InfoHub Logo

ادەبيەت دەگەن نارسە ەكىگە بولىنەدى: ءبىرىنشى جازبا ادەبيەت، ەكىنشى — اۋىز ادەبيەت. قازاق ەلىندە بىرنەشە ءجۇز جىل بۇرىن جازۋ دەگەن جوق مەزگىلدە اۋىز ادەبيەت بولعان. ولار وسى كۇنگى جۇرتتىڭ اۋزىندا جۇرگەن ماقالدار، تاقپاقتار، جىرلار، ەرتەگىلەر ءھام قارا ولەڭدەر.

جوعارعى اتى اتالعان اۋىز ادەبيەتتەردىڭ قازىردە بەلگىلى يەلەرى جوق. ءبىراق تۇبىنەن تەكسەرگەندە سول ايتىلعانداردىڭ شىعارۋشىسى، ءبىر يەسى بولۋعا كەرەك. كىم قانداي ءسوز ايتقانى مەزگىلىندە بەلگىلەنىپ قالماعاندىقتان شىعارۋشىلار ۇمىتىلىپ كەتكەن. ايتكەنمەن قازاقتاردىڭ اراسىنداعى سوزدەرگە قاراعاندا ولاردىڭ شىعارۋشىلارى قازاقتىڭ تەرەڭ پىكىرلى ۇلدارى بولۋعا كەرەك. بۇنى قازاقتا «بي» دەيدى. ول بيلەر شەن يەلەرى، وكىمەتتىڭ سايلاعان بيلەرى ەمەس، وزدەرىنىڭ وتكىر تىلدىلىك پەن ءسوزدىڭ جۇيەسىن كەلتىرىپ، ءاربىر ءىستى وزىنشە تەكسەرە بىلگەندىكتەن اتالعان بيلەر.

مۇنداي كىسىلەردى قازاقتار ءار باعامەن باعالاعان. ماسەلەن: «ەسىك الدى توبە بولسا، ەرتتەۋلى اتپەن بىردەي، ەلىندە قارت بولسا، جازىپ قويعان حاتپەن بىردەي» دەگەن ماقال بار. بۇدان: ەلىندە بىلگىر قارت بولسا، جازعان حاتپەن باعالانادى دەگەن ءسوز انىق كورىنىپ تۇر. قازاقتىڭ تۇرمىس ادەتىندە قولدانىلاتىن نەندەي ىستەرىنە بولسا دا بۇل ادامدار كوسەم بولعان. ول كەزدە اۋىزشا ادەبيەت بولعانمەن ءسوزدىڭ ۇيلەسى اسا تارتىپكە قويىلماعان. بۇعان ەسكى، سوزىلمالى، ۇيلەسىمى كەم جىرلاردىڭ ءبارى دالەل.

*«ەڭبەكشى قازاق» گازەتى «ساكەن جولداستىڭ وقىعان لەكسياسىنىڭ قىسقاشا قورىتىندىسىنان الىندى.

ۇزارتىپ جازسا ساكەن جولداستىڭ بايانداماسىنان كوپ ءسوز بولاتىن ەدى. ءبىراق گازەت بەتى تار بولعاندىقتان قورىتىندىسىندا قىسقاشا ءتۇرىن عانا جازىپ وتىرمىز. سوندىقتان مۇنى وقۋشىلار ساكەننىڭ بايانداماسىنىڭ ءار جەرىنىڭ ءدانى دەن ۇعۋى كەرەك» — دەپ جاريالاعان.

سوڭعى جىلداردا، ياعني بۇدان 1 — 2 جىل بۇرىن قازاقتار وزبەك ەلىمەن قاتىناسا باستاعان. ول كەزدە وزبەكتە جازبا ادەبيەت بار كەزى. قازاقتار ونەرىن ۇيرەنگەن. اسىرەسە ەل قازاعىنىڭ اراسىنا جازبا ادەبيەت تاراتقان تۇركىستاننان شىققان قوجالار. ول كەزدە قازاقتىڭ اراسىنا كوپ تارالعان قوجا ، احمەت ءياسساۋيدىڭ كىتابى. ءبىزدىڭ قازاق اقىندارى سونىڭ سوزىنە ەلىكتەپ كەتكەن. قوجا احمەت ياسساۋي ءوزىنىڭ ولەڭىنىڭ باسىن: «بەسمەللا» دەگەن سوزبەن باستايدى. قيسسا جازعان قازاق اقىندارى دا سول «ءبىسمىللانى» قولدانعان. زاركوم، سالسال، كەربالا، ماعراج پايعامبارلاردىڭ ۋافاتى ءھام سول سىقىلدى ولەڭدەردىڭ ءبارى دە وزبەككە ەلىكتەۋمەن جازىلعاندار. جانەدە ولاردىڭ وزدەرى وزبەكتەن اۋدارعان اڭگىمەلەر. بەرتىن بۇدان ءجۇز جىلعا جاقىن شاماسىندا قازاقتار تاتارلارمەن قاتىناس جاساي باستاعان. باسپا ءسوز جاعىنان تاتارلار باسقا روسسياداعى مۇسىلمانداردان باي بولعان. تاتاردىڭ قازان سىقىلدى ءىرى قالالارىندا باسپا جۇمىسى ءتاۋىر بولعان. مىنە وسى كەزدە وزبەكتى ەلىكتەۋشى قازاق اقىندارى وزدەرىنىڭ وزبەكتەن اۋدارعان قيسسالارىن باستىرا باستاعان. سول باسىلىپ شىققان قيسسالار جوعارىدا اتى اتالعاندار.

