ورەلى مىندەتتەر، بيىك ماقساتتار
جۋىردا بولىپ وتكەن سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ەكىنشى سەزى ون كۇنگە سوزىلدى، ءتورت بايانداما، جەتى قوسىمشا بايانداما تىڭدالدى، ءجۇز قىرىقتان اسا ادام سويلەدى، ەلىمىزدەگى بارلىق ۇلت ادەبيەتتەرىنىڭ ۋاكىلدەرى قاتىناسۋمەن قاتار، دەموكراتيالىق، كاپيتاليستىك ەلدەردەن دە كوپ ادەبيەت ۋاكىلدەرى قاتىناستى. ءسويتىپ، الۋان ءتۇرلى، الىپ دەنەلى سوۆەت ادەبيەتىنىڭ جيىرما جىلدىق ومىرىنە قورىتىندى جاسادى.
باسقا ەشبىر ەلدىڭ تاريحىندا بولىپ كورمەگەن ادەبيەتتىك مۇنشا زور جيىننىڭ ءىسىن ءبىر ماقالادا ايتىپ بىتىرۋگە مۇمكىندىك جوق. ەكىنشى سەزد سوۆەت ادەبيەتشىلەرى ءۇشىن عانا زور ۋاقيعا بولىپ قويمادى، بۇكىل حالقىمىزدىڭ مادەني ومىرىندەگى، تەك ءبىزدىڭ سوۆەت حالقىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل پروگرەسشىل ادامزات ومىرىندەگى زور ۋاقيعاعا اينالدى. بۇنىڭ ايقىن ءبىر بەلگىسى — سەزگە تىنىمسىز قۇيىلىپ جاتقان جالىندى قۇتتىقتاۋلار ەدى. ول قۇتتىقتاۋلار ۇلان-بايتاق سوسياليستىك ەلىمىزدىڭ عانا ەمەس، دوستار سىرتقى ەلدەردىڭ دە، كاپيتاليستىك ەلدەردىڭ ىشىندەگى دوستاردىڭ دا سوۆەت ادەبيەتىنە سەنىمدى، ماحابباتى كۇشتى ەكەنىن كورسەتتى.
سەزدى ەڭ الدىمەن سوۆەت وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى قۇتتىقتادى. بۇل قۇتتىقتاۋ ادەبيەتىمىزدىڭ بويىنداعى ۇلى قاسيەتتەردى، جەكە كەمشىلىكتەردى ءدال ايتىپ بەردى دە، بۇدان ءارى اسار بەلىن، مىناۋ، دەپ بولاشاققا تۋرا ءجون سىلتەدى.
«سوۆەت جازۋشىلارى وزدەرىنىڭ تۆورچەستۆولىق جۇمىسىندا، — دەلىنگەن قۇتتىقتاۋدا، — كوممۋنيزم جولىنداعى حالىق بۇقاراسىنىڭ شىن مانىسىندەگى بوستاندىعى مەن باقىتى جولىنداعى، ادامدى ادامنىڭ ەزۋشىلىگى مەن قاناۋشىلىعىنىڭ قاندايىنا بولسا دا قارسى كۇرەستىڭ ۇلى يدەيالارىمەن رۋحتانىپ كەلەدى. ادەبيەتتىڭ قوعامنان «تاۋەلسىزدىگى» جايىنداعى جالعان جانە ەكىجۇزدى بۋرجۋازيالىق ۇرانعا، «ونەر — ونەر ءۇشىن» دەيتىن جاساندى كونسەپسيالارعا ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز ەڭبەكشىلەردىڭ مۇددەلەرىنە، حالىقتىڭ مۇددەلەرىنە قىزمەت ەتەتىن وزدەرىنىڭ جوعارى يدەيالىق پوزيسيالارىن ماقتانىش سەزىممەن قاراما-قارسى قويىپ كەلەدى».
ەكىنشى سەزد اسا ماڭىزدى تۆورچەستۆولىق ماسەلەلەردى كەڭ تۇردە تالقىلادى. ءبىرىنشى سەزدەن بەرگى جيىرما جىلدا سوۆەت ادەبيەتى ۇلكەن سىنداردان وتكەنىن، حالقىمىزدىڭ ەڭبەك مايدانىنداعى، وتان سوعىسى مايدانىنداعى قاھارماندىق ەرلىگىن كورسەتەتىن كوپتەگەن كوركەم شىعارمالار جاسالعانىن سەزد ءوزىنىڭ ۇنىمەن بۇكىل الەمگە ەستىرتە ايتتى.
ءبىرىنشى سەزدە شەشۋدى كۇتەتىن تەوريالىق تىڭ ماسەلە رەتىندە، مىندەت ەسەبىندە سوۆەت ادەبيەتشىلەرىنىڭ الدىنا گوركيي قويعان سوسياليستىك رەاليزم ءادىسىن يگەرۋ — بۇل سوزىمىزدە شەشىلگەن ماسەلە ەسەبىندە سويلەندى.
پارتيامىزدىڭ ورتالىق كوميتەتى ءوزىنىڭ قۇتتىقتاۋىندا وسى جاعدايدى اتاپ كورسەتتى. «ورىستىڭ جانە دۇنيە ءجۇزىنىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ يگى جاقسى داستۇرلەرىن دامىتا وتىرىپ، سوۆەت جازۋشىلارى پرولەتارياتتىڭ ۇلى جازۋشىسى ماكسيم گوركيي نەگىزىن قالاپ بەرگەن سوسياليستىك رەاليزم ءادىسىن تۆورچەستۆولىق جولمەن وركەندەتىپ كەلەدى، ۆلاديمير ماياكوۆسكييدىڭ جاۋىنگەرلىك پوەزياسىنىڭ داستۇرلەرىن ۇستاپ كەلەدى» دەدى.
سونىمەن قاتار، ورتالىق كوميتەت بىزگە ءامان سوسياليست رەاليزم مىندەتتەرىنىڭ دارەجەسىندە بولۋدى ەسكەرتتى.
بۇل، جازۋشىدان ءبىلىمدى، بايىپتى بولۋدى، ومىردەن، عىلىمنان كوز جازباي ءامان باقىلاپ، ۇيرەنىپ وتىرۋدى تىلەيدى.
سوۆەت ادامىنىڭ، ءومىرىن بەينەلەگەندە ءبىز جۇمىسشى تابى مەن بۇكىل سوۆەت حالقىنىڭ ەلىمىزدە قۇرىلعان سوسياليستىك قوعامدى ونان ءارى نىعايتۋ جولىنداعى كۇرەسىن، كوممۋنيزمنىڭ جەڭىسى جولىنداعى ۇلى كۇرەسىن ويداعىداي تۇسىنە وتىرىپ بەينەلەۋ كەرەك ەكەنىن ەشقاشان دا ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.
كوپ ۇلتتى ءبىر ماقساتتى سوۆەت ادەبيەتىنىڭ قارىشتاپ ەسكەنىن، بۇكىل ەڭبەكشى ادام بالاسىنىڭ بوستاندىق جولىنداعى كۇرەسىنە دەم بەرەتىن، العا، جارىققا باستايتىن بيىك يدەيالى، وزىق ويلى ادەبيەت دارەجەسىنە جەتكەنىن سەزگە قاتىناسقان ەلۋگە تارتا ۇلتتاردىڭ ادەبيەت وكىلدەرى ءارقايسىسى ماقتان ەتە سويلەدى.
سوۆەت وداعىندا كوركەم ادەبيەت ۇلىلى-كىشىلى 70 تىلدە شىعىپ تۇرادى. ونىڭ ىشىندە 19 ۇلتتىڭ ريەۆوليۋسياعا شەيىن جازۋ-سىزۋ مادەنيەتى مۇلدە بولماعان. 1940 جىلعىمەن سالىستىرعاندا تۋىسقان حالىقتار جازۋشىلارى شىعارمالارىنىڭ تيراجى 1953 جىلى ءتورت ەسەگە جۋىق ءوستى. وسى ەكى فاكتىنىڭ وزىنەن-اق كوپ نارسەنى اڭعارۋعا بولادى.
ۇلى ورىس حالقىنىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ، ماكسيم گوركيي، ۆلاديمير ماياكوۆسكيي باستاعان سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ۇلت ادەبيەتتەرىنە تيگىزگەن جاقسى اسەرى، ولاردىڭ جازۋشىلارىن وسىرۋدەگى جاردەمى بۇل سەزدە تاعى دا اسا ءبىر ىستىق سۇيىسپەنشىلىك سەزىممەن ايتىلدى.
ۇلت ادەبيەتتەرى ءوزىنىڭ، ۇلتتىق تار شەڭبەرىنەن شىعىپ، بۇكىل وداق جۇرتشىلىعىنا تانىلدى. ءبىرسىپىرا ۇلت ادەبيەتتەرى، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتى بۇكىل جەر جۇزىنە بەلگىلى ادەبيەت بولدى.
سەزد — سوۆەت ادەبيەتىنىڭ دۇنيە جۇزىندە بەدەلى ارتقانىن، تەڭدەسى جوق وزىق ويلى ادەبيەت دارەجەسىنە جەتكەنىن، كوركەم ءسوز ونەرىنىڭ، الەمدىك شىڭىنا ورلەپ بارا جاتقان ادەبيەت ەكەنىن ايقىن كورسەتتى.
سوۆەت ادەبيەتىنىڭ حالىقارالىق بەدەلى وسكەنىن ايقىنداي تۇسەتىن كەيبىر فاكتىلەردى وسى ارادا كەلتىرۋدىڭ ارتىقشىلىعى بولماس دەپ ويلايمىن. 1945 جىل مەن 1953 جىلدىڭ اراسىندا 900 سوۆەت جازۋشىسىنىڭ شىعارمالارى شەتەلدەردە — 44 تىلدە باسىلىپ شىعۋىن ايتساق تا جەتىپ جاتىر. گوركييدىڭ، ماياكوۆسكييدىڭ، جانە باسقا الدىڭعى قاتارلى سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى شەتەلدەردەگى بوستاندىق كۇرەسكەرلەرىنىڭ قولدان تۇسىرمەي وقيتىن سۇيىكتى كىتاپتارى بولدى. تەگىندە، ادامزاتتىڭ يگى ارمانىن، ويى مەن كۇرەسىن بەينەلەگەن سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارى ءۇشىن ەشبىر مەملەكەتتىك شەكارا، كوك جويقىن تەڭىز، پوليسيا تۇزاقتارى بوگەت بولا المايدى. مۇنداي شىعارمالار قانداي قامالدى بولسا دا بۇزىپ ءوتىپ، ىزگى نيەتتى ادامداردىڭ جۇرەگىنە جول تاۋىپ بارا الادى.
وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا شەيىن جەر بەتىندە قازاق دەگەن ەل بار ەكەنىن بىلمەگەن تالاي شەتەلدەردىڭ تىلىندە بۇگىنگى بەلگىلى قازاق جازۋشىلارىنىڭ تاڭداۋلى شىعارمالارى باسىلىپ شىعۋى، پوەزيا الىبى — قارت جامبىلدىڭ ەسىمى بۇكىل پلانەتامىزعا ءمالىم بولۋى — سوۆەتتىك قۇرىلىستىڭ ارقاسى، ۇلى ورىس حالقىنىڭ اعالىق جاردەمىنىڭ جەمىسى، دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك.
