InfoHub Logo

شوتتىڭ باسىن باسساڭ،

سابى ماڭدايىڭا سوعادى!

قازاق ماقالى

تۇرمىس جۇزىندە العاشقى شىققان زاتقا اركىم وزىنشە سىناپ، وزىنشە باعا بەرۋگە ەرىكتى.

ءاربىر زات ەگىز، قوسپاق قياپاتتى. ەگىز، قوسپاق زاتتىڭ ەكى جاعى ايرىقسىز بىردەي، ايرىقسىز تۋرا بولمايدى. تاۋدىڭ ءبىر جاق بەتى تەرىسكەي، ءبىر جاق بەتى كۇنگەي. ۋاقىتتىڭ جارتىسى كۇن، جارتىسى ءتۇن، قىس ءھام جاز. ءاربىر زاتتى «مىنەيىن» دەسە ءمىن تابىلادى. تاعى سول زاتتى «ماقتايىن» دەسە ماقتايتىن تۇرلەرى دە تابىلادى.

تۇلپاردى دا جامانداۋعا بولادى، كوك ەسەكتى دە ماقتاۋعا بولادى.

مەنىڭ جازىپ شىعارعان «اساۋ تۇلپار» دەگەن كىتاپشاما كەيبىر ازاماتتار «سىن» جازعان.

1) قازاقستاننىڭ ايماقتىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ورىسشا شىعاتىن جۋرنالىندا جولداس توقتىباي ۇلى سىن جازدى (جۋرنالدىڭ 2 — 3-سانىندا).

2) ماسكەۋدە شىققان «تەمىرقازىق» جۋرنالىنىڭ 1ء-شى سانىندا تورەقۇل ۇلى ءنازىر سىن جازدى.

3) ءنازىردىڭ «سىنىن» كەكەتىپ «سىنعا سىن» دەپ «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىندا ەسىم ورنىنا «سىم» دەگەن اتپەن ءبىر جولداس جازدى.

4) «بوستاندىق تۋىنىڭ» 8ء-شى سانىندا تاعى دا ءنازىردىڭ «سىنىن» تەرىس دەپ كورسەتىپ س.م. جولداس «سىنعا ءمىن» دەپ ماقالا جازدى.

بۇل جازعانداردىڭ ىشىندە «بوستاندىق تۋىنىڭ» 8ء-شى سانىندا جازعان س.م.-نىڭ «سىنعا ءمىن» دەگەن ماقالاسى تۇتاس سول نومەرگە باسىلماعان، ماقالانىڭ اقىرى جوق، سول سەبەپتى ونىڭ اقىرىنىڭ قانداي بولىپ شىعاتىنى ءمالىمسىز.

ال وزگە، جوعارعى ايتىلعان «سىنداردىڭ» ىشىندەگى ەڭ بايىمدى، بايسالدى، ەڭ تۇزۋىرەك سىن توقتىبايۇلىنىكى. ال ەڭ لاققان، ەڭ شاتقان «سىن» نازىردىكى. ءنازىر «اساۋ تۇلپاردى» قالاي بولسا دا اقساتۋعا، ۇرىپ جىعۋعا تىرىسىپ، كىتاپتى وقىعاننان، قالامدى قولىنا ۇستانعاننان «اساۋ تۇلپاردىڭ» مەكىرەلەرىن ىزدەگەن كورىنەدى.

Meن «اساۋ تۇلپاردى» ءوزىم جازىپ ەدىم دەپ كوككە كوتەرىپ، شاپپاي بەر...» دەپ. «توپ جارعان» دەپ ماقتامايمىن. «قاناتى ءبۇتىن سۇڭقار جوق، تۇياعى ءبۇتىن تۇلپار جوق...» دەپ بۇرىنعىلار ايتقان. جانە «اساۋ تۇلپار» مەنىڭ ءوز باسىمنان شىققان قيال ەمەس. «اساۋ تۇلپار» — قالانىڭ قامىتىن كيگەن قىردىڭ، سارىارقانىڭ «اساۋ تۇلپارى». ادەبيەت تاريحىندا ەشبىر كىتاپ ەش ۋاقىتتا جالعىز ءبىر كىسىنىڭ ەركىمەن شىققان ەمەس، الەۋمەت تۇرمىسىنىڭ اعىمدارىنىڭ ىقپالىمەن شىققان.

كەلەلىك ەندى نازىرگە. ءنازىر «سىنىنىڭ» باسىنا ابايدان «ءبىسمىللا» كەلتىرەدى.

ول «ءبىسمىللاسى» مىناۋ:
تالاسپا، جانىم-اي،
قولىڭنان كەلمەسكە،
بولارسىڭ باقاداي
كوپ تۇسسەڭ ەگەسكە...
دەگەن سوزدەر...

راس-اق! بۇل قاعيدا ەكى كىسىگە بىردەي. «شوتتىڭ باسىن باسساڭ، سابى ماڭدايىنا سوعادى» دەگەن. ال ابايدىڭ بۇل قاعيداسى ءوز زامانىندا قۇنانبايدىڭ تۇقىمى ءتارىزدى قارا قازاقتى بيلەگەن جۋان اتانىڭ بالالارىنىڭ قولىنان ورىس پاتشاسىنىڭ ۋەزنوي چينوۆنيكتەرى بيلىكتى الىپ، ءار ەلگە «بولىستىق» دەگەن، «ۆولوستنوي ستارشينا» دەگەن دارەجەلى قىزمەتتى ورناتىپ، وعان قازاقتىڭ «اتالى»، «اتاسىزىنا» قاراماي، اركىمى «شارعا ءتۇسىپ» تالاسىپ بولىس بولاتىن بولعان سوڭ، قارا قازاققا حان بولعان قۇنانباي تۇقىمىنىڭ بيلىگىنە «اتاسىز»، «كەشەگى تەبىنگىسى تەسىك» جاماندار ءبىراز جال بىتكەن سوڭ تالاسا باستاعان.

مىنە، ءنازىردىڭ «ءبىسمىللا» قىلىپ كەلتىرىپ وتىرعان بۇل سوزدەرىن اباي سول قۇنانبايلاردىڭ اياعىنان الا باستاعان «اتاسىزدارعا»، «كەشەگى تەبىنگىسى تەسىكتەرگە» ايتقان ءسوزى:

تالاسپا، جانىم-اي،
قولىڭنان كەلمەسكە،
بولارسىڭ باقاداي
كوپ تۇسسەڭ ەگەسكە...

ارينە، ابايعا ايتۋعا لايىقتى-اق! قانشا تىراشتانعانمەن «جەر استىنان جىك شىققان، ەكى قۇلاعى تىك شىققان مۇندارلار» ابايعا، قۇنانبايعا قايدان جەتسىن! ابايدىڭ بۇل ماقالىن 1917 جىلى بولشيەۆيكتەرگە قارسى ادامدار ايتقان. بۇل ماقالعا قارسى بولساقتا، ءبىز دە بۇل «ءبىسمىللانى» مىسال قىلىپ الىپ كورەيىك. ءنازىر «سىنىنىڭ» باسىندا ءوزىن جىگەردەي قىلىپ ماڭىزداپ، سالماقتانىپ ماقتايدى. ءوزىن جاقسى دوكتورعا تەڭەيدى. «ءادىل سىنشىمىن» دەيدى. «قورىقپايمىن، كوڭىلگە قارامايمىن» دەيدى. دوكتوردان دا ارتىقپىن دەيدى. تەكسەرۋشى مولدا تارىزدەنەدى. ارينە-اۋ! ولاي بولسا دۇرىس-اق قوي! ءبىراق «تەكسەرۋشى» مولدانىڭ، «بىلگىش» دوكتوردىڭ، «دانىشپان» سىنشىنىڭ سوزدەرىن بايقاپ وقي كەلە، مولدانىڭ «دۇمشە» ەكەنىن، دوكتوردىڭ «ىشىرتكىشى» ەكەنىڭ، «سىننىڭ» لاقپا ەكەنىن كورەسىڭ.

"دۇمشە مولدا ءدىن بۇزار»، «دوكتوردىڭ جاقسىسى دەرتكە دەرت قوسپاعان» دەگەن. ءبىراق مەنىڭ ءوز باسىم قازاقشا جازعان سىنىن تۇتاسىمەن ءنازىردىڭ وزىنە جاپپايمىن. ءبىر قازاق بالاسىنا ءنازىر ايتقان شىعار: «ايتەۋىر، باسقا-كوزگە توپەلەپ بالەمدى جامانداي بەر» دەپ. ال قازاق بالاسى سىبانىپ الىپ شاتا بەرگەن بولار. ويتكەنى ءنازىر قازاقشا ءتىل بىلمەيتىن. انا جىلى ماسكەۋدە 8ء-شى سوۆەتتەر سەزىنىڭ ۋاقىتىندا جولداس جانگەلدين ءنازىر مەن جولداس رىسقۇلوۆتى «تاتۋلاستىرامىن» دەپ پاتەرىنە شاقىرعان. جانگەلديننىڭ پاتەرىندە مەن دە بولدىم. جولداس مەڭدەشيەۆ تە ءھام باسقا بىر-ەكى جولداس بولدى. سوندا ءنازىر مەن رىسقۇلوۆ كىنالاسقاندا ۇيدە قازاقتاردان باسقا ءھام نازىردەن باسقا ەشكىم جوق. سوندا سوزىنە تۇسىنبەيتىن بولعان سوڭ ءنازىر قازاقتارعا ورىسشا سويلەگەن. ءھام بىلتىر دا مەن كەزدەسكەنىمدە، ءوزىم نازىرمەن قازاقشا سولەسە الماي، ءنازىر تاعى ورىسشا ايداعان.

ءبىراق ءبارىبىر قانداي ءسوز بولسا دا ءنازىر بولعان سوڭ ايتەۋىر نازىردىكى دەيمىز عوي.

ەندى ءنازىردىڭ «سىنىنا» كەلەيىك. ءنازىردىڭ مەنى مىنەگەن سىنىندا ءبىر-اق دۇرىس جەرى بار. ول مەنىڭ 1916 جىلى ايت كۇنىن ولەڭ قىلىپ جازىپ، ونى «اساۋ تۇلپارعا» كىرگىزگەنىم. ءنازىر مەنى: «يسلامدى بىلمەيدى ءھام بوستاندىقتىڭ قاي كۇنى قۇشاعىن اشقانىن بىلمەيدى» دەيدى. راس، مەنىڭ يسلامدى نازىردەي بىلمەيتىنىم راس شىعار. ءنازىر يسلامنىڭ «بەسىگىڭدە» تۋعان ادام عوي. بۇل ولەڭ كوممۋنيسكە كەرەگى جوق، كوممۋنيزم جولىنا كەلمەيتىن ولەڭ ەكەنى راس. بۇل — «اساۋ تۇلپارعا» قاتەدەن قىستىرىلىپ كەتكەن ولەڭ. بۇل ءبىر. ەكىنشى، ءنازىردىڭ مەنى ۇلكەن مىنەپ، مۇقاتىپ جاماندايتىن جەرى — مەنىڭ ايەل تۋرالى جازعان ولەڭدەرىم.

مەنى جاماندايدى: «سەن ايەلدى سۇيەمىن دەيسىڭ»، «سۇيگىز دەيسىڭ» ءھام «جالاڭاش بالعىن بالتىرىڭ دەيسىڭ، ءتۇرىلىپتى بالاعىڭ دەيسىڭ» دەپ سوگەدى.

