ادەبيەت ءھام ونىڭ باعىتتارى
I
ادەبيەت ادام بالاسى حات جازۋدى بىلگەننەن كەيىن تۋعان نارسە. ادام بالاسىنىڭ تۇرمىسىنىڭ ءتۇرى، تۇرمىسقا كوزقاراسى، ومىرىندە تىرشىلىك قىلۋ جولىندا سانسىز ەڭبەكپەن العان تاجىريبە، بىلىمدەرى حالىقتىڭ كوكىرەگىنە ورناعان يمانى. جاقسى تۇرمىس ىزدەۋ جولىندا ءام تۇرمىسىن جاقسىلاۋ جولىندا، ادام بالاسىنىڭ تابيعاتپەن، بىر-بىرىمەن جاۋلاسىپ تارتىسقاندارى، الەۋمەت ىستەرىنىڭ باعىتى، اعىندارى، وسىنىڭ ءبارى قاي زاماندا بولسا دا، قاي جەردە بولسا دا باياندالىپ قاعاز بەتىنە تۇسسە، سونى ادەبيەت دەيدى. ادەبيەت ءار ءتۇرلى:
ونەر، ءبىلىم تۋرالى جازىلعان سوزدەر، كىتاپتار بار، ولار — ونەر، ءبىلىم ادەبيەتى.
شارۋاشىلىق، الەۋمەت، ساياسات تۋرالى جازىلعان سوزدەر، كىتاپتار بولادى. ولار — شارۋاشىلىق، الەۋمەت، ساياسات ادەبيەتى.
بۇلار بىلاي تۇرسىن. بۇل كۇندە كوبىنە «ادەبيەت» دەپ كوركەم ادەبيەتتى ايتادى. ول مىناۋ:
ءار زاماننىڭ ءام ءار زامانداعى حالىقتىڭ تۇرمىسى قانداي، ءام تۇرمىسقا كوزقاراسى قانداي ەكەندىگىنەن انىقتاپ ماعلۇمات بەرۋ ءۇشىن جازىلعان سوزدەر. جانە ءار زامانداعى حالىقتىڭ ءار تاراپتارىنىڭ كوكىرەگىندە يماندارى قانداي بولعان ەكەندىكتەرىن سۋرەتتەپ، ماعلۇمات بەرۋ ءۇشىن جازىلعان سەزدەر. جانە سول ءار تاپتىڭ ادامدارى تۇرمىستارىن جاقسىلاۋ ءۇشىن قىلعان ارەكەت-امالدارىن ءام ماحاببات، باقىت ىزدەگەندەرى قانداي بولعاندىعىن بايانداپ، سۋرەتتەپ جازعان سوزدەردى، كىتاپتاردى كوركەم ادەبيەت دەيدى، نە تەك ادەبيەت دەيدى.
وسى كۇندە «ادەبيەت» دەگەندە ءام ادەبيەت تۋرالى ءسوز ايتقاندا سول كوركەم ادەبيەتتى ايتادى.
كوركەم ادەبيەت حالىقتىڭ جاقسىلى-جاماندى تۇرمىسىنان جازىلعان عيبراتتى حيكايا. حالىقتىڭ جاقسىلى-جاماندى تۇرمىسىن حالىقتىڭ الدىنا سۋرەتتەپ اكەپ، عيبرات، ۇلگى ءۇشىن سالعان كوركەم ءسوز.
كوركەم ادەبيەت، ماسەلەن: رومان (ۇزىن حيكايا)، اڭگىمە، دراما، پەسا (تەاتر كىتاپتارى)، ولەڭ، جىر — وسىلاردى ادەبيەت دەيدى.
ادەبيەتتىڭ تۋعان جەرى — ازيا. ازيادان ەۋروپاعا جايىلعان، ودان جالپى جەر دۇنيەگە جايىلعان.
ادەبيەت اينا مىسالدى. ول اينانى ادام بالاسى الدىنا قارسى ۇستاپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. ادام بالاسىنىڭ ءتۇرى، قياپاتى ومىرىندە بىرتە-بىرتە الدەنەشە تۇرگە ءتۇسىپ وتىرماق. ادامنىڭ ءتۇرى وزگەرسە، ايناداعى سۋرەتى دە وزگەرەدى. حالىقتىڭ تۇرمىسى وزگەرە باستاسا، حالىقتىڭ كوكىرەگىندەگى يمانى وزگەرە باستاسا، ءبىلىمى وزگەرە باستاسا، ادەبيەتى دە وزگەرە باستايدى.
