ادەبيەتىمىزدىڭ جايى مەن مىندەتتەرى
قازاق سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ەكىنشى سەزىنەن بەرى ون بەس جىل ءوتتى. بۇل ون بەس جىلدا سوۆەت ەلىنىڭ كوركى وراسان وزگەردى: قۇرعاق دالالاردا كولدەر، وزەندەر، تەڭىزدەر جاسالدى. ات اياعى، قۇس قاناتى تالاتىن ۇزاق جولدار قىسقاردى: اسپاندا سامولەت، جەردە پوەزدار، ماشينالار قاپتادى.
ەلسىزگە ەل: جاڭا وندىرىستەر، قالالار، سوۆحوز، كولحوزدار ورنادى. جەر بەتىندەگى، جەر استىنداعى بايلىقتاردى تابۋدا، پايدالانۋدا الىپ ادىممەن العا باستىق. وسىنىڭ ءبارى حالىقتىڭ مادەنيەتىن كوتەرە، ەڭبەك ءونىمىن ارتتىرا كەلدى. ەگەر وسى ەكونوميكالىق، مادەنيەتتىك تابىستاردى شارۋاشىلىق قىزمەتكەرى بايانداسا، ءار ءسوزىن جەتى-سەگىز بۋىندى سيفرمەن دالەلدەپ بەرەر ەدى. كەشە عانا دۇنيەنى كۇيرەتىپ، ەڭبەكشى ادامزاتتى قىرعىنعا ۇشىراتقان ەكىنشى جەر جۇزىلىك سوعىستا سوۆەت وتانى، سوسياليستىك سيستەما مەيلىنشە قاتال، مەيلىنشە قاتەرلى سىننان ەتتى. ۇلى وتان سوعىسى كوپ ۇلتتى سوۆەت ەلىنىڭ مويىماس كۇشىن، بۇزىلماس بىرلىگىن عانا كورسەتىپ قويماي، ودان دا باسىمىراق، ايقىنىراق ەتىپ سوۆەت ادامدارىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىنىڭ بەرىكتىگىن، كوركەمدىگىن كورسەتتى. سوۆەت ءومىرى قانشا باي، قانشا قىزىقتى بولسا دا سونەت ادامدارىنىڭ ويى ودان الدەقايدا اسىپ جاتادى. ءبىز، جازۋشىلار، الدىمەن وسى جان دۇنيەسىن كورىپ قۋانامىز. ويتكەنى ءبارىن جاساۋشى ادام. سوندىقتان، سوسياليزم جولىنداعى تابىستاردىڭ ىشىندە ەڭ قىمباتى، وسى جان دۇنيەسىندەگى تابىستار بولۋ كەرەك.
بۇدان ون بەس جىل بۇرىن ويعا كەلمەگەن، كەلسە جوسپارعا ەنبەگەن تالاي تىلەكتەر بۇل كۇندە ورىندالعان ىسكە، حالىق يگىلىگىنە اينالىپ كەتتى. ەكونوميكادا، مادەنيەت، ساياساتتا سوۆەت وداعى ءقازىر سونداي دارەجەگە كوتەرىلدى، — ول ەسىنە تۇسكەندە سوناۋ مۇحيتتاردىڭ ار جاعىنداعى دۇشپاندارى قورقىنىشتان، دوستارى قۋانىشتان تيىپ ۇيىقتاي المايدى. بەيبىتشىلىكتى، بوستاندىقتى كوكسەگەن دۇنيە ەڭبەكشىلەرىنىڭ كوڭىلىندەگى ۇلكەن سەنىم — سسسر ەدى. سسسر مەن ءقازىر دەموكراتيالىق ەلدەر تىزە قوسقان شاقتا، ول سەنىم زورايا ءتۇسىپ، دۇنيە ەڭبەكشىلەرى بەيبىتشىلىك، بوستاندىق جولىن ايقىنىراق كورەتىن، باتىل كۇرەسەتىن بولدى.
ادەبيەت تاقىرىبىنا كەلمەستەن بۇرىن بۇل شولۋلاردى الدەقالاي جاساپ تۇرعانىم جوق. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز حالىقتىق ادەبيەت. ونىڭ ارقاۋى — حالىقتىڭ ءومىرى، ويى، ءىسى. ول سولاردى ايناداي كورسەتىپ تۇرادى. سوندىقتان، سوۆەت حالقى جەتكەن تابىستارعا ونىڭ ادەبيەتى دە ورتاق، سوندىقتان، سوۆەت ادەبيەتى جەر جۇزىندە ەڭ شىنشىل، ءومىرشىل، ادامعا كومەكشى، وزىق ادەبيەت سانالادى.
قازاق ادەبيەتىنە كەلمەستەن بۇرىن بۇكىل سوۆەت ادەبيەتىن اۋىزعا الۋىم دا الدەقالاي ەمەس. ويتكەنى، سوۆەت ادەبيەتىنە ءتان قاسيەتتەرگە، ول جەتكەن تابىستارعا قازاق ادەبيەتى دە ورتاق كوسقان ۇلەسى بار. كەش تۋسا دا، شاپشاڭ ءوسىپ كەلە جاتقان قازاق ادەبيەتىنىڭ بويىنداعى سەنىم سونشا — ەرتە تۋعان ەگدە ادەبيەتتەرمەن جارىسۋعا جاسقانبايدى.
حالىق ءومىرىنىڭ قاي سالاسىن الساق تا كوزگە الدىمەن تابىستار تۇسەدى. بۇل تابىستارعا قالاي جەتتىك دەپ بىرەۋ سۇراي قالسا، سوۆەت ەلىنىڭ مەكتەپ بالاسىنان باستاپ، ساۋدىراعان شالىنا دەيىن ماقتانا تۇرىپ جاۋاپ قايىرادى:
— ءبىزدى باستاپ جەتكىزگەن كوممۋنيستىك پارتيا! — دەيدى.
ادەبيەتىمىزدى دە باستاۋشى، ماپەلەپ ءوسىرۋشى سوۆەت وداعىنىڭ كەمەڭگەر كوممۋنيستىك پارتياسى.
ون بەس جىلدان بەرگى — ەكىنشى سەزد بەن ءۇشىنشى سەزدىڭ ارالىعىنداعى قازاق ادەبيەتىن تالقىلاعاندا نەگىزگى بىرنەشە ماسەلەنىڭ عانا توڭىرەگىندە پىكىر ايتۋدى قاجەت كورەم.
سوسياليستىك رەاليزم باعىتىنداعى ادەبيەت شىنشىل بولۋعا، ايتام دەگەنىن كۇمىلجىمەي، بۇلتاقتاماي، اتاپ، انىقتاپ ايتۋعا ءتيىستى. ايتقاندارىنىڭ ءبارى ادامدى سوسياليستىك رۋحتا تاربيەلەۋگە ءتيىستى. سونىمەن قابات ريەۆوليۋسيالىق رومانتيكامەن ءومىردىڭ الدىن دا شولا وتىرۋ كەرەك.
جازۋشى جازباستان بۇرىن ماتەريال ىزدەيدى. ومىردە ماتەريال وتە كوپ، ءبىراق، ءبارى بىردەي جارامدى ەمەس. وسى ماتەريال تانۋعا كەلگەندە تالاي جازۋشى شاتاسقان، ءالى دە شاتاسۋشىلار تابىلادى. ماركستىك ديالەكتيكاعا سۇيەنگەن، سوسياليستىك رەاليزمنىڭ نەگىزگى ءبىر سيپاتى بولىپ وتىرعان ريەۆوليۋسيالىق رومانتيكا شىندىق، فاكت دەگەن اتتارىمەن شىعارماعا ايتەۋىر ومىردە باردى تىعا بەرۋگە، ياعني، ناتۋراليزمگە، فورماليزمگە مۇلدە قارسى. ريەۆوليۋسيالىق رومانتيكا باردىڭ ءبارىن دارىپتەمەيدى، ولاردىڭ ىشىندە كەلەشەگى بارىن عانا الۋدى، ءومىردىڭ ارتىندا ەمەس، الدىندا بولۋدى ۇيرەتەدى.
مىنە، وسى سوسياليستىك رەاليزم ءادىسىن مەڭگەرۋدە قازاق جازۋشىلارى قاي دارەجەدە تۇرعانىن انىقتاۋىمىز كەرەك.
اباي سىنشىل رەاليزمدى ورىس كلاسسيكاسىنان ۇيرەندى. ءبىز سوسياليستىك رەاليزم ءادىسىن ورىستىڭ سوسياليستىك وزىق ادەبيەتىنەن ۇيرەنەمىز، ۇيرەنىپ تە كەلەمىز. ۇيرەنۋ دەگەن — كوشىرىپ نە جاتتاپ الۋ ەمەس، تۆورچەستۆولىق مەڭگەرۋ. ءسويتىپ، وزىڭە ءتان جاڭا ءسوز ايتۋ ەكەنى بەلگىلى نارسە. قالاي ۇيرەنىپ كەلەمىز؟ تەكسەرەلىك، بۇ دا ادەبيەتتىڭ نەگىزگى ماسەلەسىنىڭ ءبىرى.
كوپ ۇلتتى سوۆەت ەلىن بىرىكتىرىپ تۇرعان ۇلى كۇش بار. ونىڭ اتى — دوستىق. ۇلتتار دوستىعىن سوۆەتتىك ەشبىر ادەبيەت ۇمىتا المايدى. ءبىراق، وسى تاماشا تاقىرىپتى تاماشا ەتىپ كورسەتە الدىق پا؟ كىمدەر قالاي كورسەتىپ ءجۇر؟ اڭگىمە وسى جايلى بولۋ كەرەك.
حالىق تىلەگىمەن ساناسۋ — ادەبيەتتىك تە مىندەت. ءبىر تىلەك بار — بەس، ون جىلدا ورىنداساڭ دا كۇتەدى. ءبىر تىلەك بار — بەس، التى اي دا كۇتپەيدى. بۇل — ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز ءومىردىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرىن كورسەتىپ وتىرۋ كەرەك، — دەگەن ءسوز. حالىق ادەبيەت جانرلارىنىڭ، تاقىرىپتارىنىڭ باي بولۋىن سۇيەدى. سوندىقتان، ادەبيەتىمىزدىڭ جانر، تاقىرىپ، سونىلىق جاعىن دا اڭگىمەلەمەي كەتە المايمىز.
ءار ادەبيەتتىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق ءتۇرى بولاتىنى بەلگىلى. ءبىراق، ءتۇر دەگەننىڭ ءوزى قاتىپ قالعان نارسە ەمەس، ونى دا وزگەرتىپ، جاڭارتۋعا بولادى. ەسكى زاماننان قالعان ەپوستارىمىزدىڭ، اۋىز ادەبيەتتەرىمىزدىڭ ءتۇرىن جاڭا زاماندا تۋعان جازبا ادەبيەتىمىز قابىلداي بەرمەيدى. ويتكەنى، ءتۇر مازمۇنعا باعىنىشتى، مازمۇن مۇلدە وزگەرىپ كەتتى. بۇل سوزدەن ەسكىنىڭ ءبارىن جۇلىپ تاستاۋ كەرەك دەگەن ۇعىم تۋماسىن. ەسكىنىڭ جارامدىسىن پايدالانا وتىرىپ، جاڭانى جاساي بەرەلىك دەمەكپىن. راس، ادەبيەت ءتۇرى وتە كەش وزگەرەدى، ۇزاق جاسايدى. قانشا ۇزاق جاساسا دا «ءاريايداي، اق سەركەنىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي» دەپ جىرلاي المايمىز بۇگىن. جاڭا مازمۇندى، وزىق يدەيالى ادەبيەتىمىز وزىنە ءتان ۇلتتىق ءتۇر تاپپاي تىنبايدى. وسى تابۋ جولىندا نەمىز بار؟ Aتاپ ايتۋ كەرەك.
ادەبيەتتىك بۇل تالاپتار شىعارمانىڭ پارتيالىق، حالىقتىق رۋحىنا قاراي، جازۋشىنىڭ شەبەرلىگىنە قاراي تولىعىپ، كوركەيىپ نەمەسە كەمىپ، جۇدەپ وتىرادى. سوندىقتان، ادەبيەتتىك سيپاتتاردىڭ ءارقايسىسى پارتيالىق، حالىقتىق دارەجەسىنە، شەبەرلىك دارەجەسىنە قاراپ باعالانادى.
وسى ايتىلعان شارتتاردى ەسكە ساقتاي وتىرىپ، ەندى ادەبيەتىمىزدىڭ ىشىنە ەنىپ كورەلىك.
ادەبيەتىمىز ءاردايىم ءوسىپ وتىردى. ەكىنشى سەزد بەن ءۇشىنشى سەزدىڭ ارالىعىنداعى ون بەس جىلدا بۇكىلوداقتىق وزىق ادەبيەتتەردىڭ قاتارىنا قوسىلدى. بۇل ون بەس جىلدىق ءوسۋ جولى ءۇش ءبولىپ كورسەتۋدى تىلەيدى. اتاپ ايتقاندا: سوعىس الدىنداعى جىلدار، سوعىس كەزى، سوعىستان كەيىنگى ۋاقىتتار.
مولشەرمەن العاندا وتىزىنشى جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا دەيىن ادەبيەتىمىزدە، اسىرەسە پوەزيادا سوۆەتتىك يدەيا باسىم ەدى دە، سوۆەتتىك ءومىردىڭ ءوزىن كورسەتۋ جاعى سولعىن ەدى. وتىزىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان بىلاي ءبىزدىڭ ادەبيەت ءومىردىڭ ءوزىن كورسەتۋگە بەت بۇردى:سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ تابىستارىن، حالىقتار دوستىعىن، سوۆەت وداعىنىڭ كونستيتۋسياسىن، پارتيانى، ۇكىمەتتى جىرلادى. وسى كەزدە بارلىق جانرلار ءۇن قوسىپ، باتىستا، شىعىستا دايىندالىپ جاتقان ەكىنشى جەر جۇزىلىك سوعىستى اشكەرەلەدى، حالقىمىزدى قىراعىلىققا شاقىردى، كەشەدەن بۇگىن جاقسى ىستەۋگە، پارتيا مەن ۇكىمەت توڭىرەگىنە بۇرىنعىدان دا بەكەم توپتالا تۇسۋگە شاقىردى. بۇل كەزدىڭ ءبىر وزگەشەلىگى — ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلكەن جانە ەڭ از ءتۇرى — پوەما، بەس-التى رومان بىرنەشە پەسالار جازىلعان ەكەن. سولاردىڭ ىشىندە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «جۇمباق جالاۋى» (قازىرگى «بوتاگوز»)، ساتتار ەرۋبايەۆتىڭ «مەنىڭ قۇرداستارىم»، تايىر جاروكوۆتىڭ «تاسقىنى»، ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ «ابىل»، «وركەسترى»، اسقار توقماعامبەتوۆتىڭ ساتيرالىق ولەڭدەرى، عالي ورمانوۆتىڭ ليريكالارى — بۇل كۇنگە دەيىن حالقىمىز ءسۇيىپ وقيتىن شىعارمالار بولىپ قالدى.
ءقازىر ەلەۋلى جازۋشىلارىمىز بولىپ وتىرعان قاسىم امانجولوۆ، جۇماعالي ساين، ءابۋ سارسەنبايەۆ، قاليجان بەكحوجين، قاپان ساتىبالدين، مارقۇم ابدوللا جۇماعالييەۆ، ساتتار ەرۋبايەۆتاردىڭ العاشقى لەبىزىن سول كەزدەن ەستىدىك. جيىرماسىنشى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن جاستاردىڭ كوبى تەك تالانتىمەن كەلسە، بۇل جاستاردىڭ كوبى ورتا، جوعارى دارەجەلى ءبىلىم الىپ، ورىس ادەبيەتىن ءبىرسىپىرا وقىپ ۇيرەنىپ كەلدى.
سونىمەن، ۇلى وتان سوعىسى الدىندا ادەبيەتىمىزدىڭ تاعى ءبىر بەلگە كوتەرىلىپ كەلە جاتقانى ايقىن ەدى. وتان سوعىسى بۇكىل سوۆەتتىك سيستەمانى قاتال سىننان وتكىزدى، ادامدارىمىزدىڭ بويىندا بۇرىن اشىلماعان قاسيەتتەردى اشتى، حالىق جىگەرىن قايناتتى. سوعىس، ادەبيەتتەن مەيلىنشە وتكىر، شاپشاڭ بولۋدى تىلەدى. پارتيا مەن حالىق ول تىلەكتى ورىنداۋعا شاقىردى. بۇل تاريحي كەزەڭنەن ادەبيەتىمىز اسەم ءوتتى دەۋگە بولادى. سوعىس كۇندەرىنىڭ تالابى بويىنشا «سىن ساعاتتا»، «قىناپتان قىلىش»، «قىراعىلىق»، «نامىس گۆاردياسى» سياقتى بىرنەشە ۇلكەن پەسالار، ونداعان ۇساق پەسالار جازىلدى. ادەبيەتتىڭ ەڭ كەنجە جانرىنىڭ ءبىرى — پۋبليسيستيكا زور كۇشكە اينالدى. اۋەزوۆ، مۇقانوۆ، مۇسرەپوۆ، توقماعامبەتوۆ سياقتى اعا جازۋشىلاردىڭ حالىق اشۋىمەن سۋارىلعان ماقالا، وچەركتەرى ءوز الدىنا، بۇرىن ءۇنى ەستىلمەگەن بۇلقىشيەۆ سياقتى جاستار وكوپتا جاتىپ جاۋىن وقپەن عانا اتقان جوق، وتكىر ماقالا، وچەركتەرمەن دە اتىپ جاتتى. امانجولوۆ، ابىليەۆ، ساين، سارسەنبايەۆتاردىڭ مايداندا جازعان ولەڭدەرى بۇرىنعى ولەڭدەرىنەن الدەقايدا ءنارلى، كورىكتى بولىپ شىقتى. ءقازىر دۇرىس ءوسىپ كەلە جاتقان X. ەرعالييەۆ، م. يمانجانوۆ، س. ماۋلەنوۆ، ج. مولداعالييەۆ، ق. ۇيابايەۆ، م. الىمبايەۆ سياقتى ءبىر توپ اقىن-جازۋشى سوعىس ۇستىندە كەلىپ قوسىلدى قاتارعا. جامبىل باستاعان حالىق اقىندارى ەش ۋاقىتتا سوعىس كەزىندەگىدەي تۇتاسقان زور ۇنمەن جىرلاعان ەمەس. جامبىل ءۇنى بۇكىل جەر جۇزىنە ەستىلدى. ۇلى اقىننىڭ «لەنينگرادتىق ورەندەرىم» اتتى ولەڭى ەڭ قىسىلشاڭ شاقتا تىلداعى حالىقتىڭ، مايدانداعى ارميانىڭ بويىنا قۋات بەرىپ تۇردى.
ادەبيەت ەسكەندىگىنىڭ ايقىن بەلگىسى — ۇلكەن پروزا. بۇل، شابان وسەتىن، ۋاقىتتى كوپ تىلەيتىن اۋىر جانر بولعانىمەن قىسىلشاڭ سوعىس جىلدارىندا دا ءوسۋىن قويعان جوق. الدەنەشە رومان، پوۆەستەر جازىلدى. سولاردىڭ ىشىندە تاريحي تاقىرىپقا اۋەزوۆ جازعان «ابايدىڭ» ءبىرىنشى كىتابى، سوعىس تاقىرىبىنا مۇسرەپوۆ جازعان — «قازاق باتىرى (قازىرگى — «قازاق سولداتى»)، كولحوز تاقىرىبىنا جازىلعان — «شىعاناق» روماندارى سوعىس جىلدارىنىڭ جەمىسى بولاتىن.
اتاي بەرسەك شىعارمالار دا، اۆتورلار دا كوپ. وسى اتالعانداردىڭ ءوزى-اق ادەبيەتىمىزدىڭ ۇزدىكسىز ءوسۋ جولىندا ەكەنىن دالەلدەر دەيمىن. ءبىراق، قانشا وستىك دەسەك تە، قازاق ادەبيەتى وسكەن ادەبيەتتىڭ قاتارىنا سوعىستان كەيىنگى جىلداردا عانا قوسىلدى. وندا دا پروزامەن قوسىلدى. قازاق پوەزياسى اباي سياقتى كلاسسيگى، باي ەپوسى، كوپتەگەن اۋىز پوەزياسى بولا تۇرا جانە جازۋشىلار كوللەكتيۆىنىڭ قاپتال كوپشىلىگى اقىندار بولا تۇرا جاس پروزادان كەيىن قالدى. بۇنى اقىن جولداستار ەسىنەن شىعارماۋعا ءتيىستى.
