ادەبيەتتى باعالاۋ جانە قۇلىق-سانانى تەكسەرۋ
ادەبيەت — تاپ قۇرالىنىڭ ءبىرى. ءار تاپ وزىنە قۇرال بولۋعا جارايتىن ادەبيەت شىعارماسىن عانا قاستەرلەيدى. «قۇرال» دەگەنىم، تەك قانا ۇگىت-ناسيحات ەمەس. تاپتىڭ تولىپ جاتقان كەرەگىن ايتامىن. سول تولىپ جاتقان كەرەگىنىڭ بىرىنە جارامايتىن ادەبيەت شىعارماسىن ول تاپ جاقسى دەمەيدى.
ەشبىر تاپتىڭ ماقساتىن كوزدەمەيتىن ادەبيەت شىعارماسى بولمايدى. ءبىر تاپتىڭ ماقساتىن كوزدەگەن، سول تاپقا جاقسى ۇنايتىن ادەبيەت شىعارماسى ەكىنشى تاپقا وتە سۇيكىمسىز كورىنبەك. ادەبيەتتى ءار تاپ ءوز بازارىنىڭ نارقىمەن باعالايدى. بايلار تابى — ءوز ماقساتىنا قۇرال بولاتىن، ءوز ىستەرىنە جارايتىن ادەبيەت شىعارمالارىن قاستەرلەيدى. پرولەتاريات — جالشىلار تابى — ءوز ماقساتىنا قۇرال بولاتىن ءوز ىستەرىنە جارايتىن ادەبيەت شىعارمالارىن قاستەرلەيدى.
ادەبيەت شىعارمالارى دا، ادەبيەت سىنى دا تاپ ماقساتىن كوزدەيدى.
بۇلاي بولعاندا مىناداي ماسەلەلەر تۋادى:
ءار تاپتىڭ ادەبيەت باعالاۋى باسقا-باسقا. ءار تاپتىڭ جاقسى دەگەنى دە، «جامان» دەگەنى دە باسقا-باسقا. ءار تاپتىڭ جاقسى، ياكي جامان دەگەنى وزىنشە. سوندىقتان ادەبيەت شىعارمالارىنىڭ جالپى ادام بالاسىنا بىردەي جاقسىلارى، بىردەي جاماندارى بولمايدى ەكەن عوي، ادەبيەت شىعارماسىنىڭ جاقسى-جاماندىعى تۇرلاۋسىز بولعانى عوي، — دەگەن ماسەلە تۋۋعا مۇمكىن.
ونداي ماسەلەگە جاۋاپ مىناۋ:
ايتىپ-ايتىپ كەلگەندە، ادەبيەت شىعارمالارىنىڭ جالپىعا بىردەي جاقسىلارى بولۋعا ءتيىس.
— بولادى.
ءار تاپ ءوز ماقساتىندا قۇرال بولارلىق ادەبيەت شىعارمالارىن جاقسى دەيتىنى راس. ءبىراق، اقيقاتتىق شىن جاقسى، ەڭ تۇرلاۋلى، جاقسى پرولەتاريات باعىتىنداعى ادەبيەت شىعارمالارى.
نەگە ولاي دەيسىڭ بە؟..