تاتار مەن قازاقتىڭ ارالاسى كۇشەيگەن سوڭ، تاتارلاردىڭ مولدالارى دا قازاق اراسىنا تاراي باستاعان. حات تانىتۋ جاعىنان ولار قازاققا زور پايدا كەلتىرگەن، ءبىراق قازاقتىڭ ءتىلىن ازدىرۋعا ەكىنشى جاعىنان زالالى دا بولعان. جازبا ادەبيەتشىلەر نوعاي مەن وزبەكتىڭ شاكىرتتەرى بولعاندىقتان، ادەبيەت دەگەن نارسە قازاق اراسىنا انا ءتىلىنىن قالپىنان وزگەرىپ وزبەك، نوعاي، قازاق ءتىلى ۇشەۋى ارالاسىپ، تۇسىنىكسىز بولىپ كەتكەن. ولەڭ جازاتىندار، اۋىزشا شىعاراتىندار ولەڭنىڭ ىشىنە وزبەك ءھام نوعاي ءتىلىن كىرگىزۋدى تاڭسىق كورىپ العان.

حات جازدىم قالام الىپ، قارا سيا
سارىويدان نوقتا شىعار گۇليازيا
جاۋابىم مەنىڭ ايتقان اڭعارعايسىڭ
ءتىلماردىڭ ءتىلمارى بار جاھاۋازيا.
عيززاتۇللابەك زيادا ءۋاحۇرماتلۋ،
كورگەندە جامالىڭدى كوڭىلىم شاتلۋ.
باستايىن ءسوزدىڭ باسىن بەسميللادان

وسىنداي از عانا بىلگەن جات تىلدەردىڭ ءسوزىن قوسامىن دەپ اقىر اياعىندا ولەڭشىلەر شاتاسىپ، اداسىپ، ولەڭى ماعىناسىز بولۋعا اينالعان.

ءسوزىم ۇشبۋ بەۋ ساۋلەم-اي!
و داريعا لاۋلىك تاس،
باعداد، مىسىردا جانباس
ىزدەسەم حورلان تابىلماس.

بۇلار ادەبيەتتىڭ جاڭا عانا ماعىناسىزدانىپ كەلە جاتقان بەتىندە ايتىلعاندار: سوڭعى كەزدە تۇسىنبەيتىندەر كوپ بولعان.

قازاق ەلى ورىسقا باعىنىپ، ورىس وقۋىن وقىعان كىسىلەر شىعا باستاعاننان كەيىن ادەبيەتشىلەردىڭ ىسكەرلىگى ورىسقا اۋا باستاعان. بۇدان بىلاي ءسوزدىڭ ىشىنە ورىسشا كىرگىزۋ ماقسات بولعان. ورىس ءتىلىن بىلگەن-بىلمەگەندە جۇمىسى جوق، از-مۇزداپ بىلگەن ءتىلىن ولەڭنىڭ ىشىنە كىرگىزىپ قالۋعا اقىندار وتە ىنتالانعان.

قۇداشا، ىزدىراستىي، امانسىز با؟
قۇداشا-اي يا بولماسا جامانسىز با؟
پوكلون ۇشبۋ حاتتى جازسام سىزگە،
پريۆەت قابىل كورىپ الاسىز با؟

قازاق ادەبيەتى 1900 جىلدان بەرى شىققان. 1905 جىلدىڭ جۇمىسكەر قوزعالىسىنان كەيىن ۇلت سەزىمى تۋا باستاپ، قازاق اقىندارى ءتىل تۇزەتۋ دەگەن پىكىردى جارىققا شىعارعان. ءبىراق سول ادەبيەتتىڭ ازعانا ۋاقىتىندا بىرەن-ساران ولەڭىن قازاق تىلىمەن جازعاندار بولدى.

ماسەلەن اباي. ابايدىڭ ول ادەبيەتتى تۋعىزعان ەكەندىگىنە دالەل بولاتىن جۇمىس ەمەس. سەبەبى اباي ارعى جاعىندا تازا قازاق تىلىمەن ءسوز جازۋشىلاردىڭ جولىن مىقتاپ ۇستاپ قالعان، باستاعان جولدىڭ يەسى عانا. ابايدى قازاق ادەبيەتىنىڭ اعاسى دەۋشىلىك قاتە.