اينالدىرا قاپتىرمالارمەن كەكەتكەندە دالەل قىلىپ تاۋىپ العان ولەڭدەرى مىنالار:

مارجان، مارجان، قاراعىم!
كۇلىمدەيدى قاباعىڭ.
ءتۇرىلىپتى بالاعىڭ،
جالاڭاش بالعىن بالتىرىڭ
نە دەگەن سۇلۋ، جارقىنىم!..
مارجان، مارجان، جۇرەگىم،
قولىندا سەنىن كۇرەگىڭ،
جۇمىستا ءجۇرسىڭ بىلەمىن.
جالاڭاش جۇمىر بىلەگىڭ.
موينىمنان قۇششى، تىلەگىم!
مارجان، مارجان، مىنىسكەر،
سىمباتتى، كۇشتى، جۇمىسكەر،
شىن سۇلۋ، تازا، بىلىسكەر.
پىسكەن الما قوينىندا،
بىلەگىڭدى ارتشى موينىما.
مارجان، كوزىڭ كومىردەي،
ارام ەت ءبىتىپ سەمىرمەي،
دەنەڭ كۇشتى تەمىردەي،
باي قىزىنداي كەرىلمەي،
ءىس ىستە، جانىم ەرىنبەي.

مىنە، بۇعان ءنازىر بۇرقىراپ اشۋلانعان بولادى. مارجاندى جاقسى كورمە دەيدى. مارجان سەنى كۇرەگىمەن سالىپ قالار دەيدى.

ءسىرا، ءنازىردىڭ ويىنشا جۇمىسكەر ايەلگە ماحاببات ولەڭدەرى ۇيلەسپەيدى، ارامتاماقتاردى جەڭىپ، دۇنيەنىڭ تۇتقاسىن قولىنا العان ەڭبەكشىل تابىنىڭ مارجانىڭ بوستاندىقتىڭ مارجانىڭ ولەڭ قىلماي، جالعىز-اق كولەڭكەدە، سايادا «جىبەك كورپەنىڭ» ۇستىندە بۇرالىپ «ۋھ، اھ!» دەپ وتىرعان باي قىزدارىنا ۇيلەسەدى دەيتىن كورىنەدى.

جۇمىسكەرلىكتى، كۇرەكتى، جۇمىسكەردىڭ كۇشتى، جۇمىر تۇرىلگەن ساۋ بىلەك، بالتىرىن ولەڭ قىلۋدى «كوركەمدىك» سەزىمى ەمەس، «احلاق» ەمەس دەيدى.

كەرىلگەن، ەرىنگەن، ەركەلەگەن بيكەشتەردىڭ سۇرمە تارتقان كوزدەرىن، بوياعان بەتتەرىن، قولدان سالعان قالدارىن ولەڭ قىلساق، بالكي نازىرشە «كوركەمدىك سەزىمى دە» بولار ەدى، «احلاق» تا بولار ەدى. قايتەيىن، عاپۋ وتىنەم دە!.. ءبىز ۇيگە المادىق! جانە ءنازىردىڭ سوگەتىن ولەڭدەرى مىنالار:

ومىرىمدە ىزدەگەنىم،
تالماي ىزدەپ كوزدەگەنىم،
سەن ەدىڭ، جانىم، سەن ەدىڭ!
باقىتىم مەنىڭ جالعىز سەندە،
بارلىق دۇنيە ساعان تەڭ بە؟
دەپ ەدىم، جانىم، دەپ ەدىم،
اۋىل باردىق، جۇردىك، قوندىق.
ويناپ كيىز ۇيدە بولدىق.
جاتتىڭ ماعان تاقالىپ،
اقىرىن جۇمساق قول ۇستاستىق.
جۇرەگىڭە قىسىپ باستىڭ
قولىمدى ۇستاي اپارىپ...

بۇعان ءنازىر اشۋلانادى: سەن ءوز باسىڭدى عانا ويلايسىڭ دەيدى. ريەۆوليۋسيا ءبىر بەتىمەن، سەن ءبىر بەتىڭمەن باراسىڭ دەيدى. جانە دە مەنىڭ 1915 جىلى جازعان «جازعى تۇندە» دەگەن جىرىمدى جاماندايدى. جامانداعاندا بۇل ۇزىن جىردىڭ ايەل تۋرالى جازىلعان ءبىر 4 — 5 جولدارىن جاماندايدى. ول مىناۋ:

كورىپ شىققان جارىڭدى،
ۋاعادالى جەردە بارىڭدى،
بىلدىرەسىڭ كورىنىپ...
ەرىنگە ەرىن ءتيىسىپ،
بال الىپ تىلدەن ءسۇيىسىپ،
جاندىرار جارىڭ لەبىمەن،
توسىنە قىسىپ ءتوسىڭدى،
ماحاببات جەڭەر ەسىندى...

ءنازىر سوگەدى: سەن جازعى تۇندە ۇيدە وتىرمايدى ەكەنسىڭ، جارىڭدى ىزدەپ قاڭعىرىپ جۇرەدى ەكەنسىڭ دەپ جانە نازىرگە مىنا ءبىر كىشكەنە جىر وتە جاقپايدى. ول مىناۋ:

نادەجدا، ءۇمىت، ءۇميلا،
اققۋسىڭ، ساۋلەمسىڭ،
شىراعىم، ءۇمىت، ءۇميلا،
قارىنداسىم، باۋىرىمسىڭ!
ءتۇيىن سالىپ جاس بالدىر
الما ەر جەتىپ وسەدى.
البىراپ بيىك سايادا
ۋىزداي بولىپ پىسەدى.
نە ءشىريدى، نە قۇرت جەپ
نە ءبىر پاندە ۇزەدى،
ساباعى قۋراپ نەمەسە
ءۇزىلىپ جەرگە تۇسەدى.
سەن الماسىن بيىكتە،
سەن ءالى جاس بالاسىڭ.
تۇسكەنىڭدى ءۇزىلىپ
بىلمەي، قالقام، قالاسىڭ.
مىنە، بۇل جىر دا
ءنازىر «سىنشىعا» وتە جاقپايدى.

مىنە، «ايەل تۋرالى جازعان ولەڭدەرىنىڭ ءبارى جامان» دەگەندەگى دالەل قىلىش كەلتىرگەن ولەڭدەرى وسى جوعارعى ولەڭدەر ءھام ونىڭ دا كەيبىرەۋلەرى تۇتاس ولەڭدەر ەمەس، تەك ولەڭنىڭ جۇرناقتارى.

ايەلدىڭ جۇمىس قىلعانىن ايتاسىڭ، جالاڭاش، كۇشتى، جۇمىر بالتىرىن، بىلەگىن ايتاسىڭ، ايەلگە موينىمنان قۇششى دەپ ايتاسىڭ، پىسكەن الما قوينىندا دەپ ايتاسىڭ، بالاعىڭ ءتۇرىلىپتى دەپ ايتاسىڭ دەپ ءنازىردىڭ بۇرقىراپ مەنى جامانداۋلارى شىن كوڭىلىمەن ايتقانى بولسا، ول ءنازىردىڭ تۋعاننان العان تاربيەسىنەن عوي دەپ ويلايمىن...

ايتەۋىر ماقسات — ءبىر ساكەن دەگەن «ادەپسىز». «جۇگەنسىز» بار ەكەن دەپ وزبەك اعايىن مەن تاتار اعايىننىڭ بەلگىلى «تاربيەلىلەرى» ءبىر-بىر تۇكىرسىن دەگەن شىعار دەيمىن. ايتپەسە قازاق تىلىندە جازىلعان كىشكەنتاي «اساۋ تۇلپاردىڭ» نە ەكەنىن وزبەك پەن تاتار قايدان بىلەدى. ال، بىلمەيتىن كىتابى تۋرالى ءنازىردىڭ «سىنى» ولارعا نەمەنەگە كەرەك؟.. وزبەك گازەتتەرى مەن تاتار گازەتتەرىنە «سىن» جازۋ ماقسات، قازاقستاندا ءبىر ساكەن دەگەن «ادەپسىز، اداسقان» ادامنىڭ بار ەكەنىن ءبىلدىرۋ ەمەس، «ءنازىر دەگەن جالپى ءتىلدىڭ (قازاقتىڭ تىلىنەن باسقا) بارىنە جەتىك ءبىر «جاقسى، بىلگىش، سىنشىنىڭ» بار ەكەنىن پاش ەتۋ بولادى». دۇرىس-اق، كىسى ءوزىن ماقتاۋ ءۇشىن بىرەۋدى جامانداۋ كەرەك. ونى گازەت-گازەتكە جارنامالاۋ كەرەك، سوندا اتىڭ شىعادى!

ال ەندى ماسەلەگە كەلەيىك:

ايەلدىڭ دەنەسىنىڭ اشىق مۇشەلەرىن ولەڭگە قوستىڭ، بىلەگىڭدى موينىما ارتشى دەدىڭ دەپ سىن تاعۋ زور قاتە.

قۋ مولدالاردىڭ زالىمدىگىمەن ايەلدى «ناحرام» دەپ جاسىرام دەپ ءومىر بويىنا اتاسىنان، قارىنداسىنان ءھام ءوزىنىن قاتىنىنان باسقا ەشبىر ايەل كورمەيمىن دەپ كەيبىر مۇسىلمان حالىقتارى بۇزىق جولعا، بۇزىق ادەتكە ءتۇسىپ كەتكەن. ماسەلەن، ومىرىندە كورمەگەن سوڭ ايەلدىڭ جۇزىنە قۇمار بولىپ، ابدەن شىداي الماعان سوڭ: ساقالى، مۇرتى جوق بالالاردى ايەلشە كيىندىرىپ، باستارىنا شاش تاعىپ، شاشباۋ بايلاپ، ەركەكتەر وڭاشاعا جينالىپ، ويناتىپ قۇمارلارىن باساتىن بولعان. (ماسەلەن، «ءباتشا ويناتۋ»).

جانە ءومىر بويىندا ەرلەرمەن ارالاسىپ، ازىلدەسىپ سويلەسە المايتىن بولعان سوڭ، ونداي حالىقتاردىڭ ايەلدەرى دە ءبىر ەركەك تۇستىلەۋ ايەلدى ەركەك ورنىڭا ۇستاپ وڭاشا جينالىسىپ، سونىمەن ويناپ، ماۋىقتارىن باساتىن بولعان (ماسەلەن: «ساتەنمەن ويناۋ»). مىنە، ءنازىردىڭ ءبىزدى «ادەپسىز» دەگەندە سۇيرەپ اكەلەتىنى وسى بولادى. ايەلدىڭ بىلەگىن، بالتىرىن، بالاعىن ولەڭگە قوسپايتىن، بىلەگىڭدى موينىما ارتشى، مەن سەنى ءسۇيدىم دەمەيتىن حالىقتاردىڭ ەركەكتەرى «ناماحىرام» دەپ ايەلگە قاراماي، وزدەرى سول ايەلگە ىشتەرىنەن وزەگى ۇزىلگەنشە قۇمار بولىپ، قۇمارلىقتارىن باسۋ ءۇشىن ساقال، مۇرتسىز ەركەك بالالاردى قىزشا كيىندىرىپ الىپ ويناتاتىنداردىڭ ولەڭدەرى مىناداي بولادى:

ب ا ق اينالا ۇشار قاز،
ءيۇر، بالاقان، ءيۇر، ءيۇر!..
«ءباتشامان» دەپ قىلما ناز،
ءيۇر، بالاقاي، ءيۇر، ءيۇر!...
«ءباتشامان» دەپ قىلساڭ، ناز،
ءيۇر، بالاقان، ءيۇر، ءيۇر!..
ءولىپ كەتەر، ءباتشا باز،
مايدا قادام ءيۇر، ءيۇر!..

Miنe، ەركەك بالاعا قۇمارلانىپ، اۋزىنان سۋى قۇرىپ، وزەۋرەگەن وسى ولەڭ جاقسى ما، جوق:

مارجان، مارجان، جۇرەگىم،
قولىڭدا سەنىڭ كۇرەگىڭ،
جۇمىستا ءجۇرسىڭ بىلەمىن.
جالاڭاش جۇمىر بىلەگىڭ،
موينىمنان قۇششى، تىلەگىم، —

دەگەن جاقسى ما؟.. قايسىسى دۇرىس؟.. ارينە، شاتاسقان «قۇمارپازدىقتىڭ» قيالىنان شىندىق دۇرىس.

ال، ءنازىر ايتار: «ساكەننىڭ ولەڭدەرى ءتىپتى قازاق ادەبيەتىنىڭ زاڭىمەن قاراعاندا دا «بوتقا» ءھام «ادەپسىزدىك» دەپ.

تۇركىستانداعى قازاق جىگىتتەرى ءنازىردىڭ قولىنا «قازاقشا ۇيرەن» دەپ ابايدىڭ ولەڭ كىتاپتارىن بەرگەن، ءنازىردىڭ كەلتىرىپ وتىرعان «ءبىسمىللاسى» سول اباي كىتابىنان.

قازاق اقىندارىنىڭ ىشىندە ابايدان ولەڭگە شەبەر جوق ەكەنى راس.

ال ابايدىڭ عاشىقتىق تاقىرىپتى ءھام ايەلدى ولەڭ قىلعان رەتىندە سوزدەرىن ارالاپ، تەرىپ العان كىسىگە ابايدىڭ ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە ءتىپتى بىزدەن اۋلاق، ءتىپتى سوراقى كەتكەن جەرلەرى بار. ابايدى دا ءنازىر ءتىپتى جاقتىرماۋعا كەرەك ەدى عوي؟.. مىنە اباي ولەڭدەرى:

تار توسەكتە ءتوسىڭدى،
يىسكەر مە ەدىم جالاڭاش.
يىعىمدا ءسىزدىڭ شاش،
ايقالاسىپ، تاي-تالاس.
ءلاززات الساق بولماي ما،
كوز جۇمۋلى، كوڭىل ماس!..
ەتىڭ ەتكە تيگەندە،
دەمىڭ ءتيىپ سۇيگەندە،
بوي شىمىرلاپ، ءتان ەرىپ،
ءىشىم وتتاي كۇيگەندە،
جۇرەك بالقىپ يگەندە...
جاقىنداي بەر جۋىقتاپ،
تاماعىڭنان ايمالات!
جانە ابايدىڭ قىزى ايتادى:
...ءبىز قىرعاۋىل، ءسىز تۇيعىن،
توياتتاي بەر كەل دە الىپ،
گۇل شىبىقتاي بۇرالىپ،
سالماعىڭا جانشىلىپ،
قالسىن قۇمار ءبىر قانىپ...
دەپ. اباي ايتادى:
مۇنى جازدىم ويلانىپ،
ويدا باردان تولعانىپ.
كىرسە ىشىڭە وقي بەر
بوزبالالار قولعا الىپ...
يىعى ءتيىسىپ،
تۇمانداي كوزدەرى.
ۇندەمەي ءسۇيىسىپ،
ماس بولىپ وزدەرى.
جىلايىن، جىرلايىن،
اعىزىپ كوز مايىن.
ايتۋعا كەلگەندە
قالقاما ءسوز دايىن.
جانە اباي ايتادى:
قانداي قىزدا ءلاززات بار جان تاتپاعان،
سۇلۋى بۇل زاماننىڭ تەك جاتپاعان.
ون سەگىز، ون توعىزعا كەلگەننەن سوڭ،
الماسى وكپە بولار قول باتپاعان...
بۇراڭ بەل، بويى سۇلۋ، كىشكەنە اياق،
بولادى وسىنداي قىز نەكەن-ساياق.
پىسكەن الما سياقتى ءتاتتى قىزدى
بولامىن دا تۇرامىن كورگەندەي-اق.
ەگەر دە قولىڭ تيسە بىلەگىنە،
لۇپىلدەپ قان سوعادى جۇرەگىنە.
بەتىڭدى تاماعىنا تاياپ بارساڭ،
شىمىرلاپ بۋ ەنەدى سۇيەگىڭە.
جانە اباي ايتقان:
...ساي-سايعا قىز-كەلىنشەك جوعالعاڭدا،
اۋلاقتا بار ارمانىڭ قاندىرارعا.
بوزبالا ىزدەپ تابار سول بارعاندا
بولعاندا تال شىمىلدىق، شالعىن-توسەك،
باسىنا جاستىق بولار توماردان دا.

مىنە، ايەلگە ايتقان ولەڭدەرى وسىنداي. ابايدىڭ وزىمەن بيلىككە تالاسا باستاعان كەشەگى تومەن اتانىڭ بالاسىنا كەكەتىپ، مىسال قىلىپ كەلتىرگەن ولەڭدەرىن «ءبىسمىللا» ورنىنا الا جۇگىرگەن ءنازىر بۇل ولەڭدەردىڭ ماعىناسىن نەگە سۇراپ المادى ەكەن؟..

اتتەڭ، ءادىل ءتىلماشتىڭ ازدىعى-اي! ءنازىر بايعۇس ءقايتسىن. نازىرگە ايتەۋىر جامانداۋ كەرەك. ونان سوڭ نازىرەكەڭ مەنىڭ «ازيا» دەگەن ولەڭىمدى جاماندايدى.

بۇل ولەڭدى گازەت-جۋرنال وقيتىن قازاقتىڭ كوبى-اق كورگەن شىعار.

مەن بۇل ولەڭدى ماركستىڭ قاعيداسىنا تۇپ-تۋرا كەلەدى دەپ ايتپايمىن.

بۇل ولەڭ گەنۋيسكيي ءھام گااگسكيي كونفەرەنسيالار بولىپ، ەۋروپانىڭ پاتشاشىل ۇكىمەتتەرىنىڭ ەلشىلەرى جينالىپ، كۇنشىعىس حالىقتارىنا ارام قۇلقىندارىن ارانداي اشىپ، وبىرلىق ساياساتتارىن ءىس جۇزىندە جۇرگىزبەك بولىپ، بارلىق ازيانى تىرناقتى شەڭگەلدەرىنە ءبۇرىپ الماق بولىپ جاتقاندا، ازيانىڭ ەۋروپا قۇلدىعىندا جاتقان حالىقتارىن قورعاماق بولعان سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ەلشىلەرىن جالعىزداپ، مۇيىزدەپ جاتقان ۋاقىتتا پاتشاشىل، وبىر، جالماۋىز، سۇم ەۋروپانىڭ بەتىنە سوققان شوقپار ەدى. ورىسشا ايتقاندا «پروتەست» ەدى. شوقپاردى، پروتەستى اركىم ءار ءتۇرلى سوعادى.

(ۆوستوچنايا پوليتيكا) كۇنشىعىستاعى ۇلت قوزعالىسىن سوۆەت ۇكىمەتى ەۋروپانىڭ وبىرلىعىنا قارسى قويۋعا ساياسات جۇرگىزىپ وتىر.

مەنىڭ تاتاردى، مادياردى، عۇندى ايتىپ قورقىتىپ، اقىرىندا مونعولدى ەۋروپانىڭ ەسىنە سالىپ، مونعولدىڭ بىلەگىن كورسەتىپ قورقىتقانىم — سول سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ازياداعى ۇلت قوزعالىستارىن ەۋروپا وبىرلىعىنا قارسى قويۋعا ساياسات جۇرگىزگەنى.

بۇل سونداي پىكىر، «ءنازىر سىنشى»، مۇنداي «كۇنشىعىس ساياساتىن» ءسىز دە بىلسەڭىز كەرەك ەدى.

ءبىر تاتاردىڭ انگليا اگەنتتەرىمەن قوسىلىپ سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى ءىس جۇرگىزگەن ايىپتى ادامىن تاشكەنتتە تەرگەگەندە «ءنازىر سىنشى» تاشكەنتتىڭ مۇسىلماندارىنىڭ الدىندا الگى ايىپتى ادامدى پروكۋرور بولىپ قارالاماق بولىپ شىعىپ، سول ايىپتى كىسىدەن مىناداي جاۋاپ سۇرادى دەپ ەسىتىپ ەدىم. ءنازىر سۇرايدى: «ءسىز ءوزىڭىز مۇسىلمان بولا تۇرا، بۇل مۇسىلمانداردىڭ دۇشپانى بولىپ جۇرگەن انگليانىڭ جاعىنا نەگە شىقتىڭىز؟..» — دەپ.

مىنە، ءنازىر تاشكەنت مۇسىلماندارىنىڭ الدىندا ايىپتى ادامنان وسىنداي جاۋاپ سۇراعان... ال ونىمەن ءنازىر كوممۋنيستىگىنەن، ماركسيستىگىنەن شىعىپ كەتىپ وتىر ما؟

ول ءبىر ساياسات، ءبىراق ازىراق «دەماگوگقا» مىنگەن ساياسات. مەنىڭ «ازيا» دەگەن ولەڭىمنىڭ ىشىندە راس، ادەتى، انتيسەميتتەردىڭ بەتىنە ۇرايىن دەگەن دە پىكىر بولعان. ول پىكىردىڭ وتە وعاش كورىنىپ كەتكەنى انتيسەميتتەردىڭ وتە كوپتىگى. حاتتا ونداي ادامدار ەز ارالارىمىزدا دا از ەمەس.

بۇل ەلەندى «تالقانداپ» جامانداعانداعى ءنازىردىڭ بارلىق ماقساتى «اناۋ جامان، ماركستى بىلمەيدى، مەن بىلەمىن» دەگەن دەماگوگيا. راس، دەماگوگ شولاق قاشاردان دا ىڭعايلى ءھام وڭايلى نارسە!

ايتپەسە ەۋروپانىڭ ۇستالىعىنا، «ونەرلەرىنە»، اەرويلاندارىنا، ماشينالارىنا جالعىز-اق بۇحاردىڭ مولدالارى عانا قارسى بولار.

جانە مونعول كەلىپ ەۋروپاعا ۇستالىق ۇيرەتەدى، عىلىم ۇيرەتەدى دەپ ەشكىم ايتقان جوق.

قازىرگى ەۋروپاعا، مونعولدىڭ بىلەگىن كورسەتىپ «جاۋىزدىعىڭدى قويماساڭ، مونعول سەنى ۇيرەتەر...» دەگەن ءسوز، ۇستالىققا ءھام عىلىمعا ۇيرەتەر دەگەن ەمەس. جاۋىزدىعىڭدى قويماساڭ تاعى، نادان، شيكى ەت جەگەن، الاقانداپ قان ىشكەن، مونعولدىڭ ارداسى موڭكىپ، تۋلاپ موينىڭدى ءۇزىپ جىبەرەر دەگەن ءسوز.

ءۇندىستان، اۋعانستان، فارستان، تۇركيا، مىسىر، جۇڭگو—ءبارى بىرىگىپ انگليانىڭ پاتشاشىل ۇكىمەتىنە قارسى تۇرىپ، انگليانى بىت-شىت قىلىپ السىرەتىپ، موينىن ارتىنا قايىرسا، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قازىرگى كوڭىلدەگى جەرىنەن شىقپاس پا ەدى؟.. مۇنداي قوزعالىستى قۋاتتاۋمەن سوۆەت ۇكىمەتى كوممۋنيزمنىڭ جولىنان تايعان بولا ما؟ كۇنالى بولا ما؟ نازەكەڭ ايتادى: «ازيانى ەۋروپامەن جاۋلاستىرۋ بىلىمسىزدىك، اقىلسىزدىق» دەيدى. جارايدى. ءبىراق ءنازىردىڭ بۇل اقىلىن سوۆەت ۇكىمەتى نەگە الماي ءجۇر ەكەن؟ ءنازىر مەن لورد كەرزيننىڭ جاقسى «ءماسليحاتىن» سوۆەت ۇكىمەتى نەگە الماي ءجۇر ەكەن؟ چيچەرين نەگە قۇلاق قويماي ءجۇر ەكەن؟

جانە ءنازىر ايتادى: «ادەبيەت ميتينگ ەمەس، ءبىزدىڭ مىندەت ەۋروپانىڭ ۇستالىعىن ۇيرەتىپ، كەڭەس وكىمەتىن كۇشەيتىپ، كوركەيتۋ...» دەپ.

پa، شىركىن-اي!.. بۇل ءسوزدى ءبىز جاڭا ەسىتىپ وتىرمىز عوي!.. ءنازىر بىلگىش بۇل ءسوزدى ەندى ايتىپ وتىرسا، ءبىز بۇل ءسوزدى 1917ء-شى، 18—19 — 20 جىلداردا ايتقامىز... ءنازىردىڭ مۇنىسى باياعى «ول جامان، مەن جاقسى» دەگەن دەماگوگيا.

ال ءنازىر: «ەۋروپانى نەگە جاماندايسىڭ؟» دەسە، ەۋروپانى جامانداماي وتىرعان كىسى جوق. ەۋروپانى تەكسەرىپ ءسوز قىلعاندا قازىرگى باستىقتارىمىز ەكى ءسوزدىڭ بىرىندە «قارتايعان»، «شىرىگەن»، ءجالاپ»، «جويىلايىن دەپ بارا جاتقان ەۋروپا» دەيدى.

ءنازىر مەنىڭ «جاس قازاق مارسەلەزاسى»، «جۇمىسكەرلەرگە»، يۆان مەن مىرزابەككە» دەگەن ولەڭدەرىمدى جاماندايدى.

بۇلارعا ەشبىر دالەل ايتپاي، قۇر «ايتەۋىر جامان» دەيدى. «مۇنداي ولەڭدەرمەن كىسى ريەۆوليۋسيا اقىنى بولمايدى...» دەيدى.

ءنازىردىڭ ءوزى دە «ءدارۋىش» دەپ قول قويىپ، ولەڭ ءتارىزدى بىردەمەلەر جازىپ جۇرەتىن، «جاقسىنى كورمەك ءۇشىن» دەگەندەي سولارىن ءنازىر ءبىر جاقسى شەبەر ءتىلماشىنا قازاقشاعا پەريەۆود قىلدىرسا كورەر ەدىك ءنازىردىڭ قانداي ريەۆوليۋسيا اقىنى ەكەندىگىن. ءنازىردىڭ كوكەيىن تەسكەن ماقساتى وزبەكشە، تاتارشا، قازاقشا ءھام باسقاشا جازىپ، «جاقسى»، «اتاقتى» جازۋشى بولۋ عوي. ولەڭدەرىن قازاقشاعا س ۋدوۆولستۆيەم اۋدارتار.

اقىرىندا ءنازىر مەنىڭ ۋاق-تۇيەك پەريەۆودتارىمدى جاماندايدا ءھام ول پەريەۆودتارعا نانبايدى. «ساكەننىڭ ءوز ويىنان شىعارىپ جۇرگەن سوزدەر» دەيدى.

ولار، ماسەلەن، مىنا ءبىر ۋاق سوزدەر: فارسىنىڭ اقىنى شەيح ساعديدان:

ءان مەن كۇيگە تۇيە دە
شاتلانار، حايۋان دەسەك تە،
سەزبەيتىن ونى ادامدى
سالپاڭ قۇلاق ەسەك تە، —
دەگەن. ءھام جاپون اقىننان:
سۇيگەنىمە جاسىرىپ،
تۇندە جالعىز بارسام مەن،
تەرەزە اشىپ ءسۇيىسىپ،
اۋزىنان بال السام مەن.
ارسىلداپ يت سەن مەنى
قورقىتپا دەپ «قابارمىن!»
تاستاسام سۇيەك ۇرمەسسىڭ،
كوڭىلدى ءسويتىپ تابارمىن.

بۇل ولەڭدەر تۋرالى ءنازىر ايتادى: «شەيح ساعديدا مۇنداي ولەڭ جوق بولسا كەرەك ەدى. جانە ول زاماندا بۇل زامان تۇيەنىڭ ءان مەن كۇيگە شاتتانعانىن كورگەنىم جوق» دەيدى. «اقمولانىڭ تۇيەسى بولماسا، وزگە جەردىڭ تۇيەلەرى ءان مەن كۇيگە شاتتانعانىن كورگەنىم جوق» دەيدى.

اتتەڭ، اسقان اقىلدىلىق-اي!

دۇرىس، بىلمەگەن ءتىلدى «بىلەمىن» دەپ مەن ءنازىر تورەقۇلوۆ ءتارىزدى ماقتانىپ شاتاسپايمىن.

بۇل ۋاق ولەڭدەردى مەن جاپوننىڭ، فارسىنىڭ ءھام تومەنگى كورسەتكەن ولەڭدى پولياكتىڭ ءوز تىلدەرىنەن اۋدارعانىم جوق، مەن بۇل ۋاق ولەڭدەردى ورىسشادان كەزى كەلگەن ۋاقىتتاردا پەريەۆود قىلىپ كەتكەمىن. ورىسشاعا وتىرىك جازعان بولسا پەريەۆودچيكتەردىڭ، «ءتىلماشتاردىڭ» جاڭدارى شىقسىن. پەريەۆودچيكتەردىڭ قولىنا قاراۋ ءنازىردىڭ ءوز باسىندا بولعان ءىس ەدى، بۇعان ءنازىر تۇسىنسە كەرەك قوي. ەندى ءنازىردىڭ تۇيە ءان مەن كۇيدى سەزبەيدى، سەزسە جالعىز «اقمولا تۇيەسى سەزەر» دەگەنىنە كەلەيىك.

بۇل ەندى ءنازىردىڭ ايتەۋىر جاماندايىن دەگەن نيەتپەن جامانداۋعا اسىرا باسىپ جىبەرىپ، ارتىنان اقمولاعا كىجىنگەنىن بايقاماي كورسەتىپ العانى.

«كۇيدى تۇيە سەزبەيدى» دەپ ءنازىر بىلگىش ايتادى. ال وزگە جۇرت: «حايۋانداردىڭ ءبارى دە كۇيدى سەزەدى...» دەيدى. ءبىز، ءسىرا، سول «ءنازىر بىلگىشتىگىنەن» كورى كوپتىڭ ايتقانىن الارمىز دەيمىن...

«بي ادامنىڭ ءتانىنىڭ نەگىزىنىڭ وزىنەن شىعادى... شاپقان ات، جۇكتى تۇيە، ەسكەك ەسكەن قايىقشى ءھام بالعا سوققان ۇستا قانداي ەسەپپەن بيلەپ ريتميچەسكيي قيمىل قىلسا، ولار دا سونداي قىلادى. ريتم (بي) ءبىرتۇرلى جاقسى سەزىم تۋعىزادى. ءھام سول سەبەپتى ريتم (بي) جالعىز جۇمىس قىلعاندا عانا جەڭىلدىك كەلتىرەتىن زات ەمەس، ريتم (بي) ونەرلى ياكي ناداندىعىنا قاراماي بارلىق ادامزاتقا بىردەي كوركەمدىك ءلاززاتىن بەرەتىن زات» دەيدى كارل بۋحور.

مىنە، جوعارعى ايتقانعا قاراعاندا ادام بولسىن، حايۋان بولسىن كۇيدى ءھام ءبيدى (ريتم ءھام گارمونيانى) سەزبەيتىن جان جوق، سول ادام بولسىن، حايۋان بولسىن كۇيدى ءھام ءبيدى سەزەتىن جالپى جاننىڭ ىشىندە ءنازىر ايتقان «اقمولا تۇيەسى دە» سەزۋگە كەرەك.

جالعىز-اق كۇيدى، ءبيدى سەزبەيتىن الگى ساعدي ايتقان سالپاڭ قۇلاق ەسەك بولار. ونىڭ ىشىندە دە تۇركىستاننىڭ سالپاڭ قۇلاق كوك ەسەگى بولار.

تاعى دا ميسكيەۆيچتەن مەنىڭ كوشىرگەنىم:

جاقسى كورسىن دەسەڭ يت
جاقسى كور ءيتتى ءوزىڭ دە.
ۇمىتپايتىن بۇل ءبىر ءسوز
لۇقمان ايتقان كەزىندە...

دەگەن ءسوز بەن جوعارعى جاپون ولەڭىنەن كوشىرگەن تاعى دا يتكە ايتقان ءسوزدى مەن 1917 جىلى اقمولادا ءبىزدى بولشيەۆيك بولدىڭدار دەپ سىرتىمىزدان بالاعاتتاپ جۇرگەن ءبىرقاتار مىرزالارعا ايتقامىن. ونى «نە سەبەپتى جازعان؟» دەپ بۇل ءبىر 7 — 8 جول سوزگە تامسانىپ ءنازىر «سىنشى» باسىن سىندىرماي-اق قويعانى ءجون ەدى.

جانە جوعارعى كەلتىرگەن 4 جولدىق «جاقسى كورسىن دەسەڭ يت» دوپ باستاعان ءسوزدى ميسكيەۆيچ ءوز باسىنان شىعارعان كورىنبەيدى، ونى ميسكيەۆيچ تە لۇقماننان العان بولسا كەرەك. وتىرىك ايتسا جانى شىقسىن.

مىنە، ءنازىر سىنشىنىڭ «اساۋ تۇلپاردى» سىنعا سالعاندا، جامانداعاندا، اينالدىرا كەتكەندە دالەل قىلىپ العان ولەڭدەرى وسى ءھام وعان سيپاي قايىرعان قازاقشا جاۋاپتارىمىز وسى. اتتەڭ وزبەكشە، تاتارشا جەتىك ءتىل بىلمەيمىن، ەگەردە بىلسەم ءنازىردىڭ الگى «مىنا جاقتا ءبىر ساكەن دەگەن ادەپسىز، ءبىلىمسىز ولەڭ جازعان ادام بار، ونى ءبىلىپ قويىندار، مەن ونداي ەمەسپىن، مەن ادەپتىمىن، مەن بىلگىشپىن، مەنى ءبىلىپ قويىندار...» دەپ جازعان وزبەك گازەتتەرىنە دە، تاتار گازەتتەرىنە دە جازىپ جىبەرەر ەدىم.

ءتىلماشتار (پەريەۆودچيكتەر) ىزدەسەم ماعان دا تابىلار ەدى، ءبىراق ءنازىر ايتقانداي، ودان نە پايدا؟..

(كەرەك قىلسا، تۋرالىققا قاراسا، بۇل ءسوز قولدارىنا تۇسسە، ول گازەتتىڭ وزدەرى دە باسار، باسپاسا كەرەگى دە شامالى).

ءنازىر سىنىندا جازعان: «ازيا» دەگەن ولەڭدى جازعاندا ەۋروپانى جاقسى جولعا باستايىن دەگەن بولسا، «ەۋروپاعا قازاقشا جازۋدان پايدا شامالى» دەگەن.

بۇل نە دەگەن ءسوزى؟

بۇل «ەۋروپالىقتار قازاقشا وقىمايدى، سول سەبەپتى ولارعا قازاقشا جازعاننان نە پايدا؟» دەگەن ءسوز بولادى.

ءبىز سۇرار ەدىك: وزبەكتىڭ، تاتاردىڭ بالالارى قازاقشا وقىمايدى. ۇلكەندەرى اقىنى تولىق، ولار وقىسا دا «اساۋ تۇلپاردى» كەرەك قىلمايدى...

ال، ولار ءۇشىن ولاردىڭ تىلىندە «سىن» جازۋدان نە پايدا ەكەن؟

راس، ءبىر زور پايدا بار، ول ءنازىر تورەقۇل بالاسىنىڭ اتىن جاريالاۋ. (افيشا، رەكلاما جاقسى نارسە. ءقازىر بۇل تاسىلگە ءبىزدىڭ «ترەست، بۋمدار» ءھام گۋمدار دا تۇسكەن كورىنەدى).

قىسقاسى، «ادەبيەت ميتينگ ەمەس» دەپ، ادەبيەتتى ونداي نارسەلەردەن تازا، پاك ساقتاۋ كەرەك دەپ ءنازىر «سىنشى» ايتسا دا، ءوزىنىڭ ساياسات ءھام الەۋمەت رەتىندەگى بىزگە كىجىنگەن زاپىرانىن «اساۋ تۇلپارعا» اكەپ توگىپ، «قاپتىرمالى سىنىن» جازعان بولعان. جۇرت ەكى ءسوزدى ەندى قاتار سالىپ كورەر.

1923 جىل

---