ءبىزدىڭ پروزا وكتيابردەن كەيىن تۋدى. ونان ارعى اباي قۇنانبايەۆتىڭ عاقليا سوزدەرى، ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اڭگىمەلەرى، سپانديار كوبەيەۆتىڭ «قالىڭ مالى» نەمەسە سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ «قامار سۇلۋى» تەك ايتارعا بولماسا، پروزامىزدىڭ وسۋىنە ەلەۋلى اسەر ەتە العان جوق. ءبىز ۇلگىنى، ءناردى ورىس پروزاسىنان الىپ كەلەمىز.
سوعىستان كەيىنگى جىلداردا وتىز شاقتى رومان، پوۆەستەر جارىققا شىقتى. ولاردىڭ تاقىرىبى الۋان-الۋان: جۇمىسشى تابى، كولحوزدى اۋىل، حالىقتار دوستىعى جايىندا، وزگەرگەن تابيعات، ادام، سوعىس، حالقىمىزدىڭ وتكەنى جايىندا ايتادى. قازاق پروزاسى ەش ۋاقىتتا سان جاعىنان بولسىن، تاقىرىپ جاعىنان بولسىن بۇنداي دارەجەگە جەتكەن ەمەس.
ءوسۋ جولى — كۇرەس جولى. قاتە، كەمشىلىكتەر دە از بولعان جوق، ءبارى كۇرەس ۇستىندە جويىلىپ كەلەدى. پارتيا ءبىزدى سول كۇرەسكە ءاردايىم باستاپ، كومەكتەسىپ وتىر. كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ ادەبيەت، يسكۋسستۆو تۋرالى 1946-1948 جىلدارى العان قاۋلىلارى ادەبيەتىمىزگە جاڭا باعىت بەردى، ءوسۋ جولىندا بىزدەر اسقان بەلگىلى ءبىر كەزەڭ بولىپ قالدى. وعان دەيىن ەسكى تاقىرىپقا تىم ءۇيىر ەدىك. كەنەسارى سياقتى باس كەسەر حاندى دا ءبىراز دارىپتەپ الدىق. ءبىرسىپىرا جازۋشىنىڭ شىعارمالارىنداعى يدەياسىزدىق، ساياساتسىزدىق نىشانالاردى كەزىندە بايقاي المادىق. وسىنىڭ ءبارىن كورۋگە، جويۋعا ورتالىق كوميتەتتىڭ سول تاريحي قاۋلىسى زور كومەك ەتتى، جاقسى شىعارمالارىمىزدىڭ كوپشىلىگى سول قاۋلىدان كەيىن تۋدى.
قازاق ادەبيەتى وزىق ادەبيەتتەردىڭ قاتارىنا قوسىلدى، قوسىلعاندا پروزامەن قوسىلدى دەگەندە، الدىمەن «اباي» رومانىن الامىز اۋىزعا. بۇل روماننىڭ اقىرعى — ءتورتىنشى كىتابى بيىل جازىلىپ ءبىتتى، ءالى جارىققا شىعىپ ۇلگەرگەن جوق، ۇلگەرمەسە دە، العاشقى كىتاپتاردا قاپى كەتكەنىن بۇل كىتاپتا اۆتور قاتتى ەسكەرىپتى.
«اباي» رومانى تۋرالى كوپ ايتىلدى، كوپ جازىلدى. جاقسى شىعارما ايتقان سايىن جاڭارا تۇسەدى، اشىلماعان قاسيەتتەرى اشىلا تۇسەدى. مەن بۇل روماننىڭ نەگىزگى بىرنەشە قاسيەتىنە توقتاماقپىن.
رومان تاريحي شىندىقتى ايتادى. شىندىقتىڭ بولعانى، بولاشاعى بار، ەكەۋىن بىردەي قامتي ايتادى. ادامنىڭ جان قۇبىلىستارىن، سىرتقى سيپاتتارىن، ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى، تابيعات سۋرەتتەرىن بەرۋدە — بۇل رومان وزىنەن بۇرىنعى قازاق ادەبيەتىنەن اناعۇرلىم جوعارى كوتەرىلدى، وزىنەن كەيىنگىلەرگە ءالى جەتكىزبەي كەلەدى. حالىقتى قاراڭعىعا، تۇڭعيىق تەرەڭگە ايداعان قارا كۇشتەردىڭ زور تۇلعاسى قۇنانباي، وعان قارسى حالىق تۋىن، ىزگىلىك ۇرانىن كوتەرە شىققان اباي — روماننىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرى وبرازدار. بۇل قاراما قارسى جاسالعان ەكى وبرازدىڭ قازاق ادەبيەتىندە ءالى تەڭدەسى جوق. اۋەزوۆتىڭ ەڭ ۇلكەن قاسيەتى — ون توعىزىنشى عاسىرداعى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق مىنەزدەرىن سيپاتتاۋدا جاتىر.
«اباي» رومانى كوشپەلى قازاق اۋلىن وزگەشەلىكتەرىمەن جاقسى، جامان، ءالدى-السىز جاقتارىمەن تۇتاس الىپ كورسەتەدى. ناداندىق، تاپتىق، رۋشىلدىق، فەودالدىق قات-قابات شىرماۋلاردىڭ ىشىندە ارپالىسقان ابايدى، ابايدى عانا ەمەس، حالىقتىڭ ءوزىن كورەمىز. ءداۋىر سىرىن، حالىق تۇلعاسىن اۆتور مەيلىنشە كەڭ، تەرە الىپ بەرگەن. روماننىڭ حالىقتىق جاعى باسىم.
پەتر مەن بەيسەمبايدىڭ ايىل-شەتتىك تامىرلىعىن نەمەسە جىلقىبايدىڭ ناتاشاعا ۇيلەنۋىن بىرەۋلەر ءبىر كەزدە ۇلت دوستىعى دەپ ءجۇردى. ۇلت دوستىعى ودان الدەقايدا تەرەڭدە، حالىقتاردىڭ ماتەريالدىق، رۋحاني تىلەكتەرى قابىسۋىندا جاتىر. «اباي» رومانىندا ۇلت دوستىعى ءدال وسى تۇرعىدان كورسەتىلەدى.
جاس ابايدىڭ بەتىن اكەسى قۇنانباي كەرتارتپا شىعىسقا — يسلامعا بۇرادى. ەسى ەنە باستاعان اباي باتىسقا — ورىس مادەنيەتىنە ۇمتىلادى. سەمەي كىتاپحانالارىندا، ءوز ۇيىندە ابايدىڭ سارىلىپ ورىس كىتاپتارىنا ءۇڭىلۋىن، بالالارىن ورىس مەكتەبىنە بەرۋىن، ميحايلوۆ، اندرەيەۆتەرمەن دوستاسۋىن بىلاي قويعاندا، تاتيانانىڭ قازاقشا سويلەۋىندە تەرەڭ سىر جاتىر. پۋشكين ورىس قىزىنىڭ ءحالىن، مۇڭىن ەگىلە وتىرىپ جازسا، اباي دا ەگىلە وتىرىپ، سول تاتياناعا قىرداعى قازاق قىزىنىڭ ءۇنىن قوستى. قوسىلعان بۇل ۇندەر بۇكىل قازاق دالاسىنا جايىلدى. اباي اۋدارمانى كاسىپ ەتكەن ونى قوزعاعان ەكى حالىقتىڭ قابىسقان مادەني، رۋحاني ارماندارى ەدى. اۋەزوۆ بۇل جايدى ۇلكەن ماحابباتپەن، شەبەر، كوركەم، تەرەڭ جازعان. ۇلت دوستىعى دەگەندى حالىقتىق ماعىنادا العان.
روماننىڭ ءتىلى ورامدى، ماعىنالى، تاپقىر ەكەندىگى ءوز الدىنا، سونىمەن قوسا باي. سالاقتىقتان، بىلمەگەندىكتەن، كەيدە ءتىپتى جالعان ساقتىقتان حالىق جاساعان ءبىرسىپىرا ءتىل ادەبيەتىمىزدەن قاعاجۋ قالىپ ءجۇردى. «اباي» رومانىندا حالىق ءتىلى كەڭ قولدانىلعان، ولاردىڭ قايسى بىرىنە اۆتور جاڭا ءمان سالا، جاڭا اسەر بەرە وتىرعان. جىلدار وتەر، ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز جازۋشىنىڭ، كىتاپتىڭ ءتىل بايلىعىن تەرەڭ زەرتتەيتىن بولار، سوندا «اباي» رومانىنىڭ بۇل قاسيەتى ارتا تۇسەتىندىگىندە كۇمان جوق.
اباي ءداۋىرى تۇگىلى كولحوزداسۋدان بۇرىنعى اۋىلدى وسى تۇنگى جاستاردىڭ كوبى بىلمەيدى. ويتكەنى، ءتىپتى تەز وزگەردى اۋىل، وراسان وزگەردى. ءبىزدىڭ ءوزىمىز «اباي» رومانىنداعى حالىقتىق كەيبىر سالتتاردى بىلمەيمىز. تاريحتى تەك تاريحي عىلىمداردان عانا ۇيرەنۋگە جەتىمسىز. جاقسى شىعارما وقۋشىعا ەستەتيكالىق ءلاززات بەرۋمەن قاتار، ءبىلىم دە بەرەدى ءومىر تانۋعا جاردەم ەتەدى. وتكەن قاۋىمنىڭ سالتىن، ادەت-عۇرپىن، كۇنكورىس تاسىلدەرىن، جالپى ەلدىك قاعيدالارىن ءبىلۋ قاجەت دەسەك، «اباي» رومانى بۇل جاعىنان دا وتە قۇندى كىتاپ.
وسى كىتاپ جيىرماسىنشى، وتىزىنشى جىلدارى تۋماي كەلىپ، قىرقىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قالاي تۋا قالدى؟ ونىڭ باس سەبەبى: پروزامىز قىرقىنشى جىلدارعا دەيىن ەسەيە المادى. «اباي» رومانى سياقتى روماندى تەك ەسەيگەن، وسكەن پروزانىڭ ورتاسىنان شىعادى.
«اباي» رومانىن ءسوز قىلعاندا سوسياليستىك رەاليزم ءادىسى قالاي قولدانىلدى ەكەن — دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. بۇل سۇراققا دۇرىس قولدانىلعان، دەپ تۋرا ايتامىز. بۇعان بار كۇشىن سالىپ، ءبىر جاعىنان — كەرتارتپالىقتى ەسكىلىكتى جەك كورۋگە باۋلىسا، ەكىنشى جاعىنان — بار قۋاتىن سالىپ، بولاشاققا، الداعى جارقىن جاقسىلىققا تارتادى. وسى ەكى سيپات تاريحتىق رومانداعى سوسياليستىك رەاليزمنىڭ ايقىن ايعاعى بولادى.
اۋەزوۆ جازۋشىلاردىڭ III سەزىنىڭ قارساڭىندا ون ءۇش، ون ءتورت جىلدىق ەڭبەگىن اياقتادى. بۇل ءوزى كولەمى ەكى مىڭ، بەتكە جۋىق، ءتورت كىتاپتىق سەريا. بۇندا ءبىر حالىقتىڭ جارىم عاسىرلىق ءومىرى بار. سول جارىم عاسىرلىق ءومىر روماندا كوركەم تىلمەن كەڭ كولەمدە كورسەتىلىپ وتىر. اتاقتى اقىن، ويشىل، ناعىز حالىق ۇلى ارقىلى كورسەتىلىپ وتىر. ءتورت كىتاپتىق بۇل ءبىر توپ رومان ءومىر تاقىرىبىنىڭ ءبارىن جاعىمدى گەرويدىڭ تاعدىرى مەن تارتىسى ارقىلى بەرەدى. ول — اقىل، قۋاتى زور، ينتەللەكت! باي گەروي. ەندەشە بۇل الۋانداس روماندار ەڭسەسى بيىك، ءىرى مادەنيەتتى ۇلگى ەتەدى. جوعارى ساپالى ادەبيەتتىك مادەنيەتتى تانىتادى. بۇل ءبىر توپ روماننىڭ جايىن وسى سەزدە ءسوز قىلعاندا ءبىز ءبىر نارسەنى باتىل ايتا الامىز. قازاق سوۆەت ادەبيەتى اباي جايىنداعى ءتورت كىتاپپەن بۇكىلوداقتىق، كوركەم ادەبيەت قورىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى دەيمىز.
قازاق سوۆەت ادەبيەتى عانا ەمەس، بۇكىل سوۆەتتىك سوسياليستىك ادەبيەتىمىزدىڭ ەكى سەزد اراسىنداعى ۇلكەن تابىستارىنىڭ ءبىرى وسى اباي جايىنداعى روماندار دەۋگە باتىلىمىز بارادى.
اتالىپ وتىرعان رومانداردىڭ ءبىرىنشى كىتابىندا جازىقسىز كەدەي قودار قۇنانباي قولىمەن تۇيەنىڭ وركەشىنە اسىلىپ ولتىرىلگەن ەدى. ەندى سوڭعى كىتاپتىڭ ەڭ سوڭعى بەتتەرىنىڭ بىرىندە اباي ورىس ريەۆوليۋسيونەرلەرى پاۆلوۆپەن سىرلاسا ءجۇرىپ، 1905 جىل ريەۆوليۋسياسىنىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقان دابىلىن ەستيدى. سونى اڭساپ ءجۇرىپ قايتىس بولادى.
جاڭاعى جاقسى سارىندى ەستىگەننەن كەيىن اباي الىس بەلدىڭ ار جاعىندا اتىپ كەلە جاتقان تاڭ بارىن سەزىنىپ، سونى جۇرتىنا وسيەت ەتىپ وتەدى. بۇل جونىندە گەرسەن ايتقان ءبىر ءسوز ەسكە تۇسەدى. گەرسەن گريبوەدوۆتىڭ «اقىل ازابى» پەساسىنداعى چاسكيي تۋرالى: «ونىڭ گەرويى جىراق، كوكجيەگىنىڭ شەتىندە عانا بولسا دا، قيال مەكەنىن كورۋگە ىنتىعادى» دەگەن ەدى.
اباي بالا شاعىنان باستاپ ءوزىنىن، ءولىم ساعاتىنا جەتكەنشە ۇزاق، تاريحتىق جول كەشەدى. اباي مەن بىرگە ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحي دا، ازيالىق ورتا عاسىر داۋىرىنەن 1905 جىل ريەۆوليۋسياسىنىڭ تابالدىرىعىنا تاقاپ كەلگەنى كورىنەدى.
اباي جايىنداعى روماندار تاريحي روماندارعا جاتادى. ارينە، بۇدان ەشبىر ءمىنسىز، ول تۋرالى جاق اشپا، دەگەن ۇعىم تۋمايدى. سىناۋعا، مىنەۋگە بولادى. ءبىراق ونىڭ بىردە-بىرى اتالعان قاسيەتتەرىن جويا المايدى. اباي جايىنداعى روماندار تەك وسكەن پروزانىڭ ورتاسىنان شىعاتىن بولسا، سول وسكەن پروزانىڭ وزىنە ۇلگى دە بولا الادى. ءبىز ەندى پروزامىزعا اباي جايىنداعى رومانداردىڭ دارەجەسىنەن قارايتىن بولدىق.
مۇحتار اۋەزوۆ تاريحي تاقىرىپتى تاماشا مەڭگەردى. ال، بۇگىنگى تاقىرىپتى ەركىن مەڭگەرە الماي كەلەدى. ول ۇلكەن دراماتۋرگ بولا تۇرا، قازاق تەاترىنىڭ پەردەسىن الدىمەن ءوزى اشقان دراماتۋرگ بولا تۇرا، دراماتۋرگيامىزعا ون جىلدان بەرى ەلەۋلى ەشتەڭە قوسا المادى.
قازاقستان ەگىن، مال بايلىعىن دامىتۋ جولىندا ءقازىر سونداي بيىككە كوتەرىلىپ بارادى، ونداي بيىككە ەشقاشان شىققان ەمەس. شىعۋ ءۇشىن پارتيا مەن ۇكىمەت قازاقستانعا بارلىق جاعدايدى جاساپ جاتىر، بۇكىل سوۆەت جۇرتشىلىعى بولىپ كومەكتەسىپ جاتىر. ءبىز جازۋشىلار كوز الدىمىزداعى بۇل ۇلى ۋاقيعانىڭ ەپوپەياسىن جاساۋعا مىندەتتىمىز. ەپوپەيا بىردەن جاسالماس، ونى اركىمنەن تالاپ ەتۋگە دە بولماس. ال، ءار جازۋشىعا سەن وسى ۇلى ىسكە نەمەن كومەكتەستىڭ؟ — دەپ ابدەن ايتامىز. سونىڭ ىشىندە اۋەزوۆكە ەرەكشە ايتۋعا تۋرا كەلەدى. ول، ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ گەرويلارىن دا ابايدى سۇيگەندەي ءسۇيىپ، اباي وبرازىنداي زور وبرازدار جاساۋعا مىندەتتى.
اعا جازۋشىلاردىڭ ءبىرى — ءسابيت مۇقانوۆ. ادەبيەتىمىزدە ول قاتىناسپاعان جانر كەمدە كەم. ول بىردە اقىن، بىردە پروزاشى، بىردە سىنشى، بىردە دراماتۋرگ، كەيدە جۋرناليست. ونىڭ شىعارمالارى، اسىرەسە پوەزياسى ءبىزدىڭ كوركەم شەجىرەمىز سياقتى: ۇلى وكتيابردى، ازامات سوعىسىن، نەپ-تى، بەسجىلدىقتاردى، ۇلى وتان سوعىسىن — ەلىمىزدە بولعان ەلەۋلى وزگەرىستەردىڭ ءبارىن جىرلاعان. قازاق سوۆەت پوەزياسىن جاساۋدا مۇقانوۆتىڭ ورنى ۇلكەن. «سۇلۋشاش»، «وكتيابر وتكەلدەرى»، «كەشەگى جالشى مەن بۇگىنگى جالشى» سياقتى پوەمالارىن باس قىلىپ، پوەزيامىزعا ونداعان مىڭ، جول ولەڭدەر قوستى. سولاردىڭ ىشىندە جاڭالىق، نوۆاتورلىق از ەمەس. الدەنەشە پەسالار، روماندار بەردى. تاقىرىپ سونىلىعى، جانر بايلىعىن ادەبيەتتىك سيپاتتاردىڭ نەگىزگى ءبىرى دەسەك، مۇقانوۆ ماقالا، وچەركتەرىمەن، ۇساق پەسالارىمەن ءامان الدىڭعى قاتاردا ءجۇردى. راس، ەڭبەكتەرىندە قاتە، كەمشىلىكتەر از بولعان جوق، ءقازىر ەسكىرگەندەرى دە تولىپ جاتىر. ءبىراق، سونىڭ كوپشىلىگى كەزىندە جۇرتشىلىقتىڭ پايداسىنا جارادى.
ءسابيت ءوزىن وسىلاي ۇزاق جولدا سىناي كەلىپ، كەيىنىرەكتە ەكى رومان بەردى. ەكەۋىن دە ورىس ءتىلى ارقىلى بۇكىل سوۆەت حالقى وقىپ وتىر. ول، وزدەرىڭىزگە ءمالىم — «بوتاگوز»، «سىرداريا» روماندارى.
«بوتاگوز» تۋرالى «پراۆدا» گازەتى كەزىندە بىلاي دەپ جازعان: «...ءسابيت مۇقانوۆ قازاقستانداعى حالىق ءومىرىنىڭ ورلەۋ كەزەڭدەرىن تاريحي شىندىققا ساي كورسەتەتىن شىن ماعىناسىندا ۇلكەن ەڭبەك جاسادى».
«پراۆدا» ايتقانداي، «بوتاگوز» شىن ماعىناسىنداعى ۇلكەن ەڭبەك بولدى. ونىڭ باس گەرويى اسقار جاڭا زاماننىڭ، جاڭا ويدىڭ، ريەۆوليۋسيالىق كۇرەستىڭ ادامى. بۇنداي وبرازدى، حالقىمىزدىڭ ريەۆوليۋسيالىق كۇرەسىن كورسەتەتىن بۇنداي روماندى ءبىزدىڭ ىشىمىزدە ازىرگە تەك مۇقانوۆ جاسادى. «بوتاگوز» رومانىن ءقازىر سوۆەت وداعىنان سىرتقى ەلدەر دە وقىپ جاتىر.
