ادەبيەتتىڭ جاس بۋىنىن تاربيەلەيىك
جازۋشىلاردىڭ بۇكىلوداقتىق ەكىنشى سەزىنەن كەيىن وتكەلى تۇرعان بۇل پلەنۋمدا جاستار جايى ەرەكشە ءسوز بولماق.
قاي زاماندا قانداي قاۋىم بولسا دا، ءوز جاستارىن بايىپتى باۋلىپ، وي-ارمانىن، قوعام كەشىن سولارعا تاپسىرىپ كەتتى. ءومىر بويى اكەنىڭ بالاعا، اعانىڭ ءىنى-قارىنداسقا قالدىرىپ كەلە جاتقان وسيەتى، مەملەكەتتىك، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ناسيحاتى الۋان-الۋان بولا تۇرا، ءار سالامەن كەلىپ، وسى تىلەكتىڭ ارناسىنا قۇيىلادى.
تىلەك دەگەننىڭ ءوزى ءتۇرلى-تۇرلى. جەر بەتىنە كەلىپ كەتكەن، ءقازىر ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتار دا، ول حالىقتاردىڭ ويى، ءداستۇرى دە قيلى-قيلى سوۆەت حالقى ۇلى ارمانعا قول ارتىپ كاريا تاريح كەزدەستىرمەگەن ۇلى ءداستۇر جاساپ بارادى. ءبىز وكتيابر ريەۆوليۋسياسىن 38 رەت مەيرامدادىق. 38 جىلدا جۇزدەگەن جىلداردىڭ ءىسىن ىستەدىك. سول ىسىمىزبەن سالعان ءداستۇرىمىز الدەقايدا ايدىندى، الدەقايدا قىمبات. بۇل، تەك سوۆەت ەلىندەگى ادامدار ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل ەڭبەكشى ادامزاتقا ارداقتى — سوسياليستىك ءداستۇر. ءبىزدىڭ جاستار وسى ءداستۇردى جانىن سالا قورعاۋعا مىندەتتى.
قورعاۋ، ەڭ الدىمەن سوسياليستىك وتانىن ءسۇيۋ. وتانىن ءسۇيۋ — ول وتاننىڭ ومىردە بولعان، بولىپ جاتقان جانە بولاشاق ۇلىلى-كىشىلى وزگەرىستەردى ءبىلۋ عانا ەمەس، بىلەك سىبانىپ بىرگە جاساسۋ.
وسى بەلگىلى قاعيدالاردى جالىقپاي ايتا بەرەتىن سەبەبىمىز — ءبىزدىڭ جاستار ءومىر سوققىسىن كورگەن جوق، دايىنعا كەزدەستى. دايىنعا كەزدەسۋ جاقسى. ءبىراق جاقسىنىڭ ءقادىرىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. وتكەن زامان جاستارىنىڭ قولى تۇگىلى، ويى جەتپەگەن ىستەر بۇگىنگى ءبىزدىڭ جاستاردىڭ كۇندەلىكتى ىسىنە اينالدى. بۇنىڭ پارقىن بىلمەگەن شاتاسادى. سوندىقتان جاستارىمىز قاتەلەسپەۋ ءۇشىن، دەس وزىنە تيگەن كەزدە قوعام كۇشىن دۇرىس اپارۋ ءۇشىن سوسياليستىك ءداستۇردى جەتە زەرتتەۋى، كەيىن قالعان ەسكى دۇنيەنى، الداعى كوممۋنيزم اتتى جاڭا دۇنيەنى بايسالدىلىقپەن ءامان بارلاي وتىرۋ كەرەك. جاستارعا ارتاتىن تىلەك، سەنىمدەرىمىز جازۋشىلىقتان دامەسى بار جاستارعا كەلگەندە وسە تۇسەدى. ويتكەنى، كوركەم ادەبيەت ءومىر ايناسى. قيسىق اينا قيسىق، ءتۇزۋ اينا ءتۇزۋ كورسەتەتىنى بەلگىلى. ءومىر بەينەسىن ادەبيەتكە دۇرىس ءتۇسىرۋ ءۇشىن الدىمەن ءبىلىم كەرەك. ءبىلىم — عىلىمدا، ءومىردىڭ وزىندە جاتىر. ەكەۋىن بىردەي قامتىعان جاستىڭ عانا تالانتىنا قوس قانات بىتەدى، قامتي الماسا ەسىل تالانت جەر باۋىرلاي ءجۇرىپ جوعالادى.