بايلار تابىنىڭ ماقساتىنا قۇرال بولاتىن ادەبيەت شىعارمالارىنىڭ جاقسى ەمەس ەكەندىگى، بايلار تابىنىڭ ماقساتى جاقسى ەمەس. ال جامان ماقساتقا قۇرال بولعان ادەبيەت شىعارماسى دا جاقسى بولماۋعا ءتيىس. بايلار تابىنىڭ ماقساتى: ادام بالاسى بىرىمەن-بىرى جاۋشا ارباسا بەرسىن. ادام بالاسى ءبىرىنىڭ تابان ەتىن، ماڭداي تەرىن ءبىرى پايدالانا بەرسىن.. ءبىرىن-بىرى اڭشا اۋناتىپ، تىرىدەي شىجعىرىپ جىبەرسىن دەيدى. دۇنيەدە تەگىستىك بولماسىن دەيدى. مىنە، مۇنداي ماقساتقا قۇرال بولعان ادەبيەت شىعارماسى جاقسى بولا الا ما؟.. بايلار تابىنىڭ ماقساتىن كوزدەگەن ادەبيەت شىعارمالارىن جاقسى دەپ تەك ارام ماقساتتىلار عانا ايتۋعا ءتيىس. نەمەسە سانا سانداۋى قاراڭعى ادامدار عانا ايتۋعا ءتيىس. پرولەتاريات (جالشىلار) تابىنىڭ ماقساتى — جالپى ادام بالاسىنىڭ جالپى تەگىستىگى... پرولەتاريات (جالشىلار) تابىنىڭ ماقساتى — ادام بالاسى ءبىرىن-بىرى جاۋشا ارباماسىن، ءبىرىنىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرىنىڭ پايداسىن ءبىرى جەمەسىن، ادام بالاسى ءبىرىن-بىرى اڭدارشا اۋناتىپ جەمەسىن. جالپى دۇنيەدە بىردەيلىك، ادىلدىك، تەندىك، تۋىسقاندىق، ماحاببات بولسىن دەيدى.
مىنە مۇنداي ماقساتتى تاپقا قۇرال بولعان ادەبيەت شىعارماسى جامان بولا ما؟ مۇنداي ماقساتتى تاپقا قۇرال بولارلىق ادەبيەت شىعارماسىن جامان دەيتىن تەك ارام ماقساتتىلار عانا بولۋعا ءتيىس. جەر جۇزىندە پرولەتاريات تابىنان باسقا، جالپى ادامزاتتىڭ بىردەي تەگىستىگىن، جالپى ادامزاتتىڭ بىردەي باقىتتى تۇرمىسىن كوزدەپ، سوعان جەتەكشى، كوش باسشى بولعان تاپ بار ما؟.. ارينە، ونداي جالپى تەگىستىك كوزدەپ، سوعان جەتۋگە ايانباي، ەكپىندەپ مايدان اشقان جالعىز عانا پرولەتاريات تابى! ونىڭ سوڭىنان ەرگەن جالپى ەڭبەكشىلەر. مىنە، سول سەبەپتى تەك سول پرولەتاريات باعىتىنا، پرولەتاريات جولىنا قۇرال بولۋعا جارارلىق نەمەسە پرولەتارياتتىڭ كوپ كەرەگىنىڭ بىرىنە جارارلىق ادەبيەت شىعارماسى عانا جاقسى.
پرولەتاريات جولىنا قۇرال بولۋعا جارامايتىن، جاراماۋعا بىلاي تۇرسىن، پرولەتارياتتىڭ ماقساتىنا زياندى ادەبيەت شىعارمالارى قانشا ادەمى جازىلسا دا جاقسى ەمەس. قايتا، پرولەتاريات ماقساتىنا زياندى ادەبيەت شىعارمالارى نەعۇرلىم كوركەم سوزدەرمەن، شەبەرلىكپەن شەبەر تىلمەن ادەمى جازىلسا، سولعۇرلىم ونداي ادەبيەت شىعارمالارى جامان، سولعۇرلىم زياندى. سولعۇرلىم ونداي ادەبيەت شىعارمالارىنا ادەبيەت مايدانىندا تاس جاۋدىرۋ كەرەك!
