عۇلاما
ونەرپازدىڭ دارىن قۋاتى مول، الىمى كەڭ بولعانى ارينە مادەنيەت تاريحى ءۇشىن ۇلكەن ولجا. تابيعي تالانت تەرەڭ بىلىممەن، تەلەگەي-تەڭىز اقىل-پاراساتپەن تولىسىپ، زامانانىڭ ەستەتيكالىق-عىلىمي تالاپ-تىلەكتەرىنە جاۋاپ بەرىپ وتىرسا، قالام قايراتكەرلەرىنە ودان ارتىق باقىت جوق.
بەلگىلى ادەبيەت سىنشىسى، قوعام قايراتكەرى عابباس توعجانوۆتىڭ «ءبىزدىڭ كوبىمىز (ءبارىمىز دەسەك تە وتىرىكشى بولا قويمان) ءقازىر ۋنيۆەرسالمىز. كوپ بىلگەندىكتەن، ۋنيۆەرسال ەمەسپىز، كوپ مىندەت جۇكتەلگەندىكتەن، امالسىزدان ۋنيۆەرسالمىز. قازاق تۇرمىسىندا جۇرتشىلىق الدىنا تۇسپەي، بىلىنبەي قاراڭعى، تۇيىق جاتقان ماسەلەلەر كوپ. سولاردى اشقىڭ كەلەدى، تۇسىنگىڭ كەلەدى. ادەبيەت سىنى تاريحتى ءبىلۋدى كەرەك قىلادى. تاريح قازاقتىڭ ەكونوميكاسىن، ەسكى ادەبيەتىن ءبىلۋدى تىلەيدى»، ءبىر ماسەلەگە ەكىنشى، ءۇشىنشى ماسەلە جالعاسا بەرەدى دەگەنىنىڭ تاريحي شىندىقتان تۋعاندىعىن ساكەن سەيفۋلليننىڭ ۇلان-عايىر شىعارماشىلىعى ابدەن ايقىنداي تۇسەدى.
ساكەننىڭ جانكەشتى ەڭبەگىنىڭ ءبىر سالاسى قازاق ادەبيەتىندەگى سىن جانرىنىڭ وركەندەۋىمەن، اسىرەسە ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ قانات قاعىپ، دامۋ كەزەڭىمەن تۇستاس كەلەتىندىگىن ۇمىتپاعان ابزال. سوندىقتان سول كەزەڭنىڭ ۇستەم وي-پىكىرىنىڭ ساكەنگە ىقپال جاساعانىن، ەكىنشى جاعىنان، ساكەن ءوزىنىڭ سىني-عىلىمي ەڭبەگىمەن سول وي-پىكىرلەرگە سەركە بولعانىن اڭعارماسقا تاعى دا بولمايدى. ويتكەنى ادەبي-عىلىمي شىعارماشىلىقتىڭ بىردە-بىر سالاسى ساكەنسىز وتپەگەنىن س. مۇقانوۆپەن م.عابدۋللين ايرىقشا اتاپ كورسەتكەنى بەلگىلى.
قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ ىرگەتاسىنىڭ قالاي قالانىپ، قالىپتاسا باستاعانىنىڭ كورسەتكىشى رەتىندە ساكەن سەيفۋلليننىڭ عىلىمي-زەرتتەۋلەرىنە، اسىرەسە فولكلوريستىك ەڭبەكتەرىنe نازار اۋدارساق، كوپ جايدان حاباردار بولامىز.
الدىمەن ساكەننىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن جيناۋشى جانە باستىرۋشى قىزمەتىنە توقتالعان دۇرىس، ويتكەنى يدەولوگيادا تاپتىق كوزقاراس ابدەن مەڭدەپ بارا جاتقاندا ەسكى مۇراعا نازار اۋدارۋدىڭ ءوزى ءقاۋىپتى بولاتىن.
ساكەن سەيفۋلليننىڭ عىلىمي قايراتكەرلىگى اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى مەن جەكەلەگەن اقىنداردىڭ مۇرالارىن جازىپ الىپ، جاريالاۋىنان باستاۋ الدى.
حالىق مۇراسىن جيناۋعا كىرىسكەندە الدىنا قويعان ماقساتتارى: بىرىنشىدەن، ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتۋدەن ساقتاۋ، حاتتاپ، قاعازعا ءتۇسىرۋ؛ ەكىنشىدەن، تالعاپ-تارازىلاپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ۋاقىت كادەسىنە جارايتىندارىن تاسقا باستىرىپ، جارىققا شىعارۋ؛ ۇشىنشىدەن، زامان تالابى مەن وسكەلەڭ ءومىر العا تارتقان قاجەتتىلىكتەردى وتەۋ، ياعني مەكتەپتەر مەن جوعارعى وقۋ ورىندارىن حرەستوماتيا، وقۋلىقتارمەن، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن باياندايتىن ەڭبەكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ ەدى.
