جانە باسقا دا سان الۋان جانۋارلارعا داريدى، بۇل رۋحتارمەن بايلانىس جاساسۋعا بولادى، ولار ءتۇرلى كەسەلدەردەن قورعايدى دەپ سەندى. قازاقتار جاقسىلىق پەن جاماندىق اراسىنداعى كۇرەسكە يلاندى، يسلام تولىق قابىلدانىپ بولعان سوڭ، وسى شەڭبەرگە بىرىكتىرىلدى دە، مۇحاممەد پەن ونىڭ ءىلىمى جاقسىلىق شاراپاتى رەتىندە تانىلدى. قازاقتار ولگەن ادامنىڭ رۋحىن ءقادىر تۇتسا، ارداقتاسا، جاقسىلىق شاراپاتى تيەدى دەپ ەسەپتەگەندىكتەن، قازاقتاردىڭ ءتىرى كىسىدەن گورى ەلى ارۋاققا دەگەن قۇرمەتتەرى، قىزمەتتەرى ەرەكشە بولدى. قۇرباندىققا شالىنعان مالدىڭ مايىن وتقا قۇيىپ، باقسىلىق عۇرىپتار جاساعاندا ءولى رۋحپەن بايلانىس ورنايتىندىعىنا قازاقتار يمانداي سەنەتىن.

قازاقتار جەكەلەگەن رۋحتاردىڭ جەر-انا، سۋ-انا، وت-انا — جەر بەتىن جايلايتىندىعىنا، ال ولاردى شوپان-اتا، زەڭگى-بابا، قامبار-اتا، ويسىل-قارا سياقتى پىرلەرى بار جانۋارلاردىڭ قورشاپ جۇرەتىندىگىنە دە كامىل سەنگەن. سونداي-اق قىستا، اقتۇتەك بورانداردا جەر-اناعا، قۇرعاقشىلىق كەزدەرىندە سۋ-اناعا سيىنعان، مال تابىنىنا اۋرۋ-سىرقاۋ جابىسقان كەزدەردە ءارتۇرلى جانۋارلار رۋحىنا دا جالبارىنعان.

مال ءوسىرۋ قازاقتاردىڭ ءومىرىنىڭ نەگىزگى ءمانىن قۇراپ، تۇرمىسىن بەلگىلەنگەن. جانە، ارينە، بار تىرلىگى تابيعاتقا تاۋەلدى بولاتىن. ەگەر قازاقتاردىڭ مال-جانى امان بولىپ، قۇيقالى جايىلىمى، ءمولدىر سۋى بولسا، ول ءوزىن ارۋاق جەبەپ ءجۇر دەپ ەسەپتەگەن. سوندىقتان، جانۋارلارعا سيىنۋ، دۇرىسىندا، اتا-بابالارىمىزدىڭ ءبىرىنىڭ رۋحى مالدىڭ دەنەسىنە دارىعان دەگەن سەنىم كوكىرەكتەرىنە بەرىك ۇيالاپ قالعاندىعىنان بولار.

قازاقتاردىڭ ءۇي جانۋارلارىمەن اينالىسۋى ولاردىڭ تىلدەرىنە دە اسەر ەتتى. 19 عاسىردا قازاقتاردىڭ تىلىندە تۇيە وسىرۋگە بايلانىستى 112 تەرمين، تۇيەنىڭ جەكە باسىنا عانا بايلانىستى قىرىقتان اسا تەرمينى بولدى. قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى امانداسۋىنىڭ ءوزى؛ «مال-جانىڭ امان-بادان» باستالادى. دالاداعى كوپتەگەن جەرلەر مالداردىڭ اتتارىمەن اتالىنىپ، مال-جان تاقىرىبى قازاق قولونەرىندە دە باسىم كورىنىس تاپقان.

قازاقتاردىڭ ەكونوميكاسى ادەبي داستۇرلەردىڭ دامۋىنا دا كۇشتى ىقپال ەتتى. باسقا دا كوشپەلى حالىقتار ءتارىزدى، قازاق ەپيكالىق حيكايالارى، داستاندارى، اندەرى كوشىپ-قونۋ تۇرمىس سالتىن جانە ءوز ءومىر جولدارىندا كەزدەسكەن تابيعاتتىڭ قاۋىپ-قاتەرى مەن قيىندىقتارىن تىلگە تيەك ەتەدى. كوپتەگەن قازاق اڭىزدارىنىڭ كەيىپكەرلەرى ەلى مەن مالىن جاۋدان قورعاعان باتىر نەمەسە جاۋىنگەر جانە ونىڭ ەر قاناتى - اتى بولىپ كەلەدى. قازاق اۋىز ادەبيەتىندە پوەزيا مەن ءقاراسوز قابات ءورىلىپ وتىرادى. مۇنداي اڭىزدار بۇكىل دالا توسىندە اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ، قازاق ادەبي ءداستۇرىنىڭ نەگىزىن سالدى. مۇندا قوبىلاندى باتىر (15-16 عاسىرلاردا)، ەر سايىن (16 عاسىر)، ەر تارعىن (16 عاسىر) سياقتى باتىرلار جىرى، سونداي-اق «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» (14 عاسىر بولار بالكىم)، «ايمان — شولپان» سياقتى ليريكالىق داستاندار جانە ماحابباتتى جىر ەتەتىن اتاقتى «قىز جىبەك» بار. ستالين ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرىندە بولماسا، قالعان ۋاقىتتاردا اتالمىش ەپيكالىق شىعارمالاردى ۇزاق ۋاقىتتار بويى كەڭەس وكىمەتى دە مويىنداعان. سەبەبى، ولار يسلام ىقپالىنىڭ الدىندا دۇنيەگە كەلگەندىكتەن، كەيىنگى قازاق ادەبيەتىنە قاراعاندا، كەڭەستىك كوزقاراسقا بوتەن ەلەمەنتتەر تىم از بولاتىن.