سوۆەت جۇرتشىلىعى عىلىمعا جاپپاي بەت قويعان شاق.
عىلىم ورىندە ەركىن ورلەپ بارا جاتقان ادەبيەتشى قازاق جاستارى تولىپ جاتىر. قازاقتىڭ قازىرگى كونە جازۋشىلارىنىڭ كوبى ۇلكەن ىنتا، شاعىن ساۋاتپەن كەلسە، بۇگىنگى جاستاردىڭ دەنى ورتا، جوعارى دارەجەلى مەكتەپ ءبىتىرىپ، ءوز ادەبيەتىن عانا ەمەس، ورىس ادەبيەتىن، ورىس ءتىلى ارقىلى شەت ەل ادەبيەتىن وقىپ كەلەدى. سويتە تۇرا، ءوز زامانىنىڭ ادەبيەتىن جاساۋدا جاستارىمىز ءالى شابان، جارق ەتىپ كوزگە تۇسكەندەر از. كلاسسيكتەردى بىلاي قويعاندا، سوۆەتتىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ دا بەلگىلى جازۋشىلارىنىڭ كوبى ون سەگىز، جيىرما جاسىندا قالام ۇستاپ، جيىرما بەس، وتىز جاسىندا جۇرت كوزىنە كورىنىپ قالعان. ال، بۇگىنگى ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتشىلەرىنىڭ تالايى اتا ساقالى اۋزىنا بىتسە دە جاسپىن دەپ جۇرەدى. ءبىراق، جاسشا جالىندامايدى، سالقىن، جەرقورقاق بولعان شالدىڭ مىنەزىن ەسكە تۇسىرەدى. ءقايسىبىرى ءتىپتى تەنتەكتىگىن دە جاستىققا جابادى.
ءبىر زاماندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان جوعارى، تومەن بۋىندى قازاق ادەبيەتشىلەرىن سالىستىرا كەلگەندە تومەنگى بۋىننىڭ ءبىرسىپىراسى كىتاپتان عانا سۋسىنداپ، شىنايى ومىردەن سىرعاقتاپ جۇرگەنى بايقالادى. وقۋ بىتىرگەن جاستار كوبىنەسە استانادا قالۋدى كوزدەيدى، وبلىس ورتالىعىنىڭ وزىنە قىنجىلا-قىنجىلا كەتەدى. بۇل، جازۋشى بولام دەگەن جاسقا وتە-موتە زياندى، ءحاۋىپتى مىنەز. ونىڭ كورگەنى مەكتەپ، ەندى كورەتىنى كەڭسە، كوشە بولسا، ودان جەڭدى جازۋشى شىقپايتىنىن كۇنى بۇرىن كەسىپ ايتا الامىز.