ساكەن جاس كەزىنەن-اق تالاي ونەر ساڭلاقتارىن تۋدىرعان، سۇلۋلىعى «مىلقاۋعا ءتىل بىتىرگەن» اقىندارعا شالقار شابىت بەرگەن كوكشەنى ارالاپ، اقىن-انشىلەرىنە، ونەر اقتانگەرلەرىنە قاتىستى دەرەكتەردى، اڭىز-اڭگىمەلەردى، ەرتەگىلەردى كوپتەپ جازىپ الىپ وتىرعان. كارى قۇلاق شەجىرەلەردى، سونداي-اق اقىن-انشىلەردىڭ شىعارمالارىن، اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن، نەبىر قيسسالاردى حاس شەبەرلەرگە ايتقىزىپ، اسا قاجەتتىلەرىن، قۇندىلارىن قاعاز بەتىنە تۇسىرە بەرگەن. سال-سەرىلىكتى بيىككە كوتەرگەن ءبىرجان سال مەن اقان سەرىنىڭ، ۇكىلى ىبىرايدىڭ، ءوز ونەرىمەن حالىق جۇرەگىنە جول تاپقان بالۋان شولاقتىڭ ۇرپاقتارىمەن كەزدەسىپ، ولاردى بىلەتىن، ونەرىنە تامسانعان ازاماتتاردان مول ماعلۇماتتار جيناۋى — ساكەننىڭ بۇل يگى ىسكە ءجۇردىم-باردىم ارالاسپاي، شىنداپ كىرىسكەندىگىن كورسەتەدى.
اقان سەرى، ءبىرجان سال، مايكوت، قاراقوجا، مۇسايىپ، ت.ب. ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ مۇرالارىن ەل ارالاپ ءجۇرىپ جازىپ السا، جامبىل، كەنەن سىندى حالىق اقىندارىمەن جۇزبە-جۇز كەزدەسىپ، جەتىسۋعا اتى ءماشھۇر وزگە جىرشىلاردىڭ سوزدەرىنە نازار اۋدارعان.
1921 جىلى ومبى، پەتروپاۆل، اقمولا، كوكشەتاۋ، قارعاڭدى، سپاسسكىنى ارالاعاندا دا اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن تىڭداپ، ءار ءوڭىردىڭ ءداستۇرىن، ەرەكشەلىكتەرىن كوزىمەن كورەدى. ونان كەيىنگى ساپارلارىندا دا ەل مۇراسىن جينايتىن شۇرايلى، باي وڭىرلەردى ايقىنداپ وتىرادى.
ساكەن حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ مۇرالارىن، جەكە اقىنداردىڭ شىعارمالارىن، ايتىستارىن جيناعاندا وزىنە ۇلگى بولار ش.ءۋاليحانوۆ، ى.التىنسارين، ب.رادلوۆ، گ.پوتانين، ءا.ديۆايەۆ، م.ج.كوپەيەۆ، ت.ب. سىندى عۇلاما ازاماتتاردىڭ جادىگەرلىگىن ەستەن شىعارماعان.
سونىمەن قاتار XX عاسىر باسىندا قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى، اسىرەسە ا.بايتۇرسىنوۆ، X. دوسمۇحامەدوۆتەردىڭ ادەبيەت ۇلگىلەرىن جيناپ، باستىرۋلارى ساكەنگە اسەر ەتپەي قالمادى. سول تۇستاعى اسا ءزارۋ ماسەلەنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى — ورتا مەكتەپتەرگە، جوعارى وقۋ ورىندارىنا انا تىلىندە وقىتاتىن وقۋلىقتار جاساۋ، جازۋ بولدى. بۇل قاجەتتىلىكتى العاش سەزگەن دە حالقىمىزدىڭ سول ات توبەلىندەي زيالىلارى ەدى. مادەنيەتىمىز، عىلىمىمىز وركەندەۋگە مۇمكىندىك العان كەزدە، ولار قول قۋسىرىپ وتىرا المادى. وسىنداي قاجەتتىلىكتەر مەن زارۋلىكتەر قىسىپ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ح. دوسمۇحامەدوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.جۇمابايەۆ، س.سەيفۋللين، م.اۋەزوۆ، م. جولدىبايەۆ، س.مۇقانوۆ ت.ب. وقۋلىق جازۋ ىسىمەن شۇعىلداندى. ولاردىڭ ماماندىقتارى ءارتۇرلى بولا تۇرسا دا ءزارۋ ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتىپ، جان-جاقتى ءبىلىمدارلىقتىڭ (ۋنيۆەرساليزم) وزىق ۇلگىسىن كورسەتتى. وسى توپتىڭ الدىڭعى لەگىندە ساكەن بولدى.
ساكەن كوپتەگەن ماقالالارىندا، سويلەگەن سوزدەرىندە، جاساعان باياندامالارىندا ادەبي مۇرانى جيناۋدى، زەرتتەۋدى باستى مىندەت ەتىپ كورسەتىپ، وسى ءبىر ىزگىلىكتى ىسكە كوپشىلىكتىڭ دە اتسالىسۋىن، جۇمىلا كىرىسۋىن قالادى. رەسپۋبليكامىزدا بۇل جۇمىستاردىڭ كەنجەلەۋ قالىپ وتىرعانىن جەتە ۇعىنىپ، ەل بولىپ، حالىق بولىپ كىرىسۋگە شاقىردى. 1929 جىلى «اشىق حات»جازدى 1934 جىلى قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ I قۇرىلتايىندا سويلەگەن سوزىندە ادەبي مۇرانى جوعارى باعالاپ، ونى جيناۋ، باستىرۋ،زەرتتەۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءىس ەكەنىن ايتتى. ءتىپتى، 1924 جىلداردىڭ وزىندە-اق ورىنبور قالاسىندا قازاق جاستارىنىڭ كلۋبىندا جاساعان «قازاق ادەبيەتىنىڭ قىسقاشا تاريحى» دەگەن ءدارىسىن دە وسى ماسەلەگە ايرىقشا كوڭىل بولگەن بولاتىن. 1928 جىلى تاشكەنتتەگى قازاق-قىرعىز اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە قازاق ادەبيەتىنىڭ جاي-كۇيى جايىندا بايانداما جاساپ، بىلىمگە سۋساعان جاستاردىڭ «ءشولىن قاندىرىپ»، ادەبيەت پەن ونەردىڭ ولارعا ءمالىم ەمەس قىر-سىرىن، قۇپياسىن بىلۋگە جول اشادى. قىرعىز، قاراعالپاق ادەبيەتتەرىنىڭ وركەندەۋى جونىندە دە وي-پىكىر ايتىپ وتىرادى.
ول كونە مۇرالاردى، جەكە اقىندار شىعارمالارىن جيناعاندا مىنانداي جولداردى پايدالانعان:
قازاقتىڭ ءبىراز جەرىن ارالاپ، كونەكوز قاريالاردىڭ اۋزىنان ءوزى جازىپ الدى.
ەلدەن ەستىگەندەرىن جادىندا ساقتاعان.
ءبىرجان سال، اقان سەرى، بالۋان شولاق ۇرپاقتارىمەن كەزدەسىپ، ءبىراز دەرەكتەر العان.
ۇكىلى ىبىرايدى، جامبىلدى، كەنەندى، يمان ءجۇسىپتى، ءعازيزدى تىڭداعان.
ءا.ديۆايەۆتان كوپتەگەن كەرەكتى ماتەريالدار العان.
1929 جىلدان باستاپ ستۋدەنتتەر ارقىلى جيناستىرعان.
1929 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە «اشىق حات» جازىپ كوپشىلىكتىڭ كومەگىنە سۇيەنگەن.
وسى ارنالار ونىڭ حالىق مۇراسىن جيناۋداعى قىزمەتىن، ەسەلى ەڭبەگىن تانىتسا، ەندى ءبىر سالا ەڭبەگى سول مۇرالاردى باستىرىپ، جاريالاپ، ناسيحاتتاۋىمەن دە تاعىلىمدى.
قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا سوڭعى كەزدە پايدا بولعان «كنياز» عىلىمدار باسقالاردىڭ تىرنەكتەپ جيناپ، باستىرعان جاريالانىمدارى بويىنشا عانا ءوز توپشىلاۋلارىن، پىكىرىن ايتىپ، اتاق-داڭققا يە بولىپ جاتقانى بايقالادى. ال ا.بايتۇرسىنوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، م.اۋەزوۆ، س.سەيفۋلليندەر ونداي يگى ءىستى ءوز قولىمەن اتقارىپ، ازاپ بەينەتىن دە، راقات قىزىعىن دا قاتار كورىپ، تولىمدى پىكىر ايتقان بەينەتقور عالىمداردىڭ ۇلگى-ونەگەسىن كورسەتىپ، سارا جول سالىپ كەتتى. ونى كەيىن ب.ىسمايىلوۆ، ب.كەنجەبايەۆ، ق.جۇمالييەۆتەر ءساتتى جالعاستىرا ءبىلدى.
ساكەن العاش رەت «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىندا 1926 جىلى قۇلمامبەت پەن مايكوت، تاما مۇسا بايتىلەۋ ۇلى مەن ءۇيسىن قاراقوجانىڭ «جانقوجا جايىنداعى ولەندەرىن» جاريالادى.
1929 جىلى «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىنىڭ 12-سانىندا شوجەنىڭ ەردەنگە ايتقان ولەڭىڭ قازاق ەلىنە اتى جايىلا قويماعان مۇسىرەپ ءبيدى تانىستىرىپ، ونىڭ سوزدەرىن باستىرعاندا كوركەمدىك ەرەكشەلىگىنە، ءمان-ماعىناسىنا، شىعۋ تاريحىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولدى. ساكەن وسى ماشىعىن كەيىنگى كەزدە دە جالعاستىرىپ، 1936 جىلى «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىندا «نازىمبەك» جىرىن جاريالادى. حالىقتىڭ ءىنجۋ-مارجاندارى 1937 جىلى تۇتقىندالعاندا كوپ پاپكالاردىڭ ىشىندە كەتكەن سياقتى.
20-جىلداردان باستالعان ۇزدىكسىز ىزدەنۋدىڭ، بەينەتتەنۋدىڭ ناتيجەسىندە جينالعان مول دۇنيەلەردى ساكەن 30-جىلداردان باستاپ عىلىم اۋقىمىنا تارتىپ، قازاق فولكلورتانۋ عىلىمىنا قوماقتى ۇلەس قوستى. 1931 جىلى «قازاقتىڭ ەسكى ادەبيەت نۇسقالارىن»، 1932 جىلى ءى.جانسۇگىر ۇلى، ءا.مامبەت كەلى، ب.مايلىۇلىمەن بىرىگىپ «ادەبيەتتانۋ وقۋ قۇرالىن»، 1933 جىلى «باتىرلار جىرىنىڭ» ءبىرىنشى تومىن، 1934 جىلى ى.ءالتىنساريننىڭ ولەڭدەر جيناعىن، ءو.تۇرمانجانوۆپەن بىرلەسىپ 5-كلاسقا ارنالعان «كوركەم ادەبيەت» وقۋلىعىن، 1935 جىلى اقان سەرى مەن اقموللا اقىن ولەڭدەرىنىڭ جيناعىن، ش.قۇدايبەردى ۇلى اۋدارعان «ءلايلى-ماجنۇن» داستانىن باستىرىپ شىعاردى. نەگىزگى زەرتتەۋ ەڭبەگى 1932 جىلى «قازاق ادەبيەتى» دەگەن اتپەن جارىق كوردى.
ارينە، جالپىحالىقتىق سيپات الىپ كەتكەن ادەبي مۇرالارمەن قاتار قازاق مادەنيەت تاريحىندا ايرىقشا ءىز قالدىرىپ كەتكەن دارىنداردىڭ شىعارمالارىن جيناۋ، جاريالاۋ قاجەتتىگى ومىرلىك تالاپ بولعانىمەن، 30-جىلدارداعى يدەولوگيالىق قىسپاق كەزىندە كوپ زەرتتەۋشىلەر جۇرەكسىنىپ قالعانى ەسكىشىل، كونەشىل، كەشەگىنى ناسيحاتتاۋشى ۇلتشىل دەگەن جالعان جالاعا ۇشىرايمىن دەپ حالىق مۇراسىنان ىرگەسىن اۋلاق سالعاندار از بولماعانى بەلگىلى. ويتكەنى 20-جىلداردىڭ اياعىندا ا.بايتۇرسىنوۆ پەن ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ، م.جۇمابايەۆتىڭ تۇرمەگە ءتۇسىپ، ازاپ شەگۋىنە وسى سالاداعى ەڭبەكتەرى دە سەبەپشى بولعانى بەلگىلى. مىنە، وسىنداي كەزدە ساكەن سەيفۋلليننىڭ حالىق مۇراسىنىڭ جاقتاۋشىسى، قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە وراسان زور ۇلەس قوسىپ كەتكەن دارىنداردىڭ جوقتاۋشىسى بولۋى ايرىقشا اۋىزعا الاتىن قاھارماندىق كادام ەدى. تاپشىلدىق قىراعىلىقتى تالاپ ەتىپ جۇرگەن «ماركسشىل سىنشىلارعا» قوسىلعان بولىپ ىبىراي، اقان سەرى، اقموللا، شاكارىمدەردىڭ جيناقتارىن جاريالاۋى باتىرلىقپەن پاراپار ەدى. راس، 20-جىلدارى ساكەن ادەبي مۇرا توڭىرەگىندە پرولەتكۋلتشىلاردىڭ ۇراندارىنا ءىش تارتىپ، ارتىق سىلتەگەن كەزدەرى دە بولماي قالمادى. اباي، سۇلتانماحمۇت تۋرالى قايشىلىقتى پىكىرلەر ايتقان كەزى دە بار.
اۋىز ادەبيەتى شىعارمالارىنىڭ ءبىرازى ۇستەم تاپتىڭ ىقپالىن تاراتادى دەگەن ءساتى بولدى. جانە قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى «ادەبيەت نۇسقالارىنىڭ ءبارى دە بۇرىنعى زامانداعى ەلدى بيلەپ ۇستەمدىك جۇرگىزگەن بيلەر، بايلار تابىنىڭ ۇستەم ساناسىمەن شىققان جانە سول تاپتىڭ قۇرالى بولعان ادەبيەت» دەپ پىكىر ايتقانىمەن فولكلورعا، كونە مۇراعا دەگەن جاناشىرلىق سەزىمىنە كولەڭكە تۇسىرە المادى.
تاپتىق، پارتيالىق تالاپتى 20-30 جىلدارداعى ادەبيەتتانۋ ەڭبەكتەرى مەن كونە مۇراعا ارنالعان ماقالالاردان ءجيى كەزدەستىرەمىز. ونىڭ نەگىزگى سىرى — كونە مۇراعا دەگەن تاپشىلدىق پوزيسيانىڭ قاتاڭدىعىنان، ءتىپتى قاتەلىگىنەن تەرىس تۇجىرىم-تۇسىنىكتەر مول بولعانى ءقازىر انىق كورىنىپ وتىر.
ءبىر كەزدەرى پرولەتكۋلت شىلاۋىندا بولعان ساكەن 30-جىلدارعا قاراي الگى رايىنان قايتىپ، حالىق مۇراسىنىڭ ءقادىرىنىڭ جوعارى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋگە بەكىندى دە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ونىڭ قامقورشى جاناشىرى بولىپ ءوتتى. ابايدى دا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تانىدى.
ال سۇلتانماحمۇتتىڭ ەڭبەگىن باعالاۋدا، مۇراسىن تانىپ بىلۋدە، ىلگەرىدە ايتقان پىكىرىن كەيىن دە وزگەرتپەدى.
1932 جىلى ولكەلىك پارتيا كوميتەتى قازاقتىڭ وقىعان زيالىلارى مەن اقىن جازۋشىلاردىڭ ءبارى الاشوردا قوزعالىسىنا قاتىسىپ، ۇلتشىلدىقتى ۋاعىزدادى دەگەن تۇجىرىم جاساپ، رەتى بار بولسا دا، جوق بولسا دا قارا كۇيە جاعا بەرۋ جونىندە نۇسقاۋ بەرگەن بولاتىن. قازاق تاريحىنىڭ تاپشىلدىق تۇرعىدان «زاڭدى» بۇرمالانۋى وسىدان وربىگەن-دى. بولماسا، 1923 جىلى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ 50 جىلدىعىندا سويلەگەن سوزىندە ساكەن «...ۇيقى باسقان قالىڭ قازاقتىڭ ۇلت نامىسىن جىرتىپ، ۇلتتىق ارىن جوقتاعان پاتشا زامانىندا جالعىز-اق احمەت ەدى... احمەت قازاق ۇلتىنا جانىن اياماي قىزمەتتەرىن قىلدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى ۇلتىن شىن سۇيەتىن شىن ۇلتشىل... بايىن، كەدەيىن ايىرماي قازاقتى عانا سۇيەتىن ادال جۇرەك تازا ۇلتشىل» — دەپ احمەتتى حالقىن شەكسىز سۇيە بىلگەن، ۇلتىنىڭ ار-نامىسى جولىندا ءوز ءومىرىن قيۋعا دايىن ەكەنىن جوعارى باعالاي بىلگەن ساكەنگە دە زوردىڭ كۇشى جۇرگەندىگىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك.
20-جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان بىلاي قاراي «ۇلتشىل» دەگەن ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىن تەرىس اينالدىرىپ الدىق. وسىدان بارىپ، قازاق زيالىلارى «ۇلتشىل»، «الاشورداشىل»، «سوۆەتشىل»، «توڭكەرىسشىل» بولىپ ءبولىنىپ شىعا كەلدى دە بىر-بىرلەرىنە قارسى يدەولوگيالىق مايدان اشتى. ءبىر ۇلتتىڭ بەتكە ۇستارلارى وسىلايشا جىككە، توپقا ءبولىنىپ، ءوزدى-وزىنىڭ قىرقىسۋى گولوششەكيندەرگە اسا قاجەت ەدى.
وسىنداي كەزدە ادەبيەت مايدانىنا ۇران كوتەرە كەلگەن اعا ۇرپاقتىڭ جانىن شۇبەرەككە تۇيە ءجۇرىپ جازعان ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەتىن قاتقىل پىكىرلەردى دابىرايتا داۋرىعۋ، بەلگىلى ءبىر تۇلعالار، اسىرەسە ساكەن مەن ءسابيتتىڭ ەڭبەكتەرىنە، ابىرويىنا كولەڭكە ءتۇسىرۋ، حالىق كوڭىلىن سۋىتۋ سياقتى كەلەڭسىز پىكىرلەر كەزدەسىپ جاتقانى وكىنىشتى.
سوڭدىقتان جەكە-دارا پىكىرلەرىن ەستە تۇتا وتىرىپ، ساكەننىڭ تاريحتا اتى قالعان اقىنداردىڭ مۇراسىن زەرتتەۋ، باستىرۋ ەڭبەگىنىڭ ءمان-ماعىناسىنا ءادىل باعاسىن بەرۋگە ءتيىسپىز. تاپشىلدىق كوزقاراستىڭ شالىعى مۇندا دا كەزدەسەدى. ءبىراق ءتۇتىنىنىڭ شالقۋى ءتۇزۋ ەكەنىن، ولاردىڭ تاريحتاعى ورىندارىن دۇرىس اڭعارۋعا نەگىز سالعانىن ەستەن شىعارۋعا بولمايدى.
«قازاقتىڭ ەسكى ادەبيەت نۇسقالارى» دەگەن جيناقتى بۇقار، بالقى بازار، شورتانباي، دوسقوجا، ءسۇيىنباي، شوجە، بالتا، كەمپىرباي، جاناق، تۇبەك، ورىنباي، سەرىالى، توعجان، قۇلمامبەت، جامبىل، مايكوت سەكىلدى جىر دۇلدۇلدەرىنىڭ ولەندەرىن، ايتىستارىن باستىرىپ شىعاردى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ شىعارمالارى العاش رەت وسى جيناق ارقىلى باسپا بەتىن كورىپ، تاريحتا تاڭبالاندى.
30-جىددارى ساكەننىڭ وسى جيناقتى جاريالاۋى اسا باتىل جاڭالىق بولۋمەن قاتار، كوپشىلىكتىڭ قاجەتىنە جاراپ، پراكتيكالىق زارۋلىكتى وتەگەن ەدى.
ساكەن: «بۇل جيناقتاعى ەسكى ادەبيەت سوزدەرىنىڭ پىكىرلەرى — ەڭبەكشى تاپ ماقساتىنا تەرىس كەلەتىن پىكىرلەر. ول جايدى وقۋشىلار ەسىنەن شىعارماۋى ءتيىس» — دەپ ەسكەرتۋ جاسايدى. بۇلاي ايتۋعا ول ەرىكسىز بارعان. شورتانباي، كەنەسارى قونىسىنان اۋعاندا دوسقوجا اقىننىڭ ايتقان ولەڭىن، نەمەسە بۇقار بابامىزدىڭ ورىس پاتشاسىنىڭ تۇبىندە ءوزىمىزدى باعىندىرىپ، شۇرايلى جەرىمىزدى، سۋىمىزدى، اتا قونىسىمىزدى بىرتىندەپ الاتىنىن، وتارلاۋ ساياساتىن مىقتاپ جۇرگىزەتىنىن بولجاپ، ساقتاندىرىپ ابىلاي حانعا ايتقان اششى ولەڭدەرىن ەنگىزىپ وتىرعاندىقتان، ساكەن ءىس باسىنداعىلاردىڭ، «قىراعى كوز» سىنشىلاردىڭ جيناقتى شىعارتپاي قويۋ، كۇزەپ تاستاۋ ارەكەتتەرىنەن قاۋىپتەنگەنى ءشۇبا كەلتىرمەيدى. «تاپشىلدىعىن» ۇمىتپاي، پارتيالىق «ىرگەسىن بەرمەۋگە» نيەتتەنگەنىن كورسەتە وتىرىپ ىڭعايعا كەلەتىن «كەشەگى» سوزدەردى وقۋشىلارعا جەتكىزىپ وتىردى. مۇنداي ارەكەتتەر كەيىنگى كەزدە «بۋرجۋازيالىق وبەكتيۆتى ناسيحات» دەپ تانىلعان بولاتىن. سوندىقتان الگى اقىنداردىڭ اتتارى تۇگىلى، شىعارمالارىن اتاعانداردى كۇنى كەشەگە دەيىن كىنالاپ كەلگەنىمىز وتىرىك ەمەس.
دوسقوجانىڭ ەلەڭىن جاريالاعانى ءۇشىن ساكەندى ساياسي قىراعىلىق تانىتا المادى دەپ ايىپتادىق. ولاردى «ۇلتشىل»، كەرتارتپا»، «وتكەندى كوكسەۋشى» اقىندار دەپ ايىپ تاعىپ، قولدان قوڭىراۋ بايلاپ، ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنان ىسىرىپ ءبىراز جىل الاستاتتىق تا. وسىنداي اۋمالى-توكپەلى زاماندى ەسكەرەر بولساق، ساكەننىڭ 30-جىلدارى-اق ۇلكەن ءىستىڭ باتىل باستاۋشىسى بولىپ، ۇلان-عايىر ادەبي مۇرانى بۇگىنگى قاۋىمعا جەتكىزۋى عۇلاما ازاماتتىق.
وسى جيناققا ەنگەن مۇرالاردى ساكەن جاريالاعاندا وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ماقساتىن كوزدەپ، ءاربىر اقىننىڭ ولەڭدەرىنىڭ، ايتىستارىنىڭ تۇپ-توركىنىنە، شىعۋ تەگىنە، ايتىلعان جەرلەرىنە دەيىن نازار اۋدارىپ، كوركەمدىك ساپاسىنا دا قاتتى كوڭىل ءبولدى.
ساكەننىڭ بۇل جيناعى — اۋىزەكى ادەبيەت وكىلدەرىنىڭ شىعارمالاpىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، قۇراستىرىلعان العاشقى جيناقتاردىڭ ءبىرى بولۋىمەن ايرىقشا قۇندى. ادەبيەتىمىزدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن تانىتاتىن دارىنداردىڭ شىعارمالارىن حرونولوگيالىق جۇيەمەن ورنالاستىرۋ، عىلىمي تۇسىندىرمە بەرىپ وتىرۋ ماشىعىمەن قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ اڭىزىنا ەگىلگەن ءونىمدى ءداننىڭ العاشقىسى.
ساكەننىڭ ءوز حالقىنا سىڭىرەر ەڭبەگى ءار سالادان، ءتىپتى جيناۋشى، رەتىندەگى بەينەتقورلىعىنىڭ ءوزى ايرىقشا اتاۋعا لايىق. ويتكەنى، ومىردەگى سال-سەرىلىگى ونەر سالاسىنداعى مەحناتشىلىعىمەن اجارلانا تۇسكەنىن كورمەسكە بولمايدى. وسى ەڭبەكشىلدىكتى ساكەن جازبا ادەبيەت وكىلدەرىنىڭ شىعارمالارىن ناسيحاتتاۋ، زەرتتەۋ باعىتىندا قويۋلاندىرىپ تەرەڭدەتە تۇسكەن.
«كوركەم ادەبيەت» دەگەن وقۋلىق (ءو.تۇرمانجانوۆپەن بىرلەسىپ جازعان (ت.ك،) قازاق وقىرماندارىنا اباي،سۇلتانماحمۇتپەن بىرگە قازان توڭكەرىسىنە دەيىن بىرنەشە جيناق جاريالاپ، قازاق ادەبيەتىنە سۇبەلى ۇلەس قوسقان بەلگىلى دارىندار جايىندا كەڭ وي تولعايدى. بۇل ەڭبەك قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا بولعان دارىنداردى پەداگوگيكالىق تۇرعىدان تانىستىرۋشى قۇرال بولۋمەن بىرگە، قايشىلىقتى پىكىرلەرىن ايعاقتاپ، كوركەمدىك قۋاتىن ءادىل سيپاتتاۋى تۇرعىسىنان دا ايرىقشا قۇندى دۇنيە.
اباي، عۇماردىڭ شىعارمالارى كوركەمدىگى، ءتىل ەرەكشەلىكتەرى جوعارى باعالانادى. ادەبيەتىمىزگە قوسقان ۇلەستەرى ورىندى ۇستامدى پىكىرلەرمەن باياندالادى.
«كوركەم ادەبيەتتە» اباي، سۇلتانماحمۇت، عۇمار اتتارىنا كەي تۇستا ەسكىلىكتى كوكسەيدى»، «ۇلتشىلدىقتى جىرلايدى» دەگەن سياقتى ءسوز قوساقتاپ، ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى «ساياسي ولقىلىقتارىن» تىلگە تيەك ەتۋى — سول تۇستاعى «قىزىل كوز ساياساتشىلاردى» الدارقاتىپ اتالعان اقىنداردى حالىققا كەڭىرەك تانىستىرۋ، ولاردىڭ مۇراسىنان كەيىنگى ۇرپاق كوز جازىپ قالماۋ ماقساتىن ويلاعاندىق ەدى. ءبىزدىڭ بۇل ويىمىزدى «كوركەم ءسوزدىڭ كورنەكتى شەبەر ۇستالارى، كلاسسيكتەرىمىز — اباي، اقموللا، قاراش ۇلى، ومار، ءماشھۇر ءجۇسىپ، تورايعىر ۇلى سۇلتانماحمۇت، تاعى باسقالار» — دەگەن ساكەن تۇجىرىمى راستايدى. ساكەننىڭ عىلىمي مۇرالارىن اقتارىپ قاراعاندا، وقۋلىقتارعا كىرگەن اقىندار عانا ەمەس، قازاق ادەبيەتىنىڭ ارىدەن جەتكەن الىپتارى — بۇقار، شورتانباي، دوسقوجا، بالقى بازار، ءسۇيىنباي، شوجە، قۇلمامبەت، مايكوت ت.ب. اقىندار جىرلارى مەن اقان سەرى، ى.التىنسارين، ءبىرجان سال، اقموللا، شاكارىم شىعارماشىلىقتارى تۋرالى پىكىرلەرى دە وسى سىڭايدى تانىتادى. قازاق ادەبيەتىنىڭ اسىل تۇلعالارىن كەيىنگى ۇرپاققا تانىستىرىپ، ونەگەلەۋ جولىنا كوپ كۇش جۇمساعانىن كورسەتەدى. جانە كەلەشەكتە قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ تاريحىن جاساۋدىڭ الدىن-الا جاسالعان بارلاۋى بولىپ تا كورىنەدى. ويتكەنى ول كەزدە مەكتەپ وقۋلىعىن بىردەن ادەبيەت تاريحىنا اينالدىرىپ جىبەرۋ ماقساتى ءالى كۇن تارتىبىنە قويىلا قويماعان-دى.
سونداي-اق ىبىرايدىڭ، اقان سەرىنىڭ، اقموللانىڭ ولەڭدەرىن، شاكارىمنىڭ «ءلايلى-ماجنۇن» داستانىن جەكە-جەكە جيناق ەتىپ، العى ءسوز جازىپ، حالىققا ۇسىنعان دا ساكەن. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن وزدەرىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بار قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلدەرى. ولاردى مەكتەپ وقۋشىلارىنا ەمەس، قالىڭ وقۋشىعا ارناعاندىقتان «بازبىرەۋلەردىڭ تالاپ تاستاماۋى» ءۇشىن العى ءسوز جازۋدى ايرىقشا قاجەت تاپقان. كەيدە تۇسىندىرە بايانداپ، كەيدە قىسقا قايىرۋىنىڭ سىرى — ونەرپاز تۇلعاسىنىڭ ساياسي تۇرعىدان «كۇردەلىلىگىنە» دە بايلانىستى ەدى.
اسىرەسە، ساكەننىڭ اقموللانى تانۋعا قوسقان ۇلەسى زور. «اقموللا قازاق ادەبيەت تاريحىنان دا، تاتار ادەبيەت تاريحىنان دا زور ورىن الۋعا ءتيىس اقىن ەكەنى راس» — دەپ باشقۇرت-تاتار-قازاق ادەبيەتتەرىنە ورتاق قۇبىلىس ەكەنىن العاش ايتتى. قازاق ادەبيەتىنەن دە لايىقتى ورىن بەرىپ، شىعارمالارىن جيناپ، زەرتتەۋ كەرەكتىگىنە باسا نازار اۋداردى. اقموللا سياقتى ۇلكەن اقىننىڭ قازاق ادەبيەتىنە ولجا سالارىن ەرتە ويلاستىردى.
ساكەننىڭ اقموللا جايلى ايتقان قوماقتى ويلارى بۇگىندە دە تولىق جۇزەگە اسىپ بولدى دەۋ قيىن. راس، ول باستاعان باستاما ىلگەرىلەي بەرەتىندىگىنە كۇمان جوق. وعان ب.كەنجەبايەۆتىڭ باسشىلىعىمەن ۋ. قاليجانوۆتىڭ ارنايى ديسسەرتاسيا قورعاۋى، شىعارمالارىن جاريالاۋى. ب.ىسقاقوۆتىڭ زەرتەۋ ماقالا جازۋى قۋانتارلىق قۇبىلىس بولعانىمەن قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمى ءۇشىن ازدىق ەتەدى.
شاكارىم اۋدارعان «ءلايلى-ماجنۇندى» باستىرۋى دا ۇلكەن ريزاشىلىقپەن اتالۋى ءتيىس. «داستاندى قازاقشاعا اۋدارعان بەلگىلى اقىن شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى» — دەپ 1935 جىلى اشىق جازۋى، شاكارىمنىڭ اتىن اتاپ، تاۋەكەلگە بارۋى — سول كەزەڭ ءۇشىن كوزسىز ەرلىكپەن پاراپار ەدى.
قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ العاشقى ادىمدارى مەن قولى جەتكەن تابىستارىن ايتقاندا ساكەن سەيفۋلليننىڭ «قازاق ادەبيەتى» 1-كىتاپ. بيلەر ءداۋىرىنىڭ ادەبيەتى» دەگەن عىلىمي زەرتتەۋى الدىمەن اۋىزعا الىناتىن كۇردەلى ەڭبەكتىڭ ءبىرى. بۇل ەڭبەگىندە ساكەن قازاقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەڭ كورنەكتى دە ۇلگىلى نۇسقالارىن عىلىمي جۇيەگە سالىپ، ونىڭ ىشكى جانرلارىن سارالاۋ، كونە تاريحتى كوركەم تۋىندىلارمەن ساباقتاستىرۋ نەگىزىندە جوعارعى وقۋ ورىندارىنا وقۋلىق جاساپ بەردى. ەڭبەكتىڭ وسىنداي قاسيەتتەرى ونىڭ قۇندىلىعىن ارتتىرا ءتۇسىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ ءمانىن جويماي كەلەدى.
ساكەن وسى وقۋلىعىن دايىنداۋ بارىسىندا ستۋدەنتتەرگە وقىعان ءدارىسىنىڭ العاشقى نۇسقالارىن «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالىندا جاريالاپ، وقۋشىلار پىكىرلەرىن الدىن الا ءبىلىپ العان كورىنەدى. سول جاريالىمداردى وسى التىنشى تومعا ادەيى قوسىپ وتىرمىز.
تۇرسىنبەك كاكىش ۇلى، پروفەسسور
You Might Also Like