مەنىڭ مۇنىمنان، — پرولەتاريات، ەڭبەكشىلەر تابىنىڭ باعىتىنداعى جازۋشىلار بايلار تابىنىڭ شەبەر جازۋشىلارىنىڭ ادەمى جازعاندارى بولسا، ودان جازۋ شەبەرلىگىن ۇيرەنبەسىن دەگەن ءسوز شىقپايدى. ارينە، پرولەتاريات باعىتىنداعى جازۋشىلار كىمنەن بولسا دا جازۋ شەبەرلىگىن ۇيرەنە بەرسىن. ءبىراق شەبەر جازىلعان ادەبيەت شىعارمالارى بولسا، ودان جازۋ شەبەرلىگىن ۇيرەنگەنمەن، ول شەبەر جازىلعان ادەبيەت شىعارماسىنىڭ ىشكى مازمۇنى پرولەتاريات باعىتىنا زياندى بولسا، ونى «جاقسى شىعارما» دەپ باعالاپ جۇرمەسىن.
ماسەلەن:
«كەز كەلگەن سوڭ كەر زامان ءبىزدىڭ باققا،
جاۋ جاراعىن اسىنىپ مىندىك اتقا، ەلىم-اي!
ازاماتى الاشتىڭ
اتتاناتىن كۇن تۋدى!
تۇلپار ءمىنىپ تۋ ۇستاپ
باپتاناتىن كۇن تۋدى!»
مىنە، بۇل ولەڭنىڭ سىرتى اۋەزدى، اسەرلى، سۋرەتتى جازىلعان. بۇدان جازۋ شەبەرلىگىن ۇيرەنۋگە مۇمكىن بولعانمەن، بۇل ولەڭ جاقسى ولەڭ ەمەس. ويتكەنى بۇل ولەڭ پرولەتاريات باعىتىنا، قازاقستانعا قارسى ولەڭ. وكتيابر توڭكەرىسىنە قارسى ايتىلعان ولەڭ. وكتيابر توڭكەرىسىمەن جاۋلاسۋعا شاقىرعان ولەڭ.
ءار نارسەنى باعالاعاندا ەڭ الدىمەن ىشكى مازمۇنىنا، ىشكى دانىنە، ىشكى سىرلارىنا قارايدى. باعانى سول ىشكى سىرلارىنىڭ سىپاتتارىنا قاراي بەرەدى. ماركستى ماقتاعاندا سىرتى سۇلۋ بولعان سوڭ عانا ماقتامايمىز، ىشكى قاسيەتتەرى ءۇشىن ماقتاپ باعالايمىز. ادەبيەت شىعارمالارى دا سولاي. ءبىراق، بۇدان ادەبيەت شىعارمالارىنىڭ سىرتقى كوركى قانداي بولسا ونداي بولسىن، مەيلى سىرتى ءتىپتى جامان بولسىن دەگەن پىكىر شىعادى دەپ ەشكىم ويلاماسىن. ارينە ادەبيەت شىعارماسىنىڭ جازىلۋى شەبەر بولسىن. اۋەزدى، ادەمى، اسەرلى بولا بەرسىن. جاقسى مازمۇندى ادەبيەت شىعارمالارىنىڭ سىرتتارى دا ادەمى بولسا، شەبەر جازىلعان بولسا نۇر ۇستىنە نۇر.
ءبىراق گاپ ادەبيەت شىعارماسىنىڭ ىشكى مازمۇنىندا... ونان سوڭ، ەسكەرەتىن ءبىر «گاپ» بار. ءاربىر ادەبيەت شىعارماسىنىڭ ىشكى سىرلارى، مازمۇنى كىمدە-كىمگە ۇناعان بولسا، كىمدە-كىمنىڭ جانىنا جاققان بولسا، سول ادامعا سول ادەبيەت شىعارماسىنىڭ سىرتقى سىپاتتارى دا ونشالىق بولماسا دا ۇناي قالماۋى مۇمكىن. ونشالىق بولماسا دا، سىرتقى جازىلۋ ءتۇرى دە تىم ادەمى، تىم كوركەم، شەبەر جازىلعان بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ىشكى ماقساتى، مازمۇنى جانىنا تىم-اق جاعا قالعان ادەبيەت شىعارماسىنىڭ كەيبىر كەمشىلىكتەرىن الگى ادامنىڭ كەرگىسى كەلمەۋى مۇمكىن. «سۇلۋ سۇلۋ ەمەس، سۇيگەن سۇلۋ...»، «دوس ايىبىن دوس كورمەيدى».