جازۋشى قۇر بىلىممەن جازا المايدى. جازاتىن ءومىرى كوزىنە ەلەستەپ تۇرسا عانا جازا الادى. كورمەيىنشە ەلەس جوق. فانتازياشىلاردىڭ دولبارىنىڭ ءوزى شىن ومىرمەن ۇشتاسىپ جاتادى. تاجىريبەسى مول، اتاقتى ەڭبەگى بار اعا جازۋشىلاردىڭ ءبىرسىپىراسى بۇگىنگى تاقىرىپقا كەلە الماي، كەلسە كوڭىلدەگىدەي شىعارا الماي ءجۇر. بۇل ولاردىڭ اكتۋالدى تاقىرىپقا سەلقوستىعىنان نەمەسە سۇيمەگەندىگىنەن ەمەس، ۇزاق ۋاقىت قالادان، ۇيدەن شىقپاي ءشاۋ بولىپ قالعاندىعىنان. ءومىر ەشكىمدى سىيلامايدى، توسىپ تۇرمايدى — تولقىپ جاتقان مىلقاۋ مۇحيت. سول مۇحيتپەن الىسا، ارباسا ءجۇرىپ اركىم ءوز الىنشە كەرەگىن الادى. دەمەك، جاستار جالاڭ تالانتقا، كىتاپ بىلىمىنە سەنىپ قالماسىن. ولاردى ومىرمەن سۋارا ءبىلسىن. سۋارۋ ءۇشىن ءومىردىڭ بەتىندە قالقۋ جەتىمسىز، سۇڭگۋ كەرەك. سوندا عانا بۇكىل دەنەڭ سەزىنەدى.
ماتەريال، ءبىلىم جەتكىلىكتى بولعان كۇننىڭ وزىندە قۇندى شىعارما قينالماي شىقپايدى ىشتەن. ولاق تىگىنشى جاقسى ماتەريالدى دا جامان تىگەدى. جامان تىگىلسە دە كەيدە ونى كيە سالاسىڭ. ال، جامان شىعارمانى حالىق وقي المايدى. بۇل شىعارماعا بەرىلگەن ەڭ اۋىر جازا. حالىق ۇعىمىندا كىتاپ ەرتەدەن ارداقتى. كىتاپقا سەنەدى، كىتاپتان ۇيرەنەدى، كىتاپتى سۇيەدى حالىق. سوسياليستىك رەاليزم ءادىسىن باۋرا، شەبەرلىكتى باۋرا دەگەندە ءبىز سول حالىق ماحابباتىن جاقسى شىعارمالارمەن كۇشەيتە بەرمەكپىز. جامان شىعارما جاقسى ادەبيەتتىڭ بەتىنە شىركەۋ. ارينە، ەشكىم جامان جازعىسى كەلمەيدى. اركىمنىڭ زەيىنى، شەبەرلىگى ءارقيلى. ءبىراق، بارىنە قاجەت ءبىر قاسيەت بار. ونىڭ اتى — توزىمدىلىك.
ەڭبەككە ءتوزىمدى بولمايىنشا، ۇزاق تۇندەردە كوز مايىن تاۋىسا وتىرىپ ءبىر جولدى، ءبىر بەتتى سان رەت ءوشىرىپ، كوشىرىپ جازۋعا شىدامايىنشا ناعىز جازۋشى بولۋ مۇمكىن ەمەس.
شابىت دەگەننىڭ ءوزى وسى ۇزاق، اۋىر، ارداقتى ەڭبەكتىڭ ۇستىندە كەلەدى. ءبىزدىڭ كەيبىر جاستار، ءتىپتى قايسى ءبىر ساقا جازۋشىلار العاشقى اسەرمەن جازىلعان العاشقى بەتتەردى سياسىن كەپتىرمەستەن جاريالاۋعا الا جۇگىرەدى. بۇل وتە جاۋاپسىزدىق، الدىمەن اۆتور ءوز ەڭبەگىن ءوزى باعالاماعانى، ونىڭ ۇستىنە وقۋشى كوپتى سىيلاماعانى. اسىعۋ كەرەك. اسىعىپ جاقسى وقيدى، جاقسى ەڭبەكتى بۇلدىرمەۋ كەرەك.
جازۋشى بولام دەگەن جاس ەڭبەكتە توزىمدىلىك، جاۋاپتىلىق قاسيەتتەردى جاسىنان ءسىڭىرسىن بويعا، ۇلعايعان سوڭ قاساڭ تارتقان دەنەڭە ساراڭ سىڭەدى. جاس كوڭىل تىڭ جەر ءتارىزدى، نە ەكسەڭ سول شىعادى، ءارى مول شىعادى.
جازۋشىعا الۋان ءتۇرلى ءبىلىم، جاقسى جاڭا ويلار، باي ماتەريال، توزىمدىلىك، جاۋاپتىلىق كەرەك دەدىك. وسىنىڭ ءبارى تابىلعان كۇندە ءتىل سولارعا ساي كەلمەسە، شىعارمانىڭ باعاسىن تومەندەتەدى، كەيدە مۇلدە قۇنىن جويادى. ءتىل كۇشىنە ولشەۋ جوق، ءتىل كوركەمدىگىنە تەڭەۋ جوق. ءتىل ولگەندى دە تىرىلتەدى. الدەقاشان قايتىس بولعان پروتوتيپتەردى ءتىل جاساعان ۇلى وبرازدار ءتىرىلتىپ كوز الدىڭا اكەلەدى. ول ەسىندە ءامان ءومىر سۇرەدى. ادەبيەت بولعالى ءتىل قاسيەتىن ەشكىم سارقا پايدالانعان ەمەس، مويىمايتىن كەن.
جازۋشى تىلگە باي بولۋ كەرەك دەگەندى ەكىنىڭ ءبىرى ايتادى. ارينە، باي بولۋ كەرەك. ءتىل كەدەيلىگى شىعارمانىڭ ەڭسەسىن كوتەرتپەيدى. ءبىراق تەك بايلىقپەن دە ءىس بىتپەيدى.
ءتىل بايلىعى دەگەندى ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتشىلەرىنىڭ ءبىرازى سىڭارجاق ايتىپ، ءۇستىرت ۇعىندىرىپ ءجۇر. مىناۋ ادەبيەت ءتىلى ەمەس، مىناۋ پروزانىڭ، مىناۋ پوەزيانىڭ ءتىلى نەمەسە ءتىلى جامان نە جاقسى ەكەن، دەپ كەلەدى. دۇرىسىندا حالىق ءتىلى مەن ادەبيەت تىلىندە، پوەزيا ءتىلى مەن پروزا تىلىندەي ايىرما جوق. سول سياقتى جاقسى، جامانعا سۇرىپتالعان ءتىل دە جوق. حالىق قولدانىپ جۇرگەن ءسوزدىڭ ءبارى ادەبيەتكە ەنە الادى. ءار ءسوز قالاۋىن، بوياۋىن تاپساڭ عانا شىعارماعا نۇر قۇيادى، تاپپاساڭ اسىل ويدى جاسىتادى. سوندىقتان، ءتىلدى كوپ ءبىلۋ جازۋشىعا قاناعات ەمەس، (ونى ءاربىر ءتىلشى ىستەي الادى)، ەڭ قيىنى — ءار سوزگە ماڭىز، اسەر بەرە ءبىلۋ. پۋشكين كەيبىر سوزگە ون، ون بەسكە دەيىن اسەر، ءمان بەرە پايدالاندى. اباي ويدى جۇرتتا قالعان كۇشىككە تەڭەگەندە جۇپىنى ءسوزدىڭ وزىمەن قانداي ادەمى سۋرەت، كۇشتى اسەر، تەرەڭ ماعىنا بەرىپ تۇر! جازۋشى بولام دەگەن جاس حالىق جاساعان ءتىل قازىناسىن وسىلاي شەبەر پايدالانۋعا تىرىسۋى كەرەك. «ونەر الدى قىزىل ءتىل».
جازۋشى ەڭبەگى قانداي جاۋاپتى، ارداقتى، كەڭ ماعىناسىندا حالىقتىق ەڭبەك! ەگەر جازۋشى وسىنى ۇمىتىپ، ساۋداگەرگە اينالسا، حالىق سارابىنا تۇسپەستەن بۇرىن شىعارماسىن تۆورچەستۆولىق كوللەكتيۆتىڭ تالقىسىندا شىنىقتىرماي، شولاق پىسىقتىقپەن كوز بوياۋدى، وڭاي اقشا، وڭاي ابىروي تابۋدى كوزدەسە مىقتاپ قاتەلەسەدى. بىرەر كوزدى عانا بوياۋعا بولار، ميلليون كوزدەردى الداۋعا مۇمكىن ەمەس.
