InfoHub Logo

بالادان باستاپ ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن كوركەم سوزگە قۇلاق تۇرەدى. سوۆەت ەلىندە كوركەم ءسوز، كوركەم ادەبيەت ءومىر ايناسىنا، ادامداردىڭ رۋحاني سۋسىنىنا، دۇنيەتانىمىنا اينالدى. كوممۋنيزم ورناتۋدا، ادامداردىڭ مىنەز-قۇلىقتارىن تاربيەلەۋدە كوركەم ادەبيەتتىڭ ماڭىزى، ونىڭ الدىنداعى مىندەتتەرى قانداي ەكەنىن پارتيانىڭ XIX سەزى ايقىن كورسەتىپ بەردى. وسى تۇرعىدان قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ كەزەكتى كەيبىر ماسەلەلەرىنە توقتالىپ وتۋگە تۋرا كەلەدى.

بۇكىلوداقتىق جازۋشىلار وداعىنىڭ سوڭعى ون ءتورتىنشى پلەنۋمى سوۆەت دراماتۋرگياسى تۋرالى ارناۋلى ماسەلە قارادى. وندا بۇگىنگى باي ءومىرىمىزدى، قوعامىمىزدىڭ الىپ ادىممەن العا باسۋىن بەينەلەيتىن جاقسى پەسالار ءالى از ەكەنى اتاپ كورسەتىلدى. ءبىز وسىنى ءقازىر دە قايتالايمىز. راس، قازاق ادەبيەتىندە دراماتۋرگيا جاڭا، جاس جانر بولا تۇرا بۇل كەزدە ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزگى ءبىر سالاسىنا اينالدى، ەر جەتتى. ون بەس — جيىرما جىل بويى ساحنادان تۇسپەي كەلگەن پەسالارىمىز بولدى. دۇنيە ءجۇزى كلاسسيكتەرىنىڭ، — شەكسپير، گوگول، وستروۆسكيي، چەحوۆ، گوركيي، مولەر، گولدونيلەردىڭ پەسالارى، بەلگىلى سوۆەت دراماتۋرگتەرى — ترەنيەۆ، لاۆرەنيەۆ، پوگودين، كورنەيچۋك، سيمونوۆ، سوفرونوۆتىڭ پەسالارى قازاق ساحناسىندا قويىلدى. بۇلار قازاق سوۆەت دراماتۋرگياسىن دامىتا، نىعايتا ءتۇستى. قازاقتىڭ ءوزىنىڭ دراماتۋرگيالىق كادرلارى جاسالدى، سوۆەت تاقىرىبىنا ونداعان پەسالار جازىلدى. كەزىندە سونىڭ كوبى-اق كەرەككە جاراعان، بۇل كۇندە ولار دراماتۋرگيامىزدىڭ تاريحي — ەتكەن جولى بولىپ قالدى. ءدال قازىرگى جاڭا پەسالار تاپشى بولىپ وتىرعان جاعدايدىڭ وزىندە دە تەاترلارىمىز قۇرالاقان ەمەس. ازدى-كوپتى كەمشىلىكتەرى بولسا دا، جاڭا تىلەكتەن تۋعان «دوستىق پەن ماحاببات»، «امانكەلدى»، «گۇلدەن، دالا!»، «كوكتەم جەلى» سياقتى پەسالارىمىز بار.

باردى بار دەۋ كەرەك. ءبىراق، وسى بار دەگەندەرىمىز وسكەن تىلەكتەن الدەقايدا از، الدەقايدا تومەن ەكەنىن دە مويىنداۋ كەرەك. كەيىنگى كەزدە پەسالاردىڭ كوبى ساحناعا تۇراقتاماي قويدى، بىرەر جىل، ايتپەسە بىرنەشە اي عانا ءومىر سۇرەدى، قايسى ءبىرى كورىنەر-كورىنبەستەن جوعالادى. بۇعان سەبەپ نە؟ ەڭ باستى سەبەپ — قىزىقتى ەمەس. قىزىقتى بولۋ ءۇشىن وقيعا، تارتىس كەرەك. تارتىستىڭ دا تارتىسى بار. ول نانىمدى بولماسا، سوۆەت حالقىنىڭ ۇلى يدەياسىنان تۋعان كەسەك وي، مىنەز، ارەكەتتەر ايقاسىن كورسەتە الماسا، بولماشى تىلەك ۇستىندە مىنەزدەر قاعىسقانمەن وت جارقىلدامايدى، ۇلكەن وبرازدار شىقپايدى. ءبىزدىڭ پەسالارىمىزدىڭ نەگىزگى كەمشىلىگى وسىندا، تۆورچەستۆولىق تىنىسى تارلىعىندا جاتىر.