ال ادەبيەت شىعارماسىنىڭ ىشكى ماقساتى، مازمۇنى كىمدە-كىمنىڭ جانىنا «جايسىز» تيسە، — ونداي ادەبيەت شىعارماسى قانشا كوركەم جازىلسا دا، الگى مازمۇنى جانىنا جايسىز تيگەن ادامعا كوركەم جازىلعان بوپ كورىنبەۋى مۇمكىن، مازمۇنى تىم تۇزدى، تىم ۋلى جازىلسا، سىرتى كوركەم بولسا دا ونداي ادەبيەت شىعارمالارى الگى جانىنا جايسىز تيگەن ادامعا، ءتىپتى، سۇيكىمسىز كوpiنۋگە مۇمكىن. «قويدىڭ ۇيتكەن سيراعىنداي» كورىنۋگە مۇمكىن. كۇيەلى كەسەۋدەي كورىنۋگە مۇمكىن.
سۇيكىمسىزدىڭ بەرىك كيگەنى دە سۇيكىمسىز.
جارايدى.
جانە مىناداي ءبىر سۇراۋ بار.
پرولەتاريات باعىتىنداعى، پرولەتاريات پارتياسىنداعى كەيبىرەۋلەرگە سول پرولەتاريات باعىتىنا مازمۇنى تەرىس ادەبيەت شىعارمالارىنىڭ كەيبىرەۋى ۇناي بەرەتىنى نەسى؟.. دەگەن سۇراۋعا جاۋاپ بەرەيىن: ءبىر پارتياعا، ءبىر قاۋىمعا كىرگەن ادام شىن نيەتىمەن سول پارتيانىڭ تۇتىنعان جولىنا تۇسەدى. سول جولدان تايماي جۇرۋگە، سول پارتيانىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا جەتۋ جولىنداعى قيىن ىستەردى ىستەۋگە جانىن اياماي كىرىسەدى. جالپى سولاي بولۋعا ءتيىس... ءبىراق... ءبىر ساياسي پارتياعا كىرگەن كىسىلەردىڭ ءبارى بىردەي ونداي بولا بەرمەيدى. الەۋمەت تۇرمىسىندا ماڭىزدى ساياسي پارتياعا بوتەن ويمەن كىرگەن ادامدار دا بولۋعا مۇمكىن. مۇمكىنى بىلاي تۇرسىن، وندايلار داۋىرلەپ تۇرعان ساياسي پارتيادا از بولمايدى، وندايلار اسىرەسە، سول ساياسي پارتيا مەملەكەت تىزگىنىن قولىنا الىپ، اكىمشىلىگىن جۇرگىزىپ، داۋىرلەپ وتىرعان كەزىندە، سول پارتياعا كىرۋگە دايار تۇرادى. بۇل — ريەۆوليۋسيانىڭ تاريحىنان بەلگىلى نارسە. پرولەتاريات پارتياسى ءقازىر رۋسسيا اكىمشىلىگىن قولىنا الىپ وتىر. بۇل پارتيا قيىن ۋاقىتتاردى باسىنان كەشىرىپ، ۇزاق ۋاقىت تۇس-تۇسىنان وق جاۋدىرعان، جازاسىز قاندى سۋداي اعىزعان قالىڭ دۇشپانىن ابدەن جەڭىپ بولعان سوڭ، اكىمشىلىكتى تۇگەل قولىنا الىپ، ورنىققان، بۇل پارتياعا كىرۋگە كىمدەر قىزىقپاس؟.. تالاي «جاتىپ اتارلار» كىرىپ تە كەتكەن بولار.