جاڭا تۋعان نارەستەگە قامقورلىق قانشا كەرەك بولسا، جاڭا جازىلعان شىعارماعا سونشا كەرەك. راس، نارەستە كەيدە ناقۇرىس تا تۋادى. وعان ەم قونا قويماس. ال، دەنى دۇرىس تۋعان شىعارمانى جەتىلدىرۋگە اۆتور مەن تۆورچەستۆولىق كوللەكتيۆ بىردەي مىندەتتى. بۇل وتە قيىن، وتە قاسيەتتى مىندەت — تەك جوعارى سانا، ادەبيەتتىك ۇلكەن ارمەن ورىندالادى. بۇل ەكەۋى ۇستەم جەردە تۆورچەستۆولىق كوللەكتيۆتەن، ىشىندەگى جەكە ادامداردىڭ باس ارازدىعى، دوستىعى نە ءاتۇستى كوزقاراسى شىعارماعا تەرىس اسەر ەتە المايدى. سايىپ كەلگەندە، ايتپاعىمىز — ادەبيەتشى جاستار تۆورچەستۆولىق ەڭبەكتى جەكە اۆتوردىڭ مۇلكى دەمەي، مەملەكەت، قوعام مۇلكى، دەپ تۇسىنگەندە عانا، سوسياليستىك جوعارى سانا ادەبيەتتىك ۇلكەن ار تۇرعىسىندا كوتەرىلگەندە عانا سوۆەت ادەبيەتىنىڭ الدىنداعى ۇلى مىندەتتەردى اتقارا الادى.
جازۋشى ەڭ اۋەلى وز وتانىنىڭ ازاماتى. سودان كەيىن عانا جازۋشى. جازۋشىلىق سيپات جۇرتتىڭ بارىنەن تالاپ ەتىلمەيدى، ال ازاماتتىق سيپات اركىمنەن تالاپ ەتىلەدى. بۇكىل ادامزاتقا كوممۋنيزم جولىن سالىپ بارا جاتقان سوۆەت ازاماتىنىڭ سيپاتى بارلىق سيپاتتاردان جوعارى. جازۋشىلىق اتتى بۇدان جوعارى قويىپ، جازۋشى بولسام ءبارى تۇگەل، دەيتىن ەسەرسوقتار ءبىزدىڭ ارامىزدا ءالى بار.
«اياعىنا قاراپ اسىن ءىش» دەگەندى حالىق تەگىن ايتپاعان. مەيىرىڭدى قاندىراتىن ءمولدىر شىعارما تەك ءمولدىر كوڭىلدەن شىعادى. ونى پاسىق كوڭىلدەن ىزدەۋ — لاي سۋدا بالىق ىزدەۋمەن بىردەي. ءتىپتى ءىشىڭ جارقىراپ-اق تۇرسىن، سىرتىڭ بىلىق بولسا جيرەنەدى جۇرت. حالىق ءداستۇرى قاتال، ول ءداستۇردى بۇزۋشىنىڭ باسى التىن بولسا دا اياققا باسىلادى. سوندىقتان، جازۋشى بولام دەگەن جاس تۇزدە تۇگىلى، ۇيىندە سوسياليستىك مورال، ءداستۇر، مىنەز، قىلىقتاردى مىقتى ۇستاۋى كەرەك. جازۋشى بولارسىڭ، بولماسسىڭ، ال، وتانىڭنىڭ ازاماتى بولۋعا مىندەتتىسىڭ.
ءبىزدىڭ ادەبيەتشى زامانداستاردىڭ ەشقايسىسى ادەبيەتتى، ادەبيەت كادرلارىن، ونىڭ ىشىندە وتە-موتە جاستاردى گوركييشە سۇيە بىلگەن جوق ءالى. گوركييدىڭ ۇلىلىعى وسىندا. ونى ۇلى ەتكەن ماحاببات — دانىشپان لەنيننىڭ، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ماحابباتى ەدى. سول پارتيانىڭ جولىنداعى بىزدەر، قولدان ەككەن تالشىبىق بارا-بارا قول جەتپەيتىن، جاپىراقتى، جەمىستى بايتەرەككە اينالاتىنىنا بۇگىنگى بالدىر جاستاردىڭ تالايى ءبىر كەزدە ۇلكەن ادەبيەت قايراتكەرى بولاتىنىنا كامىل سەنەمىز. بۇل ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەيمىز. الايدا، جاستار ساماي شاشتىڭ اعارۋىن كۇتپەۋ كەرەك. دوبروليۋبوۆ، شوقان ءۋاليحانوۆ، وستروۆسكيي، ولەگ كوشيەۆوي، تولەگەن توقتاروۆ، زويا، مانشۇك سياقتى وتانىمىزدىڭ تالاي-تالاي ۇل-قىزدارى جاسىنان-اق ولمەيتىن ەڭبەك، وشپەيتىن داڭق قالدىرىپ كەتتى. ەلىكتەۋ كەرەك، ەلىكتەۋ كەرەك سولارعا!
جاس ادەبيەتشىلەرمەن بۇل باس قوسۋداعى ماقساتىمىز تەك ناسيحاتتاۋ نەمەسە جۇرت كوزىنە كورىنىپ قالۋ ەمەس. ماسەلە ودان الدەقايدا قيىن. جاستار، جەر-جەردەگى ادەبيەت بىرلەستىكتەرى اراسىندا ادەبيەتتىڭ ءار سالاسى — پروزا، پوەزيا، دراماتۋرگيا، كينودراماتۋرگيا، سىن نە كۇيدە؟ جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ، ونىڭ ءاربىر سەكسياسىنىڭ تۆورچەستۆولىق تاربيەلىك كومەگى نە كۇيدە؟ جاس ادەبيەتشىلەردى ءوcipyدە كومسومول ۇيىمدارى نە ىستەپ وتىر؟ ءاربىر اعا جازۋشىنى گوركيي ءداستۇرى بويىنشا باقىلاپ، تاربيەلەپ جۇرگەن جەتكىنشەكتەرى بولۋعا ءتيىستى. بار ما سولار؟ تابىسىمىز، كەمشىلىگىمىز قاي دارەجەدە؟ ەندى نە ىستەۋىمىز، قالاي ىستەۋىمىز كەرەك؟
مىنە، وسىلار جايىندا اشىق، ەركىن وتىرىپ ءتۇزۋ سويلەسەيىك. دەكابردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، موسكۆادا ادەبيەتشى جاستاردىڭ بۇكىل وداقتىق ءۇشىنشى ءماجىلىسى بولماق. وعان دەيىن ويىمىزدى، ءىسىمىزدى قورىتىپ الىپ، سول ماجىلىسكە بارعاندا، بىزدەگى حال مىناۋ دەمەكپىز.
1955
You Might Also Like
-
جۋىردا بولىپ وتكەن سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ەكىنشى سەزى ون كۇنگە سوزىلدى، ءتورت بايانداما، جەتى قوسىمشا بايانداما تىڭدالدى، ءجۇز قىرىقتان اسا ادام سويلەدى، ەلىمىزدەگى بارلىق ۇلت ادەبيەتتەرىنىڭ ۋاكىلدەرى قا...
-
قازاق ادەبيەتى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن نەمەن كەلدى؟ ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا نەگىزىندە فولكلورمەن، ەپوسپەن كەلدى عوي. ادەبيەت تاريحىنىڭ وچەركى وسى جايدى، سوۆەتتىك، كوممۋنيستىك يدەيا قوزعاۋشى، باستاۋ...