ادام بالاسىنىڭ تۇرمىسىنىڭ ءام دۇنيەگە كوزقاراسىنىڭ وزگەرگەنىنە قاراي ادەبيەت تە ءوزى تۋىپ، دۇنيەگە تارالىپ جايىلعاننان بەرى تالاي تۇرگە، تالاي جايعا، تالاي اعىنعا ءتۇستى، تالاي داۋىرگە ءتۇستى.
اكەلەلەرىنىڭ تۇرمىسىن الدارىنا سۋرەتتەپ بەرىپ، جاقسىلىقتارىنان ۇلگى بەرىپ، جاماندىقتارىنان ساقتاندىرىپ، ادەبيەت ادامدى تۇزەيدى. كەيىنگى جاس بۋىندى تاربيەلەيدى. ادەبيەت —ۇلگى.
II
اۋەلى مىسال حيكايالار جازىلعان. بۇلار جازىلعاندا قاھارلى پاتشالار تۋرالى، پاتشازادالارى تۋرالى، قول باستاعان قاھارمان، باتىرلار تۋرالى، ولاردىڭ سوعىسى، جەكپە-جەكتەرى تۋرالى جازىلعان. بۇلار تۋرالى ولەڭدەر جازىلعان. دۇنيەنى ءپاني قىلىپ، مال-مۇلىكتەرى مەن ءتاج-تاقىتتارىنان بەزگەن، عاشىقتىقتان ءماجنۇن بولعان پاتشازادا، عاشىقتار تۋرالى جازىلعان. پاتشالاردىڭ نوكەرلەرى، سالتاناتى تۋرالى جازىلعان.
ولاردىڭ نوكەرلى، كۇتۋلى قاتىن-قىزدارى تۇرمىسىنان، ولاردىڭ جۇماقتاي كوركەم زەينەتتى سارايلارىنىڭ، باۋ-باقتارىنىڭ جايلارى جازىلعان. ادەبيەتتىڭ بۇل نۇسقاسى ازيادان كوشىپ گرەسياعا، يتالياعا بارىپ، تۋىپ، ءوسىپ، گۇلدەنىپ تولعان. بەرى كەلە ، ادەبيەتتىڭ بۇل نۇسقامەن، بۇل باعىتپەن بارىسى كەڭەيىپ، كوركەيىپ كەلىپ تەاتر جاسالعان. بۇل باعىتتى ادەبيەت وزىنشە تولعان سوڭ كىتاپتى، تەاتر كىتابىن قالاي جازۋ كەرەك دەپ، شارتتار جازىلىپ، ادەبيەت ءام تەاتر سول شارتتارمەن جۇرە باستاپ، داۋىرلەپ، شاراسىنان اسىپ، كوركەيىپ، جالپى ەۋروپاعا جايىلعان. ەۋروپانىڭ ادەبيەتى سول نۇسقا مەن سول باعىتتا، سول داۋىردە كەڭەيىپ، گۇلدەنىپ كەلگەن. مىنە، بۇل ءداۋىر XVII عاسىردىڭ اقىرىنا شەيىن تولىقسىپ كەلدى. بۇل ءداۋىردى كلاسسيسيزم دەيدى. كلاسسيسيزم يتاليادان، گرەسيادان جالپى ەۋروپاعا جايىلعان.
ەۋروپانىڭ اۋەلگى زور جازۋشىلارىنىڭ ءبارى سول كلاسسيسيزم ۇلگىسىمەن جازىپ، سوعان ەلىكتەپ كوركەم ءسوز، شەبەرلىك، كوركەم ءىس جالعىز-اق ەسكى يتاليادا بولادى دەپ
III
كلاسسيسيزمنىڭ جولى سول — جازۋشى جازعاندا قىلدان تايماي بەلگىلى ۇلگىمەن جازادى. جازىلعان ءسوزدىڭ ءار مۇشەسىنىڭ قيىقتارى ءدال، تۇگەل كەلىپ وتىرادى. ءسوزدىڭ ءار مۇشەسى ولشەۋلى بولادى. ءسوزدىڭ رۋحى، ىزبارلى اۋەنى بولادى. تەاتر كىتاپتارىن جازعاندا تەاتر مايدانىنا كورسەتىلەتىن وقيعالار ءبىر جەردە، ءبىر ۋاقىتتا بولۋلارى كەرەك. وقيعاعا قاتىسقان قاھارمانداردىڭ، گەرويدىڭ سوزدەرى كۇشتى، ىزبارلى، سۋىق اۋەندى بولۋ كەرەك.