«جاتىپ اتار» دەپ التاي تاۋىنداعى قىزىلشىلاردى ايتادى. ەرىنبەيتىن وجەت مەرگەندەر قيىن تاۋلاردان ايۋ اۋلايدى. ارينە، ايۋ اۋلاۋ — قويان اۋلاۋ ەمەس، قاتەرلى، قيىن بولادى. ايۋ اۋلاۋعا جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي شىعا قويۋعا جاراي بەرمەيدى. قيىن بولسا دا، تەك وجەت مەرگەندەر عانا قاتەرگە قارسى بارىپ، ايۋدى جەڭىپ الادى. وجەت مەرگەندەر ءولتىرىپ العان ايۋدى اۋىلدارىنا الىپ كەلگەندە الدارىنان كولدەنەڭدەپ «ولجالاستار» شىعادى. بۇلار دا ايۋدان پايدالانادى. بۇلار وزدەرى ءجۇرىپ ايۋ ءولتىرىپ الماسا دا، ولگەن ايۋدان پايدالانعان سوڭ، بۇلاردى «جاتىپ اتارلار» دەيدى.
سونداي-اق، پرولەتاريات پارتياسى الىسقان ايۋىن ءولتىرىپ العاننان كەيىن، بۇل پارتيانىڭ كەڭ قولتىعىنا كىرۋگە كىم قىزىقپايدى، ەبىن تاۋىپ كىرىپ جۇرگەندەر جوق تا ەمەس.
ال ونداي ادامداردىڭ شىن قۇلقى، شىن پىكىرى — ادەبيەت شىعارمالارىن باعالاۋى دۇرىس دەپ كىم ايتا الار؟.. ول ءبىر.
ەكىنشى: داۋىرلەگەن، ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەن ساياسي پارتياعا شىن ادال نيەتىمەن كىرگەندەردىڭ (جولدان قوسىلعانداردىڭ) وزدەرىنىڭ دە تۇگەل، تەپ-تەگىس ءبارىنىڭ قۇلىق-ساناسى بىردەي سول پارتيانىڭ باعىتىنا قاراي بىردەن وزگەرە قويماۋى دا مۇمكىن. بۇل تۋرالى بۇرىن دا «جىل قۇسىنىڭ» ءبىرىنشى نومەرىندە ايتىلىپ ەدى. تاعى دا ايتامىن:
الەۋمەت ادامىنىڭ قۇلىق-سانا، وي-جۇيەلەرىڭ تىزىلگەن ومىرتقالار ءتارىزدى تىزبەكتەپ بۋناقتاساڭ، — ەڭ الدىندا ساياسات، الەۋمەت ماسەلەلەرى بولادى. كەيىنگى بۋناقتارىندا كوركەم ادەبيەت، كۇي، سالت ماسەلەلەرى بولادى.
مىسالى: تىزبەكتەلگەن جۇلىن تۇتا ومىرتقالاردىڭ ەڭ الدىنداعى باس پەن اۋىز ومىرتقا—ساياسات، الەۋمەت ماسەلەلەرىنىڭ ورىندارىندا، ال كەيىنگى ومىرتقالار — كوركەم ادەبيەت، كۇي، سالت ماسەلەلەرىنىڭ ورىندارىندا. كەي ادامنىڭ، اسىرەسە، پرولەتاريات تابىنا بوتەن تاپتان كەلىپ قوسىلعانداردىڭ ساناسى قىزارعاندا (وزگەرگەندە) تىزىلگەن ومىرتقالاردىڭ ءبارى تەگىس تۇگەل بىردەي وزگەرمەۋى مۇمكىن. اۋەلى باس پەن اۋىز ومىرتقا عانا وزگەرۋگە مۇمكىن. قۇيىمشاق ومىرتقالار ءبىرازدان سوڭ، نەمەسە، ءتىپتى، كوپتەن سوڭ عانا وزگەرۋى مۇمكىن. نەمەسە، ءتىپتى قۇيىمشاق ومىرتقالار وزگەرمەي دە قالۋى مۇمكىن. مۇنى ول ادامنىڭ ءوزى بايقاماۋى مۇمكىن. بۇل دا ريەۆوليