InfoHub Logo

اقىل-ويىنىڭ قۇدىرەتىمەن ادام بالاسى جانۋارلار دۇنيەسىنەن بەلىنىپ شىققاننان بەرى ءبىر عانا كاسىپتى ناسىبىنە اينالدىرۋدا. ول — ۇزدىكسىز ىزدەنۋمەن ءومىردىڭ قاي سالاسىندا بولماسىن جاڭالىقتان سوڭ جاڭالىق اشۋ، ءسويتىپ، وزا العا شىعۋ. ءبىر كەزدەرى ىشەتىن تاماعىن، كيەتىن كيىمىن، تىرلىگىنە قاجەتىن تابيعاتتان دايىن كۇيىندە الىپ كۇن كورگەن ءجۇمىر باستى پەندە كەلە-كەلە وتتى، ساداقتى، نايزانى، ءۇي جانۋارلارىن، باسقا دا يگىلىكتەردى پايدالانۋدى ۇيرەندى. ءتىلى شىقتى، جازۋ-سىزۋدى دۇنيەگە اكەلدى، عىلىمدى قالىپتاستىردى، مەملەكەتتەرىن قۇردى. بۇگىندە جەر بەتىنىڭ قۇپياسىن تاۋىسۋعا اينالىپ، ايعا ادام جىبەرۋدى، مارسقا راكەتا قوندىرۋدى، نانوتەحنولوگيالاردى شىرق اينالدىرعانى تاڭ قالدىرا بەرمەيتىنى راس. ءالى دە تالاي ينتەللەكتۋالدىق ىلگەرىلەۋلەر الدا توسىپ تۇر.

ءيا، اقىل-وي ادامزات بالاسىنىڭ قولىن ۇزارتتى، الەۋمەتتىك پروگرەسس جولىمەن العا باسۋ مۇمكىندىگىن مولايتتى. ءبىراق اقىل-وي بارشادا، اركىمدە بولعانمەن، حالىقتار، مەملەكەتتەر دامۋدىڭ ءتۇرلى ساتىسىندا تۇرعان جوق پا؟ وسىنىڭ سەبەبىن اشۋعا تالاپ قىلعان ويشىلداردا شەك جوق. ونى قۇدايمەن، تاڭىرىمەن، ءوندىرىس تاسىلىمەن، جەكە تۇلعا ارەكەتىمەن، وركەنيەتپەن، مودەرنيزاسيامەن، ناسىلدىك ەرەكشەلىكپەن، پاسسيونارلىق قارىممەن، تابيعي-گەوگرافيالىق ورتا ىقپالىمەن، ت. ب. فاكتورلارمەن بايلانىستىرعان ويشىلدار مەن ىلىمدەردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەي-اق، بىردەن ءوز ويىمىزدى ايتار بولساق، ياعني ەڭ ماڭىزدىسىن اۋىزعا الساق، قوعام مەن مەملەكەتتىڭ قۇدىرەتى دە، قاسىرەتى دە «مادەنيەت» دەگەن ۇعىم-تۇسىنىككە، ءبىرىنشى كەزەكتە ساياسي جانە قۇقىقتىق مادەنيەتىنە بايلاۋلى دەگىمىز كەلەدى. مادەنيەت -ادامداردىڭ اقىلىمەن جانە قولىمەن جاساعان ماتەريالدىق-رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ جيىنتىعى عانا ەمەس، قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ، ءاربىر ادامنىڭ، بارشانىڭ ەسەيۋى، جەتىلۋى، كەمەلدەنۋى، بويىنداعى جاسامپازدىقالەۋەتتىڭ، تانىم قابىلەتىنىڭ اشىلۋى، ناقتى جاڭالىقتار، ناتيجەلەر تۇرىندە جۇزەگە اسۋى، ەمىرگە ەنۋى، وسىنىڭ ءارقايسىسىنا جانە بارىنە قىزمەت ەتەتىن، ۇيلەستىرەتىن ساياسي ءھام قۇقىقتىق ءداستۇر، رەسمي مويىندالعان قاعيدات، تۇتاس جۇيە. ماسەلەن، ءحىح-حح عاسىرلار مەجەسىندە امەريكاندىق ونەرتاپقىش فورد ات جەكپەسە دە، ءوزى جۇرەتىن اۆتوموبيل دەگەندى جاسايتىنىن ايتقاندا، جۇرت ونى ەسىنەن اۋىسقان جان رەتىندە مۇسىركەگەن ەكەن. بۇگىندە جەر بەتىندە ادامنان اۆتوموبيل سانى باسىم بولۋى ابدەن مۇمكىن. ال تاپ سول كولىكتى دۇنيەگە اكەلگەن كۇش: بەرىسى — ادامنىڭ اقىلى، زەردەسى، قابىلەتى، ىزدەنىسى، ءارىسى — وركەندى ونەرتاپقىشتىڭ ماڭدايىن اشقان، قولىن بايلاماعان ساياسي-قۇقىقتىق ەركىندىك، جيناقتاي ايتساق، قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ، ادامنىڭ ناعىز، مادەنيەتى دەپ پايىمدايمىز.

بۇل ورايدا XX عاسىردىڭ الار ورنى ەرەكشە. XX عاسىرعا قانداي عانا اتاۋ-ۇعىم تەلىنبەدى: عىلىمي-تەحنيكالىق ريەۆوليۋسيا زامانى، اتوم عاسىرى، كوسموناۆتيكاداۋىرى، اقپاراتتارعاسىرى… ارينە، ءار انىقتامادا اقيقاتتىڭ ءدانى بار. دەگەنمەن ۇلى وزگەرىستەردى اكەلگەن عىلىم دا، تەحنيكا دا، اقپاراتتىق تاسقىن دا مادەنيەتتەن باستاۋ الادى، مادەنيەتكە جۇگىنەدى. كۇردەلى قاراما-قايشىلىقتارعا تولى، دۇلەي قارا كۇش پەن جاقسىلىق ارپالىسقان XX عاسىر اقىل-ويدىڭ، ۇلكەن مادەنيەتتىڭ سالتانات قۇرعان بەلەسى رەتىندە تاريحقا كىرەدى.

عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا كۇندەي كۇركىرەگەن ەكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءوتتى، ءجۇز ميلليونعا جۋىق ادامنىڭ تاعدىرىن قيدى. ەكىنشى جارتىسىندا اتوم قارۋىن يەلەنگەن دەرجاۆالار كسرو مەن اقش قىرعي-قاباق سوعىسپەن، جانتالاسا قارۋلانۋ ماشاقاتىمەن ۇلان-عايىر بايلىقتى جەلگە ۇشىردى. الدەنەشە رەت ادامزات بالاسىنىڭ باسىن ولىمگە تىكتى. باس حاتشىنىڭ نەمەسە پرەزيدەنتتىڭ ءبىر اۋىز بۇيرىعى بەرىلسە، جەر شارى كۇلگە اينالاتىن ەدى. قۇداي قولداعاندا، سول بۇيرىق سىرتقا شىقپاي، اتوم قارۋى اۋىزدىقتالعان كۇيدە قالا بەردى. سەبەپ نەدە دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەندە اسكەري-تەحنيكالىق پاريتەتتى، دەرجاۆا باسشىلارىنىڭ پلانەتا تاعدىرىنا جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋىن، ومىرگە قۇشتارلىقتى، ادامنىڭ ءوزىن-وزى ساقتاۋعا ۇمتىلاتىن يممۋنيتەتىن ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون شىعار. ءبىراق، تۇپتەپ كەلگەندە، تىرشىلىكتى ساقتاپ قالعان قۇدىرەت-عاسىرلار بويى تۇزىلگەن مادەنيەت، ادامنىڭ اقىل-ويى، زەردەسى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، Homo sapiens ۇرپاقتارى تابيعاتتىڭ قۇپياسىن اشۋ بارىسىندا، قورشاعان الەمنىڭ تۇڭعيىعىنا بويلاعان سايىن ءوزىنىڭ ءبولمىس-بىتىمىن ۇقتى، ءوزىن-وزى تانىدى ءارى كەمەلدەنە ءتۇستى. ايتا بەرسەك، ءتىپتى العاشقى ادامداردىڭ ىشكى دۇنيەسى، جانىن ساقتاۋ، ۇرپاق ەربىتۋ ينستينكتى، مادەنيەتى مەن نانىم-سەنىمىندەگى ىلگەرىلەۋلەر تاستاعى تاڭبالاردا، سۋرەتتەردە مەنمۇندالاپ تۇرعان جوق پا؟ ادام بالاسىنىڭ التاميردەن بۇگىنگى تاڭعا دەيىن دۇنيەنى رۋحاني تانۋ، يگەرۋ، ۇعىنۋ جولىنداعى ۇلى كوشى — ارا-تۇرا ۇزىلە، دوعارىلا ءجۇرىپ، العا باسقان ءبىرتۇتاس ءۇردىس. ۇلى اباي ايتقانداي، «تەگىندە ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق. ونان باسقا نارسەلەرمەن وزدىم عوي دەمەكتىڭ ءبارى دە — اقىماقتىق» ەكەنىن تاريح قاپىسىز دالەلدەدى.

مادەنيەتتىڭ بايلىعى، ادامعا عانا ءتان اقىل-ويدىڭ الەۋەتى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسۋمەن مادەني مۇراعا اينالماق. بۇلاردى ءتۇزۋ قانداي قيىن بولسا، ساقتالۋى، مۇرا رەتىندە قولدانىسقا ءتۇسۋى ودان دا قيىن ەكەن. ماسەلەن، بايىرعى تۇركىلەر قوعامىندا كەڭ قولدانىستا بولعان رۋنيكالىق جازۋ بۇگىندە تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ بىردە-بىرەۋىندە ساقتالىپ قالماعانى بىلاي تۇرسىن، ول جازۋدى وقي الاتىن عالىمداردىڭ سانى ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا. بابالارىنىڭ مادەني ءمۇراسىنان كوز جازىپ قالعان ەتنوس تاريح ساحناسىنان ءتۇسىپ قالاتىنى نەمەسە باسقا ەتنوستىڭ قۇرامىنا جۇتىلىپ كەتەتىنى كۇمان تۋعىزباسا، بۇل ەتنوستىڭ تاريح توزاڭىنا كومىلگەن مادەني مۇراسىناباسقالاردىڭ بىردە جاتىرقاي، بىردە تۇسىنبەي قارايتىنى ايداي اقيقات. كۇنى كەشە عانا ەلباسىمىز ن. نازاربايەۆ كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ استاناعا كەلۋىندە ۇلكەن نىسانا، ءمان جاتىر، مۇندا ۇلكەن تاعدىرلىق جازۋ جاتقان سياقتى دەپ تەبىرەنگەنى، تاپ سول تۇستا قانداس ماڭگۇرتتەر تىرناق استىنان كىر ىزدەپ، بايىرعى تۇركىلەردىڭ قازاقتارمەن ەش بايلانىسى جوقتىعىن دالەلدەۋمەن اۋرەلەنگەنى ءالى ەسىمىزدە. تاعى ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىك. قازاقستان جەرىندە جوڭعارلارعا قاتىستى جەرسۋ اتاۋلارى بارشىلىق. ءوزى جوقتىڭ كوزى جوق دەگەن ەمەس پە. بۇگىندە تاپ سول جەر-سۋ اتاۋلارىن جوڭعارلاردىڭ مادەني مۇراسى رەتىندە ەكىنىڭ ءبىرى قابىلداي بەرمەيتىنى بەلگىلى. «قازاقتانىپ» كەتتى. مۇنداي ايعاق-دالەلدەردى الەم تاريحىنان جۇزدەپ، مىڭداپ كەلتىرۋگە بولادى.

مادەني مۇرانىڭ تاريحى، تەگى ناقتى ەتنوسقا بايلانسا، ءتۇرى، سالالارى، نۇسقالارى، قازىناسى سان الۋان. بۇعان ۇزدىكسىز تابىلىپ جاتقان ارحەولوگيالىق زاتتاي ەسكەرتكىشتەردەن باستاپ، كۇندە كوزىمىز كورىپ جۇرگەن ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەردىڭ راسىمىنە دەيىن كىرەدى. ايتكەنمەن مادەني مۇرانىڭ ەڭ ماڭىزدىسى ءارى پارمەندىسى ۇلتتىڭ ءتىلى، ءومىر سالتى، ۇرپاقتان-ۇرپاققا كوشكەن ساياسي-قۇقىقتىق قۇندىلىقتارى، ادامداردىڭ ساناسى مەن دىلىندە تەمىرقازىقتاي نىق ورنىققان، وتانسۇيگىشتىك ۇستانىمدارى ەكەنى ءسوزسىز. تاريحتى جاسايتىن ادامدار، ال ادامداردى وزگەرتەتىن قۇدىرەت تاريح دەگەن قاعيدا بار. ەندەشە، مادەني مۇرالار دا ەتنوس ارەكەتىمەن عاسىرلار بارىسىندا دۇنيەگە كەلگەنىنە قوسا، تاپ وسى مۇرالار ەتنوستىڭ دارالانۋىنا، ەتنوس قالپىمەن ساقتالۋىنا قىزمەت ەتتى. ەستە جوق ەسكى زاماننان جەتكەن مۇرانى باعالاي ءبىلۋ، قاستەرلەۋ تەكتىلىكتىڭ، كىسىلىكتىڭ، ىزگىلىكتىڭ كورىنىسى عانا ەمەس، حالىقتىڭ باسقالاردان ايىرماشىلىعىن ۇققانى، ءوزىن-وزى سىيلاعانى. مۇنسىز بىردە-بىر ەسكەرتكىش بۇگىنگى كۇنگە جەتپەس ەدى. قازاقتىڭ سايىن دالاسىندا تىرشىلىك وتىنىڭ جانعانىنا ميلليون جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپتى. سان ۇرپاق اۋىستى الدەنەشە تايپالار مەن مەملەكەتتەر داۋرەن قۇردى. ىزدەرى سايراپ جاتىر. وكىنىشكە قاراي، قازاقستانداعى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ ءدال سانى ءالى كۇنگە دەيىن انىقتالماي وتىر. سوڭعى 30-40 جىلدان بەرى بىزدەگى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ ۇزىن سانى 25 مىڭ دەگەننەن تانباي كەلدىك. بىلتىردان بەرى ولار 35 مىڭ ەكەن دەگەندى ەستي باستادىق. ۇلان-بايتاق جەرىمىزدەگى جۇگىرگەن اڭ مەن ءۇشقان قۇستىڭ سانىن ءبىلىپ وتىرعاندا، تۇرعان ورنىنان قوزعالمايتىن ەسكەرتكىشتەر ستاتيستيكاسىن دالمە-دال انىقتاۋ قيىن شارۋا ەمەc شىعار، ءسىرا.

---