ادامزات تاريحىنداعى ەڭ وزات، ريەۆوليۋسياشىل جانە گۋمانيتارلىق مادەنيەتتىڭ دامۋىنداعى اسا كورنەكتى وقيعا بولعان بۇل سەزدىڭ جۇمىسىنا بۇكىل جۇرتشىلىعىمىز نازار سالىپ وتىردى. مەكتەپ ەسىگىن بيىل عانا اشقان جەتى جاسار پيونەردەن باستاپ، كوپ جاساعان اق شاشتى اكادەميككە شەيىن، وتانىمىزدىڭ تۇستىك شەتىندەگى پامير تاۋلارىنىڭ قويناۋ-سالالارىنداعى مالشى-باعبانداردان باستاپ، سوناۋ مۇز مۇحيتىن تالماي زەرتتەپ جۇرگەن قاھارمان پوليارنيكتەرگە شەيىن سەزگە وزدەرىنىڭ جالىندى سالەمدەرىن جولدادى، تالاپ-تىلەكتەرىن ايتتى. جات ەلدىڭ كوك جويقىن تەڭىزىندە — تۋعان ەلدەن اۋلاقتا ساپار شەگىپ بارا جاتقان تەڭىزشىلەر دە ءبىزدىڭ سەزىمىزدى ەسىنەن شىعارعان جوق. سوۆەت ارمياسىنىڭ وكىلدەرى، جۇمىسشى تابىنىڭ جەتكىنشەكتەرى — ەڭبەك رەزەرزتەرىنىڭ جاس ۇلاندارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى تريبۋناعا شىعىپ، سوۆەت ادەبيەتىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمدەرىن بىلدىرۋمەن قاتار، ۇلكەن ءۇمىت، وسكەلەڭ تالاپتارىن دا الدىمىزعا تارتتى. سايىپ كەلگەندە، ءبارىنىڭ تالاپ-تىلەگى ءبىر ارناعا كەلىپ قۇيىپ جاتىر: قول جەتكەنگە ماسايراپ، توقىراپ قالماڭدار، ۇلى سوۆەت زامانىنا ساي تاماشا كوركەم شىعارما جاساڭدار، سوۆەت ادامىنىڭ ءومىرى مەن ءىسىن شىنايى سۋرەتتەڭدەر — دەگەن يگى تىلەك، زور ماقسات...
وسىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ كوپ ءتىلدى، ءبىر ماقساتتى ادەبيەتىمىز، دۇنيە جۇزىلىك ادەبيەتتىڭ كوركەم ءسوز مادەنيەتىن بويىنا سىڭىرگەن، لەنينيزمنىڭ ماڭگى-باقي وشپەيتىن يدەيالارىمەن، پارتيانىڭ يدەيالارىمەن رۋحتانعان، حالقىمىزبەن بىتە قايناسقان ادەبيەت ەكەنىن كورسەتەدى. حالىقتىڭ مۇنداي سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن ادەبيەت بۇرىن-سوڭدى تاريحتا بولعان ەمەس.
تىلەك-تالابى وسكەن، بارعا مىسە تۇتىپ، جوققا سالاۋات دەپ وتىرا بەرۋدى سۇيمەيتىن سوۆەت ادامدارى ادەبيەتىمىزگە ايتار قاتال سىنىن دا ەستەن شىعارعان جوق. ءبىرقاتار شىعارمالاردا ءومىر شىندىعى ءالى ءبىر جاقتى كورسەتىلىپ ءجۇر، قايشىلىقتار مەن ەسۋ جولىندا كەزدەسەتىن قيىنشىلىقتار جەڭىل كورسەتىلىپ ءجۇر. ادەبيەتىمىز شاپشاڭ ءوسىپ بارا جاتقان سوۆەتتىك ومىردەن، ساياسي جانە مادەني دارەجەسى وسكەلەڭ وقۋشىسىنىڭ تىلەك-تالاپتارىنان كەيدە كەيىن قالىپ قويادى. وقۋشىنى تارتپايتىن سۋىق، سولعىن شىعارمالار بار. ومىردەگى ەڭ باستى، باعالى قۇبىلىستار مەن فاكتىلەردى تاڭداپ الا بىلمەيتىن، ۇساق-تۇيەكتەردىڭ اينالاسىندا جۇرگەن جازۋشىلار بار.
«سوڭعى ۋاقىتتا ميللليونداعان وقۋشىلار ءۇشىن رۋحتاندىرۋشى، ونەگە بولاتىنداي جارقىن جانە كوركەمدىك جاعىنان تارتىمدى سۋرەتتەلگەن وبرازدار از جاسالادى» — دەپ پارتيامىزدىڭ ورتالىق كوميتەتى ءوزىنىڭ سەزگە ارناعان قۇتتىقتاۋىندا اتاپ كورسەتتى.
سونىمەن قاتار، جاڭا ادامداردى تاربيەلەۋدە، سوۆەت قوعامنىڭ مورالدىق-ساياسي بىرلىگىن نىعايتۋدا، ەلىمىزدە كوممۋنيزم ورناتۋ جولىنداعى ۇلى كۇرەستە سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ولشەۋسىز زور قىزمەت اتقارىپ وتىرعانىن پارتيامىزبەن حالقىمىز جوعارى باعالادى.
سوۆەت ادەبيەتى ءوزىنىڭ تۋىسىندا، تابيعاتىندا بارىنشا پارتيالىق، حالىقتىق ادەبيەت. سوۆەت ادەبيەتى سوسياليستىك رەاليزم ادىسىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءومىردى، قوعامداعى كۇردەلى قۇبىلىستار مەن پروسەستەردى شىنايى سۋرەتتەۋمەن عانا تىنبايدى؛ ول — ءومىردى جاساۋعا، ريەۆوليۋسيالىق جولمەن ىلگەرى دامىتۋعا قولما-قول بولىسىپ، كومەكتەسىپ وتىرادى. سوۆەت ادەبيەتى — ومىردە جاسالىپ جاتقان ۇلى ىستەردى سىرتتان سامارقاۋ قالىپتا باقىلاپ، فاكتىلەردى ءتىزىپ وتىرمايدى؛ ەلىمىزدە جاسالىپ جاتقان ۇلى ىستەرگە بەلسەنە قاتىناسىپ، حالقىمىزدىڭ كۇرەسى مەن جەڭىسىنە ميداي ارالاسىپ وتىرادى. سوندىقتان دا، سوۆەت جازۋشىلارى وزدەرىن جەر ءجۇزى يمپەرياليزمىمەن كۇرەستىڭ الدىڭعى ساپىنداعى سولداتىمىز، دەپ بىلەدى؛ سوۆەت حالقىنىڭ كوممۋنيزم ورناتۋ جولىنداعى ۇلى كۇرەسىنىڭ بەلسەندى جاۋىنگەرلەرىمىز، دەپ بىلەدى.