سونداي-اق حاندىق ءداۋىر تۇسىندا ءومىر سۇرگەن بەلگىلى قازاق اقىندارىنىڭ داستاندارى مەن جىرلارى ساقتالىپ قالعان. بۇل شىعارمالار جانە ولاردىڭ اۆتورلارى تۋرالى ەستە قالعاندار قاشان قازاق زيالىلارى قاعازعا تۇسىرگەنشە 19 عاسىردىڭ 70 جىلدارىنا دەيىن اۋىزشا ساقتالىپ كەلدى. سولاي بولا تۇرعانمەن، ءبىزدىڭ عاسىردىڭ 60 جىلدارىنا دەيىن بۇل جازبالارعا تىيىم سالىندى. قازاق اقىندىق ءداستۇرىنىڭ ستيلىنە نەگىز سالعان بۇل اقىندار قازاق اقسۇيەكتەر توبىمەن كىرىگىپ، حان نوكەرى توبىمەن كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. ولاردىڭ پوەزياسى يسلام وي-پىكىرىمەن تىعىز قابىستى. مۇنداي اقىندار جىراۋ اتالىپ، ولار ءوز شىعارمالارىن اۋىلدان-اۋىل كەزىپ ءجۇرىپ ورىندادى. جىراۋلار رۋدىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇرمەتتى مۇشەلەرى رەتىندە باعالاندى. اقىنداردان ءبىر وزگەشەلىگى، الگى جىراۋلار قازاق دالاسىنان تىس جەرلەرمەن دە بايلانىس جاسادى. سولاردىڭ ءبىرى دوسپانبەت جىراۋ (1490-1523 جىلدار) ىستامبۇلعا ساياحاتتاپ بارىپ قايتقان. جىراۋلار سول كەزەڭدەگى باسقا دا مۇسىلمان ادەبيەتتەرىنەن ماعلۋماتتارى بولعان. مۇنى جالعاس جىراۋدىڭ (1465-1560) داستانىنداعى ۇزىندىدەن بايقاۋ قيىن ەمەس.

وسىنداي اقىنداردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى قازاقتاردىڭ ءومىر-تۇرمىسىنان، حاندىق بيلىكتەن كەڭىنەن ماعلۇمات بەرەدى. ەجەلگى اقىنداردىڭ اسا دارىندىلارىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن اسان قايعى (1361 نەمەسە 1370-1465 جىلدار). شوقان ءۋاليحانوۆ ونى «قازاقتاردىڭ كوشپەلى فيلوسوفياسى» اتاعان. ول بۇرىنعى التىن وردا حانى ۇلى مۇحاممەد سارايىن تاستاپ، قازاق دالاسىندا بىرىككەن تۇركى مەملەكەتىن قۇرۋعا كەرەي مەن جانىبەككە قول ۇشىن بەرۋگە كەتەدى.

حاندىق بيلىكتىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان كەزدەگى قازاق داستۇرلەرى جونىندە ءبىز ادەبيەتتەن ءبىلىپ ءجۇرمىز. اسىرەسە، باي جانر اۋىزشا ەپيكالىق شىعارماشىلىق بولىپ سانالادى. قىز جىبەك تۋرالى اڭىز — قىز جىبەك ەسىمدى ايتتىرىلعان قىز بەن كىشى ءجۇزدىڭ جىگىتى تولەگەن جايىندا. تولەگەن باقتالاسىنىڭ قولىنان قازا تابادى. سەگىز جىل وتكەن سوڭ، اعاسى تولەگەننىڭ قازاسىپ ەستىگەن سانسىزباي قىز جىبەكتى ىزدەپ تاۋىپ، الىپ كەتۋگە كەلەدى. سويتسە، جىبەككە قالماق حانى ۇيلەنبەكشى بولىپ جاتىر ەكەن. سانسىزباي قىز جىبەكتى وزىمەن بىرگە قاشۋعا كوندىردى، ارتتارىنان قۋا شىققان قالماق حانى قازا تابادى. سانسىزباي مەن جىبەك ۇيلەنەدى. ەپيكالىق داستاندا سول كەزەڭدەگى قۇدا ءتۇسۋ مەن ۇيلەنۋ تاماشا سۋرەتتەلگەن.

ۇيلەنۋ قازاقتار ومىرىندەگى ەرەكشە وقيعا بولدى. قازاق قىزدارى ادەتتە تۇرمىسقا 13-14 جاسىندا شىعاتىن، ال جىگىتتەر 15-16 جاستارىندا ۇيلەنەتىن. ۇيلەنۋدىڭ جاساۋ-جابدىعى ونداعان جىلدار بۇرىن دايارلانا باستايتىن. الدىمەن قىزدىڭ اتا-اناسىنا قالىڭ تولەنەتىن. داۋلەتتى تۇقىمدار قالىڭ ەسەبىندە جۇزدەگەن، كەيدە مىڭداعان مال الدى، دەگەنمەن، ادەتتە، قالىڭ مال سانى جۇزدەن تومەن بولاتىن. قازاقتىڭ كوپشىلىگى ءبىر عانا ايەل الدى، كەيدە ەكى نەمەسە ودان دا كوپ ايەلى بارلار دا كەزدەسىپ قالاتىن. قازاق زاڭىنا سايكەس ءاربىر ايەلدىڭ ءوز وتاۋى بولۋى، سونى كۇتىپ ۇستاۋى ءتيىس بولعاندىقتان، باي ادامداردىڭ بىرنەشە ايەل الۋعا مۇمكىندىكتەرى بار ەدى.

---