ەسكى يتاليا گرەسيانىڭ بۇل ءتۇرلى كوركەم ادەبيەتىڭ، شەبەرلىگىن، كوركەم زاتتاردى جاراتۋلارىن ۇناتتى. كوركەم زاتتار مىنالار: سۋرەت، ادەمى ساراي، ءۇي، سىرناي، كۇي. ءام سول ەسكى يتاليا گرەسيانىڭ كلاسسيسيزمىنىڭ جوسپارىمەن جازدى. ەۋروپانىڭ اتاقتى جازۋشىلارى مىنالار: گەتە، شيللەر، شەكسپير ءام باسقالار.
بۇلارعا كۇللى ەۋروپا جازۋشىلارى ەلىكتەپ جازدى.
ەلىكتەۋ كەلە-كەلە كەز جۇمىپ ەلىكتەگەنگە اينالدى. ماسەلەن، رۋسسيادا حەراسكوۆ دەگەن جازۋشى ەسكى گرەسيانىڭ گومەر دەگەن اقىنىنىڭ «يلليادا» دەگەن قاھارماندار، تاڭىرلەر تۇرمىسىنان (تاڭىرلەر دەگەنى — ەسكى يتاليا، گرەسيا ءدىنسىز بولعان) ولەڭ جىرمەن جازىلعان حيكايا كىتابىنا ەلىكتەپ، «رۋسسيادا» دەگەن ولەڭمەن جازىلعان كىتاپ شىعاردى. بۇلاردىڭ جىرلارى ىلعي زورلانىپ، اۋەلەنىپ، سالقىن ىزبارلانىپ وتىرادى. ءاربىر ولەڭدەرى باستالعاندا، زورلانعان، اۋەلەنگەن سوزدەرمەن باستالادى.
گومەردىڭ يللياداسىنىڭ ءاربىر بولىمدەرى مىناداي سوزدەرمەن باستالادى. ماسەلەن، كازىرگى اقىنداردىڭ «تاڭ اتتى، كۇن دە شىقتى التىنداي بوپ...» دەپ ايتاتىن سوزدەرىنىڭ ورنىنا بىلاي دەيدى: «ۆستالا يز مراكي مولادايا، زولوتىمي پەرستامي ەروە».
ونىڭ قازاقشا ءمانىسى مىناۋ:
التىن قولدى مۇباراك،
ءتاڭىردىڭ كوركەم جاس قىزى،
تۇماننان شىقتى جارقىراپ.
بۇعان ەلىكتەپ رۋسسيانىڭ XVIII عاسىرداعى اقىنى حەراسكوۆ ءوزىنىڭ «رۋسسيادا» دەگەن جىرمەن جازىلعان كىتابىن بىلاي دەپ باستاعان:
«پويۋ روسسيۋ وسۆوبوجدەننۋيۋ
وت يگا ۆارۆاروۆ تاتار»
ونىڭ قازاقشا ءمانىسى مىناداي بولادى:
« رۋسسيانىڭ جىرلايمىن، —
اڭ-حايۋانداي تاتاردىڭ
قۇلدىعىنان قۇتىلعان...»
حرەسكوۆ يللياداعا ەلىكتەپ، كىتابىن سوعان ۇيقاس «رۋسسيادا» قىلعان. وسىنداي رۋحپەن ورىستىڭ ەكاتەرينا دەگەن قاتىن پاتشاسىن ماقتاپ جازعان دەرجاۆين دەگەن اقىنى بۇعان ازىراق ەلىكتەپ جازىپ ءجۇردى.
«و بوگوپودوبنايا ساريەۆنا،
كيرگيز-كايساسكوي وردى!»
ونىڭ ءمانىسى مىناداي بولادى:
«ۋا، قازاق-قىرعىز ورداسىنىڭ تاڭىردەي پاتشا حانىمى!»
(ەكاتەرينانى دەرجاۆين ءبىر ماقتاپ ولەڭ قىلعاندا قىرعىز-قازاقتىڭ پاتشا حانىمى دەپ ايتقان. ءوزىن قىرعىز-قازاقتىڭ، پاتشا حانىمى دەپ ايتقان. دەرجاۆين رۋسسيانىڭ ەڭ العاشقى اقىنى، ءوزى حريستيان دىنىنە كىرگەن نوعايدىڭ مىرزاسى ەكەنى راس).
XVIII عاسىردىڭ اقىرىنان بەرى ادەبيەت پاتشالاردىڭ، پاتشازادالاردىڭ ءھام قاھارمان باتىرلاردىڭ قاپاسىنان كەڭشىلىككە شىعىپ، جالپى حالىققا بىردەي بولا باستايدى.
XVIII عاسىردىڭ اقىرىنان بەرى ءار رەتتەن حالىق العا باسىپ، ادەبيەت كلاسسيسيزمشە «حانزادالاردىڭ»، باتىرلاردىڭ تۇرمىسىنان عانا بەلگىلى شارتپەن جازىلۋدى، اۋەلى زورلانعان سۋىق ىزبارلى رۋحپەن جازىلۋدى تاستاپ، جاڭا جول ىزدەي باستايدى. جاڭا جول ىزدەۋگە سەبەپ — جالپى حالىقتىڭ ساۋاتتانىپ، ءوقۋ-بىلىم حالىققا تاراعاندىق. حالىق داۋلەتىنىڭ ءبىر قولعا جينالا باستاپ، ءارى بايلار شىعا باستاعاندىق. بۇقارا حالىقتىڭ كوزى اشىلىڭقىراپ، كلاسسيسيزمنىڭ ۇلگىسىمەن جازىلعان ادەبيەتتىڭ جالپى حالىققا جات ەكەندىگىن ابدەن كورىپ، ودان جەرىپ، جالپى حالىقتىڭ وقىعان جاستارى وزدەرىنە سۇيكىمدى جان ازىعىن ىزدەگەندىك.
كلاسسيسيزمنەن جەرىپ، ونى جات كورىپ، ادەبيەتكە جاڭا ءتۇر ىزدەگەن، ارينە، جاستار.
جاستارعا ادەبيەتتىڭ جاڭا جولىن ىزدەتكەن، ءتۇرىن ىزدەتكەن سول XVIII عاسىردىڭ اقىرىندا ەۋروپادا الەۋمەت مايدانىنا شىققان جۇمىسكەرلەر تابى — پرولەتاريات.
جۇمىسكەرلەر تابىن تۋعىزعان سول XVIII عاسىردا جەتىلىپ، داۋىرلەگەن كاپيتال. XVIII عاسىردىڭ اقىرىندا، XIX عاسىردىڭ باسىندا جۇمىسكەر ماسەلەسى الەۋمەت ىسىندە ءبىر نەگىزگى زور ماسەلە بولىپ شىعا باستادى. بۇل تومەننەن جوعارى كەرنەگەن جۇمىسكەرلەر تابىنا، XVIII عاسىردىڭ اقىرىنا شەيىن گۇلدەنىپ، تولىقسىپ كەلىپ، ءبىر قالىپتان اسا الماي تىرەلىپ توقىراعان كلاسسيسيزمدى قالدىرىپ، ادەبيەتكە جاڭا جول سالدىرعان ەۋروپانىڭ كۇشەيە باستاعان كاپيتاليزمى ءھام ونىمەن قاتار تاعى دا ۇيىسىپ، كاپيتالمەن كۇرەس مايدانىندا ىسىلىپ، ءبىلىم الا باستاعان، جاۋىق جەڭبەي تىنبايتىن تاريحي كۇش — جۇمىسكەر تابىنىڭ ءدۇمپۋى، پرولەتاريات كاپيتاليزم دۇنيەسىندە كۇشەيە باستاعان سوڭ، ەۋروپانىڭ ءار ەلىندە ۇلت سەزىمى ويانا باستادى.
ويانا باستاعان ۇلت سەزىمى سول ۋاقىتقا شەيىن ەۋروپا ادەبيەتىن قاپاستا ۇستاپ، سول قالىپتان شىعارماي كەلە جاتقان يتاليانىڭ كوركەم ءسوز شەبەرلىگىنە (يتاليانسكومۋ يسكۋسستۆۋ) ەلىكتەۋدى تاستاتىپ، كلاسسيسيزمدى تاستاتىپ، وتان — ۇلت ونەرلەرىن، ۇلت تاريحى شەبەرلىكتەرىن مايدانعا شىعارتا باستادى. شەبەرلىك، كوركەم سوزگە ەرىك، بوستاندىق كەرەگىن ايتا باستادى. نە نارسەگە بولسا ادامنىڭ رۋحى، قيالى ەرىكتى دەي باستادى. ادامنىڭ ەركىن رۋحى، ەركىن قيالى ەشبىر ءتارتىپتى بىلمەيدى، ءاربىر جاراتىلعان زات كوركەمدىكتى ماقسات قىلادى، كوركەمدىككە ۇمتىلادى. ول كوركەمدىكتى جالعىز-اق وزىنەن عانا تابادى. تىرشىلىكتىڭ بارلىق كوركى ادامنىڭ جالعىز وزىندە عانا. ادەبيەت ادامنىڭ رۋحىن، تابيعاتىن تازا، كوركەم، نازىك، بيىك اۋەلى قىلىپ تاربيەلەۋى كەرەك دەدى.
مىنە، بۇل ءتۇرلى ادەبيەتتى رومانتيزم دەدى. ءرومانتيزمنىڭ جانە ءبىر بەلگىسى مىناۋ: دۇنيەدە ءتاڭىردىڭ جاراتقان ەكى ءتىلى بار. بىرەۋى تابيعات — جاراتىلىس (پريرودا)، بىرەۋى — كوركەم ءسوز شەبەرلىك (يسكۋسستۆو). جاراتىلىستىڭ تىلىمەن ءتاڭىرى ءوزىنىڭ بار ەكەنىن بىلدىرەدى. كوكتىڭ، بۇلتتىڭ كۇركىرەۋى، جاسىلدىڭ جارقىلداۋى، جەلدىڭ سوعۋى، ەسۋى، قامىستىڭ سىلدىرى، سۋدىڭ سارقىراۋى، جاپىراقتاردىڭ سىبىرى — مىنە وسىنىڭ ءبارى ادام بالاسىنىڭ اقىلى جەتپەيتىن جاسىرىن سىرلاردى سويلەيدى. بۇل — ءتاڭىرىنىڭ ءبىر ءتىلى. ال ءتاڭىرىنىڭ ەكىنشى ءتىلى — شەبەرلىك. مۇنىمەن دە ءتاڭىردىڭ جاسىرىن سىرلارى بىلىنەدى. ءسويتىپ رومانتيزم كوركەمدىك، ۇلتتىق شەبەرلىكپەن ءتاڭىردى، جاراتىلىستى، ءدىندى ءبارىن بىرگە قوسىپ قويادى.
رومانتيزم ەڭ اۋەلى گەرمانيادا تۋدى. رومانتيزم تۋعان ۋاقىتتا ەۋروپادا زور تاريحي، ساياسي وقيعالار بولعان قارساڭ ەدى.
فرانسيانىڭ XVI ليۋدوۆيك دەگەن پاتشاسىن حالىق تاعىنان ءتۇسىرىپ، ءولىم جازاسىنا بۇيىرىپ، باسىن الدى. ودان ناپولەون شىعىپ كۇللى ەۋروپانى جانشىپ،وزىنە باعىندىردى. وعان ءار جۇرتتىڭ ۇلت نامىسى ويانىپ، ءار ۇلت «نامىسى، ارى» ءۇشىن ناپولەونعا قارسى تۇرا باستادى. ەۋروپا دولى جۇرگەندەي كۇڭىرەنىپ، الەككە ءتۇسىپ، بۇرىنعى ۇيقىسىنان ويانا باستادى. ءبىر ءتۇرلى ونەر-بىلىم، ناقليات تۋۋىنا شارۋاشىلىق ءھام ساياسات وزگەرىستەرى سەبەپ بولادى.
رومانتيزم بارلىق ەۋروپاعا، بارلىق جەر دۇنيەگە جايىلىپ، كلاسسيسيزمدى ادەبيەت تاريحىندا ارتتا قالدىرىپ، ەر جەتىپ، گۇلدەنىپ، تولىقسىپ، داۋىرلەي بەردى.
ارينە، ءار جاڭالىققا ەسكىلىك قارسى تۇرماي قالعان ەمەس. جاڭالىق پەن ەسكىلىك ەشبىر ۋاقىتتا تاريح جۇزىندە كۇرەسپەي، مايدانداسپاي قالعان ەمەس.
مۇسىلمان دۇنيەسىندەگى «ۋسۋل ءجاديد» پەن «ۋسۋل قاديمنىڭ» كۇرەسى ءتارىزدى، تاريح جۇزىندە ءار جاڭالىق پەن ەسكىلىك كۇرەسپەي قالعان ەمەس. سونداي-اق جاڭا تۋعان رومانتيزم مەن قارتايعان كلاسسيسيزم قاتتى كۇرەسكەن. كۇرەستىڭ زورلىعىن مىنادان بىلۋگە بولادى. فرانسيانىڭ اتاقتى گيۋگو دەگەن جازۋشىسى ەڭ العاشقى كلاسسيسيزمنىڭ تار ماتاۋىن تاستاپ، كورولداردىڭ عانا تۇرمىسىنان، ولاردىڭ ب ا ق قۇمارلىق، «اۋەيلەنگەن عاشىقتىق» قاھارماندىقتى جوعارى تۇتقان ار-نامىستىلىقتارىن عانا جازۋدى قويىپ، جاي بۇقارا حالىقتان شىققان ءبىر ەردى ءبىر كورول قىزعا تالاستىرىپ پەسا جازعان. پەسانى جازعاندا كلاسسيسيزمنىڭ ەرەجەسى بويىنشا بارلىق وقيعا ءبىر ورىندا، ءبىر كۇندە بولاتىن قىلماي، الدەنەشە ورىندا، الدەنەشە ۋاقيعا قىلىپ ءھام پەسانىڭ ءسوزىن پاتشا، كورولداردىڭ سارايىنداعى «قۇپ، تاقسىر!» «الديار تاقسىر!» دەگەن ءتارىزدى سۇم سوزدەردى جازباي، بۇقارا حالىقتىڭ سوزىمەن جازعان. بۇل پەسانى ەڭ العاشقى تەاترعا قويعاندا جينالىپ كورگەن جۇرت كۇلكى، مازاق قىلعان. جينالعان جۇرتتىڭ ىشىندەگى از عانا سول جاڭا جولدى قۋاتتاۋشىلار بولماسا، وزگە الەۋمەت پەسانى كەلەكە قىلىپ، ەرتەڭىندە بارلىق گازەت-جۋرنالدار مازاقتاپ «سىن» جازىپ، اقىرىندا تالاستىڭ كۇشەيىپ كەتكەنى سونشاما، بىر-ەكى جىگىت، بىرەۋى جاڭا تۇرمەن شىققان پەسانى ماقتاپ، بىرەۋى جامانداپ، ەكەۋى جەكپە-جەككە شىعىپ، بىرەۋىن بىرەۋى ولتىرگەن. بۇل ادەبيەت تاريحىنداعى گيۋگونىڭ اتاقتى پەساسىنىڭ اتى «ەرناني» ەدى.
ارينە، ەسكىلىكتى قۋاتتاپ، جاڭالىقتى جاۋ كورىپ، جاڭالىقتى كىرپىدەي كورگەندەر ءھام جاڭالىقتى «ادەپسىزدىك» دەۋشىلەر «جوعارعى ءستيلدىڭ» مىرزالارى ءھام ولاردىڭ قۇلدارى بولعان. بۇل تاريحتىڭ ادەتى ءار زاماندا، ءار داۋىردە مەيلى ادەبيەت جۇزىندە بولسىن، مەيلى باسقا ءبىر ونەر-بىلىم جۇزىندە بولسىن جاڭالىقتى العى «بۇزىقتىق»، «ادەپسىزدىك» دەپ ساناماق. ءبىراق، بىرتە-بىرتە اقىرىندا جاڭالىق، جاڭا وي، جاڭا جول، جاڭا ماقسات جەڭبەك. ويتكەنى ول جاڭالىقتاردى تۋعىزىپ وتىراتىن ىلگەرى باسىپ كەلە جاتقان تۇرمىس، تىرشىلىك، سونىمەن رومانتيزم داۋىرلەدى. رومانتيزم ەرەجەسىنىڭ ءبىرى — ادەبيەتتى كوركەم اينا دەپ تانۋ. ءبىراق ول بايلار مەن وقىعاندار ءۇشىن عانا كەرەكتى كوركەم اينا. ادەبيەت ادامنىڭ «رۋحىن كوركەمدىككە شاقىرماق». «ادامدى تاڭىرىگە جاقىنداستىرماق». ادەبيەت تۇرمىستىڭ «لاس»، «بىلعانىش» جاقتارىنا اينالماي وتىرماق. ادەبيەتتىڭ بۇل رومانتيزم ءداۋىرى XIX عاسىردىڭ ورتاسىنا شەيىن كەلدى.
ءرومانتيزمنىڭ العاشقى باستىقتارى گەرمانيادا: تەك اعايىندى گريمدەر. فرانسيادا: شاتوبريان، رۋسسو. انگليادا: ۆ.سكوتت، بايرون. رۋسسيادا: كارامزين، جۋكوۆسكيي.
XIX عاسىردىڭ باسقى كەزدەرىندە ەۋروپانىڭ جالپى ادەبيەتىندە سول ۋاقىتتاعى ەۋروپا الەۋمەتىنىڭ تۇرمىسقا ريزا ەمەستىك جالپى قاسىرەتى جازىلدى. ادەبيەتتىڭ بۇل كۇيىنىڭ باستاۋشىسى انگليانىڭ جازۋشى اقىنى بايرون بولدى. بايروندى كەپ جازۋشى ۇلگى قىلدى.
XIX عاسىردىڭ ورتا كەزىنەن باستاپ ادەبيەت دۇنيەسىندە رومانتيزم بىرتە-بىرتە ەسكىرە باستادى. ونىڭ ەسكىرە باستاعان سەبەبى: سول كەزدە جاڭا زور ماشينالار شىعىپ، كاپيتال ۇلعايىپ، جۇمىسكەر تابى كوبەيىپ، ەۋروپادا جۇمىسكەر تابى (پرولەتاريات) كەرنەپ كۇشەيە باستادى. الەۋمەت ىستەرىندە جۇمىسكەرلەر ماسەلەسى ءبىرىنشى ورىندا بولىپ، جۇمىسكەرلەر تۇرمىسى تۋرالى، جۇمىسكەرلەر ماقساتى تۋرالى سوزدەر كۇشەيە سويلەنىپ، جۇمىسكەرلەر ۇيىسىپ تىزە قوسىپ، بايلارمەن باسىمىراق كۇرەسە باستادى دا، جۇمىسكەرلەر تۇرمىسىنان ادەبيەت جازىلىپ شىعا باستادى. ماركستىڭ «جەر ءجۇزىنىڭ جارلىلارى، بىرىگىڭدەر!» دەگەن ۇرانى جايىلا باستايدى. ەندى ادەبيەت ايناسىنا حالىقتىڭ جوعارعى تابىنىڭ قۇر كوركەم قىزىقتى زەينەتتى، ءتاتتى، توقشىلىقتى، شاتتىق جاقتارى عانا تۇسپەي، حالىقتىڭ تومەن تاپتارىنىڭ اششى، اۋىر، قيىنشىلىق، اش-جالاڭاش جايلارىنان جازىلا باستادى. ادەبيەت كەدەي مەن بايلار تابىنىڭ بىر-بىرىنە جاۋ، قارسى ەكەنىن كورسەتە باستايدى. ادەبيەتكە سول ۋاقىتقا دەيىن شەتتە قالىپ كەلە جاتقان جۇمىسكەرلەر تابى دا ورتاق بولا باستادى.
بارلىق حالىق تۇرمىسىنىڭ ادەبيەت ايناسىنا كۇنگەي بەتى دە، تەرىسكەي بەتى دە تۇسە باستاعان سوڭ حالىقتىڭ جوعارعى تاپتار تۇرمىستارىمەن قاتار، تومەنگى تاپتارىنىڭ دا تۇرمىستارىنىڭ سۋرەتتەرى تۇسە باستاعان سوڭ ادەبيەت ەندى جالپى حالىق تۇرمىسىنىڭ شىن ايناسى بولا باستادى. تۇرمىستىڭ تەك كوركەم جاعىن عانا سۋرەتتەمەي، الەۋمەتتىڭ ءار تابىنىڭ دۇمپۋىمەن ادەبيەت ەندى تۇرمىستىڭ ناشار جاقتارىن دا سۋرەتتەپ، تۇرمىستىڭ شىن سۋرەتىن كورسەتە باستادى. ادەبيەت ەندى بۇرىنعىداي تۇرمىستىڭ ناشار جاقتارىن جاسىرمايتىن بولدى.
بۇل — تۇرمىستىڭ ەكى بەتىن بىردەي كورسەتەتىن ەرەجەلى ادەبيەتتى رەاليزم دەپ اتادى. رەاليزم سول XIX عاسىردىڭ ورتاسىندا تۋىپ، ەر جەتىپ ەسىپ، قازىرگى ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزعا شەيىن كوركەيىپ، جەر دۇنيەگە جايىلىپ كەلدى.
رەاليزمگە دە الەۋمەتتىك «مىرزا جاندى»، «مىرزا تاڭدى» نازىك تابيعاتتى تاپتارى قارسى بولىپ، كىرپىشە جيىرىلىپ، «جەركەنىپ» باققان. بۇل جاڭالىقپەن دە كۇرەسىپ باققان. بۇل ءۇشىن دە بىرەۋ ەسكىلىكتى قۋاتتاپ، بىرەۋ جاڭالىقتى قۋاتتاپ، الەۋمەت ەكى تاپقا ءبولىنىپ مايدانداسىپ، قىزا-قىزا قان توگىپ تە ۇرىس قىلعان. رەاليزمدى دە كەكەتىپ جىلانشا شاعىپ باققان. ماسەلەن گەرمانيادا كاۋفمان دەگەن جازۋشى «كۇن شىعاردىڭ الدىندا» دەگەن پەساسىن جازىپ، ونى العاشقى تەاترعا قويعاندا تەاترداعى حالىق دۋ شۋىلداپ، ايقايلاپ، جانجال شىعارىپ، جازۋشىنى ياناتتاپ، قارا-قاتتاعان. ءبىراق مۇنداي جاڭالىق جەڭبەي قويعان ەمەس.
كلاسسيسيزمدەي ءولىپ قالماي، دۇنيە ادەبيەتىندە رەاليزممەن ارالاسىپ رومانتيزم دە كەلدى. ءبىراق ارينە رومانتيزم بۇل ۋاقىتقا شەيىن رەاليزممەن ارالاسىپ كەلگەنمەن، نەشە تۇرگە ءتۇسىپ، اشەيىن جالپى ادەبيەتكە قوسىمشا ارتىق استار، ارتىق بوياۋ ءتارىزدى بولىپ قانا كەلدى.
رەاليزمنىڭ العاشقى باستىقتارى فرانسيادا: بالزاك، ەميل زوليا؛ انگليادا: ديككەنس؛ رۋسسيادا: پۋشكين، گوگول، تولستوي، كۋپرين؛ گەرمانيادا: گەينە، كاۋفمان. ءحىح عاسىردىڭ اقىرىنان XX عاسىردىڭ باسىنان بەرى بۇگىنگە شەيىن بۇل رومانتيزم مەن رەاليزمنىڭ وزدەرى دە ءتۇرلى قياپاتقا، ءتۇرلى فورماعا، ءتۇرلى ۇلگىگە، ءتۇرلى اعىمعا ءتۇسىپ كەلدى. ول ءتۇرلى اعىم دەگەندەرىمىز مىنالار:
مودەرنيزم
دەكادەنتستۆو
سيمۆوليزم
ميستيسيزم
ناتۋراليزم
فۋتۋريزم
يمماجينيزم ءھام باسقا ادەبي ۋاق اعىمدار. بۇلاردىڭ ءارقايسىسى تۋرالى كەلەشەكتە ايتارمىن. جانە 1917 جىلعى وكتيابر توڭكەرىسىنەن كەيىن رۋسسيادا جۇمىسكەرلەر تابى ۇكىمەتتى، مەملەكەت تىزگىنىن، مەملەكەت تاعدىرىن ءوز قولىنا العاننان كەيىن رۋسسيادا جارلى تابىنىڭ ادەبيەتى، جارلى تابىنىڭ شەبەرلىگى تۋا باستادى. بۇل رۋسسياداعى حالىقتاردىڭ تۇرمىسىنىڭ تاريحى وزگەرىسىنىڭ كەزىندە بايلار تابىمەن قان مايدانعا شىعىپ، تۇرمىسقا سەرت ايتىپ، باسىن بايگەگە تىگىپ كۇرەسىپ، بەلدەسكەن زاماندا تۋعان جارلىلار تابىنىڭ جاس ادەبيەتى قازىرگى ۋاقىتتا انىقتالماعان، ءبىر قالىپقا تۇسپەگەن ءتۇرلى قيافاتتا. مۇنىڭ دا قانداي تۇرلەردە ەكەنىن كەلەشەكتە ايتارمىن.
1922 -1923 جىلدار
You Might Also Like
-
ونەرپازدىڭ دارىن قۋاتى مول، الىمى كەڭ بولعانى ارينە مادەنيەت تاريحى ءۇشىن ۇلكەن ولجا. تابيعي تالانت تەرەڭ بىلىممەن، تەلەگەي-تەڭىز اقىل-پاراساتپەن تولىسىپ، زامانانىڭ ەستەتيكالىق-عىلىمي تالاپ-تىلەكتەر...
-
ادەبيەت دەگەن نارسە ەكىگە بولىنەدى: ءبىرىنشى جازبا ادەبيەت، ەكىنشى — اۋىز ادەبيەت. قازاق ەلىندە بىرنەشە ءجۇز جىل بۇرىن جازۋ دەگەن جوق مەزگىلدە اۋىز ادەبيەت بولعان. ولار وسى كۇنگى جۇرتتىڭ اۋزىند...