«حالىقتاردىڭ حاۋىپسىزدىك مۇددەلەرى ءۇشىن بارلىق بەيبىتشىل كۇشتەردى توپتاستىرۋ جولىنداعى كۇرەستىڭ تۋىن بۇرىنعىدان دا جوعارى كوتەرۋ، دۇنيە جۇزىلىك جاڭا سوعىس باستاۋ قاتەرىن ءتوندىرىپ وتىرعان يمپەرياليستتەردىڭ قىلمىستى جوسپارلارىن اشكەرەلەپ ماسقارالاۋ — سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ بورىشى» دەدى ورتالىق كوميتەت.
سەزدە قارالعان ماسەلەلەردى بۇل جەردە ءتىزىپ ايتىپ جاتۋ ارتىق قوي دەپ سانايمىن. مەنىڭ ەرەكشە توقتاي كەتەيىن دەگەن ءبىر ماسەلەم — جازۋشىلار وداعىنىڭ وزگەرتىلگەن ۋستاۆى جايىندا.
وزدەرىڭىزگە ءمالىم، وداقتىڭ ۋستاۆى بۇدان 20 جىل بۇرىن، سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە قابىلدانعان ەدى. بۇل ۋستاۆتا سوۆەت جازۋشىلارى وداعىنىڭ ساياسي جانە ادەبي-تۆورچەستۆولىق ماقسات-مىندەتتەرى ايقىن كورسەتىلگەن بولاتىن. وتكەن جيىرما جىلدا سوۆەت وداعىنىڭ ومىرىندە ۇلكەن-ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى. ەلىمىز سوسياليزم ورناتىپ، كوممۋنيزمگە بىرتە-بىرتە ءوتۋ داۋىرىنە كىردى. وداقتىڭ ۋستاۆىن جاڭا تالاپ-تىلەكتەرگە جاقىنداتۋ، سايكەستەندىرۋ مىندەتى قويىلدى. ۋستاۆتىڭ كەيبىر ەسكىرگەن جەرلەرىن وزگەرتۋگە تۋرا كەلدى. سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ كوممۋنيستىك قوعام ورناتۋ جاعدايىنداعى ۇلى مىندەتتەرى وزگەرتىلگەن ۋستاۆتا كەڭىنەن كورسەتىلدى. سوۆەت ادەبيەتى كوممۋنيزم يدەياسىنىڭ ۇلىلىعى مەن اسەم سيپاتىن كوركەم ءسوز ارقىلى تەرەڭ سۋرەتتەۋگە ءتيىستى، كاپيتاليزمنىڭ ادام ساناسىنداعى سارقىن» شاعىمەن بەلسەنە كۇرەسۋگە ءتيىستى. سونىمەن قاتار، سوۆەت ادامدارىنىڭ وبرازىن جاساعاندا، ولاردىڭ سان الۋان ەڭبەك قىزمەتىن، قوعامداعى جانە سەمياداعى ىستەرىن بارلىق جاعىنان تۇيىندەپ سۋرەتتەپ بەرۋگە مىندەتتى. ومىردە كەزدەسەتىن قايشىلىقتار مەن كونفليكتىلەردى باتىل كورسەتۋگە مىندەتتى. سوۆەت ادەبيەتىنىڭ وسى قاسيەتتى مىندەتتەرى جاڭا ۋستاۆتا ايقىن كورسەتىلدى. ۋستاۆتا سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ حالىقارالىق مىندەتتەرى دە كەڭ قامتىلدى. جاڭا ۋستاۆ بويىنشا وداققا الىناتىن مۇشەگە قويىلاتىن تالاپ كۇشەيتىلدى. وداققا مۇشە بولۋ ءۇشىن باسپادا جاريالانعان، كوركەمدىك ساپاسى جوعارى شىعارما بەرۋ شارتى قويىلىپ وتىر. بۇرىنعى «كانديداتتىق» باسقىش جويىلىپ، جۇرتشىلىق تانىعان كوركەم شىعارمالارى بار جازۋشىلار تىكەلەي مۇشەلىككە الىناتىن ءتارتىپ بەلگىلەندى. مۇشەلىككە الىناتىن جازۋشى، وعان كەپىلدەمە بەرگەن جازۋشىلار پرەزيديۋم ماجىلىسىنە قاتىسۋى شارت، مۇشەلىك بيلەت سالتاناتتى جاعدايدا پرەزيديۋم ماجىلىسىندە تاپسىرىلاتىن بولسىن، — دەپ ۋستاۆقا جازىلۋى وداق مۇشەلەرىنە جوعارى تالاپ قويىلاتىنىن اڭعارتادى. ۋستاۆتىڭ ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان بولىمىندە وداق جۇمىسىن كەلەشەكتە جاقسارتۋ ماقساتى كوزدەلگەن.
جاڭا ۋستاۆ سوۆەت ومىرىنە ەنگەن كوممۋنيزم جاڭالىقتارىنا، سوۆەت ادامدارىنىڭ جاڭا وي مۇددەلەرىنە سايكەس ادەبيەتتىك جاڭا مىندەتتەر قويادى العا. جاڭا ۋستاۆ سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ىقپالىن، كوركەم ءسوزدىڭ ءقادىرىن بۇرىنعىدان ءارى كۇشەيتە بەرۋ ماقساتىن، بۇعان نە نارسە بوگەت بولسا، سوعان سوققى بەرۋ ماقساتىن كوزدەيدى.
ادەبيەتتىڭ، كوركەم ءسوزدى بەدەلىن تەك جامان جازىلعان شىعارمالار عانا تۇسىرمەيدى، جازۋشىلاردىڭ جامان قىلىق، مىنەزدەرى دە تۇسىرەدى. جازۋشى دەگەن وتە ارداقتى ات. ادەبيەتتى سۇيگەن ادام جازۋشىنى سۇيمەي قويا المايدى. وسىعان قاراماستان ناداندىعىمەن، ومىردەن ارتتا قالعاندىعىمەن نەمەسە باققۇمارلىعىمەن. جۇكقۇمارلىعىمەن نەمەسە ماسكۇنەمدىگى، ۇياتسىزدىعىمەن ءوزىنىڭ ۇيىمىن، جازۋشى اتىن بىلعاپ جۇرەتىن جازۋشىلار ارامىزدا جوق دەي المايمىز. بۇلار ميكروب ءتارىزدى، قاپەلىمدە جاي كوزگە كورىنە قويمايدى، ۇيا سالىپ العان سوڭ ۇيىمدى ءبۇلدىرىپ تىنادى. سوندىقتان، ولاردى كەزىندە كورە ءبىلۋ، كۇرەسە ءبىلۋ كەرەك. جاڭا ۋستاۆ بۇل كۇرەستە دە ءبىزدىڭ قولىمىزداعى كۇشتى قۇرال.
كرەملدە باستالىپ، كرەملدە اياقتالعان ەكىنشى سەزد سوۆەت ادەبيەتى تابىستارىنىڭ ۇلى مەرەكەسى بولا تۇرا، سول ادەبيەتتى بۇدان ءارى نىعايتۋ، كوركەيتۋ قامىن كوپ كوزدەدى. سەزدەن قايتقان دەلەگاتتار سەزدە العان قوينى تولى قۋانىشتارىن، جاڭا وي، مىندەتتەرىن جەر-جەردە وقۋشى كوپتىڭ الدىنا سالىپ جاتىر. ءبىزدىڭ قازاق دەلەگاتتارى دا اۋىلدا، قالادا بىرنەشە كەزدەسۋلەر وتكىزدى، ءالى دە وتكىزبەك.
سەزدەن كەيىنگى بارلىق كوپشىلىك، ۇيىمداستىرۋ، تۆورچەستۆولىق جۇمىستارىمىزدىڭ ارقاۋى — ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قۇتتىقتاۋى، وعان سەزدىڭ قايىرعان جاۋابى بولۋعا ءتيىستى. بۇل ەكى دوكۋمەنت سەزدە ون ەكى كۇن بويى سويلەنگەن سوزدەردىڭ جيىنتىعى، الداعى ىس-ارەكەتتەرىمىزدىڭ پروگرامماسى. بۇل دوكۋمەنتتەر كەزدەسۋلەردە، باسپا ءسوز بەتىندە، ءوزىمىزدىڭ ىشكى جينالىستارىمىزدا ءاردايىم كوڭىل تورىنەن ورىن الىپ وتىرۋى كەرەك. وسىعان بايلانىستى ءبىر فاكتىگە سوعا كەتكىم كەلەدى.
تاياۋدا حاميت ەرعالييەۆتىڭ «سەزدەن كەيىنگى ويلار» دەگەن ماقالاسى «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە باسىلىپ شىقتى. اۆتور سەزدەن العان اسەرىن ءبىراز دۇرىس ايتىپ كەلەدى دە، بۇزىلادى: قازاق ادەبيەتىنىڭ تابىستارى سەزدە ايتىلماي قالدى، دەپ قىنجىلادى. مەنىمشە ەرعالييەۆ جولداس بەكەر قىنجىلادى، گازەت وقۋشىلارىنا تەرىس تۇسىنىك بەرۋگە بەكەر تىرىسادى. سەزد قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس، ۇلكەن سوۆەت ادەبيەتىنىڭ تابىستارى قاتارىندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ، عابيدەن ءمۇستافيننىڭ روماندارىن، جامبىلدىڭ، تايىر جاروكوۆتىڭ، قاسىم امانجولوۆتىڭ ولەڭدەرىن اتادى. ورىس پەن ۋكرايندى بىلاي قويعاندا، وداقتىق باسقا رەسپۋبليكالاردىڭ ەشقايسىسى جەتى جازۋشىسىن بىردەن، اسىرەسە پروزايكتەرىن بىزشە الدىڭعى ساپقا قويا العان جوق. قازاقتىڭ بەس جازۋشىسى بىردەن باسقارماعا سايلاندى. بۇل دا قازاق ادەبيەتىنە بەرىلگەن ۇلكەن سىباعا.
سەزدەن كەيىنگى ويلار سەزد جۇكتەگەن ادەبيەتتىك ۇلكەن مىندەتتەر جايىندا بولسىن. وسى تۇرعىدان قاراعاندا قازاق ادەبيەتىنىڭ ءبىراز ولقى جەرلەرى كوزگە تۇسەدى.
بىلتىردان بەرى ءبىزدىڭ دالادا ادەتتەن تىس وراسان وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. ميلليونداعان گەكتار تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەر جىرتىلدى. ۇستىمىزدەگى، الدىمىزداعى جىلداردا ءالى دە تالاي ميلليون گەكتارلار جىرتىلماق. بۇل ۇشان-تەڭىز جاڭا ەگىن جايلاردا جۇزدەپ سوۆحوز قۇرىلىپ، مىڭداعان ادام جاڭا تۇرمىس جاساپ جاتىر. عاسىرلار بويى پايداعا اسا الماعان ەڭ بايلىق ەندى استى، حالىق بايلىعىنا، كوممۋنيزم بايلىعىنا اينالدى. حالىق ومىرىندەگى وسى وراساڭ وزگەرىستىڭ بەينەسى ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە ءازىر جاسالعان جوق، تەك ۇشقىنى، اسەرى عانا بار. بىلتىردان بەرى ءبىر عانا وچەركتەر جيناعىن شىعاردىق، ونىڭ ءوزى دە كوركەمدىك جاعىنان ونشا ەمەس. قازاق جەرىندەگى بۇل زور وقيعانى، حالىقتىق زور قوزعالىستى الدىمەن قازاق ادەبيەتى كورسەتۋگە مىندەتتى. ول ءۇشىن پروزانىڭ، پوەزيانىڭ، دراماتۋرگيانىڭ ۇساق تۇرلەرى، جانرلارى شاپشاڭ ءورىپ، شابۋىلدىڭ ەڭ الدىنا ءتۇسۋى كەرەك. تىڭ يگەرۋگە كومەكتەسپەگەن ءبىر دە ءبىر پروزاشى، ءبىر دە ءبىر اقىن، ءبىر دە ءبىر دراماتۋرگ قالماسىن! — دەگەن ۇرانىمىز بولسىن. سوندا عانا ادەبيەتتىڭ كەنجە قالىپ كەلە جاتقان ۇساق تۇرلەرىن تەز جەتىلدىرەمىز، سوندا حالىقتىق ۇلى ىسكە كۇردەلى كومەك ەتەمىز.
قازاقستاندا جەر كاسىبىنىڭ ءمانى قانشا زورايسا، مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءمانى سونشا زورايدى. قازاق جەرىنىڭ كەڭدىگى، تەحنيكا كۇشىمەن ول جەردىڭ بەرىپ جاتقان ءونىمى سوسياليستىك مال شارۋاشىلىعىن قازىرگىدەن الدەقايدا كۇشتى، قۇنارلى ەتۋگە مۇمكىندىك تۋعىزىپ وتىر.
مال كۇتىمىن، مالشىلار تۇرمىسىن جاقسارتۋعا پارتيا مەن ۇكىمەت ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، توتەنشە شارالار قولدانىپ جاتىر. مال ساپاسى، مال كۇتۋ ءادىسى، مالشىلاردىڭ قۋلىق-مىنەزى مۇلدە وزگەرىپ بارادى. ءبىز مال باققان ەلدىڭ بالاسى بولا تۇرا، مالشىلار ومىرىندەگى وسى جاڭالىقتاردى ادەبيەتكە ەلەۋلى تۇردە ەنگىزە الماي كەلەمىز. ونەگە ەتەرلىك ءالى كۇنگە ءبىر مالشى وبراز جاسادىق پا ەكەن؟ ال ونداي مالشىلار ءار كولحوزدان، ءار سوۆحوزدان تابىلادى.
تىڭ كوتەرۋشىلەردى، مال باعۋشىلاردى كورسەتۋدەگى كەمشىلىگىمىزدى مويىنداي وتىرىپ، ول كەمشىلىكتەردىڭ سەبەبىن تابالىق. مەنىمشە ەڭ باس سەبەپ — ولاردىڭ ءومىرىن جاقسى بىلمەيمىز، بىلمەيتىنىمىز ولارمەن كەپ ارالاسپايمىز، جەتە زەرتتەمەيمىز.
اتىن اتاماي-اق قويايىن، الماتىنىڭ ءبىر سۋرەتشىسى ءبىر كىتاپتىڭ سىرتىنا شاحتەردىڭ سۋرەتىن سالىپتى. شاحتەردىڭ ماڭدايىندا ءبىر فونار، الدىنداعى كومىر قابىرعاسىندا ءبىر فونار، ەكى فونارمەن ىستەپ تۇرعان ءتارىزدى. شىنىندا ءبىر عانا فونارمەن ىستەپ تۇر. اناۋ قابىرعاداعى فونار ەسكىرىپ، شاحتادان قالعالى 15 — 20 جىل وتكەن. سۋرەتشى بۇل ارادا شاحتەردەن قانشا كەيىن قالسا، مالشىدان سونشا كەيىن قالعان جازۋشى ءبىزدىڭ ارامىزدان دا تابىلادى. ءومىر ماتەريالدارىن از بىلگەن جازۋشى، قولى، ويى كۇرمەلىپ جازا المايدى، جازسا قۇلايدى. سوندىقتان، تىڭعا، مالعا بارۋ كەرەك جولداستار! ارينە، بارىسىمەن رومان، پوۆەستەر، ۇلكەن پەسا، سەنارييلەر تۋا الماس. اۋەلى وچەرك، اڭگىمە، ولەڭ، فەلەتون، شاعىن پەسالار جازىلسا، سولار كەيىن ۇلكەن شىعارما جازۋ ءۇشىن ۇلكەن دايىندىق بولىپ قالادى. قىسقاسى بيىلعى جىل بىزدەر ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعى تاقىرىبىنا مىقتاپ بەت بۇرعان جىل بولۋعا ءتيىستى.
قازاق ادەبيەتىندە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ از، ءالسىز كورسەتىلگەن بۇل ەكى سالاسىن باسا ايتقاندا، جالپى سوسياليستا ادەبيەتتىڭ جاڭا ءومىر جاساۋعا جاردەمشى بولىپ كەلگەن جاقسى ءداستۇرىن ساقتاۋ ءۇشىن، ونى دامىتا بەرۋى ءۇشىن ايتتىم. وسى جاقسى ءداستۇردى ساقتاۋعا بايلانىستى تاعى دا بىرەر پىكىر ايتا كەتۋگە تۋرا كەلەدى.
ءبىز ادەبيەتتەگى لاكيروۆكاعا قارسىمىز. بۇعان قاراپ ومىردەگى كوركەم نارسەنىڭ كوركىن كومەسكى كورسەتۋگە بولمايدى. ءبىز ءومىردى كۇرەسسىز، قيىندىقسىز كورسەتۋگە قارسىمىز. بۇعان قاراپ جالعان كۇرەس، جالعان قيىندىقتار جاساۋعا بولمايدى. سوسياليستىك رەاليزم ءادىسىنىڭ نەگىزى — شىندىق. شىندىقتىڭ قازىرگىسى، كەلەشەگى بار. قازىرگىسىن كورسەتكەندە كەلەشەگىن ەشقاشان ەستەن شىعارماۋ كەرەك. ونىڭ بەر جاعىندا، شىندىق دەگەننىڭ ءبارى بىردەي سالعان جەردەن كوڭىلگە قونا قويمايدى. ونى نانىمدى ەتىپ كورسەتۋ كەرەك. كورسەتۋ مەن جاي ايتۋدىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرما بار. ءبىزدىڭ ءبىرسىپىرا جازۋشىلار مۇنى ءالى بايقاماي وتىر. كورسەتۋدىڭ ورنىنا كوبىنەسە مىلجىڭ بايانداۋعا، جالاڭ ۇگىتكە سالىنادى. كوركەمدىك پەن يدەيا ەت پەن تەرى ءتارىزدى، بىرىمەن ءبىرى جابىسىپ جاتىر، ايىرۋعا بولمايدى. كوركەم ادەبيەتتىڭ كۇشى — كورسەتۋدە. ءقازىر ۇلكەن ءسوز بولىپ جۇرگەن وسى كورسەتۋ شەبەرلىگى، جاعىمدى گەروي، تيپيچنوست، كونفليكت ماسەلەلەرى سوۆەت ادەبيەتىنە توسىن كەزدەسىپ وتىرعان جوق. سوۆەت ادەبيەتىندە، سونىڭ ىشىندە قازاق ادەبيەتىندە دە بۇل ماسەلەلەردى دۇرىس شەشكەن، ۇلگى ەتەرلىك شىعارمالار، جاقسى داستۇرلەر بار. قوعامنىڭ دامۋ جولىنداعى كەزەڭدەردەن اساردا، حالىقتىق جاڭا تىلەكتەردى ورىنداردا، ءسوز جوق، ادەبيەتىمىزگە وزگەرىستەر، جاڭالىقتار ەنىپ وتىرادى .ءبىراق، ونىڭ ءبىر دە ءبىرى قول جەتكەن تابىستارىمىزدى، جاقسى داستۇرلەرىمىزدى جويۋمەن كەلمەي، سولاردى نىعايتۋ، دامىتۋ نەگىزىندە كەلەدى. ءبىزدىڭ كەيبىر ادەبيەتشىلەر ادەبيەتتەگى بۇگىنگى ءبىر جاڭالىقتى ماقتاۋ ءۇشىن، بۇگىنگى تۇرعىدان قاراپ، ادەبيەتتىڭ وتكەن ءبىر تابىسىن كەمىتىپ اۋرە بولادى. ۇمىتپالىق: سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ءتۇرلى-تۇرلى كەزەڭدەرى بولدى، ءار كەزەڭدە وزىپ شىققان شىعارمالارى بولدى. بۇگىنگى تابىسىمىز اسپاننان تۇسە قالعان جوق، سولاردىڭ جالعاسى.
جازۋشىلاردىڭ قازاقستاندىق III سەزى، بۇكىلوداقتىق ەكىنشى سەزد تۆورچەستۆولىق جۇمىستارىمىزدى بولسىن، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىمىزدى بولسىن، قايتا قاراپ، جاڭا ساتىعا كوتەرۋدى مىندەتتەدى. بۇل جينالىستىڭ ماقساتى — قايتكەندە قازىرگىدەن جاقسى ىستەيمىز، قايتكەندە حالىق تىلەگىنە ساي شىعارمالار بەرەمىز — سونى كەڭەسۋ. كەڭەس، ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ سەكسيالاردىڭ، كونسۋلتانتتاردىڭ، ءبىزدىڭ ەكى جۋرنالدىڭ، ءبىر گازەتىمىزدىڭ جۇمىستارىن جاقسارتۋ جايىندا، پرەزيديۋمىنىڭ ولارعا باسشىلىعىن جاقسارتۋ جايىندا بولۋ كەرەك.
سەكسيالار تۋرالى باسپا ءسوز بەتىندە، جينالىستاردا وداق كولەمىندە ءسوز بولىپ كەلدى. ويتسە قايتەدى، بۇيتسە قايتەدى، دەگەن ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلدى. ءبىراق، قايتسە دە ءبىزدىڭ سەكسيالاردىڭ، كونسۋلتانتتاردىڭ الدىنا بۇلجىماي تۇراتىن بىرنەشە مىندەت بار. ول مىندەتتەر تۇسكەن قولجازبالارعا جاۋاپ بەرۋدەن باستالادى. جاۋاپ، مۇمكىندىگى بويىنشا زارىقتىرماي، تەز بەرىلۋى كەرەك. بىلاي قاراعاندا، بۇل ءوزى ايتۋعا تۇرمايتىن ۇساق نارسە ءتارىزدى. ال، اۆتور جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ ىسكەرلىگىن ءدال وسىدان باستاپ اڭعارادى.
جاۋاپتار كەزىندە بەرىلۋمەن قاتار، اۆتورعا جاردەم ەتەرلىك، دۇرىس باعىت بەرەرلىك دارەجەدە بولسىن. ستاندارت جاۋاپتار جاۋاپ ەمەس. جاقسى-جاماندىعىنا، ۇلكەن-كىشىلىگىنە قاراماستان ءاربىر شىعارما — قولجازبا وزىنە لايىق جاۋاپ كۇتەدى. تەك سول جاۋاپ بەرىلۋى كەرەك.
ءبىزدىڭ سەكسيا باسشىلارىنىڭ، كونسۋلتانتتاردىڭ بۇل ەكەۋى جەكە اتقاراتىن مىندەتتەرى بولسا، ەڭ كۇردەلى، كوللەكتيۆ تۇردە اتقاراتىن مىندەتى — تۆورچەستۆولىق تالقىلاۋلار. تۆورچەستۆولىق تالقىلاۋلار دەگەنىمىز، شىن مانىسىندە — تۆورچەستۆولىق لابوراتوريا. بۇل دارەجەگە ءالى كوتەرىلە العامىز جوق. مەنىڭ بايقاۋىمشا كوتەرىلۋگە جىبەرمەي كەلە جاتقان ەكى ۇلكەن كەدەرگى بار. ءبىرىنشى — سەكسيا باسشىلارى تالقىلاۋدى كوبىنەسە دايىندىقسىز وتكىزەدى. سونىڭ سالدارىنان پىكىر ايتۋ ءۇشىن شىعارمانى كۇنى بۇرىن وقىپ، ويلانىپ كەلەتىندەر از، كوبى پىكىردى كوش-جونەكەي ايتادى، ءقايسىبىرى ءتىپتى وقىماي-اق ايتا سالادى. بۇنداي تالقىلاۋلاردىڭ تەك ايتارعا بولماسا اۆتورعا بەرەر پايداسى شامالى.
ەكىنشى كەدەرگى — شىعارمانى تەك اۆتوردىڭ مۇلكى دەپ قاراۋ. راس، شىعارما اۆتوردىڭ مۇلكى، سونىمەن قابات حالىقتىڭ، مەملەكەتتىڭ مۇلكى. وسى سانا بيلەگەن ادەبيەتشى عانا شىعارماعا ءادىل پىكىر ايتا الادى. ءبىراق بۇل سانا ادەبيەتشىلەردىڭ ءبارىن بيلەپ بولعان جوق ءالى. شىعارمانىڭ كەمشىلىگىن كورە تۇرا كوڭىلگە قاراپ ايتپاي قالۋ — بۇعىپ تۇرىپ تاسپەن اتقانمەن تەڭ. اۆتوردى قۇلاتۋ ءۇشىن جاقسى شىعارمانى قۇلاتۋعا تىرىسۋ — ادەبيەت دۇشپانىنا كومەكتەسۋمەن تەڭ. ەركىنە جىبەرسە ءبىزدىڭ ارامىزدا وسىنى ىستەۋشىلەر تابىلار ەدى. سوندىقتان تۆورچەستۆولىق تالقىلاۋلاردى تەك جوعارى سانا، وزىق ويلار باسقارۋ كەرەك.
سەكسيالاردىڭ ەڭ قيىن، وتە ارداقتى جۇمىسى ادەبيەت بىرلەستىكتەرىندە جاتىر. بولاشاق جازۋشىلار سول بىرلەستىكتەردە قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان جاستاردىڭ ىشىندە ءجۇر. ءبىز ءالى ولاردى تانىمايمىز. ولار ءبىزدى تۇگىل، وزدەرىن دە تانىپ بولعان جوق. تانىسۋ، تاربيەلەۋ جولىندا ولارعا ءاردايىم اكەلىك قامقورلىق كەرەك. ءاربىر اكە بالاسىنىڭ دۇرىس وسۋىنە قامقور. ادەبيەتكە جاڭا كەلە جاتقان ءاربىر جاس تالانت جازۋشىنىڭ جاقسى بالاسى. ويتكەنى، جازۋشىنىڭ ارقاسىنداعى حالىقتىق اۋىر جۇكتى سول كوتەرىسەدى، جازۋشىنىڭ ورنىن ەرتەڭ سول باسادى. ءبىزدىڭ سەكسيالار وسىلاي سەزىنسە عانا ادەبيەت بىرلەستىكتەرىنە قۇنارلى كومەك بەرەدى.
ءاربىر سەكسيا باسشىلارى وزىنە ءبولىپ بەرىلگەن وبلىستاردا قانشا بىرلەستىك، ول بىرلەستىكتەردە قانشا ادام بارىن بىلۋمەن قاتار، سول ادامداردى باس-باسىنا بىلۋگە ءتيىستى. ول ءۇشىن حات بايلانىسىن ۇزبەي وتىرىپ، جىلىندا كەمى ءبىر رەت سولاردىڭ ورتاسىندا بولىپ، كوپشىلىك، تۆورچەستۆولىق جۇمىستار جۇرگىزىپ قايتۋ كەرەك. ءبىز ءالى بۇنىڭ ءبىرىن ىستەگەنىمىز جوق. ىستەسەك شالا-شارپى ىستەدىك. بۇدان بىلاي تياناقتى، جوسپارلى تۇردە ىستەيىك. سەكسيا باسشىلارىنىڭ ادەبيەت بىرلەستىگى باسشىلارىنىڭ پرەزيديۋمدا بايانداماسىن تىڭداپ وتىراتىن بولايىق.
سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ بۇكىلوداقتىق ەكىنشى سەزى سوۆەت وداعىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنە جازعان حاتىندا بىلاي دەگەن ەدى: «...جازۋشىلار وزدەرىنىڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ جۇمىسىن تۇبىرىنەن جاقسارتۋعا، ءوز قاتارىندا ءوزارا سىندى كۇشەيتۋگە، توقمەيىلسۋشىلىك پەن داندايسۋشىلىقتىق بارلىق كورىنىستەرىن جويۋعا، سۋرەتكەرلىك شەبەرلىككە جوعارى تالاپ قويۋ ءۇشىن كۇرەسۋگە بەرىك بەل بايلاپ وتىر. جازۋشىلار سوسياليستىك رەاليزمنەن اۋا جايىلۋشىلىقتىڭ بارلىق ارەكەتتەرىنە قارسى، بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق جانە كوسموپوليتتىك جات يدەولوگيانىڭ كورىنىستەرىنە قارسى، بۋرجۋازيالىق ناتۋراليزم مەن ءفورماليزمنىڭ ىقپالدارىنا قارسى ۇنەمى كۇرەس جۇرگىزە بەرۋگە بەرىك بەل بايلاپ وتىر».
قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ايتار ءسوزى، ىستەر ءىسى وسى كىشكەنتاي ۇزىندىدە تولىق قامتىلعان. بۇگىنگى سول ءسوزدى ءبىز قايتالاپ ايتامىز. بەكىتە تۇسەمىز.
1955
You Might Also Like
-
قازاق سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ەكىنشى سەزىنەن بەرى ون بەس جىل ءوتتى. بۇل ون بەس جىلدا سوۆەت ەلىنىڭ كوركى وراسان وزگەردى: قۇرعاق دالالاردا كولدەر، وزەندەر، تەڭىزدەر جاسالدى. ات اياعى، قۇس قاناتى تالاتىن ۇ...
-
جازۋشىلاردىڭ بۇكىلوداقتىق ەكىنشى سەزىنەن كەيىن وتكەلى تۇرعان بۇل پلەنۋمدا جاستار جايى ەرەكشە ءسوز بولماق.