سوسياليستىك رەاليزمنىڭ نەگىزىن سالۋشى ۇلى گوركيي ايتادى: ...قوزعاۋشى كۇش بولارلىق ناعىز كوركەم ءتىل — ءسوزدىڭ دالدىگى، ايقىندىعى، اسەرلىلىگىمەن جاسالادى، كىتاپتىڭ كارتيناسىن، حاراكتەرىن، يدەياسىن سولار قۇراستىرادى... ادەبيەتشى، ءوزىنىڭ تەك قالاممەن عانا جازىپ وتىرماي، سوزبەن سۋرەت سالىپ وتىرعانىن ۇمىتپاۋى كەرەك، سالعاندا سۋرەتشى شەبەرلەر سياقتى ادامدى قوزعالتپاي ەمەس، ءامان قوزعالىستا، ارەكەتتە، تاپ، توپ، جەكە ادامدار كۇرەس ۇستىندە ىلعي قاعىسىپ، ايقاسىپ وتىراتىندىعىن ۇمىتپاۋى كەرەك.
الەكسەي ماكسيموۆيچ تاعى ءبىر رەتتە پروزا جايىندا ايتا كەلىپ، بۇل پىكىردى كۇشەيتە تۇسەدى: «ادەبيەتتى ءسوز قوقىستارىنان تازارتۋ ءۇشىن، ءتىلىمىزدىڭ جاتىقتىعى، مولدىرلىگى ءۇشىن، ادەبيەتتىك ادال تەحنيكا ءۇشىن راقىمسىز كۇرەسۋ كەرەك، ولارسىز يدەولوگيانى ناق ايتۋ مۇمكىن ەمەس.
اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىنىڭ نەمەسە مۇسرەپوۆتىڭ «ويانعان ولكە» رومانىنىڭ نەگىزگى قاسيەتى مادەنيەتتىلىگىندە. ولاردىڭ ىشىندە ەرتەگى، ەكزوتيكا، ماقالدار جوق، سوندا دا حالىق ءسۇيىپ وقيدى. ءبىزدىڭ ۇعىمدا مادەنيەتتى شىعارما — حالىقتىق پارتيالىق بولادى؛ حالىقتىق. پارتيالىق شىعارما مادەنيەتتى بولادى. بۇلاردى بىرىنەن ءبىرىن بولۋگە بولمايدى.
كورنەكتى كونە جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبىرى — عابيت مۇسرەپوۆ. ءار جازۋشىنىڭ بويىندا نە ءالدى، نە ءالسىز جاعى بولسا، ونىڭ ءالدى جاعى — ءتىلى، ءستيلى. ول ايتام دەگەنىن بىتقىراتپاي ءدال ايتاتىن ءسوز مەرگەنى. ونىڭ پروزالارىنان ارتىق ءسوز تۇگىل، قويۋى قاشقان ءبىر ءسوز تابۋ قيىن، — سۇلۋ پروزا.
ءسوز سۇلۋلىعىن اركىم ءار ءتۇرلى ۇعىنىپ، ءار جاقتان ىزدەپ ءجۇر. مۇسرەپوۆ تە ءبىر كەزدە اسپانعا شىعىپ قايتتى، اقىرى جەردەن تاپتى. زاتى، سۇلۋ سوزگە بەلگىلەنگەن ءپىشىن نە بەكىتىلگەن ءتىزىم جوق، جازۋشى ءاردايىم ونى ءوزى جاسايدى. ورنىن تاۋىپ قويا بىلسەڭ ءار ءسوز سۇلۋ، ورنىن تاپپاعان ءار ءسوز بۇجىر. سوزگە اسەر بەرە بىلگەن، جاڭا ماعىنا سالا بىلگەن، سەزىم مولشەرىن ۇمىتپاعان جازۋشى ءاردايىم ۇتادى. پۋشكين كەيدە ءبىر ءسوزدىڭ ماعىناسىن، اسەرىن ون-ون بەسكە دەيىن وزگەرتىپ پايدالانعان. وسىنىڭ ءبارى ادەبيەت ءتىلىنىڭ مادەنيەتىن كورسەتەدى. قازاق سوۆەت پروزاسىنىڭ ۇلتتىق ءتىل مادەنيەتىن جاساۋدا اۋەزوۆ پەن مۇسرەپوۆتىڭ قوسقان ۇلەسىن وزگەدەن ەرەكشە ايتۋىمىز كەرەك. اۋەزوۆ تۋرالى ابايعا بايلانىستى ايتىلدى.
مۇسرەپوۆ گوركييدەن ۇيرەنە وتىرا قازاق پروزاسىنا ءبىر توپ اڭگىمە اكەپ قوستى. اڭگىمەلەرىنىڭ كوپشىلىگى بىزدەگى بۇل جانردىڭ ۇلگىسى بوپ قالدى دەسەم ارتىق بولماس. ودان كەيىن «قازاق سولداتىن» اكەپ قوستى. سوعىس تاقىرىبىنا جازىلعان بۇل رومان كوپ تىلدەرگە، سونىڭ ىشىندە شەت تىلدەرگە اۋدارىلسا دا، حالقىمىز ءسۇيىپ وقيتىن كىتاپتاردىڭ ءبىرى بولسا دا، اۆتوردىڭ مۇمكىندىگىن تولىق كورسەتە العان جوق. روماننىڭ تەرەڭدىگى، كەڭدىگى، ۇلى سوعىس بەينەسىن جاساۋى جەتپەگەن ەدى. مۇسرەپوۆ سودان كەيىن «ويانعان ولكەنى» جازدى. جۇمىسشى تابى تۋرالى جازىلعان بۇل رومان ۇلكەن پروزادا اۆتوردىڭ قۋاتى قانشاعا جەتەتىنىن كورسەتتى، قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ەلەۋلى تابىستارىنىڭ ءبىرى بولدى.
«ويانعان ولكە» اۆتوردىڭ جوسپارى بويىنشا ەپوپەيانىڭ تۇڭعىش كىتابى. قازاق دالاسىنا ءوندىرىس كاپيتالى ەنىپ، تۇڭعىش قازاق جۇمىسشىلارى شىعا باستاعان كەزەڭ سۋرەتتەلەدى. روماننان XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاق قوعامىنىڭ ءومىرىن كورەمىز. سول كەزدەگى قازاق ساحاراسى ءوزىنىڭ ويى-قىرىمەن، قىسى-جازىمەن، ءتۇرلى تابيعاتىمەن كوز الدىڭا كەلەدى. ناعىز الەۋمەتتىك رومان بولىپ تابىلاتىن «ويانعان ولكەدە» قازاقتىڭ باي اۋىلدارىنىڭ ءوزى جىكتەلىپ كورسەتىلەدى. پاتريارحالدىق-فەودالدىق ەسكىلىككە ساۋدا كاپيتالىمەن ىمىرالاسىپ، قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان فەودال-بۋرجۋازيالار قاراما-قارسى سۋرەتتەلەدى. جالپى قازاق اۋلىنداعى تاپ قايشىلىعى شيەلەنىسە تۇسەدى دە، سودان اۆتور دۇرىس قورىتىندى شىعارىپ وتىرادى. دالا شونجارلارىنان تەپكى كورگەن قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ ءوز-ارا بىرلىگى ورىس جۇمىسشىلارىمەن بىرلىككە اكەلەدى. ءسويتىپ، ولاردىڭ دوستىعى تەرەڭدەي بەرەدى.
كوپ پلاندى روماندا جازۋشى ادام وبرازىن شەبەر جاساي بىلەتىنىن دە كورسەتتى. اسىرەسە، ۇنامسىز كەيىپكەرلەردىڭ وبرازى ايقىن شىقتى. ولار مەيلىنشە دارالانىپ كورسەتىلدى. اۋىزدارىنان وزدەرىنە ءتان سوزدەر عانا شىعادى. اۆتوردىڭ ولار تۇسىنداعى يۋمورى مەن ساركازمى دا وتكىر.
ءبىراق، ۇنامدى كەيىپكەرلەرگە كەلگەندە جازۋشىدا سەلكەۋلىك بار. بايجان، بۇلانباي، ميحايلو نيەۆوليا، شيلو قارت سياقتى كەيىپكەرلەر كوركەم وبراز بولسا، بايشەگىر، بىكوۆ، ەليزاۆەتا سولاردىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويادى.
«ويانعان ولكە» ءداۋىردى كەڭ قامتيدى دەدىك. ولاي بولسا، اۆتور حالىقتى دا كەڭ قامتۋى كەرەك ەدى. حالىقتىڭ بويىنداعى ادالدىق، ەرلىك، دوستىققا بەرىكتىك، ادامگەرشىلىك، قايىرىمدىلىق، جومارتتىق سياقتى شىنايى قاسيەتتەردى تولىق تا، تەرەڭ اشا سۋرەتتەۋى كەرەك ەدى. ءداۋىردىڭ دە پروگرەسشىلدىك جاقتارى بولاتىنىن بىلاي قويعانداعى بۇنداي ۇلى قاسيەتتەر باسى اشىق نارسە ەكەنى بەلگىلى. ال، عابيت شىعارماسىندا بۇلانباي مەن جابايدىڭ كەيبىر قيمىلدارى، بايجان ءۇيىنىڭ قوناقجايلىعىنان باسقا ەستە قالارلىق قاسيەتتەر تىم از، جۇقا كورسەتىلگەن.
مۇسرەپوۆ تىلگە باي جازۋشى دەدىك. «ويانعان ولكەدە» كەيدە ىلعي ءبىر ءبىرىڭعاي ارىپتەرمەن باستالىپ، قۇرىلاتىن ازىن-اۋلاق جەرلەرىن ايتپاساق، ءتىلى وتە تارتىمدى. جازۋشى ءوز ينتوناسياسىن ايقىن تانىتادى.
«ويانعان ولكەنى» ەلەۋلى تابىسىمىز دەپ قانا قويماي، كورىنىپ تۇرعان ەپوپەيانىڭ باستاماسى دەپ قاراۋىمىز كەرەك. ولاي بولسا اۆتورعا دا ۇلكەن ءۇمىت ارتۋىمىز كەرەك، زور تالاپ تا قويۋىمىز ورىندى. وسى باعىتتا اۆتورعا وي سالارلىق تاعى دا بىرەر ءسوز ايتقىم كەلەدى.
جۇماندى كەلەكەلەي وتىرىپ، وقۋشىعا جەكسۇرىن ەتىپ كورسەتۋى ابدەن دۇرىس. ال، ۋشاكوۆ، يگىلىكتەر دە جاعىمسىز گەرويلار عوي، ولارعا كەلەكە جۇرمەي مە؟ ءجۇرسىن، جۇرمەسىن، وقۋشىعا ولاردى جەك كورسەتۋ جاعى جەتكىلىكتى مە؟ مەنىڭشە ءالى دە جەتىڭكىرەمەي جاتىر.
ورىس، قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ دوستىعى تىم وڭاي جاسالعان. ەگەر سول كۇندەردىڭ وزىندە ۇلت دوستىعى، جۇمىسشى بىرلىگى مىقتى بولسا، ءبىز مىقتادىق، دەپ نەسىنە ماقتانامىز بۇگىن. اۆتور بۇل ارادا شىندىقتى اتتاندىرىپ كەتكەن سياقتى.
تاعى دا ايتا تۇسۋگە بولار ەدى، اۆتور بۇنىڭ ءبارىن ەكىنشى كىتاپقا قالدىرعانمىن دەسە جەڭىپ كەتەدى. سوندىقتان وسىمەن توقتادىم.
شىعارمالاردىڭ ىشىندە سىندى كوتەرەتىنى بار، كوتەرمەيتىنى بار. ءالجاپپار ابىشيەۆتىڭ پروزالارى كوتەرمەيدى. ابىشيەۆ دراماتۋرگيامىزعا ون شاقتى پەسا قوسقان، سولاردىڭ ىشىندە «دوستىق پەن ماحاببات» اتتى جاقسى پەساسىمەن جۇرتشىلىققا ءوزىن تانىتقان كونە جازۋشىنىڭ ءبىرى. ول پروزامەن اينالىسقالى جيىرما شاقتى جىل بولدى. سودان بەرى اجەپتاۋىر كولەمى بار بەس-التى كىتاپ بەردى. («زابال»، «ارمانسىزدار»، «جاس تۇلەك». «ۇلكەن جولدا»، «ساحارا ساۋلەتى»، «تەرەڭ تامىرلار»، «سارجان»)، وسىنىڭ ءبىر دە ءبىرى حالىقتىڭ ەسىندە قالدى ما ەكەن؟
ار جاعىن ايتپاعاندا، اۆتوردىڭ وسكەن كەزدە، كەيىنگى جەتى-سەگىز جىلدا جازعان ءتورت كىتابىنىڭ ءبىر دە ءبىرى ءساتتى شىقپادى. «جاس تۇلەك» تۋرالى «كاز. پراۆدا» — «قيسىق اينا» دەسە، «ادەبيەت گازەتى» — «سوۆەت جاستارىنىڭ وبرازىن ءبۇلدىرۋشى» دەپ جازدى. «ۇلكەن جولدا» قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنەن تومەن باعا الدى. «ساحارا ساۋلەتىن» جازۋشىلار ۇيىمى ءبىر اۋىزدان جامان شىعارما دەپ سوكتى. «تەرەڭ تامىرلاردى» پرەزيديۋم كەپ ىستەۋ كەرەك دەگەن ەدى. ىستەلىپ، كىتاپ بولعاننان كەيىن «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالى: «كوركەمدىك، يدەيالىق جاعىنان تالاپقا ساي ەتىپ شىعارا الماعان» دەپ جازدى.
وسى پىكىرلەردىڭ ءبىر دە بىرىنە قارسىلىق بولعان جوق. حالىق بەكىتتى.
وسكەلەڭ ادەبيەت كۇشىن وقتىن-وقتىن ەسەلەپ وتىرادى. ادەبيەتكە كەلگەن ءاربىر جاڭا ادام، جاس ادام ازدى-كوپتى جاڭالىق الا كەلەدى، تولىقتىرادى، جاڭارتادى. پروزامىزعا سوعىستان كەيىنگى جىلداردا كەلگەن جاستاردىڭ ىشىندە ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، سافۋان شايمەردەنوۆ، بەردىبەك سوقپاقبايەۆتى اتاپ كەتۋگە بولادى.
نۇرپەيىسوۆ سوعىس ومىرىنەن الىپ «كۋرليانديا» اتتى رومان، شايمەردەنوۆ ستۋدەنتتەر ومىرىنەن الىپ «بولاشاققا جول» اتتى رومان جازدى. ەكەۋى دە ادەبيەت ەڭبەگىن روماننان باستاعان جاستار. تاجىريبەسىزدىككە بايلانىستى كوپ كەمشىلىكتەر بولسا دا، بۇل ەكى رومان اۆتورلارى ءۇشىن ۇلكەن تابىس، ادەبيەتىمىز ءۇشىن ۇلكەن تابىستىڭ سەنىمدى كەپىلى دەۋگە بولادى. ءبىز، جازۋشىلار ادەبيەتتىك بۇنداي نارەستەلەردىڭ دۇنيەگە كەلۋىن ءاردايىم قۋانىشپەن قارسى الۋىمىز كەرەك. ءبىراق، قۋانىش ۇستىندە نارەستەنى ازامات دەپ داۋرىقپالىق. كەيدە ونداي داۋرىعۋ قانى ىستىق جاس ادامدى ەسىنەن تاندىرۋعا دەيىن اپارادى. سوندىقتان، قۋانا وتىرىپ، جارق ەتكەن جاستى اتا-اناسىنداي تاربيەلەپ ەسىرۋ ءبىزدىڭ كوللەكتيۆتىڭ، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە اعا جازۋشىلاردىڭ موينىنان تۇسپەيتىن مىندەت.
نۇرپەيىسوۆ پەن شايمەردەنوۆتىڭ روماندارى، سوقپاقبايەۆتىڭ كەيبىر اڭگىمەلەرى مەن «الىستاعى اۋىلدا» اتتى پوۆەسى قازىرگى كۇيىنىڭ وزىندە كەيبىر سارىكىدىر جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارماسىنان جوعارى تۇر. ال، اۆتورلاردىڭ ءوز مۇمكىندىگىنەن تومەن تۇر.
ءبارىن تالداۋعا ۋاقىت جەتپەيدى. تەك سوعىستان كەيىنگى جىلداردىڭ ىشىندە وتىز شاقتى رومان، پوۆەستەر جازىلدى. سولاردىڭ ىشىندە مەكتەپ ومىرىنەن الىنعان مۇقان يمانجانوۆتىڭ «العاشقى ايلارى»، كولحوز ومىرىنەن الىنعان
عابدول سلانوۆتىڭ «كەڭ ءورىسى»، بالىقشىلار ومىرىنەن الىنعان ءابۋ سارسەنبايەۆتىڭ «تولقىندا تۋعاندارى» سياقتى ءسوز قىلارلىق شىعارمالار بار.
قازاق سوۆەت پروزاسى جايىندا مىنانداي قورىتىندى جاساۋعا بولادى: كۇمان جوق، وسكەن پروزا. ءوسۋدىڭ دە ءوسۋى بار. مىسالى: ءجۇز گەكتار ەگىننىڭ ون گەكتارى عانا جيىرما سەنتنەردەن استىق بەرىپ، قالعانى بەس-التى سەنتنەردەن بەرسە، قالاي ءوستى دەر ەدىك؟ تۇتاس ءوسۋ كەرەك. ءبىز بۇل دارەجەگە ءالى جەتكەنىمىز جوق.
پروزامىزدىڭ ەندى ءبىر كەمشىلىگى — ۇساق جانرلارى تىم شابان ءوسىپ كەلەدى. بۇلار پروزانىڭ بۇتاعى، جاپىراعى سياقتى. بۇلارسىز كوركەيمەيدى پروزا.
سوڭعى ۋاقىتتىڭ ىشىندە قازاق سوۆەت پوەزياسى بۇرىنعى قالپىنان ءبىرتالاي ىلگەرى كەتتى. جازۋشىلارىمىز ولاردىڭ ىشىندە اقىندارىمىز ۇلى وتان سوعىسىنا ولەڭىمەن عانا ەمەس، قولىنا قارۋ الىپ، وزدەرى دە قاتىناستى. جەڭىس تۋىن حالىقپەن بىرگە تىگىستى.
وتاندى جاۋدان قورعاۋ، جەڭىسكە شاقىرۋ تۋرالى جازىلعان قازاق اقىندارىنىڭ ولەڭ-جىرلارىنان پاتريوتتىق سەزىم، سوۆەت حالقىنىڭ مايدانداعى، تىلداعى ەرلىك ىستەرى ايقىن سەزىلىپ تۇردى.
سوعىس كۇندەرىندەگى قازاق پوەزياسىن ايتقاندا، جامبىلدى4 ورنى وزگەشە ەكەنىن اتاپ ايتۋىمىز قاجەت. جاسى جۇزگە جاقىنداعان قارتتى فاشيست باسقىنشىلارىنىڭ شابۋىل جاساۋى قاتتى اشىندىردى. ونىڭ ولەڭدەرىنەن ىزا بوراپ جاتتى. موسكۆا، لەنينگراد، ستالينگراد تۇبىندەگى ۇرىستاردا سوۆەت ازاماتتارى كورسەتكەن تاريحتا تەڭدەسى جوق ەرلىكتەردى ول شارىقتاي جىرلادى، ونىڭ جىرلارى بۇكىل سوۆەت پوەزياسىنىڭ الدىڭعى قاتارىنان ورىن الدى. جامبىلدىڭ توڭىرەگىنە توپتالعان دوسكەي، نۇرپەيىس، شاشۋباي، نارتاي، قۋات تاعى سول سياقتى اۋىز ادەبيەت وكىلدەرى دە حالىقتى جەڭىسكە شاقىرۋدا از قىزمەت اتقارعان جوق.
ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ەرلىك ىستەرىنەن ءبىر توپ پوەما تۋدى. بۇلاردىڭ كوركەمدىك دارەجەسىن سالىستىرعاندا قاسىم امانجولوۆتىڭ «ابدوللاسى» بارىنەن جوعارى دەۋگە بولادى.
وقۋشى قاي جانرداعى شىعارمادان بولسا دا حالىقتىڭ ءىسىن، ويىن، سەزىمىن كورگىسى كەلەدى. قازاق اقىندارى ويدى، سەزىمدى باتىل جىرلايتىن دا، ىسكە كەلگەندە تايقاقتاي بەرەتىن. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى وسى ءىستىڭ ءوزىن كورسەتۋگە باتىل كىرىستى. تايىر جاروكوۆتىڭ «جاپاندى ورمان جاڭعىرتتى» دەيتىن پوەماسى مەن حاميت ەرعالييەۆتىڭ «ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىزى» اتتى پوەماسى سوۆەت ادامدارىنىڭ تابيعاتتىڭ مىلقاۋ كۇشىن جەڭۋ جولىنداعى ەرلىك ەڭبەكتەرىنە ارنالعان. جۇبان مولداعالييەۆتىڭ «نۇرلى جول» پوەماسى جاس جۇمىسشىلاردىڭ كادرىن دايارلاۋ ىسىنە ارنالعان. ديحان ابىليەۆتىڭ «التاي جۇرەگى» اتتى پوەماسى بۇرىنعى ريددەر زاۆودىنىڭ ازامات سوعىسى كەزىندە جاۋ قولىنان ءبۇلىنۋى، سوۆەت وكىمەتىنىڭ قازاقستاندا ىرگەسى بەكىگەننەن كەيىن قايتادان اشىلۋى جايىندا باياندايدى.
بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ ماقساتى پوەزيامىزدان ۇلكەن ورىن الدى. بۇل جونىندە اسىرەسە ۇساق ولەڭدەر كوپ قىزمەت اتقارادى. «بەيبىتشىلىك داۋسى» دەگەن اتپەن ولەڭدەردىڭ قالىڭ جيناعى شىقتى.
تەك سوعىستان كەيىنگى جىلداردىڭ وزىندە اقىندار ولەڭ، پوەمالاردىڭ ونداعان جيناعىن بەردى. بۇل جيناقتار وتانىمىزدا جاسالىپ جاتقان ۇلى ىستەردىڭ، قايناعان جىگەردىڭ بوراعان ۇشقىنى ءتارىزدى.
اقىندارىمىز ورىستىڭ جانە دۇنيە جۇزىلىك پروگرەسشىل ادەبيەتتىڭ پوەزيالىق قىمبات مۇرالارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋدا دا از ەڭبەك ەتكەن جوق.
وسىنداي جاقسى جاقتارىمەن قاتار، پوەزيامىزدا كەمشىلىكتەر مەن قاتەلىكتەر دە بولماي قويعان جوق. كەيبىر اقىندار مايدانداعى قازاق جاۋىنگەرلەرىن اتانىڭ ارۋاعىنا سيىنۋعا شاقىردى. وتاندى قازاقستاندىق تار ماعىنادا ءتۇسىنۋ دە سوڭعى جىلداعى قازاق پوەزياسىنان تابىلادى.
بۇل قاتەلىكتەردىڭ بارىنە پارتيا، ادەبيەت جۇرتشىلىعى كەزىندە ءوز پىكىرىن ايتىپ، تۇزەتىپ وتىردى.
جازىلعان ولەڭ، پوەمالار كوپ بولعانمەن، ءالى دە كوركەمدىك جاعىنان كوپ كوتەرۋدى تىلەيدى. پوەزيامىزدىڭ ەلەۋلى جەتىستىكتەرى بولا تۇرسا دا تالاپ دارەجەسىنەن تومەن ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. وسىعان بايلانىستى كەيبىر باستى كەمشىلىكتەردى اتاپ كورسەتپەسكە بولمايدى.
كوركەم شىعارمانىڭ قاي قايسىسىندا بولسا دا اۆتور وقۋشىعا ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋگە تىرىسىپ وتىرادى. ءوزىنىڭ جاقسى دەگەنىن جاقسى، جامان دەگەنىن جامان كورسەتكىسى كەلەدى. بۇل ءۇشىن شىعارما الدىمەن ۇعىمدى بولۋى شارت.
حاميت ەرعالييەۆ — سوعىس كۇندەرىندە كورىنگەن، پوەزياعا ءوز ەرەكشەلىگىمەن كەلگەن اقىن. ول بۇگىنگى تاقىرىپقا جۇيەمەلەتە ءتورت پوەما جازدى. بۇل پوەمالاردا ونىڭ توقتالماي ىزدەنىپ، ورلەپ كەلە جاتقانى سەزىلەدى. ءبىراق، ورلەۋ جولىندا ءبىر نارسەنى بايقاماي كەلەدى. جاڭالىق دەپ كەيدە ۇعىمسىزدىق جاسايدى. مىسالى: «سامولەتكە» «سامال وتتى» ۇيقاستىردى. وتتا سامال بولا ما؟ بۇنداي ماعىناسىز نە ويلاپ وتىرىپ ماعىناسىن ازار تۇسىنەرلىك ۇيقاستاردى جاڭالىق دەپ ۇسىنادى.
پوەزيا ۇعىمدى بولۋىمەن قوسا اسەرلى بولسىن. ويتكەنى، ۇعىمدىنىڭ ءبارى اسەرلى بولا بەرمەيدى. اسەردىڭ ءوزى ءار قيلى.
ءبىر اسەر — ءومىر بويى ويىڭنان كەتپەيدى، ءبىر اسەر — سول ارادا قالىپ قويادى. پوەزيادان ءبىز ۇمىتىلمايتىن كۇشتى اسەر ىزدەيمىز. وسى جونىندە كونە اقىندارىمىزدىڭ، ۇزبەي جازىپ، ۇلكەن تاقىرىپقا بارعان اقىندارىمىزدىڭ ءبىرى — ديحان ابىليەۆكە از توقتالامىز.
ابىليەۆتىڭ «التاي جۇرەگى» ءوندىرىس تاقىرىبىنا ولەڭمەن جازىلعان رومان. بۇل ۇلكەن ەڭبەكتى وقىپ وتىرعاندا تالاي ۋاقيعامەن، تالاي ادامدارمەن كەزدەسەسىڭ.
روماندى مازمۇندى، قىزىقتى ەتۋ ماقساتىمەن ۋاقيعا كوبىرەك الىنعان. ۋاقيعا، ادام كوبەيگەن سايىن اۆتوردىڭ جاۋاپتىلىعى ارتادى، ورىنداي السا جاقسى، ورىنداي الماسا بورىشتى بولىپ قالادى. ابىليەۆ بۇل جونىندە دە وقۋشىعا بورىشتى. ۋاقيعالار بارعان سايىن دامىپ وتىرمايدى، سيۋجەتتىڭ، ولپى-سولپىسى كوپ، كومپوزيسيا مىقتى ەمەس. رومان تىم شاشىراڭقى، كوپ ءسوزدى.
تۇپتەپ كەلگەندە شىعارمانىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ەكى نارسە — پىكىر مەن ءتىل. روماننىڭ قۇباتوبەل عانا ءتىلى بار. پايدالى پىكىرلەرى از ەمەس. ءبىراق، جاڭالىق ايتقانى از.
ابىليەۆتىڭ رومانى جايىندا ايتىلعان بۇل پىكىرلەر تەك وعان ايتىلعان جوق. ويتكەنى، ول رومانداعى كەمشىلىكتەر بۇگىن تاڭداعى قازاق پوەزياسىنداعى باستى كەمشىلىكتەر. پوەزيامىز وندىرىسكە باتىل ارالاسقانىن «التاي جۇرەگى»، «قىردا تۋعان قۇرىش» سياقتى پوەمالار ايقىن كورسەتتى، سونىمەن قاتار بۇل پوەمالار شەبەرلىك دارەجەسى جەتپەي جاتقانىن دا كورسەتتى.
ءبىزدىڭ پوەزيا ءبىرسىپىرا قالىپتاسقان پوەزيا. ابايدى، جامبىلدى بىلاي قويعاندا، مۇقانوۆتىڭ «سۇلۋشاشى»، جاروكوۆتىڭ «تاسقىنى»، تاجىبايەۆتىڭ «ابىلى»، امانجولوۆتىڭ «ابدوللاسى»، ەرعالييەۆتىڭ «ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىزى» سياقتى، تابىسىمىز دەپ يمەنبەي ايتارلىق پوەمالار جاسالىپ قالدى. ءبىز بۇگىنگى پوەزيانى، سىناعاندا وسى جەتكەن دارەجەدەن تومەن تۇسپە، اسىپ ءتۇس، دەگەن ماعىنادا سانايمىز.
ءبىزدىڭ پوەزيادا ورىس ۇلگىسىمەن جازىلعان: ساراڭ ءسوزدى، ماعىنالى، سۋرەتتى، جانعا جىلى ۇساق ولەڭدەر، ولەڭ سيكلدەر! كورىنە باستادى. ۇساق ولەڭدەردى بوس سوزدەن ارىلۋ باعىتى ايقىن بايقالادى. ال، پوەمالاردا سۋ ءالى كوپ. ارزان اقىل، جالاڭاش ۇگىتتەردىڭ ورنىنا ءومىر سۋرەتىن، سول ءومىردى جاساۋشىلاردىڭ ءىسىن، سيپاتىن، ويىن شەبەر تىلمەن، ۋاقيعا ەتىپ ايتىپ بەرە الماي كەلەدى اقىنداردىڭ كوبى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا شەبەرلىك جەتپەي جاتىر. ءالى دە جاقسى يدەيانىڭ تاساسىمەن جوندەۋ شىعارمالار ءوتىپ كەتىپ ءجۇر. يدەيا جونىندە قانداي جوعارى تالاپ قويساق، كوركەمدىك جونىندە دە سونداي جوعارى تالاپ قوياتىن كەز جەتتى.
دراماتۋرگيا ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزگە پوەزيادان دا، پروزادان دا كەيىن قوسىلعان، وكتيابردەن تۋعان جانر. ۇلگىنى ول ورىستان، ورىس ارقىلى دۇنيە جۇزىلىك كلاسسيكادان الىپ كەلەدى. قازىرگى قازاق دراماسى قالىپتاسقان، بۋىنى قاتقا ادەبيەتىمىزدىڭ ءبىر سالاسىنا اينالدى، قالاي سىناساق تا، قانداي تالاپ قويساق تا كوتەرەدى.
ەكى سەزدىڭ ارالىعىندا ونداعان پەسالار جازىلعان ەكەن. سولاردىڭ ىشىندە مۇسرەپوۆتىڭ «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋى»، «امانكەلدىسى»، اۋەزوۆتىڭ «قوبىلاندىسى» مەن لەونيد سوبوليەۆپەن بىرىگىپ جازعان «ابايى»، ابىشيەۆتىڭ «دوستىق پەن ماحابباتى»، قۇسايىنوۆتىڭ «كوكتەم جەلى»، تاجىبايەۆتىڭ «گۇلدەن، دالاسى»، اۋەزوۆ پەن ابىشيەۆتىڭ «نامىس گۆاردياسى» سياقتى پەسالاردى، كەيبىر كەمشىلىكتەرىن كورە تۇرا، دراماتۋرگيامىزدىڭ ەلەۋلى تابىسى دەۋگە بولادى.
جاڭا تاقىرىپقا جازىلعان ونداعان پەسالاردىڭ ساحنادا ءبىرى ازىراق، ءبىرى كوبىرەك تۇردى. اينالىپ كەلگەندە كوبىنىڭ ءومىرى قىسقا بولدى. ەسكى تاقىرىپقا جازىلعان پەسالار از، ءبىراق، ءومىرى ۇزاق بولدى. سولاردىڭ ىشىندە «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» ءتىپتى ساحنادان تۇسپەدى، اقىرى موسكۆا ساحناسىنا كوتەرىلدى.
ەسكى تاقىرىپتى پەسالارى نەگە ۇزاق، جاڭا تاقىرىپتىڭ پەسالارى نەگە قىسقا جاسايدى؟ بۇنىڭ سەبەبىن تاپپايىنشا جاقسى پەسا جازۋ قيىن.
مەنىمشە، ەسكى تاقىرىپقا جازىلعان پەسالار ادام تاعدىرىنا قۇرىلعان. ونىڭ ادامدارى ايانباي كۇرەسەدى. كۇرەس ۇستىندە عانا ايقىن وبراز جاسالادى. ايقىن وبراز ەستە قالادى.
جاڭا تاقىرىپقا جازىلعان پەسالاردىڭ كوبى ادام تاعدىرىنا بارمايدى، كۇرەستەرى كوبىنەسە ءالسىز، ايەنشەك، كەيدە ءتىپتى جالعان. سوندىقتان، كورۋشىنىڭ كوڭىلىن قوزعاي المايدى.
ءبىزدىڭ دراماتۋرگتەر وسى جايدى بىلە تۇرا باتىل كۇرەسكە بەتتەمەي كەلەدى. ولار، شيەلەنىسكەن كۇرەس ءبىتىمسىز تاپ تارتىسىنداي عانا بولادى، بىزدە ونداي تاپتار جوق دەپ ويلايدى. بۇل ويدىڭ اقىرى كونفليكتىسىز جازۋعا بولادى، دەگەن «تەورياعا» دەيىن اكەلگەنى بەلگىلى. ول «تەوريا» قۇلاسا دا، شالىعى پەسالاردا ءالى بار.
تىرشىلىك بار جەردە كۇرەس بىتپەيدى، تەك حاراكتەر! وزگەرىپ وتىرادى، دەيدى ماركسيستتەر. بۇل شىندىقتى ءبىز كۇندە كورىپ كەلەمىز. مىسالى، قازاقستان بيىل تىڭدى مەيلىنشە كوپ ايىردى. بۇرىن ەش ۋاقىتتا ول مولشەردە ايىرعان ەمەس. وسى زور ءىس وڭاي ورىندالدى ما؟ بىزدە تاپتىق انتاگونيزم بىلىمسىزبەن، شەبەردىڭ ولاقپەن، ۇقىپتىنىڭ سالاقپەن، شاپشاڭنىڭ شابانمەن، — قىسقاسى پروگرەسشىل، كوممۋنيستىك يدەيا مەن كەرتارتپا ادەتتەردىڭ كۇرەسى. ول سوعىستان الدەقايدا قيىن، الدەقايدا ۇزاق. ودان ساتيرا، كومەدياعا دا، دراما، تراگەدياعا دا تاماشا ۋاقيعالار تۋىپ جاتىر. سايىپ كەلگەندە ايتارىم: جاڭا تاقىرىپتىڭ پەسالارىن دا ادام تاعدىرىن شەشەرلىك شيەلەنىسكەن كۇرەسكە قۇرۋعا ابدەن بولادى.
ساتيرا، تيپيچنوست جايىندا پارتيا عىلىمدىق ايقىن تۇسىنىك بەردى. شىعارمانى تالقىلاۋ ۇستىندە سوندا دا داۋلاسىپ كەلەمىز. سەزد بۇل داۋعا سوقپاي كەتە المايدى. مەن تاعى دا ايىرىلعان تىڭداردى مىسالعا الامىن.
تىڭ جوسپارى ارتىعىمەن ورىندالعانى ءمالىم. بۇل ادەبيەتكە دە ۇلكەن تابىس، اسا ساۋلەتتى كورىنىس بولىپ ەنەدى. ونىڭ ەڭسەسى بيىك، جارقىن ءجۇزدى گەرويلارىن جازۋشى ءسۇيىپ جازادى، حالىق ءسۇيىپ وقيدى. ال وسى تىڭ جايىندا جاعىمسىز گەروي جاساۋعا بولا ما؟ نەمەسە جامان ىستەگەن سوۆحوزدى كورسەتۋگە بولا ما؟ مەنىمشە ابدەن بولادى. ويتكەنى، وندايلار از دا بولسا بار. وبوبششەنيە جاساۋ ءۇشىن ونىڭ كوپ بولۋى شارت ەمەس.
ءبىرسىپىرا جازۋشىلار، سىنشىلار وبوبششەنيەگە كەلگەندە شاتاسىپ ءجۇر. اڭقاۋ سىنشى، تىڭ جوسپارى ارتىعىمەن ورىندالادى، كوپشىلىك جاقسى ىستەدى دەيدى دە، ادەبيەتتە جامان ىستەۋشى كەزدەسسە، ءبۇل تيپيچنىي ەمەس دەپ داۋلاسادى. اڭقاۋ جازۋشى جامان ىستەگەن ازعا وشىگەدى دە جاقسى ىستەگەن كوپتى ۇمىتادى. ءسويتىپ ەكەۋى دە ءومىردىڭ قيسىق ايناسىن قالاي جاساعانىن بىلمەي قالادى.
گاپ، وبوبششەنيە جاساي بىلۋدە. جاساي بىلسەڭ ازدىڭ ءوزى تيپيچنىي. شىعاناق بەرسييەۆ تارى ءونىمىن ارتتىرۋدا سان رەت جەر جۇزىلىك رەكورد جاسادى. دۇنيە بىلەتىن شىعاناق ازىرگە بىرەۋ عانا. سول ءبىردىڭ وزىنەن وبوبششەنيە جاساۋعا بولادى. ويتكەنى، ول ءبىر — مىڭنىڭ الدىن بارلاۋشى. ريەۆوليۋسيالىق رومانتيكا سول بارلاۋشىنىڭ كورگەنىن ميلليونعا جەتكىزەدى.
ءبىزدىڭ پەسالارىمىز بۇل دارەجەگە ءالى كوتەرىلگەن جوق.
دراماتۋرگتارىمىزدىڭ ءبىرسىپىراسى سوسياليستىك رەاليزم ءادىسىن ەكى تۇردە بۇرمالاپ ءجۇر. سونىڭ ءبىرى — ريەۆوليۋسيالىق رومانتيكا، دەپ پەسادا فوكۋس، جالعان ۋاقيعالار جاساۋ. ەكىنشى — رەاليزم دەپ ناتۋراليزمگە بارۋ. ءاربىر وبوبششەنيە نانىمدى بولعاندا عانا، ءومىر شىندىعى كوركەمدىك شىندىققا كوتەرىلگەندە عانا سوسياليستىك رەاليزم ءادىسى بولا الادى. پەسالاردا تاعى دا كەزدەسە بەرەتىن كەمشىلىكتەر — بىر-بىرىنە ۇقساستىق، سحەما. سونى پىكىر، جاڭا حاراكتەرلەر از. درامالىق ءتىل ءالسىز. ناشار ءتىل پەسانىڭ بارلىق قاسيەتتەرىن كەمىتەدى، كەيدە ءتىپتى ولاردى جويىپ جىبەرەدى. جاستاردى بىلاي قويعاندا، كوپتەن جازىپ كەلە جاتقان ابىشيەۆ، قۇسايىنوۆ سياقتى دراماتۋرگتەردىڭ ءتىلى ءالى شۇبار، قالىپتاسىپ بولعان جوق.
دراماتۋرگيامىزدا ساتيرا جانرى ەڭ جاس جانر. ازىرگە اۋىزعا الارىمىز ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ «دۋباي شۋبايەۆيچى» عانا. ونىڭ ءوزى سىنعا ۇشىراپ ءجۇر. سىناۋ كەرەك. ءبىراق، ادەبيەتتىك ءاربىر جاڭا، جاس نارسەنى سىناعاندا ساقتىقتى ۇمىتپالىق. تاياۋدا «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ بەتىندە ءالجاپپار ابىشيەۆ دراماتۋرگ شاحمەت قۇسايىنوۆتىڭ «ەسىرتكەن ەركە» اتتى جاڭا پەساسىن سىنادى. پەسا، تاربيە كەمدىگىنەن، ەسىرتكەندىكتەن بۇزىلعان بالانى كورسەتەدى. ءسويتىپ، اتا-انالاردى بالا تاربيەسىنە ىقتيات بولۋعا شاقىرادى. ال، ابىشيەۆ، بوي بەرمەيتىن بالا بولۋشى ما ەدى، دەپ اۆتوردى ايىپتايدى. ايىپتاۋدىڭ ورنىنا ونداي پەسانى ماقتاۋ كەرەك. ماداقتاي وتىرىپ، كەمشىلىكتەرىن تۇزەتۋگە كومەكتەسۋ كەرەك. كەمشىلىگى يدەياسىنا ەمەس، كوركەمدىگىنە بايلانىستى.
ساتيرادا جاعىمدى گەروي بولۋ كەرەك پە، جوق پا؟ — دەگەن ءبىر ۇلكەن تالاس بار. مەنىمشە، ساتيرالىق شىعارمانىڭ تاعدىرىن ول گەرويدىڭ بار، جوعى شەشپەيدى، شىعارمانىڭ ءوزىنىڭ شىندىعى، كوركەمدىگى شەشەدى. شىندىقتىڭ ءبارى بىردەي كوركەم ەمەس، كوركەمنىڭ ءبارى بىردەي شىندىق ەمەس. شىندىق پەن كوركەمدىك قوسىلعاندا عانا زور كۇش.
«دۋباي شۋبايەۆيچتە» ءبىراز كوركەمدىك بار. سوندىقتان ول قاپەلىمدە ءتاۋىر كورىندى. شىندىعى، نانىمدىلىعى جەتپەگەندىكتەن، كەيىن جامان كورىنىپ وتىر. الدىمەن، پەسانىڭ باس گەرويى دۋبايدىڭ ءوزى كىم — عالىم با، زالىم با، اقىماق پا. قايسىسى ەكەنىن ءبىلۋ قيىن. ساتيرادا تەك كۇلۋ ماقسات ەمەس، كىمگە، نە ءۇشىن كۇلۋ كەرەك ەكەنىن ۇعىنۋ ماقسات. اۆتور بۇل ارادا ۇعىندىرا الماعان.