قازاق ءتىلىن ىسكە اسسىن دەيتىندەر - ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىندەگى وقىعان ازاماتتار. اسىرەسە سول كەزدە «عاليادا» وقيتىن ومار قاراش ۇلى. ءبىراق الدىندا سالىنىپ جاتقان ايقىن ءىز بولماعاندىقتان ولار دا پىكىرلەرىن العاشقى كەزدە جەڭدى ىسكە اسىرا المادى. حاتتا وزدەرى قازاق ءتىلىن جۇرگىزەمىز دەپ وتىرىپ، سوزدەرىن نوعايشا ايتادى. وعان قاراشيەۆتىڭ فاميلياسىن «قاراش» دەپ قويۋى ءھاس «تۋمىش» دەگەن ولەڭى تولىق دالەل. ايتكەنمەن قازاق ءتىلى نوعايدان ءبولىنىپ، ءوز بەتىمەن ءجون تابۋى كەرەك دەگەن پىكىردى باستاعان قاراش ۇلى. سوڭعى ۋاقىتتاردا «عاليا» شاكىرتتەرىنە ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، بايتۇرسىنۇلدارى قوسىلدى. قازاقشا ەملە شىعارۋعا كۇش بىرىكتىرىستى.

ءمىرجاقىپتىڭ «ويان قازاق» دەگەن كىتابىن وقىعان كىسى ءماسليحات-شاريعاتى، تاريعاتى، ماعريفاتى، ماعيشاتى دەگەن سوزدەردەن ءمىرجاقىپتىڭ كىمدى ەلىكتەگەنى كورىنەدى. جالعىز ءمىرجاقىپ ەمەس، قازاق ادەبيەتشىلەرىنىڭ ءبارى دە وسى سارىنمەن تارتادى.

كوپ وي ءبىر جەرگە جيىلسا ءبىر جاڭالىق اشۋىندا ءسوز جوق. بۇكىل قازاقستاننىڭ وقىعاندارىنىڭ قاتىناسۋىمەن قازاق ەملەسى دەگەن پىكىر تەرگەلىپ، 13-جىلداردا عانا جارىققا شىعا باستادى. تازا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ىسىنە قاتىناسقاندار سول جىلدان بەرگىلەر. ءبىراق ءتىل ارشىلعانمەن ادەبيەتكە جاڭا نەگىز سالۋعا جاراعان ادەبيەتشىل قازاقتان شىعا المادى. اقىندارى بارلىعى نوعاي ءھام ورىس اقىندارىنىڭ سوزدەرىنەن ۇرلاپ قانا جازا الدى. ءوز ميلارىنان شىعارعاندارى شامالى. مۇنىڭ ءبىرى — ماعجان جۇماباي ۇلى. جۇماباي بالاسى — نوعاي مەن ورىس اقىندارىنىڭ كوشىرمەسى.

ەندىگى ءبىر ايتىپ كەتەتىن نارسە، ورىس بولماسا نوعاي مەن قازاقتىڭ قايسىسىنىڭ ادەبيەتى كەڭ ءھام سىرلى دەگەن سۇراۋ. بۇعان ايتاتىن ءسوز تۇرمىس جۇيەسىنە قاراپ، قازاقتىڭ، قىر ەلىنىڭ ادەبيەتى ورىستىڭ مادەنيەتى جوق قالاسىنىڭ ادەبيەتىنەن باي. سەبەبى ادەبيەت تۇرمىستىڭ تۇرىنە بايلانۋلى.

ەل تۇرمىسى قالا تۇرمىسىنان ارينە ارتىق. ەلدە بەينەت جوق. ەلدىڭ كورەتىنى قىزىق. سوندىقتان ەل ادەبيەتى قالادان كوركەم. اقىندارعا كەلسەك: قازاق وقىعاندارىنىڭ مادەنيەت جۇزىندە ىلگەرگى ەلدەردىڭ ادەبيەتى اناعۇرلىم كۇشتى، سەبەبى مادەنيەتتى تۇرمىسپەن مادەنيەتسىز تۇرمىستىڭ ىشىندە وسكەن ەكى ادامنىڭ كوڭىلىنە تۇسكەن سۋرەت بىردەي بولمايدى.

كىمدە سۋرەتتى كورىنىستەر كوپ بولسا، سونىڭ ءبىر نارسەنى سۋرەتتەي ءبىلۋى دە ارتىق، ولاي بولسا قازاق وقىعاندارى ادەبيەت الەمىندە مادەنيەتتى ەلدىڭ وقىعان ادەبيەتشىلەرىنەن اناعۇرلىم كەم.

قىسقاسىن ايتقاندا، توڭكەرىسكە دەيىن جاساپ كەلگەن ادەبيەت داۋىرىندە وزا شىعىپ، بايگە الاتىن كىسى قازاقتا جوق. كىمدە بولسا، جالپى پىكىردىڭ عانا شاكىرتى «ەرگەجەيلىنىڭ ءولۋى جيىلىپ ەسەك جىعىپتى» دەگەندەي، كوپتىڭ كۇشىمەن اتاق الىپ وتىرعانداردى ادەبيەتىڭ اعاسى دەپ ساناۋعا بولمايدى.

1924 جىل

---