كەيبىر جولداستار تارتىس تەك دراماتۋرگياعا ءتان، دەپ ءجۇر. دۇرىس ەمەس. تارتىس دەگەنىمىز — كۇرەس. كۇرەسسىز ءومىر جوق. ءومىرسىز شىعارما جوق. ارينە پەساداعى كۇرەستى روماننان، رومانداعى پوەمادان تالاپ ەتۋ قيسىنسىز. ءبىراق سونىڭ ەشقايسىسى كۇرەسسىز، تارتىسسىز قىزىقتى بولا المايدى.

ماسەلە دراماتۋرگيا جايىندا عانا ەمەس. ادەبيەتىمىزدىڭ ىقشام تۇرلەرى ءتىپتى شابان ەسۋدە. بىرەر اكتىلى سكەچتەر، اڭگىمە، نوۆەللالار، انگە ارنالعان ولەڭدەر، وچەرك، فەلەتوندار، ساحنالىق جانە باسقا ۇساق جانرلار نەگە از، نەگە ماڭدىمايدى؟ ولارعا نەگە كوڭىل بولىنبەي كەلەدى. رومان، پوۆەست، پوەما، ۇلكەن پەسا جازعاندار — ۇلكەن جازۋشى، ال ۇساقتى — ۇساق جازۋشىلار جازادى، دەگەن ۇعىم بار. ەشكىمنىڭ ۇساق بولعىسى كەلمەيدى. سوندىقتان جۇرت «جىعىلسا ناردان جىعىلۋعا» تىرىسادى. بۇل تەرىس ۇعىمدى تۇزەۋ كەرەك. چەحوۆ، اباي نەمەسە ءوز تۇسىمىزداعى لەبەديەۆ-كۋماچ، يساكوۆسكيي، مارشاكتار ۇلكەن جازعاندىقتان ۇلكەن جازۋشى بولعان جوق. شىعارمانى كولەمى شەشپەيدى، سالماعى شەشەدى. تارازىعا سالعاندا قايسى ءبىر قالىڭ رومانداردى قايمىجىقتاي كىتاپشالار باسىپ كەتىپ جۇرگەن جوق پا؟ حالىققا ەڭ كوپ تارايتىن — گازەت، جۋرنال، ەسترادالىق كونسەرتتەر ارقىلى تەز ءورىس الىپ، ومىرگە كۇنبە-كۇن ارالاسىپ وتىراتىن بۇل ىقشام جانرلاردى وسىرۋگە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ كەرەك. بۇلاردىڭ ءوز ماماندارى بولۋى كەرەك. بولۋ ءۇشىن، كورىنە باستاعاندارىن كوزدەن تاسا قىلماي تاربيەلەۋ، مورالدىق، ماتەريالدىق جاعىنان دەمەۋ كەرەك. جاڭادا قوسىلعان بالالار ادەبيەتى دە، كينودراماتۋرگيا دا ءدال وسىنى تىلەيدى.

ادەبيەت جانرلارىنىڭ، ونىڭ كادرلارىنىڭ از كەزىندە ءبىزدىڭ جازۋشىمىز بىرنەشە جانردا جازىپ ءجۇردى. ەندى ول كەز ءوتتى. ءقازىر ءبارىن بىلەم دەپ شالا بىلگەنشە، ءبىرىن بىلسەڭ دە بىرەگەي ءبىل دەيتىن شاق. ءار جانردىڭ ءوز مامانى شىعا باستادى. بۇل — ادەبيەتىمىزدىڭ وسكەنىن كورسەتەدى. وسكەن ادەبيەت تۇرگە قانداي باي بولسا، ونىڭ جازۋشىلارى دا سoعان ساي الۋان-الۋان كەلەدى.

جاڭا تاقىرىپقا جازىلعان شىعارمالارعا جەڭىلدىك بەرىپ، كەمشىلىگىنە كەيدە كورەتۇرا شىداپ كەلەدى. بۇدان ون شاقتى جىل بۇرىن ونداي كەمشىلىكتەر زاڭدى بولسا، شىداۋ دا، جەڭىلدىك بەرۋ دە ورىندى بولسا، ەندىگىمىز ورىنسىز. ادەبيەتىمىزدەگى ەڭ باسىم تاقىرىپ — سوۆەت تاقىرىبى بولادى. دراماتۋرگيا، پروزا پوەزيا — ءارقايسىسى ءوسۋ جولىندا بەلگىلى ءبىر دارەجەگە جەتتى. سول دارەجەگە جەتە الماعان شىعارمانى جارامسىز، جەتسە جارامدى، اسىپ تۇسسە جاقسى دەۋىمىز كەرەك.

ءبىزدىڭ ارامىزدا «ءومىردىڭ ءوزى كوركەم، ونى ەشتەڭە قوسپاي-اق سول كۇيىندە جازىپ بەرشى» دەۋشىلەر دە بار، ادەبيەت ەڭبەگىن تىم جەڭىلگە سايعاندىق. جازۋشى فوتوگراف ەمەس. كەرگەنىن كورگەن، بىلگەنىن بىلگەن قالپىندا جازا سالعان، ءوزىنىڭ تۆورچەستۆولىق ەلەگىنەن وتكىزبەگەن جازۋشى ناعىز جازۋشى ەمەس. ءومىر شىندىعىن ادەبيەت شىندىعىنا .اينالدىرۋ جولىندا تالاي وتكەلدەر جاتىر... تاقىرىپ، فاكتىلەر قانداي قىزىقتى بولعانمەن، جازۋشى ءۇشىن ماتەريال عانا. جاقسى ماتەريالدى ولاق قول قور ەتەدى، شەبەر قول جوندەم ماتەريالدان بىردەڭە شىعارادى.

ءومىردى زەرتتە، ءبىل، بىلسەڭ عانا جاقسى جازاسىڭ، دەيمىز. وسى ناسيحاتتىڭ ءوزى ءبىرجاقتىلاۋ. ارينە ءومىردى، العان تاقىرىپتى ءبىلۋ قاجەت، بىلمەگەن جازا المايدى. ءبىراق بىلگەنمەن دە جاقسى شىعارما تۋا قالمايدى، شەبەرلىگىڭ جەتسە تۋادى. شەبەرلىك ىزدەنۋمەن ءىس ۇستىندە ومىردەن عانا ەمەس، كىتاپتان دا ۇيرەنۋ ۇستىندە جەتىلەدى. وسىلارعا قوسا باتىلدىق كەرەك. ءاربىر ەلەۋلى جاڭالىق، سونىڭ ىشىندە ادەبيەت جاڭالىعى دا باتىلدىقپەن جاسالادى. جۇرەك قورقاق بولسا، كۇشتى قولداعى قۇرال دا ەشتەڭە بىتىرمەيدى.

جازۋشى كەيدە العان تاقىرىبىنا جينالعان ماتەريالىن جەتكىزە الماي تارىعادى. تارىققان جازۋشى ەرىكسىز قۋلىققا بارادى، تاقىرىپتان تايىپ شىعىپ، بوگدە بىردەڭەلەرمەن وقۋشىنى قىزىقتىرۋعا تىرىسادى. بۇگىنگى جۇرتشىلىقتىڭ كوڭىلدەگىسىن تاپپاي، ارزان جىلتىراقتارمەن قىزىقتىرىپ الام دەۋ، مۇلدە قاتە.

ماتەريال بايلىعىمەن دە شىعارما كوركەم بولا بەرمەيدى. ماتەريالدى جازۋشى بيلەۋى كەرەك. جازۋشىنى ماتەريال بيلەسە ءوي-ورىسى تارىلادى. بۇگىنگى ءومىردى كورسەت، دەگەندى ءبىز ءالى تەگىس ۇعىنىپ بولماپپىز. ءومىردى كورسەتەمىن دەپ كەيدە تەحنولوگيانى كورسەتەمىز. جۇمىسشىلار ماشينالاردىڭ اراسىنان، مالشىلار مالدىڭ اراسىنان كورىنبەي قالىپ ءجۇر. كوركەم ادەبيەت ادامدار جايىندا جانە ادامدار ءۇشىن. ادام نەعۇرلىم ايقىن كورىنسە، شىعارما سولعۇرلىم ايقىن. ادام نەعۇرلىم سولعىن كورىنسە، شىعارما سولعۇرلىم سولعىن. سوندىقتان بۇگىنگى ءومىردى كورسەت دەگەن ءسوز الدىمەن ونىڭ جاساۋشىلارىن كورسەت دەگەن ءسوز.

ادەبيەت شارۋاشىلىعىنىڭ دا ءارقيلى سالاسى بار، ءارقايسىسى كوزدەن تاسا قىلماي كۇتۋدى تىلەيدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، جازۋشىلار ۇيىمىندا ونداي ۇقىپتىلىق بولعان جوق. ادەبيەتتىڭ بارلىق جانرىن وسىرەتىن، شىنىقتىراتىن — سىن. بىزدە سىن ءالى كەمەلىنە جەتە الماي كەلەدى. قاتال، سونىمەن قابات ءادىل، قامقور، شىعارمانىڭ نەگىزگى قاسيەتىن، كەمشىلىگىن ءدال تاۋىپ، مىقتى دالەلدەرمەن مويىنداتىپ وتىراتىن العىر سىن وتە از. سىن دەگەن اتپەن كەيدە ساياز، سىڭارجاق پىكىرسىماقتار دا، كەيدە اۆتوردىڭ جارامدى شىعارماسىن جارامسىز ەتۋگە تىرىسقان تەرىس پىكىرلەر دە، نەمەسە جارامسىزىن جارامدى ەتۋگە تىرىسقان ادالسىماق نيەتتەر دە ءوتىپ كەتىپ ءجۇر.

ايىپ تەك سىنشىلاردا ەمەس، سىنالۋشىلاردا دا بار. جازۋشىلار ەڭبەگى — تالقىعا كوپ تۇسەتىن ەڭبەك. ونى تەك ءوز ماماندارى تالقىلامايدى. كولحوزشى، جۇمىسشى، قىزمەتشى، — ايەل، ەركەك وقۋشىلاردىڭ ءبارى، — «انا جەرى قىزىق، مىنا جەرى ناشار ەكەن»، دەگەندى ايتىپ جۇرەدى. ەكەۋىنە دە شىداي وتىرىپ، جارامدىسىن الا، جارامسىزىن تاستاي ءبىلۋ كەرەك. ءبىزدىڭ كەيبىر جازۋشىلاردا بۇل مىنەز جوق. ولار ماقتاۋدى سۇيەدى. كەمشىلىگىن كورسەتكەن جولداسىمەن ارازداسىپ، ونى دا ءبىر سۇرىندىرۋگە تىرىسادى. ونداي جولداستار سىننىڭ قوزعاۋشى، ساۋىقتىرۋشى كۇش ەكەنىن ۇقپايدى.

كەيبىر باستى-باستى جازۋشىلاردىڭ اراسىندا ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن سوزىلعان الالىق وسىنداي ناشار مىنەزدەرگە، جامان پيعىلدارعا جاعداي تۋعىزدى، تەرىس اسەرىن تيگىزدى. بۇعان قارسى بۇكىل ۇيىم بولىپ كۇرەسۋ كەرەك.

ون بەس جيىرما جىل بويى جازعاندا جۇرتتىڭ اۋزىنا ىلىنەتىن، ەسىندە قالاتىن بىردەڭە بەرمەگەن جازۋشىلار باp ارامىزدا. ولاردىڭ جازعانى ونشا از ەمەس، جازعاندارىنىڭ قۇنى از. ولارعا قاتتى تالاپ قويىلماي، سىنالماي كەلدى. اكەلگەنىنىڭ ءبارى بوگەتسىز وتە بەرگەن سوڭ ولاردىڭ ءقايسىبىرى ءقازىر «بولدىم»، «تولدىم» دەپ ءجۇر. ەگەر بۇل جولداستاردى مۇلدە بۇلدىرگىمىز كەلمەسە، ءادىل سىن ايتىپ، ويلاناتىن كەز جەتتى.

تالاپ وسپەي، ادەبيەت وسپەيدى. قازاق ادەبيەتى بۇل كۇندە سوۆەت ەلىندەگى وزىق ادەبيەتتەردىڭ قاتارىنا قوسىلدى. قازاق جازۋشىلارى بۇكىل سوۆەت حالقى ءسۇيىپ وقيتىن شىعارمالار بەردى. ءبىز ەندى ءاربىر شىعارماعا ءاربىر جازۋشىعا وسى تۇرعىدان قاراۋىمىز كەرەك.

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ 125 مۇشەسى بار. بۇل — از كۇش ەمەس. ءبىراق سانىنا قاراپ، توقپەيىل بولساڭ، ساپاسىنا قاراعاندا اش پەيىل بولاسىڭ. سولاردىڭ قانشاسىن جۇرتشىلىق بىلەدى. ءبىلۋ ءۇشىن ەڭبەك كەرەك، ەڭبەگى بولماسا قالاي بىلمەك؟ ليتفوندىعا كۇنىنە الدەنەشە كەلۋگە جالىقپايتىن جىلدار بويى تۆورچەستۆولىق سەكسياعا باسىن ءبىر سۇقپايتىن جولداستار بار. ولاردىڭ وزدەرى مۇشە بولىپ تابىلاتىن ۇيىمدى ارداقتاۋدى، ونىڭ اتىنا لايىقتى مۇشە بولۋعا تىرىسۋدى تالاپ ەتەتىن ۋاقىت جەتتى.

ادەبيەت ەڭبەگى وتە قيىن، وتە ارداقتى ەڭبەك. جازۋشى تۆورچەستۆولىق ەڭبەك ۇستىندە وتىرعاندا، كەڭ دۇنيەنى قيالىمەن شولىپ، ءتىل تەڭىزىنىڭ تۇبىنەن ءسوز مەرۋەرتىن تەرەدى. ءسويتىپ بارىپ تاپقانىن حالقىنا ۇسىنادى. بۇعان قانداي ماحاببات،كەڭدىك شىدامدىلىق كەرەك! ادەبيەتكە جاڭا كەلە جاتقان جاستاردى وسى ماحابباتقا، شىدامدىلىققا، كەڭدىككە، ىزدەنگىشتىككە باۋلۋ — باستى مىندەت.

كپسس ورتالىق كوميتەتى سەنتيابر پلەنۋمىنىڭ قاۋلىسى حالىقتىڭ ماتەريالدىق تىلەگىن عانا ەمەس، رۋحاني تىلەگىن قامتىدى. باي، مادەنيەتتى تۇرمىس جاساۋدا ءار ەڭبەكشى ەڭبەك ونىمدىلىگىن، ول ءونىمنىڭ ساپاسى مەن كوركەمدىگىن ماقسات ەتسە، ءار جازۋشىنىڭ ماقساتى دا سول. كوركەم ءسوز ەشقاشان، ەش زاماندا ءبىزدىڭ تۇسىمىزداعىداي حالىق يگىلىگىنە اينالعان ەمەس. پارتيا بىزگە ساتيرالىق كوركەم سوزبەن مەملەكەت مەكەمەلەرىنىڭ، قوعام ۇيىمدارىنىڭ جۇمىسىنداعى كەمشىلىكتەردى قاتتى سىنا دەپ وتىر. پارتيا بىزگە جەكە ادامداردىڭ بويىندا ەسكىلىكتەن قالعان دەرتتەردى، قيسىق-قىڭىر مىنەزدەردى، ولاردىڭ زياندى ىستەرىن اياۋسىز اشكەرەلە دەپ وتىر. پارتيا بىزگە كوركەم سوزبەن قاۋىمدى كوممۋنيزم رۋحىندا تاربيەلەڭدەر، كوركەم ءسوزدى حالىقتىڭ رۋحاني قۇرالى ەتىڭدەر دەپ وتىر. سايىپ كەلگەندە، پارتيا بىزگە كوركەم ادەبيەت ءومىرىمىزدىڭ ناعىز ايناسى، ادامداردىڭ ويىن دامىتىپ، العا باستاۋشى بولسىن دەپ وتىر. قانداي جاۋاپتى، قانداي ارداقتى مىندەت! بۇل مىندەت بۇكىل جازۋشىلار تەگىس جۇمىلعاندا عانا ورىندالادى.

1953

---