پەسانىڭ ۇلكەن ءمىنى — جاعىمسىز گەرويلارىنىڭ كوپتىگى دەسىپ ءجۇر. مەنىمشە، كوپتىگىندە ەمەس، ولاردىڭ ءبىر بىرىنە ۇقساستىعىندا. ولار شەتىنەن جارامساق، شەتىنەن اقىماق. اقىماقتىق ءوزى ءار قيلى ەمەس پە؟ ال، پەسادا ءبارى ءبىر قيلى. ءبىر قيلى ەتكەنشە ءارقيلى ەتسە، پەسا كوپ ۇتار ەدى. ونىڭ بەر جاعىندا، جارامساقتىڭ ءبارىن اقىماق دەسەك قاتەلەسەمىز. جارامساقتىڭ كولگىر، قۋى، زالىمى بار. بۇل حاراكتەرلەردى اۆتور جەتە اشا الماعان، ماسقارالاي الماعان.
پەسادا كۇرەس، كونفليكت جوق. ونى اۆتوردىڭ ءوزى دە سەزگەن سياقتى. جاعىمدى بىرەر ادام ەنگىزىپ، جاعىمسىز كوپ ادامعا قارسى قويعان. ءبىراق، ءبارىبىر تارتىس ورشىمەگەن، ويتكەنى جاعىمدى گەرويلار ءالسىز، ءىسسىز. جازۋشىلار ۇيىمى بۇل كەمشىلىكتەردى كەزىندە كورە المادى. ال تەاتر كورۋدىڭ، جويۋدىڭ ورنىنا، ودان ءارى مولايتا ءتۇستى.
كەيبىر جولداستار تۆورچەستۆوداعى وسىنداي ساتسىزدىكتى تەك جامان نيەتتەن تۋادى دەپ ويلايدى. ساتسىزدىك، كەمشىلىكتەر جامان نيەتتەن تۋا بەرمەيدى، جاقسى نيەتتەن دە تۋادى. ىزدەنۋ جولى تەگىس ەمەس. وي-شۇقىرلى، وتكەلى كوپ، سول جولدا سۇرىنگەندەردى ساياسي ايىپپەن قۇلاتقاننان گورى، تۆورچەستۆولىق كومەكپەن دەمەگەن پايدالى. تاجىبايەۆ ساتسىزدىككە ۇشىراي جۇرسە دە، دراماتۋرگيانىڭ جاڭا، قيىن تۇرىنە باتىل باردى. ول، «گۇلدەن، دالا» پەساسىمەن، «تەلعارانىڭ قاتەسى» اتتى سەنارييىمەن پارتيا شاقىرۋىنا كوپ جازۋشىدان بۇرىن ءۇن قاتىپ وتىرعانىن ۇمىتپالىق.
سايىپ كەلگەندە دراماتۋرگتەرىمىزدىڭ كەمشىلىگى نەدە — دەسە، تاعى دا شەبەرلىكتە دەر ەدىم. شەبەرلىككە كىسى ۇيرەنۋ جولىمەن عانا جەتەدى. ۇيرەنۋ — شاعىلماي ىستەي بەر، ءومىردى، كىتاپتى وقي بەر دەگەن ءسوز. سونىڭ ىشىندە سوۆەت ءومىرىن، ورىس كىتابىن كوبىرەك وقۋ كەرەك.
مەن قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ كەيبىر ماسەلەلەرىنە عانا توقتالدىم. قالعان ماسەلەلەرى ارناۋلى باياندامادا قامتىلادى.
جاڭا جاس جانر — كينودراماتۋرگيا مادەنيەتىمىزدىڭ ماڭىزدى سالاسى. سوڭعى كەزدە اۋەزوۆتىڭ سەنارييى بويىنشا «اباي» كارتيناسى، تاجىبايەۆ، پوگودين جولداستار جازعان «جامبىل» كارتيناسى شىقتى. ەكرانعا بيىل شىققان «ماحاببات تۋرالى پوەمانىڭ» اۆتورى مۇسرەپوۆ. ون بەس جىلدىڭ ىشىندە باس-اياعى ءۇش كارتينا شىعارۋدىڭ وتە از ەكەنى وزىنەن ءوزى بەلگىلى. بۇعان سەبەپ، ءبىزدىڭ جازۋشىلاردىڭ بۇل جانردا تاجىريبەسىزدىگى، ال ەڭ الدىمەن جازۋشىلارىمىزدىڭ مۇنى ءوزىمىزدىڭ كوكەيكەستى بورىشىمىز دەپ قاراماي كەلگەندىگى بولدى.
تەك وسى ۇستىمىزدەگى جىلدا عانا بۇل جونىندە ءبىرقاتار ىلگەرى جىلجي باستاعاندىق بار. قاتارىنان ءۇش بىردەي كارتينا شىعۋ ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ تاريحىندا بولىپ كورمەگەن نارسە. سولاردىڭ ءبىرى دراماتۋرگ قۇسايىنوۆ پەن ابىزوۆتىڭ سەنارييى بويىنشا «شاباندوز-قىز»، ەكىنشىسى فاتۋيەۆتىڭ شىعارماسى، ال ءۇشىنشىسى دراماتۋرگ تاجىبايەۆتىڭ «شۇعىلادا بولعان وقيعا» اتتى سەنارييى بويىنشا جاسالادى. سوڭعى ءۇش سەناريي تۇگەل بۇگىنگى تاقىرىپقا جازىلعان، بۇل ءوزى ۇلكەن جاقسىلىقتىڭ باسى ەكەنىن، جازۋشىلارىمىزدىڭ كينودراماتۋرگياعا بەلسەنە قاتىسا باستاعانىن دالەلدەيدى. ءبىراق، بۇل سالاداعى كۇيىمىزدىڭ ءالى ناشار ەكەنىن مويىنداماسقا بولمايدى. جازۋشىلار وداعى كينو ونەرىنىڭ زامانىمىزعا ساي وركەندەۋىنە تىكەلەي جاۋاپتى. جازۋشىلاردى سەناريي جانرىنا كوبىرەك جۇمىلدىرۋ، ولاردىڭ بۇل سالادا شەبەرلىگىن ارتتىرا ءتۇسۋ، ستۋديامەن ولاردىڭ تۆورچەستۆولىق بايلانىسىن كوڭىلدەگىدەي نىعايتۋ جازۋشىلار وداعىنىڭ ەڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى دەپ قاراۋعا ءتيىسپىز.
قازاق سوۆەت ادەبيەتىندە ادەبي سىننىڭ جايى ءماز ەمەس. بۇنىڭ تولىپ جاتقان سەبەپتەرى بار. ەڭ الدىمەن جازۋشىلار اراسىندا تاربيەلىك جۇمىستار جەتكىلىكسىز بولىپ كەلدى. سونىڭ سالدارىنان سىنعا دەگەن جالپى كوزقاراس ءبىزدىڭ ارامىزدا دۇرىس بولمادى. سىندى ادەبيەتتىڭ باستاۋشى جانرلارىنىڭ بىرىنە اينالدىرا المادىق. ادەبي سىنمەن كەزدەيسوق ادامدار اينالىسىپ ءجۇردى.
جازۋشىلار ۇيىمى بولسىن، باسشىلىق ەتەتىن رەسپۋبليكالىق باسپا ءسوز ورىندارى بولسىن، ادەبي سىننىڭ دارەجەسىن تىم تومەندەتىپ، شەڭبەرىن تىم تارىلتىپ الدى. سونىڭ سالدارىنان كوپ ادامدار ادەبيەت سىنىن بىرەۋدىڭ ءمىنىن قازۋ، ءارى كەتكەندە، ورتا قولدى رەسەنزيا جازۋ دەپ ۇعىندى، جەكە شىعارمانىڭ، اۆتوردىڭ، تۇتاس ادەبيەتتىڭ تاعدىرى تۋرالى تولعانىپ، بايىپتى وي ايتۋعا تالپىنۋ مۇلدە از بولدى. بۇل ءۇشىن ۇلكەن تالانت، مول ءبىلىم دە كەرەك ەدى. جانە سونىڭ ءبارىنىڭ ۇستىندە ادەبيەتكە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ىنتىقتىق بولۋى شارت ەدى.
ادەبيەتىمىزگە وتىزىنشى جىلدارى كەلگەن ب. شالابايەۆ، ب. كەنجەبايەۆ سياقتى سىنشىلارىمىزدىڭ ءقازىر جازۋشىلار ۇيىمىنان شەتتەپ كەتۋىنىڭ ءوزى تەگىن ەمەس. بۇل جولداستار، ولارعا ۇقساس باسقا دا كەيبىر سىنشىلار ادەبيەتتى سىرتتان باقىلاۋشى بولىپ كەلدى. ال، سالقىن جۇرەكپەن ءجۇرىپ سىنشى بولۋى مۇمكىن ەمەس.
سىن «سەحىنان» شىقپاي وتىرىپ الاتىن رەمەسلەننيك سىنشى ادەبيەتكە پايدا كەلتىرە المايدى. ءومىر شىندىعىنان مول حاباردار، ادامنىڭ جانىنا تەرەڭ بويلاي الارلىق، تۆورچەستۆولىق فانتازياعا باي ينجەنەر-سىنشىلار عانا جازۋشىعا اقىل قوسا الاتىنىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ كەلەدى. سىنشى ءومىردى جازۋشىلاردان ارتىق بىلمەسە كەم بىلمەۋى كەرەك دەگەندى دە كوبىنەسە وسى جاعىنان الىپ ايتامىز.
بىزدەگى ادەبي سىننىڭ نەگىزگى كەمشىلىگى نە؟ — دەپ سۇراق قويۋشى بولسا، پريميتيۆيزم دەپ ءبىر سوزبەن جاۋاپ بەرۋگە بولادى. ونداي سىندار بەلگىلى ءبىر شىعارمانى ءسوز قىلعاندا سوۆەت ادەبيەتىندەگى باسقا شىعارمالارمەن ەشقانداي بايلانىستىرا بىلمەيدى، جالپى قورىتىندىلار جاسالىنبايدى، ەڭ ۇقساتتى دەگەندە، ءسوز ەتىپ وتىرعان شىعارمانىڭ ازدى-كوپتى كەمشىلىگىن جىپكە تىزەدى، وزدەرىنىڭ باسىنا كەلگەن ارزان ويلارىن جۇرتقا ۇسىنادى.
ساۋاتتى سىنشىلارىمىزدىڭ ءبىرى دەپ جۇرگەن مۇقاش سارسەكەيەۆ تايىر جاروكوۆتىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى تۋرالى جازعان ماقالاسىندا بىرنەشە ورىندى سىندار ايتا وتىرىپ، كوركەم ءسوزدىڭ ەرەكشەلىگىن تۇسىنبەي قالعانىن اڭعارتادى. «جاروكوۆتىڭ پوەماسىندا، — دەپ جازادى ول، — سوۆەتتىك پەيزاج ايقىن كورىنبەي، اباي جىرلاپ كەتكەن سۇرىقسىز كۇز كەسكىنى كوز الدىڭا كەلە بەرەدى» دەيدى. ونى «كىرپىگىنە قىراۋ قونعان سۇرعىلت كۇز» — دەگەن ءتارىزدى ەڭ كوركەم جولدارمەن دالەلدەگەندە وزىنە ءوزى قارسى شىعادى.
ءا. جامىشيەۆ «كولحوزدا كومباين بۇزىلىپ قالۋى مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى، ءقازىر كولحوزدار زاپاس بولشەكتەرمەن جەتكىلىكتى قامتاماسىز ەتىلگەن» دەپ ۇقىپسىز باسشىنى سىناعان اقىنعا قارسى ورە تۇرا كەلەدى. مۇنىڭ ءبارى «ومىردە بۇلاي بولمايدى» دەپ كەلەتىن تايىز دا، سىڭارجاق تا سىننىڭ شالىعى ەكەنىن ايتىپ جاتۋ قاجەتسىز سياقتى.
ادەبيەت زەرتتەۋ ماسەلەسى مۇلدە ناشار. وسى كۇنگە شەيىن قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ تولىق وچەركى جوق. وتكەندەگى مۇرانى مەڭگەرۋگە تولىپ جاتقان شىم-شىتىرىق، تۇسىنبەۋشىلىك بار. فولكلور، ەپوستى بىلاي قويعاندا، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ سياقتى جازۋشىلار قالدىرعان مۇرا جونىندە اركىم ءار ءتۇرلى پىكىردە ءجۇر. سول قايشىلىق وقۋلىقتا دا بار. مەكتەپ وقۋشىلارىن شاتاستىراتىن ونداي قايشىلىقتارعا تىپتەن توزۋگە بولمايدى.
بۇكىل وداق كولەمىنە، سول ارقىلى دۇنيە ءجۇزى كولەمىنە شىعىپ وتىرعان قازاق سوۆەت ادەبيەتىندە مونوگرافيالاردىڭ، تۆورچەستۆولىق پورترەتتەردىڭ بولماۋى دا رەنىشتى-اق.
ادەبي زەرتتەۋدەگى ەڭ ۇلكەن ءمىن سول — شىعارمانىڭ كوركەمدىك جاعى تالدانبايدى، شەبەرلىك جاعى ءسوز بولمايدى، اۆتور كوبىنەسە يدەياسى ءۇشىن ماداقتالادى. وسىنىڭ سالدارىنان جازۋشىلار بىرىنە ءبىرى شەتىنەن ۇقساپ تۇرادى، ويتكەنى وزدەرىڭىزگە ءمالىم، سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ءبارى يدەيالىق شىعارمالار جازادى، ءبارى سايىپ كەلگەندە، ءپاتريوتيزمدى جىرلايدى.
ارينە، بىزدەگى ادەبي سىننىڭ پايدالى، جاقسى جاقتارى جوق دەپ ايتۋعا بولمايدى. اسىرەسە، ادەبيەت سىنىنىڭ تالانتتى جاس كادرلارى ءوسىپ، جەتىلىپ كەلە جاتقانىن قۋانىشپەن ايتا الامىز. «ويانعان ولكە» رومانى، «اننا كارەنينانىڭ» اۋدارماسى تۋرالى تاحاۋي احتانوۆتىڭ، ماياكوۆسكييدىڭ شىعارمالارىنىڭ اۋدارماسى، پوەزيا سىنى تۋرالى تاكەن ءالىمقۇلوۆتىڭ ماقالالارى، ايقىن نۇرقاتوۆتىڭ، سەرىك قيرابايەۆتىڭ كەيبىر ماقالالارى ازدى-كوپتى كەمشىلىكتەرىنە قاراماستان اۆتورلاردىڭ ادەبيەتتى جاقسى تۇسىنەرلىك مادەنيەتى بارىن، جاڭا دا، باتىل دا، قىزىقتى دا وي-پىكىر ايتۋعا قابىلەتتى ەكەنىن تانىتادى. ءبىراق، ولاردا ءالى باتىل قيمىل جەتكىلىكسىز، بۇنى ولارعا قاتتى ەسكەرتۋ كەرەك. قازاق ادەبيەتى تۋرالى كۇردەلى ەڭبەك جازاتىن ۋاقىت جەتتى. بۇل جۇكتى ادەبيەتكە دايارلانىپ كەلگەن ءبىلىمپاز جاس سىنشىلارىمىز كوتەرۋگە ءتيىس. ارينە، ولاردى بۇعان باۋلۋ كەرەك ەكەنىن دە ۇمىتپالىق.
بىزدەگى تاجىريبەلى سىنشى — اعا جازۋشىلاردىڭ وزدەpi. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ورتالىق جۋرنالدار مەن گازەتتەردە باسىلعان «قازاق ادەبيەتى جانە ورىس رەاليزمىنىڭ داستۇرلەرى»، «ۇلتتىق روماندار»، «قازاقتىڭ ادەبيەت ءتىلى» تۋرالى كولەمدى ماقالالارى، عابيت مۇسرەپوۆتىڭ دراماتۋرگيا تۋرالى ماقالالارى جازۋشىعا دا، سىنشىعا دا ۇلكەن وي سالارلىق ماقالالار. ءبىراق، ىسىلعان اعا جازۋشىلار سىن ماسەلەسىنە وتە ساراڭ ارالاسادى. ارينە، ولاردىڭ جازۋشىلىق جۇمىسى وزدەرىنە جەتىپ جاتىر. دەگەنمەن، گوركيي ءداستۇرىن ۇمىتۋعا بولمايدى.
قازاق ادەبيەتىندە سىننىڭ الدىندا ۇلكەن-ۇلكەن مىندەتتەر تۇر. سول مىندەتتى شەشۋدە باسشىلىق ەتەتىن رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوزدىڭ قىزمەتى زور. تۋراسىن ايتۋ كەرەك، بۇل جاعىنان ءبىز جارىتىمدى كومەك كورىپ كەلە جاتقانىمىز جوق. ءباسپاسوزدىڭ بەتىندە كوركەمونەردىڭ تابيعاتىن مۇلدە تۇسىنبەيتىن، بەينەلەپ ويلاۋ دەگەننەن مۇلدەم بەيحابار ادامدار ءسوز سويلەپ، اڭقاۋ اقىل ايتقان شاقتارى از بولعان جوق. بۇنىڭ ءوزى اسىرا سىلتەۋشىلىككە شەيىن اپاردى.
ارينە، بۇعان ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە كىنالىمىز. گازەت ارقىلى ادەبيەتتىڭ ۇلكەن ماسەلەلەرىن كەزىندە كوتەرىپ وتىرا الماي كەلدىك. ءبىراق، قازاق ادەبيەتىنىڭ شىعارمالارى تۋرالى باسىلعان ساۋاتسىز ماقالالارعا جازۋشىلاردىڭ قاتىسى جوق ەكەنىن ايتپاسقا تاعى بولمايدى. ماسەلەن، دراماتۋرگ م. يمانجانوۆتىڭ «مەنىڭ ماحابباتىم» پەساسى تۋرالى ءجۇسىپ التايبايەۆتىڭ «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە شىققان ماقالاسى جازۋشىلار جۇرتشىلىعىن رەنجىتتى. ويتكەنى، التايبايەۆ ماقالاسىندا دراماتۋرگ مال شارۋاشىلىعىنىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرىن شەشە ءبىلدى دەپ ماداقتايدى. وسىنداي دارمەنسىز، ايتپەسە سىڭارجاق سىندار بەدەلدى باسپاسوزدەردىڭ بەتىنەن قالاي ورىن الا بەردى؟ ادەبيەتىمىزدىڭ ويشىلارى، جاساۋشىلارى سىن سياقتى كۇشتى قۇرالدى كورىنگەننىڭ قولىنا بەرىپ، قالاي شىداپ وتىردى؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن، باستان كەشكەن بەلگىلى ەكى جاعدايدى ەسكە تۇسىرمەسكە بولمايدى.
ءبىرىنشى — قازاقستاننىڭ بۇرىنعى باسشىلارى جازۋشىلارعا، اسىرەسە، اعا جازۋشىلارعا سەنبەدى. باسشىلىقتىڭ بەتىمەن ءبىزدىڭ ەكى ۇلكەن گازەتىمىز جازۋشىلاردان قول ۇزۋگە اينالدى. جۇرتشىلىققا ادەبيەتىمىزدىڭ جاقسى جاعىن ءتىپتى از، وتە كوڭىلسىز ايتتى دا، جامان جاعىن ءتىپتى كوپ، وتە كوڭىلدى ايتتى. ول مىنەزدەن ءالى دە ارىلىپ بولعان جوق. سىن شوقپارى تيمەگەن باستى جازۋشى كەمدە-كەم. بۇگىن تابىسىمىز دەلىنگەن، وداقتىق ارەناعا شىققان شاعارمالاردىڭ دا سوققىعا ۇشىراماعانى نەكەن-ساياق.
ماركس ءبىر سوزىندە: «اقىن ەركەلەتۋدى سۇيەدى» دەگەن ەكەن. ءبىزدىڭ باسشىلار ەركەلەتە بىلگەن جوق. ارينە، بۇل جازۋشىنى بەتىنەن قاقپا دەگەن ءسوز ەمەس. ءبىز بىلگەن تاربيە ەكى ءتۇرلى: ءبىرى — اششى، ءبىرى — ءتاتتى. سونىڭ تاتتىسىنەن تاتىرماي، اششىسىن بەرە بەردى دەمەكپىن.
وسى پارتيالىق تاربيە مە؟ پارتيا مەن مادەنيەت كۇشتەرىن ءوز ماڭىنا توپتاۋمەن كەلەدى. ەڭ قىمباتتىم — كادر دەپ كەلەدى. پارتيانىڭ سول قىمباتتىسىن قورلاۋ ءۇشىن ءبىر. اۋىز وسەك نە ءبىر جاپىراق جالا جەتكىلىكتى بولادى بىزدە.
ەكىنشى — جازۋشىلاردىڭ ءوز اراسىندا بىرلىك بولمادى. جىككە ءبولىندى. جىكتىك ماقسات ادەبيەتتىك ماقساتتان جوعارى تۇردى.
ءسوز جوق، بۇل جاعداي سىندى عانا ەمەس، تالاي جازۋشىنىڭ، مىنەز-قۇلقىن دا بۇزىپ كەتتى. ءقازىردىڭ وزىندە جىك ىزدەپ، قايسىبىرەۋلەر تىمىسكىپ جۇرەدى.
گازەت پەن جازۋشىلار اراسىنا ىرىتكى سالعان ادەبيەت ءۇريت سوقتارى دا بىردە گازەتتى، بىردە جازۋشىلار ۇيىمىن پايدالانىپ ءجۇردى.
ءبىزدىڭ سەكسيالارىمىزدىڭ كۇندە بولىپ جاتاتىن تۆورچەستۆولىق تالقىلاۋلارىندا شىعارمانى تەك قۇلاتۋ نە كوتەرۋ ماقساتىمەن، ايتپەسە، اۆتوردان تۋرا كەك الۋ، نە جاقسى كورىنۋ ماقساتىمەن ايتىلاتىن «سىندار» از بولمادى.
سايىپ كەلگەندە، وسىنىڭ ءبارى سىندى تازارتۋ ءۇشىن راقىمسىز كۇرەس اشۋدى تىلەيدى. ناعىز سىننىڭ ايقىن ءبىر بەلگىسى — ادەبيەتتى ءسۇيۋ. ءسۇيۋ ارقىلى ول شىعارماعا دا، اۆتورعا دا كومەكتەسەدى. ناعىز سىن — پارتيالىق، حالىقتىق، عىلىمدىق بولادى. سىنعا ءبىز تەك وسى تۇرعىدان قاراۋىمىز كەرەك.
ادەبيەتىمىزدىڭ ىقشام تۇرلەرى ءتىپتى شابان وسۋدە. بىرەر اكتىلى پەسا، سكەچتەر، اڭگىمە، نوۆەللالار، انگە ارنالعان ولەڭدەر، وچەرك، فەلەتوندار، ساحنالىق تاعى باسقا ۇساق جانرلار نەگە از، نەگە ماڭدىمايدى؟ بۇعان ۇلكەن ءبىر سەبەپ — كوپ جىلدار بويى بىزدە ادەبيەت گازەتىنىڭ بولماعاندىعى. ادەبيەتتىڭ بۇنداي ىقشام تۇرلەرى، ونىڭ كادرلارى كوبىنەسە گازەت ماڭىندا وسەدى. ونىڭ ۇستىنە كوڭىل بولىنبەي كەلدى. حالىققا گازەت، جۋرنال، كونسەرتتەر ارقىلى تەز تارايتىن، ومىرگە كۇنبە-كۇن ارالاسىپ وتىراتىن بۇل ىقشام جانرلاردى وسىرۋگە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ كەرەك. ونسىز ادەبيەتىمىز وپەراتيۆتى، تاقىرىبى، جانرى باي بولا المايدى.
بالالار ادەبيەتى تۋرالى. ەكى سەزد ارالىعىنداعى بالالار ادەبيەتى جايىن ءسوز ەتۋدىڭ ءوزى — قازاقستاندا بالالار ادەبيەتى تۋا باستاعانىن دالەلدەيدى. ىبىراي ءالتىنساريننىڭ بالالارعا ارناپ جازىپ، ءوزىنىڭ حرەستوماتياسىنا ەنگىزگەن شاعىن اڭگىمەلەرى مەن ولەڭدەرى، ورىس جازۋشىلارىنان اۋدارعان ازىن-اۋلاق شىعارمالارىنان باسقا، ريەۆوليۋسياعا دەيىن قازاقستاندا بالالارعا ارنالعان كىتاپ مۇلدە بولعان جوق.
ريەۆوليۋسيادان كەيىن دە ادەبيەتتىڭ بۇل سالاسىنا كوپ ۋاقىتقا دەيىن كوڭىل بولىنبەي كەلدى. بىرەڭ-ساراڭ بولسا دا بالالارعا ارنالىپ العاش كىتاپتار جازىلا باستاۋى وتىزىنشى جىلداردىڭ ءىشى.
سوعىستان كەيىنگى ۋاقىتتاردا ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا ماسەلەلەرى جايىنداعى قاۋلىلارىنا سايكەس، قازاقستاندا بالالار ادەبيەتى شىنداپ قولعا الىنا باستادى. قازاقستان جازۋشىلار وداعى جانىنان بالالار ادەبيەتى سەكسياسى اشىلدى. قازاقتىڭ، مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسىندا بالالار ادەبيەتىنىڭ ارناۋلى رەداكسياسى قۇرىلدى. بالالار جۋرنالى شىعا باستادى. بۇنىڭ ءبارى، ءسوز جوق، بالالار ادەبيەتىن ورىستەتۋگە ءوز كومەگىن تيگىزدى.
قازىرگى كەزدە بالالار ادەبيەتى باياۋ بولسا دا دامۋ جولىندا كەلەدى. بىرنەشە اڭگىمەلەر، ولەڭدەر جيناعى، پوۆەستەر مەن پوەمالار جازىلدى. سۋرەتتى كىتاپشالار كوپتەپ شىعارىلۋدا. بۇل سالادا جۇمىس ىستەيتىن ارناۋلى جازۋشىلار توبى شىقتى. ەسكى جازۋشىلاردان س. بەگالين، ق. ءابدىقادىروۆ، ءا. سارسەنبايەۆ، ا. حانگەلدين بالالار ادەبيەتىنە اۋىستى. بۇلارعا ب. سوقپاقبايەۆ، ن. عابدۋللين، س. سارعاسقايەۆ، س. بايازيتوۆ سياقتى ادەبيەتتىك ءبىلىمى بار جاستار قوسىلدى.
ءبىراق، بالالار ادەبيەتى سان جاعىنان سونشالىق از بولماعانىمەن، ساپا جاعىنان كوڭىلدەگىدەي ەمەس.
ءبىزدىڭ بالالارعا ارنالعان شىعارمالارىمىزدا ادام كوبىنەسە ارەكەتسىز، سولعىن بەرىلەدى. ولار ىس-ارەكەتىمەن، مىنەز-قۇلقىمەن، سويلەگەن سوزىمەن دارالانبايدى. كەيبىر جازۋشىلار شىعارما جازاردا الدىن الا سحەما قۇرىپ، سول سحەما بويىنشا ۋاقيعانى عانا بايانداپ شىعادى. ادام تاعدىرىنا كوڭىلدى از بولەدى. ولار ءومىردى زەرتتەمەگەندىكتەن، جالعان ۋاقيعالارمەن اۋەستەنەدى. كىتاپتىڭ كەيىپكەرىن ويدان شىعارىلعان جالعان قيىنشىلىقتارعا دۋشار ەتەدى. كەيىپكەر ءوزىنىڭ نانىمسىز «ەرلىگى» ارقاسىندا قيىنشىلىقتان وڭاي قۇتىلىپ كەتەدى. حانگەلديننىڭ «ەرلىك» جيناعىنداعى ءبىرتالاي اڭگىمەلەرى، بەگاليننىڭ «كوكسەگەننىڭ كورگەندەرى» اتتى كىتابىنىڭ نەگىزگى كەمشىلىكتەرى وسىندا جاتىر.
كوپ شىعارمالار بالانىڭ پسيحولوگياسىن بىلمەي جازىلعاندىقتان، قونىمسىز اقىل ايتۋعا ءۇيىر بولىپ ءجۇر. ءقايسىبىر شىعارمالاردىڭ اۆتورى بالاعا عانا تۇسىنىكتى ەتىپ جازامىن، دەپ تىم ارزان سوزدەر ايتىپ كەلەدى. وسىنداي جايلار ءبىزدىڭ ءتاپ-تاۋىر دەپ جۇرگەن «العاشقى مارشرۋت» پوۆەسىندە دە بار. (اۆتورى ن. عابدۋللين).
مەنىمشە، بالالارعا ارنالعان ادەبيەت سول بالالارمەن قاتار ۇلكەندەر دە وقيتىن دارەجەگە جەتكەندە عانا قىزىقتى، قۇندى ادەبيەت بولسا كەرەك. اركاديي گايداردىڭ، سامۋيل مارشاكتىڭ شىعارمالارى وسىنى اڭعارتادى.
مۇنىڭ ۇستىنە، بالالار ادەبيەتىندە ۇلكەندەردىڭ ومىرىنەن الىنىپ جازىلعان شىعارمالار دا بولاتىنىن ەستە تۇتۋىمىز كەرەك.
بىزدەگى قولدا بار كورنەكتى شىعارمالاردىڭ وزىنەن بالالار ءۇشىن ىرىكتەپ الارلىق ماتەريال تابىلار ەدى. ءبىراق، ءبىزدىڭ باسپا ورىندارىمىز بۇل جاعىن جارىتىپ پايدالانا الماي كەلەدى. «اباي»، «بوتاگوز»، «قازاق سولداتى» سياقتى رومانداردان بالالارعا لايىقتى ەپيزودتار تابىلمايدى دەگەنگە نانۋ قيىن. سونداي-اق پوەزيادا دا تابىلار ەدى.
بالالار ادەبيەتىن مىقتاپ وركەندەتەتىن ۋاقىت جەتتى. مۇنىڭ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ماتەريالدىق جاعداي جاساۋ شارت. بىزدە ەڭ تومەن قالاماقى بالالار ادەبيەتىندە. وعان كوپ تيراج ءۇشىن ۇستەمە قالاماقى بەرىلمەيدى. بالالار ادەبيەتىنە ىقىلاس كەم. ونىمەن، كەيدە، كەزدەيسوق ادامدار اينالىسىپ ءجۇرۋى دە وسىدان. بۇل، اسىرەسە، بالالار ادەبيەتى اۋدارماسىندا ءجيى بايقالادى. قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسى، نەلىكتەن ەكەنىن قايدام، الدىن الا سىناقتان ءوتۋ ءۇشىن ماتەريال سۇراپ كەلگەندەرگە اۋدارمانى بالالار ادەبيەتىنەن ۇسىناتىن كورىنەدى. اۋدارماداعى سوراقىلىقتىڭ كوبىسى بالالار ادەبيەتىنىڭ توڭىرەگىنەن كەزدەسەدى. بۇل مەملەكەت ءۇشىن دە، حالىقتىڭ رۋحاني مۇددەسى ءۇشىن دە ۇلكەن قيانات ەمەس پە؟ مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ بۇعان مىقتاپ كوڭىل اۋداراتىن كەزى جەتكەن سياقتى.
اۋدارما تۋرالى. قازاق سوۆەت ادەبيەتىندە كوركەم اۋدارما ۇلكەن ورىن الادى. ويتكەنى، اۋدارما ارقىلى دۇنيە جۇزىلىك ادەبيەت قازىناسىمەن تانىسامىز. سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ وركەندەگەن مادەنيەتى اۋدارمالىق ادەبيەتتىڭ كولەمىنەن دە كورىنسە كەرەك. مۇنىڭ وزىنە مادەني ريەۆوليۋسيانىڭ ءبىر ايعاعى، دەپ قاراۋ كەرەك.
سوڭعى ۋاقىتتىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە پۋشكيننىڭ ءتورت تومى باسىلىپ شىقتى. لەرمونتوۆتىڭ ولەڭدەرى، بىرنەشە پوەمالارى، ل. تولستويدىڭ «اننا كارەنيناسى»، تۋرگەنيەۆتىڭ، گونچاروۆتىڭ روماندارى، وستروۆسكييدىڭ پەسالارى، نەكراسوۆتىڭ «رۋستا كىم جاقسى تۇرادى» پوەماسى اۋدارىلدى. كرىلوۆتىڭ كوپتەگەن مىسالدارى، چەحوۆتىڭ اڭگىمەلەرى اۋدارىلدى. گوگولدىڭ نەگىزگى شىعارمالارى تۇگەلىنەن اۋدارىلىپ بولۋعا جۋىق.
سول سياقتى، قازاق حالقى ءوزىنىڭ انا تىلىندە دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىن وقيتىن بولدى. قازاق تىلىندە شەكسپيردىڭ «وتەللوسى»، «اساۋعا ۇساۋى»، شيللەردىڭ «زۇلىمدىق پەن ماحابباتى»، گيۋگونىڭ، بالزاكتىڭ، سەرۆانتەستىڭ، مەريمەنىڭ، دەفونىڭ، جيۋل ۆەرننىڭ، سۆيفتىڭ روماندارى، اڭگىمەلەرى مەن نوۆەللالارى باسىلىپ شىقتى. زامانىمىزدىڭ كورنەكتى اقىندارى — نازىم حيكمەتتىڭ، پابلو نەرۋدانىڭ ولەڭدەرى مەن پەسالارى، حالىقتىق دەموكراتيا ولەڭدەرىنىڭ كوپتەگەن جازۋشىلارى مەن اقىندارىنىڭ جەكە شىعارمالارى حالقىمىزدىڭ يگىلىگىنە اينالدى.
گوركيي، ماياكوۆسكييدەن باستاپ سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ كورنەكتى شىعارمالارى تۇگەلدەي دەرلىك قازاق تىلىنە اۋدارىلدى.
بۇل كەلتىرىلگەن مىسالدار قازاق وقۋشىلارى ءوزىنىن، انا تىلىندە مادەنيەتتىڭ مول مۇراسىنا يە بولىپ وتىرعاندىعىن كورسەتەدى.
قازاق ادەبيەتىندە اۋدارما ءداستۇرى ۇلى ابايدان باستالدى. اباي ناعىز تۆورچەستۆولىق اۋدارمانىڭ تاماشا ۇلگىلەرىن كورسەتىپ كەتتى. اۋدارما ونەرىندە ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز، ادەبيەتشىلەرىمىز، اۋدارماشىلارىمىز سول اباي تاجىريبەسىنەن باستاپ قازىرگى بۇكىل سوۆەت ادەبيەتىنىڭ اۋدارمالىق وزىق تاجىريبەسىنەن ۇيرەنىپ كەلەدى. ءقازىر وقۋشىلار جۇرتشىلىعى جاقسى قابىلداعان مۇحتار اۋەزوۆ، عابيت مۇسرەپوۆ، ءابدىلدا تاجىبايەۆ، قاسىم امانجولوۆ، جۇماعالي ساين، عالي ورمانوۆ، تاكەن ءالىمقۇلوۆ، سەيتجان وماروۆ، ءانۋار يماعامبەتوۆ، تاحاۋي احتانوۆ، تالىم احمەتوۆ، مۇحتار جانعالين سياقتى تالاي اۋدارۋشى كادرلار بار.
الايدا، قازاق تىلىنە اۋدارىلعان شىعارمالاردىڭ ءبىرسىپىراسى وقۋشىلار تىلەگىن قاناعاتتاندىرا الماي جاتىر. مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ سالاقتىعىن پايدالانىپ، ونىڭ كوركەم ادەبيەت باسپاسى ويىنا كەلگەنىن ىستەپ ءجۇر. كوركەم ادەبيەتكە ەشقانداي قاتىسى جوق، بەينەلەپ ويلاۋ دەگەننەن مۇلدە حابارسىز كەزدەيسوق ادامدارعا اۋدارما بەرەدى. ولار بىلاي اۋدارادى: «اسپان الەمى تولقىپ ءارلى - بەرلى بۇلقىنىپ تۇر. ءۇنسىز سوققان جەل اۋماقتى بۇلتتاردى ارلى-بەرلى جۇلقىنىپ تارتادى. ىرىكتەلگەن سۇر بۇلتتار زارەسى ۇشىپ ۇرىككەندەي بولىپ، ۇشى-قيىرى جوق ۇساق اسپان استىندا ارلى-بەرلى ۇيتقىپ ءجۇر» (سۆيرسكيي، «رىجيك». اۋدارعان ە. قويشىبايەۆ).
اۋدارما ءوزىن-وزى اشكەرەلەپ تۇر. بۇنداي مىسالدىڭ تالايىن كەلتىرۋگە بولادى.ال، مىسالدار اۋدارمانىڭ ناشارلىعىن عانا كورسەتپەيدى، اۋدارماعا كوزقاراستىڭ ناشارلىعىن دا كورسەتەدى. وسىنداي اۋدارمالارعا اقشا تولەپ، وقۋشىعا ۇسىنىپ وتىرعان باسپا ديرەكتورى مەملەكەت الدىندا، حالىق الدىندا جاۋاپتىلىعىن سەزە مە ەكەن؟ ! اۋدارما وڭاي كاسىپ ەمەس، ۇلكەن ونەر. اۋدارما ارقىلى ءبىر حالىقتىڭ ءومىرىن، وزىق ويىن، مادەنيەتىن، سالتىن كورگىمىز كەلەدى. بۇنى، مادەنيەتتى، شەبەر اۋدارماشى عانا بەرە الادى.
ورىس، قازاق ءتىلىن ءتاۋىر بىلگەن ادامنىڭ ءبارى اۋدارماشى بولا المايدى. شىعارمانى اۋدارۋ ءۇشىن، اۋدارۋشى اۆتوردىڭ كونتەكستتەرى مەن پودتەكستەرىن، ونىڭ ءستيلىن، تۆورچەستۆولىق تابيعاتىن ءتۇسىنۋى كەرەك. بۇنىڭ ۇستىنە، سول حالىقتىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، سالت-ساناسىن، مىنەز- قۇلقىن، ءداستۇرىن ءبىلۋى كەرەك. سول سياقتى ءوزىنىڭ انا تىلىنە مەيلىنشە باي بولۋى كەرەك. وسىنىڭ ءبارى اۋدارماشىنىڭ باسىنان تابىلعان كۇندە دە كەزدەسەتىن قيىنشىلىقتار از ەمەس.
كەيبىر اۋدارۋشىلار «قازاق وسىلاي سويلەيدى» دەگەندى سىلتاۋ ەتىپ، بۇرىنعى ورىس اريستوكراتتارىن اۋىلدىڭ، ادامىنشا سويلەتىپ قويادى. بۇل، ارينە، سوراقىلىق. مۇنداي جاي وتىزىنشى جىلدارعا دەيىن بولىپ كەلدى. ول كەزدە اۋدارۋشىلاردىڭ جاستىعىنىڭ ۇستىنە وقۋشىلاردىڭ وزدەرى دە جاس ەدى. سوندىقتان، سولاردىڭ ۇعىمىنا ازدى-كوپتى بەيىمدەۋ دە كەرەك ەدى. ال، ءقازىر ادەبيەت ءوستى، اۋدارۋشىلار جەتىلدى، وقۋشىلارىمىز مادەنيەتتى وقۋشى بولدى. ەندەشە اۋدارماداعى الگىندەي قارا دۇرسىندىلىككە تىيىم سالىناتىن مەزگىل جەتتى.
ەندى ءبىر اۋدارۋشىلار كوركەم اۋدارمانىڭ تابيعاتىن تۇسىنبەيدى، تەحنيكالىق، ساياسي ادەبيەتتەردى اۋدارۋ ءادىسىن قولدانادى. ارينە، بۇل دا مۇلدەم تەرىس ءادىس. عىلىم مەن كوركەم ادەبيەتتىڭ اراسىندا تولىپ جاتقان ايىرما بار. ولاي بولسا، كوركەم ادەبيەتتەگى اۋدارما سول ادەبيەتتىڭ وزىنە قويىلاتىن تالاپتارعا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس.
بۇعان دەيىن اۋدارمادا كەزدەسىپ كەلگەن ەكى تەرىس ءادىستىڭ ەكەۋىن دە تاستايتىن ۋاقىت جەتتى. ونىڭ ءبىرى — اۋدارمانى قازاق وقۋشىعا تۇسىنىكتى ەتەمىن، دەپ شىعارمانىڭ وزىنە ءتان وزگەشىلىكتەرىن جويىپ جىبەرەدى. ەكىنشىسى — ءدال اۋدارامىن، دەپ تۇسىنىكتى شىعارمانى قيىنداتادى، كوركەمدىك قاسيەتىن كەمىتەدى. اۋدارمادان حالىقتىڭ تىلەيتىنى بۇنىڭ ەكەۋى دە ەمەس. حالىق ءارى تۇسىنىكتى بولۋىن، ءارى ءدال بولۋىن تىلەيدى. بۇنىڭ اتى — اۋدارماعا دا ۇلكەن شەبەرلىك كەرەك دەگەن ءسوز.
ءبىزدىڭ اۋدارماشىلار ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە تىكەلەي اۋدارادى. سونىڭ وزىندە قانشا قيىندىقتارعا كەزدەسىپ وتىر. ال قازاق تىلىنەن ءتىلماش ارقىلى ورىس تىلىنە اۋداراتىندارعا كەلسەك، حال بۇدان الدەقايدا ناشار. ءبىزدىڭ ورىس اۋدارۋشى جولداستاردىڭ ءبىر دە ءبىرى قازاقشا بىلمەيدى، جولما-جول اۋدارماعا سۇيەنەدى، جولما-جولشىلاردىڭ كوبىنىڭ ماماندىعى تومەن، ونىڭ ۇستىنە ونشا كوپ قينالمايدى. ويتكەنى، ولار ەشتەمەگە جاۋاپتى ەمەس. بۇل جاعدايدا اۆتور ورىسشا جاقسى بىلسە ءوزى كومەكتەسەدى، ناشار بىلسە ەكى اۋدارماشىنىڭ اۋزىنا قاراپ وتىرادى. اۋدارماشىلاردىڭ جايى الگى. اۆتور قانداي سابىرلى، اۋدارماشى قانداي باتىل! ءبىراق، ءبىرىنىڭ باتىلدىعى، ءبىرىنىڭ سابىرلىعى شىعارمانى سورلاتىپ جاتىر. سونى كورىپ، شىعارماعا جانى اشىعان، اۋدارمانى ۇلكەن تۆورچەستۆو دەپ تۇسىنگەن موسكۆا اۋدارماشىلارى تىم قۇرىسا ءبىر ۇلتتىڭ ءتىلىن بىلۋگە كىرىسە باستادى. ونسىز، ءدال اۋدارۋ، شىعارمانىڭ ۇلتتىق قاسيەتتەرىن تولىق ساقتاۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. وسىعان بايلانىستى قازاقستانداعى ورىس جازۋشىلارىنا، وتە-موتە شۋحوۆ، سنەگين، ماكەيەۆ، تيتوۆ سياقتى جولداستاردىڭ بەتىنە باسا ايتۋعا بولادى. ولار اۋدارما ارقىلى سوۆەت ادەبيەتىنە قانشا پايدا كەلتىرەتىنىن بىلە مە ەكەن؟ قازاق جازۋشىلارىن اۋدارۋ — الدىمەن قازاقستاندىق ورىس جازۋشىلارىنىڭ قۇرمەتتى مىندەتى ەكەنىن بىلە مە ەكەن؟ ەگەر بىلسە، ولار كۇنىنە ءبىر ءسوزىن ۇيرەنسە دە قازاق تىلىنە سۋداي بولار ەدى. امال نە، ولار دا ءالى كۇنگە جولما-جول اۋدارمامەن پايدالانىپ كەلەدى.
پروفەسسيونال اۋدارۋشىلار كادرىن باۋليتىن، ەسىرەتىن كەز ابدەن جەتتى. مەنىڭشە، قازاقتىڭ كيروۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان كوركەم ادەبيەت اۋدارۋشىلارىن دايارلايتىن ءبولىم اشىلسا دۇرىس بولار ەدى. بۇل ءوز الدىنا ءبىر ماسەلە. وعان دەيىن قازىرگى بار اۋدارۋشىلارىمىزدى دۇرىس پايدالانا ءبىلۋ كەرەك. ولاردىڭ كوبى باسقا قىزمەتتە، اۋدارمانى جۇمىس اراسىندا ىستەيدى. ونىمەن اۋدارىپ تا، ماماندىعىن كوتەرىپ تە جارىتپايدى. سوندىقتان ولار اۋدارمامەن ءبىرىڭعاي اينالىسۋى كەرەك. ول ءۇشىن ولارعا جاعداي جاساۋ كەرەك.
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىندا ورىس ادەبيەتىنىڭ سەكسياسى بار. رەسپۋبليكامىزدا ورىس تىلىندە «سوۆەتسكيي كازاحستان» اتتى ارناۋلى ادەبي جۋرنال شىعادى.
قازاقستاندا تۇراتىن جانە قازاقستان تاقىرىپتارىنا جازاتىن ورىس جازۋشىلارى رەسپۋبليكامىزدىڭ ءارالۋان ءومىرىن كورسەتۋدە ەلەۋلى قىزمەت اتقارىپ كەلەدى. يۆان شۋحوۆتىڭ سولتۇستىك قازاقستاندا كوللەكتيۆتەندىرۋ ءداۋىرىن سۋرەتتەيتىن «وشپەندىلىك» اتتى رومانى بۇكىل سوۆەت ادەبيەتىنىڭ قورىنا قوسىلدى. سول سياقتى ونىڭ «گوركايا لينيا» رومانى دا گوركييدەن جوعارى باعا الدى. ءقازىر يۆان شۋحوۆتىڭ جانە تىڭايعان جەردى يگەرۋشىلەردىڭ ومىرىنەن رومان جازىپ ءجۇر. جازۋشىنىڭ جيىرما جىل بويىنا توقىراڭقىراپ بارىپ، قايتادان زور شابىتپەن قولعa العان بۇل كۇردەلى، اسا قاجەتتى ەڭبەگىنەن وقۋشىلار جۇرتشىلىعى ۇلكەن ءۇمىت كۇتەدى.
سوعىس تاقىرىبىنا جازعان دميتريي سنەگيننىڭ «نا دالنيح پودستۋپاح» اتتى پوۆەسى ازدى-كوپتى كەمشىلىگىنە قاراماستان، ەلەۋلى شىعارما بولىپ وتىر.
قازاقستاندا ورىس تىلىندە جازاتىن ادەبيەتشىلەر تاقىرىپتى ءار جاعىنان قامتىپ كەلەدى. بۇل قۋانىشتى جاي. ماسەلەن، نيكولاي انوۆ «اقمەشىت» اتتى تاريحي رومان جازدى. شىعارماعا ايتىلعان جۇرتشىلىق سىنىن ەسكەرىپ، ءقازىر ونى قايتا جازىپ ءبىتىردى. يۋ. درۋجينين «يگى قاسيەتتەر» اتتى پوۆەست جازدى. ن. پيچۋگين قاراعاندى جۇمىسشىلارى جايىندا پوۆەست بەردى. بۇنداي شىعارمالاردىڭ ءتىزىمىن سوزا بەرۋگە بولادى. بۇعان قازاقستاندا ورىس جازۋشىلارىنىڭ 80 كىتابى شىققانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. سولاردىڭ ىشىندە بالالار جازۋشىسى ماكسيم زۆەريەۆتىڭ «ۋ لەسنوگو كوسترا» سياقتى وڭدى اڭگىمەلەر جيناعى دا بار.
ءبىراق، قازاقستانداعى ورىس جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى ءتورت اياعىنان تەڭ دەگەن ۇعىم تۋمايدى. ولاردا كوبىنەسە كوركەمدىك جاعىنان ولقىلىق باسىم. سونىڭ سالدارىنان دا بولۋعا كەرەك، قازاقستاندا تۇراتىن ورىس جازۋشىلارىنىڭ كۇردەلى شىعارمالارى موسكۆادا باسىلىپ شىققانىن ءازىر وتە از كورەمىز. ال، قازاقستاندا ورىس تىلىندە شىعاتىن ادەبيەتكە موسكۆانىڭ جازۋشىلار جۇرتشىلىعى، سونىڭ ىشىندە، كورنەكتى سىنشىلار كوڭىل بولمەيدى. ارينە، ورىس جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىنىڭ جاپادان-جالعىز كريتەرييى وسى عانا بولۋ كەرەك دەۋدەن اۋلاقپىن. بىزدەگى ورىس ادەبيەتىنىڭ وداق كولەمىنە شىعا الماي كەلە جاتقانىن جانە ورتالىقپەن تۆورچەستۆولىق بايلانىسىنىڭ ناشارلىعىن ايتپاقپىن.
ول تۇگىل، بىزدەگى ورىس جازۋشىلارىنىڭ قازاق ادەبيەتىمەن دە بايلانىسى ناشار. سونىڭ سالدارىنان بۇل ەكى ادەبيەت ءبىرىن ءبىرى ءوزارا بايىتىسىپ وتىرمايدى. ءبىر بىرىنە ىقپالى وتە از تيەدى. بۇعان ورىس جازۋشىلارى دا، قازاق جازۋشىلارى دا كىنالى.
قازاقستاندا تۇراتىن ورىس جازۋشىلارى قازاق جازۋشىلارىنىڭ، اسىرەسە، جاس جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن اۋدارۋدا از جۇمىس ەتكەن جوق. موسكۆانىڭ انتاكولسكيي پەتروۆىح ءتارىزدى كورنەكتى اقىندارى بەلگىلى ءبىر ۇلت ءتىلىن شىن زەيىنمەن ۇيرەنىپ جۇرگەندە، بىزدەگى ورىس اقىندارى پروزايكتەرى، كور-جەردى سىلتاۋراتىپ، ءتىل ۇيرەنۋدەن قاشقاقتاپ كەلەدى. ال، ءتىل بىلمەي، جولما-جول اۋدارماعا سۇيەنىپ اۋدارۋ كاسىپقورلىققا قاراي شاقىرىپ تۇراتىنى ولاردىڭ ۇعىنعىسى كەلمەيدى. سول ءتىل بىلمەۋدىڭ سالدارىنان ولار قازاق ادەبيەتىمەن تۇگەل تانىس ەمەس.
بىزدە ورىس سەكسياسى باسپانىڭ قىزمەتىن اتقارۋمەن كەلەدى. پروبلەمالىق ۇلكەن ماسەلەلەر كوتەرىلمەيدى. ال مۇنىڭ ءوزى، قايتالاپ ايتقاندا، رەسپۋبليكاداعى بارلىق تىلدە جازاتىن ادەبيەتشىلەرمەن مىقتى تىزە قوسپايىنشا ويداعىداي شەشىلمەيتىن ءجايت. مەنىڭ تۆورچەستۆولىق بايلانىس كەرەك دەيتىن سەبەبىم دە سوندىقتان. بۇل سول جازۋشىلارىمىزدىڭ بارلىعىنا بىردەي پايدالى ەكەنى كۇمانسىز.
ءبىزدىڭ ۇيىمدا ءبىر توپ ۇيعىر جازۋشىلارى بار. بيىلعى جىلى ءبىزدىڭ وداق جانىنان ۇيعىر سەكسياسى دا قۇرىلدى. بۇل سەكسيا ون بەسكە جۋىق جازۋشىنى قامتيدى.
قازاق جانە ورىس جازۋشىلارىنىڭ ۇيعىر جازۋشىلارىمەن تۆورچەستۆولىق دوستىعى ەرتەدەن كەلە جاتىر. مۇنىڭ ءوزى حالىقتار دوستىعىنىڭ ۇلكەن ءبىر ايعاعى سياقتى.
ۇيعىر سوۆەت ادەبيەتىندە ۇزاق ۋاقىتتار بويىنا ومار مۇحاممەدييەۆ، يسمايل ساتتاروۆ، قادىر حاسانوۆ سەكىلدى، بىرنەشە جازۋشىلار عانا بولدى. ولار ۇيعىر سوۆەت ادەبيەتىنىڭ العاشقى پيونەرلەرى ەدى.
تالانتتى اقىن، پروزايك جانە دراماتۋرگ مۇحاممەدييەۆ پەن ساتتاروۆ مەزگىلسىز قايتىس بولدى، ءبىراق ولاردىڭ شىعارمالارى ۇيعىر وقۋشىلارىنىڭ ءقازىر دە ءسۇيىپ وقيتىن ءقادىرلى مۇلكى بولىپ وتىر.
قادىر حاسانوۆتىڭ شىعارماسى سان الۋان. ول كوپ جانرلاردى جازىپ كەلەدى، ماسەلەن، ول «سوسياليزم جىرى» «ۇيعىر اۋەندەرى» اتتى جيناقتاردىڭ، «كەنجە» اتتى پوەمانىڭ اۆتورى. ول «مانان»، «گۇلستان» جانە «بوستاندىق تۋرالى جىر» پەسالارىن دا جازدى. كوپتەگەن اۋدارمالاردا جاسادى. بۇنىڭ ءبارى ءبىر جازۋشىنىڭ باسىنا از ەمەس ءبىراق، بۇكىل ادەبيەت ءۇشىن از. سولاي بولعاندىقتان دا ادەبيەت مايدانىنا تۇتاس ءبىر توپ ۇيعىر جاستارىنىڭ كەلۋىنە ءبىز وتە-موتە قۋانامىز. ولاردىڭ تىرناق الدى ەڭبەكتەرى تاياۋدا «العاشقى قادام» اتتى جيناق بولىپ شىقتى. بۇل جيناققا ون ءبىر جاس اۆتور قاتىناستى. سولاردىڭ ىشىنەن حيزمات ابدۋللين، يزيز يزيموۆ، يليا باحتيا، ماشۋروۆ ءتارىزدى قالامىنىڭ كەلەشەگى بار جاستار ەرەكشەلەنە ءتۇستى. ولاردىڭ شىعارمالارىنان جاڭا لەپ، جاڭا لەبىز سەزىلەدى، ادەبيەتكە نەداۋىر دايارلىقپەن كەلگەندىگى بايقالادى.
الايدا، ادەبيەتكە جاڭا كەلگەن جاس تالاپكەرلەردىڭ تۇڭعىش شىعارمالارىندا كەمشىلىكتەر دە جوق ەمەس. ولار ءسوزدى ىرىكتەپ الۋعا، ۇمتىلماس مىقتى، ادەمى ۇيقاس جاساۋعا، جارقىن وبراز جاساۋعا جەتىك ەمەس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادەبي شەبەرلىكتى تولىق مەڭگەرە الماعانى اڭعارىلادى.
بۇل جاعىنان كەلگەندە ۇيعىر جازۋشىلارىنىڭ كەزدەسەتىن ەرەكشە قيىنشىلىقتارىن ايتپاسقا بولمايدى. ۇيعىر ءتىلى ءوزىنىڭ ءالى قالىپتاسۋ داۋىرىندە. ۇيعىردىڭ ادەبيەت ءتىلى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلمەگەندىگى، سارالانباعاندىعى زور قيىنشىلىق تۋعىزاتىندىعى تۇسىنىكتى، ءقازىر ءتىل ماماندارىمەن قاتار جازۋشىلاردىڭ دا بۇل ماسەلەمەن شۇعىلدانىپ وتىرۋى زاڭدى.
ءبىزدىڭ ۇلى زامانعا ساي كۇردەلى، كوركەم شىعارمالار بەرۋ ءۇشىن جازۋشى ماركستىك-لەنيندىك عىلىممەن قارۋلانۋعا ءتيىستى ەكەنى بەلگىلى. بۇل جاعىنان قازاق جازۋشىلارى سياقتى ۇيعىر جازۋشىلارى دا كوپ ۇيرەنۋگە مىندەتتى.
ۇيعىر جازۋشىلارى قازىرگى زاماننىڭ تاقىرىپتارىنا مىقتاپ بەت الۋعا ءتيىستى. كۇنى بۇگىنگە شەيىن كولحوز دالاسىنداعى ۇيعىر ەڭبەكشىلەرىنىڭ، ءوندىرىستىڭ جاڭاشىلدارى مەن وزات ادامدارىنىڭ، ۇزدىكسىز ءوسىپ كەلە جاتقان ينتەلليگەنسيانىڭ ءومىرى تۋرالى اۋىزعا الارلىق ءبىر دە ءبىر كۇردەلى شىعارما تۋماي كەلە جاتقانىنا سەلقوس قاراۋعا بولمايدى.
ۇيعىر دراماتۋرگياسىندا تەك وتكەن ءداۋىردىڭ تاقىرىپتارى ورىن الىپ كەلەدى. ارينە، جاس كوركەمونەر ءوز حالقىنىڭ وتكەندەگى مۇراسىنا، فولكلور اۋەندەرىنە، تاريحي تاقىرىپتارعا سوقپاي وتە المايدى. ءبىراق، سونىمەن قاتار، بۇگىنگى كۇننىڭ تاقىرىبىنا پەسالار جازۋ اسا قاجەت ەكەنى دە تۇسىنىكتى. مۇنداي پەسالاردى قىتايداعى ۇيعىرلار دا زور ىقىلاسپەن كۇتەدى. ويتكەنى ولار سوۆەت وداعىندا بولىپ جاتقان ۇلى جاڭالىقتارعا قۇمارتا، سۇيسىنە قارايدى.
ءقازىر ۇيعىر ادەبيەتىندە باستى جانر — پوەزيا. بۇل ادەبيەتتىڭ جاس كەزى ءۇشىن ابدەن زاڭدى دا. ءبىراق، ۇيعىر ادەبيەتشىلەرى كوپتەگەن باسقا جانرلاردا دا كۇش سىناپ كورگەنى ماقۇل. مۇنسىز ادەبيەت جەدەل وسە المايدى.
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلارى ۇيعىر ادەبيەتىنە ويداعىداي بولىپ كەلدى دەپ ايتا المايمىز. الدەقاشان جۇزەگە اسىراتىن شارالاردى ءقازىر عانا قولعا الىپ ءجۇرمىز. بۇدان بىلايعى جەردە جازۋشىلار وداعىنا جاس ۇيعىر ادەبيەتشىلەرىن كەڭ تارتىپ وتىرۋ قاجەت بولادى. ولاردىڭ شەبەرلىكتى ۇيرەنۋىنە كومەكتى مول كورسەتۋ كەرەك. جازۋشىلار وداعىنداعى ۇيعىر ادەبيەتى سەكسياسىن قازاقستانداعى ۇيعىر سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ناعىز ورتالىعىنا اينالدىرا ءبىلۋ شارت.
تاياۋداعى ۋاقىتتىڭ ىشىندە قازاقستاندا ۇيعىر تىلىندە ادەبي جۋرنال، ياكي بولماسا الماناح شىعاتىن كەز جەتتى، مۇنداي باسپا ورنىسىز ۇيعىر جازۋشىلارىنىڭ، اقىندارىنىڭ، وچەركشىلەرىنىڭ، سىنشىلارىنىڭ كەڭ ورىسكە شىعۋى قيىن.
قولتۋما جانە اۋدارمالىق رەپەرتۋارلارعا دىلگەر بولىپ وتىرعان ۇيعىر تەاترىمەن تۆورچەستۆولىق بايلانىستى كۇشەيتىپ، كومەكتى مولايتۋ كەرەك.
ۇيعىر، قازاق جانە ورىس جازۋشىلارىنىڭ اراسىندا تۆورچەستۆولىق بايلانىس كۇشەيەتىن بولۋعا ءتيىس. مۇنىڭ ءۇشىن ولاردىڭ شىعارمالارى وسى تىلدەرگە اۋدارىلىپ، تۆورچەستۆولىق ديسكۋسسيالاردا كەڭ تالقىعا ءتۇسىپ وتىراتىن بولسىن دەمەكشىمىز. سوندا عانا ءبىز تۋىسقان ۇيعىر ادەبيەتىن كوڭىلدەگىدەي وركەندەتە الامىز.
ادەبيەت جازۋشىنىڭ عانا مۇلكى ەمەس، حالىقتىڭ مۇلكى. حالىق ءىسىن اتقارىپ وتىرعان ءتۇرلى ۇيىمدار بار. سونىڭ ءبىرى — جازۋشىلار ۇيىمى. ادەبيەتتىڭ، جازۋشىنىڭ وسۋىنە ەڭ اۋەلى وسى ۇيىم جاۋاپتى. ەلەۋلى تابىستارىمىز بولا تۇرسا دا، ءبىز مىندەتتى كوڭىلدەگىدەي ورىندادىق دەي المايمىز. ۇيىمداستىرۋ، تاربيەلەۋ جۇمىستارىندا كەمشىلىك ءالى كوپ.
ەڭ باستى كەمشىلىك — ءبىزدىڭ جوسپارىمىزدا، ونى ورىنداۋىمىزدا. جوسپارلامايىنشا، ۇيىمداستىرمايىنشا وزدىگىنەن ەشبىر تابىس كەلمەيتىنى بەلگىلى. ءبىزدىڭ پرەزيديۋم، سەكسيالارى جوسپارىن كوبىنەسە ءفورمالدى جاسايدى. ادەبيەتىمىزدە ءقازىر نە جەتپەيدى، ول قايتسە جەتەدى؟ وسىنى جەتە ويلانباي جاسايدى. ەگەر ويلانسا، ورىندالۋى ءۇشىن قاتتى كۇرەسپەيدى. سوندىقتان ورىندالمايدى. وسىدان بارىپ جازۋشى شابىتى تۇسكەندە عانا جازادى، شابىتتى جوسپارلاۋعا بولمايدى، ءوزى كەلەدى دەگەن جالقاۋلاردىڭ، توقىراعانداردىڭ «تەورياسى» شىعادى. شابىت ەڭبەك ۇستىندە كەلەدى. شابىت ەڭبەكتى كۇشەيتسە، ەڭبەك شابىتتىڭ ءوزىن كۇشەيتەدى.
ەڭ دارىندى دەگەن جازۋشىنىڭ وزىنە كوللەكتيۆتىڭ كومەگى كەرەك. كوللەكتيۆ جاقسى بولسا، شىعارمانىڭ ءمىنىن تابا، ونى جويۋدىڭ جولىن كورسەتە وتىرىپ، اۆتورعا شابىت تا بەرەدى. ءبىزدىڭ تۆورچەستۆولىق سەكسيالار بۇل دارەجەگە ءالى دە كوتەرىلە العان جوق. «كاز. پراۆدا» گازەتى ارحيۆ مالىمەتتەرىنە سۇيەنىپ، جازۋشىلار ۇيىمىندا شىعارمالار تالقىلانبايدى دەپتى. مەن جاڭا فاكتىلەرگە سۇيەنىپ، تالقىلانبايدى ەمەس، ءتىپتى كوپ تالقىلانادى دەيمىن. ءبىراق، كوبىنىڭ ساپاسى تومەن. سوسياليستىك جوعارى سانا تۇرعىسىنان قاراپ، شىعارمانى جەكە اۆتوردىڭ مۇلكى دەمەي، كوپتىڭ مۇلكى دەپ تانىعاندا عانا ءادىل، تەرەڭ پىكىرلەر ايتىلادى. ونداي پىكىرلەر تالقىلاۋلاردى تۆورچەستۆولىق لابوراتوريالارعا اينالدىرادى. ءبىز سەكسيالاردى وسى دارەجەگە جەتكىزبەي تىنبايمىز.
ادەبيەتتى ءسۇيۋ — ونىڭ كادرلارىن ءسۇيۋ، ادەبيەتتى ءوسىرۋ قامى — ونىڭ كادرلارىن ءوسىرۋ قامى بولىپ تابىلادى. كادرلاردى، اسىرەسە جاس كادرلاردى تاربيەلەۋدە ءبىزدىڭ سەكسيالار، كونسۋلتانتتار، ءتىپتى كەيدە پرەزيديۋمىنىڭ ءوزى زياندى ەكى ادەتتى تاستاي الماي كەلەدى. سونىڭ ءبىرى — شىعارمانىڭ ناشار ەكەنىن، قانشا ىستەسە دە ءىس شىقپايتىنىن بىلە تۇرا، اۆتوردى، «ىستەي ءتۇس» دەپ شىعارىپ سالۋ. كوڭىل جىقپاۋدان تۋعان بۇل الداۋ تالاي اۆتوردى تالاي جىلدار بويى اۋرەلەدى. جازىعى نە ولاردىڭ، نەگە اۋرەلەيمىز؟ بىردەمە شىعاتىن شىعارما بولسا، ايىرىلما، كومەكتەس، ال شىقپايتىن بولسا شىقپايدى دەپ تۋرا ايتۋ كەرەك. ەندى ءبىر زياندى ادەت — جاستاردى اسىعىس كوتەرەمىز دە، قۇلاتامىز. ولاردىڭ ءالى پىسپەگەن ەڭبەگىن ماقتاپ، جارىققا شىعارامىز، قولىنا دەرەۋ جازۋشىلىق بيلەت بەرەمىز. جاس ادام سەنگىش كەلەدى، شىنىمەن-اق بولدىم ەكەن دەپ قالادى. وسىمەن تالاي جاستى بۇزىپ الدىق. جاستارعا، ەڭبەك ءسۇيۋدى، ءبىلىمىن تاجىريبەسىن بايىتۋ جولىندا جالىقپاي ىزدەنۋدى، كوللەكتيۆتىڭ پىكىرىن سىيلاۋدى، كىشىپەيىل بولۋدى ۇيرەتۋ كەرەك. بۇنسىز ەشبىر تالانت، ەشبىر بەدەل قانشا كوتەرسەك تە ۇزاق جاساي المايدى.
جازۋشى ءوزىنىڭ شىعارماسىمەن عانا جازۋشى. ءبىزدىڭ ارامىزدا بۇل ءقادىرلى اتقا ەڭبەكسىز يە بولىپ جۇرگەندەر — ءبىر ۋاقىتتا بولىمسىز بىردەمە بەرىپ، سونى ءومىر بويى تالشىق ەتكىسى كەلەتىندەر بار. ولار ليتفوندىنىڭ ەسىگىن كۇندە اشادى، ال تۆورچەستۆولىق سەكسيالاردىڭ ەسىگىن بەس-ون جىلدا ءبىر اشپايدى. بۇل جولداستارعا جازباساڭ جازبا، تەك ماسىل بولا كورمە دەيتىن كەز جەتتى.
شىندىقتى تۋرا ايتالىق، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ پرەزيديۋمى جەرگىلىكتى جازۋشىلارعا، ادەبيەت بىرلەستىكتەرىنە ماردىمدى باسشىلىق كورسەتە الماي كەلەدى. تەك وسى سەزد قارساڭىندا عانا وبلىستاردا جينالىس وتكىزىپ، ولاردىڭ جايىمەن از تانىستىق، از جاردەمدەستىك. باسقا ۋاقىتتا الماتى توڭىرەگىنەن اسا المادىق. بۇل جونىندە ۇلكەن ءبىر قيىندىق تا بار. وبلىستاردا، سونىڭ ىشىندە قاراعاندى سياقتى ءىرى ءوندىرىس ورتالىقتارىندا جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ بولىمشەسى جوق. سوندىقتان ادەبيەت بىرلەستىكتەرى وبلىستىق گازەتتەر ماڭىنا ءۇيىمداسقان. ال گازەتتەر ولارعا ۇنەمى كوڭىل بولمەك تۇگىلى، اندا-ساندا ادەبيەت بەتىن دە بەرىپ تۇرمايدى. وسىمەن جەرگىلىكتى جاڭا تالاپ جاستارعا يە بولساڭ ول بول دەپ وتىرمىز. قايتكەندە دە جەرگىلىكتى ادەبيەت بىرلەستىكتەرىن بۇل كۇيىندە قالدىرا المايمىز.
ءبىر كەزدە ۇلكەن كۇش بولعان حالىق اقىندارىن جامبىل كەتكەن سوڭ پرەزيديۋم ۇمىتۋعا اينالدى. راس، ولار ءقازىر وتە از، ازدىڭ ءوزى كارلىكتىڭ شەگىنە جەتىپ تۇر. ءبىراق، ولار جاساعان ادەبيەتتىڭ مول قازىناسى بار. سولاردى قازاقستان عىلىم اكادەمياسىمەن بىرىگىپ، جيناۋ، زەرتتەۋ، جارىققا شىعارۋ كەرەك.
جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ ەكى جۋرنالى ەگەر ءوز دارەجەسىنە كوتەرىلسە، ادەبيەتتىك، تاربيەلىك وراسان زور قىزمەتتەر اتقارعان بولار ەدى. ولار ءالى ءوز دارەجەسىنەن تومەن تۇر. ولاردىڭ بەتتەرىندە پىكىر سوقتىعىسى، ادەبيەت جايىندا ديسكۋسسيالار، شىعارماعا ساپالى سىندار ۇزدىكسىز بولىپ تۇرۋعا ءتيىستى. ادەبيەت جاڭالىقتارىن، جاڭا شىعارمالاردى، جاس كادرلاردى جۇرتشىلىق الدىمەن جۋرنالدىڭ بەتىنەن كورۋگە ءتيىستى. سوندا عانا جۋرنالداردىڭ بەدەلى ارتادى، ول بەدەلمەن ادەبيەتتى باسقارۋعا دا، كۇشەيتۋگە دە بولادى. پرەزيديۋم ءوزىنىڭ بۇل جۋرنالدارىنا دا ءتيىستى باسشىلىق، كورسەتە الماي كەلدى.
قازاقتىڭ سوۆەتتىك جاس ادەبيەتىڭ ونىڭ جاس كادرلارىن پارتيالىق قامقورلىقپەن وسىرە، كۇشەيتە بەرۋ جايىندا جازۋشىلار ۇيىمىنا، ونىڭ جەكە مۇشەلەرىنە قانشا قاتتى ايتساق تا، قاتتى سىناساق تا ورىندى. سونىمەن قابات ولاردىڭ سول زور مىندەتتى ورىنداۋىنا جاعداي جاساۋدى ۇمىتۋعا بولمايدى. ءبىرسىپىرا جازۋشىلاردىڭ، سونىڭ ىشىندە جاقسى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن جازۋشىلاردىڭ پاتەرى وتە ناشار. جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ ءوزى وتىرعان ۇيدە دە دۇرىس ءجۇمىس ىستەۋ قيىن. جازۋشىلارعا دەمالاتىن مەكەن جوق. ادەبيەتىمىز ونشا سورلى بولماسا دا، بۇل جوندە وداقتىق رەسپۋبليكا ىشىندە ەڭ سورلىسى ءبىز شىعارمىز.
الماتى قالالىق سوۆەتى جازۋ ءۇشىن ەشبىر جاعداي كەرەك ەمەس دەپ ويلايتىن سياقتى. قاۋلى بويىنشا، جازۋشى تۇرعان پاتەر بوساسا، جازۋشىلارعا عانا بەرىلۋگە ءتيىستى، ال، ءبىزدىڭ قالالىق سوۆەت جازۋشىلارعا وزگە جاعداي جاساماعانى بىلاي تۇرسىن، ءدال وسى قاۋلىنىڭ ءوزىن ورىنداماي قويدى. بۇل جونىندە تايبەكوۆ جولداسقا اۋىزشا دا ايتىلدى، جازىپ تا بەرىلدى، ەشبىر شارا قولدانعان جوق ءالى. بۇل قالاي؟ باسشىلارعا زاڭدى ورىنداماسا دا، ەشتەمە ەتپەيتىن بولعانى ما؟
جازۋشىلار ءۇشىن قالاماقى ەڭ ءبىرىنشى ماسەلە، ءبىرىنشى جاعداي. قازاقستاندا اۆتورلىق پراۆو، قالاماقى ساياساتى، قالاماقى تولەۋ زاڭى بۋحگالتەرلەردىڭ قولىنا كوشۋگە اينالدى. زاڭ بويىنشا، شىعارماعا ساپاسىنا قاراي ءۇش ءتۇرلى باعا بەلگىلەنگەن. ءقازىر سونىڭ كوبىنەسە ەڭ تومەنگىسى قولدانىلادى. بۇل جاقسى جازام دەپ قينالماي-اق قوي دەگەن ءسوز. ال زاڭ جاقسى جازعانعا تولەپ وتىر. جازۋشى قايسىسىن قولدانۋى كەرەك؟
سوۆەت ادەبيەتى دەپ ۇلى ورىس ادەبيەتىڭ ونىڭ توڭىرەگىنە توپتالعان ۇلتتار ادەبيەتىن ايتادى. ءار ۇلت ادەبيەتىنىڭ وزىنە ءتان وزگەشەلىگى، تابىسى، كەمشىلىگى بار. سولاردى كوز جازباي، انىق ءبىلىپ وتىرعاندا عانا سوۆەت ادەبيەتىن دۇرىس باسقارۋعا بولادى. بۇكىلوداقتىق جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ پرەزيديۋمى، سەكرەتارياتى قازاق ادەبيەتىن قانشا بىلەتىنىن قايدام، ايتەۋىر، ونىڭ جايىن بىلۋگە، كومەكتەسۋگە باسشىلار ءوزى كەلمەدى، نە وقتىن-وقتىن بريگادالار جىبەرىپ تۇرمادى. «ليتەراتۋرنايا گازەتا» قازاق ادەبيەتى جايىندا تىم قۇرىعاندا قىسقا حابارلار دا بەرىپ تۇرا المادى.
كومپارتيا ءوزىنىڭ ەشبىر ۇيىمىن كوزىنەن تاسا قىلمايدى. ەگەر ونىڭ ءبىرىنىڭ جۇمىسى اقساي باستاسا، دەرەۋ ادامدار جىبەرىپ زەرتتەپ، ءتيىستى شارا قولدانادى. پارتيانىڭ سىننان وتكەن وسى ءادىسىن جازۋشىلاردىڭ ورتالىق ۇيىمى قولدانا بىلسە، ۇلت ادەبيەتىن قازىرگىدەن الدەقايدا تەرەڭ تۇسىنەر ەدى دە، ونىڭ وسۋىنە جاقسى كومەكتەسەر ەدى. ءبىزدىڭ ورتالىق ۇيىمنىڭ پرەزيديۋمى، سەكرەتارياتى بۇل ءادىستى ءالى جۇمىس ءستيلى ەتە العان جوق. سوندىقتان نە پرەزيديۋمدا، نە «ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ» بەتىندە ۇلت ادەبيەتىنىڭ، سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە قازاق ادەبيەتىنىڭ باستى ماسەلەلەرى ەرەكشە ءسوز بولماي كەلەدى.
قازاق جەرى مەيلىنشە كەڭ، ول جەردە ەڭبەك ءتۇرى، ادام مىنەزدەرى الۋان-الۋان. ادەبيەتتە بۇل باي ءومىردىڭ بەينەسىن جاساۋ ءۇشىن، ونى كورۋگە، زەرتتەۋگە جازۋشىلاردى جيىرەك، كوبىرەك جىبەرۋ كەرەك. ءبىز از جىبەرىپ، ونىڭ ءوزىن از ۋاقىتقا جىبەرىپ كەلدىك. جازۋشى كورمەگەن وندىرىستەردىڭ، كولحوز، سوۆحوزداردىڭ، تالاي تۇرلەرى بار. سولاردى قامتۋ ءۇشىن تۆورچەستۆولىق كومانديروۆكالار ءبىزدىڭ رەسپۋبليكاعا مولىراق بەرىلۋى كەرەك ەدى. پرەزيديۋم بۇعان دا كوڭىل بولگەن جوق. پرەزيديۋم، سەكرەتاريات ليتفوندىنى تۆورچەستۆولىق ۇيىم ەمەس دەپ، ونىڭ جۇمىسىنا ءجوندى ارالاسپاي ما دەيمىن. ەگەر ارالاسسا قازاقستان ليتفوندىسىنىڭ قوراشتىعى كوزىنە ءبىر تۇسەر ەدى. قازاقستان ليتفوندىسى جازۋشىلاردىڭ تۇرمىس جاعدايىن تۇزەۋ، پاتەر، دەمالىس ۇيلەرىن سالعىزىپ بەرۋ، شارۋاشىلىق ماسەلەلەرىن كۇشەيتۋ تۇگىلى، ءوزىنىڭ ەكى جارىم ادامىنا باسپانا تابا الماي ءجۇر.
وسكەندىگىمىزدىڭ ايقىن ءبىر بەلگىسى — بۇدان ون-ون بەس جىل بۇرىن الدىڭعى قاتاردا جۇرگەن جازۋشىلاردىڭ تالايى ورتا قاتاردا، ورتاداعىلاردىڭ تالايى كەيىنگى قاتاردا قالدى. بۇل ولاردىڭ كەيىن كەتكەندىگى ەمەس، كەيىنگىلەردىڭ شاپشاڭ، باسىپ، ىلگەرى كەتكەندىگى. سول سياقتى ءبىر كەزدە بەتكە ۇستاۋعا جاراعان شىعارمالار، بۇل كەزدە قولعا ۇستاۋعا عانا جارايدى. بۇگىنگى شىعارمالاردىڭ كوركەمدىك دارەجەسى بۇرىنعىلاردان بيىك. سوندا دا قاناعاتتانبايمىز. ويتكەنى، جەتكەن تابىستاردان الدا تۇرعان تالاپتار جوعارى. تالاپ جوعارلامايىنشا ادەبيەت جوعارىلامايدى.
قازاقتىڭ عاسىرلار بويى سونى جاتقان كەڭ جەرى سوۆەت زامانىندا كوركىن مۇلدە وزگەرتتى. سوۆەتتىك قازاقستان دەگەن ءسوز — كۇشتى يندۋسترياسى بار، وزىق تەحنيكامەن قۇرالدانعان سوسياليستىك كۇشتى اۋىل شارۋاشىلىعى بار، ولاردى جاساۋشى ءوزىنىڭ جۇمىسشى تابى، ەڭبەكشىلەر ارمياسى، ولاردى باسقاراتىن ساياسات، مادەنيەت، ەكونوميكا كادرلارى بار — جاڭا ءتيپتى ءىرى مەملەكەت دەگەن ءسوز. بۇل مەملەكەت ءقازىر ەگىن، مال شارۋاشىلىعىن سونداي دارەجەگە كوتەرۋگە كىرىستى — ونداي دارەجەنى كاپيتاليستىك ەشبىر مەملەكەت كورگەن ەمەس. ءبىز ءقازىر تىڭ ايىرۋدا، مال وسىرۋدە، ياعني — پارتيانىڭ ون توعىزىنشى سەزىنىڭ شەشىمدەرىنە سايكەس ازىق-تۇلىك مولشىلىعىن جاساۋدا ءبىرىنشى قاتاردا تۇرمىز. ادەبيەتىمىز دە وسى قاتاردا بولۋ كەرەك. ول ءۇشىن نە كەرەك؟
سوۆەت ومىرىندە نە نارسەنى ماقتان ەتسەك، سوعان باستاپ اكەلگەن، الدا نە نارسەنى ارمان ەتسەك، سوعان باستاپ اپارۋشى — سوۆەت وداعىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى. سول پارتيانىڭ ۇلى يدەياسى ادەبيەتتىك ءاربىر شىعارمادا قوزعاۋشى كۇش بولىپ وتىرۋ كەرەك.
ادەبيەتتىڭ بارلىق جانرلارىندا، تۇرلەرىندە، قاي تاقىرىپقا جازىلسا دا، ەڭ اسىل ءسوز سوۆەت ادامىنا ارنالسىن. ول بۇكىل ادام بالاسىنا بوستاندىق، ەڭبەك ۇلگىلەرىن كورسەتۋشى، ول قيىندىقتان، كۇرەستەن قورىقپايتىن ەسكى دۇنيەنىڭ بارلىق بوگەتتەرىن قيراتىپ، كوممۋنيزم اتتى جاڭا دۇنيە جاساۋشى وبراز. ول، ادامزاتقا ءتان ەڭ جاقسى قاسيەتتەردى بويىنا جيناعان، جوعارى مادەنيەتتى، ينتەرناسيونالدىق جۇرەگى بار وبراز. وعان حالىق تىلەگىنەن جوعارى ەش نارسە جوق.
بۇنداي وبرازدى جاساۋ ءۇشىن الدىمەن جازۋشىنىڭ ءوزى سول وبرازدىڭ دارەجەسىندە بولۋى كەرەك. بۇل ءومىردى ادامدى ءامان زەرتتە، وبراز جاساۋشى ۇلى زەرگەرلەردەن ءامان ۇيرەن، سوندا عانا بولا الاسىڭ دەگەن ءسوز. سۇتپەن بىتكەن تالانت قانشا زور بولسا دا، ءدان سياقتى. ءدان باپتاسا عانا ءونىم بەرەدى، باپتاماسا سەمىپ قالادى.
ادەبيەتتە سوۆەت ادامىنىڭ ۇلى وبرازىن جاساۋ ءۇشىن سوۆەت ءومىرىنىڭ تاماشا بەينەلەرىن كورسەتۋ ءۇشىن، بۇل جولداعى بارلىق بوگەتتەردى جەڭۋ ءۇشىن، شەبەرلىكتى كوتەرۋ ءۇشىن ايانباي كۇرەسۋ كەرەك.
جازۋشى، ادەبيەت ەش ۋاقىتتا ءبىزدىڭ تۇسىمىزداعىداي ۇلكەن كۇشكە، ۇلكەن بەدەلگە يە بولعان ەمەس. سوعان جەتكىزگەن سوۆەت وداعىنىڭ كەمەڭگەر كوممۋنيستىك پارتياسىنا، ونىڭ ورتالىق كوميتەتىنە، سوۆەت ۇكىمەتىنە العىس ايتالىق، جولداستار!
1954
You Might Also Like
-
بالادان باستاپ ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن كوركەم سوزگە قۇلاق تۇرەدى. سوۆەت ەلىندە كوركەم ءسوز، كوركەم ادەبيەت ءومىر ايناسىنا، ادامداردىڭ رۋحاني سۋسىنىنا، دۇنيەتانىمىنا اينالدى. كوممۋنيزم ورناتۋدا، ادامدار...
-
جۋىردا بولىپ وتكەن سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ەكىنشى سەزى ون كۇنگە سوزىلدى، ءتورت بايانداما، جەتى قوسىمشا بايانداما تىڭدالدى، ءجۇز قىرىقتان اسا ادام سويلەدى، ەلىمىزدەگى بارلىق ۇلت ادەبيەتتەرىنىڭ ۋاكىلدەرى قا...
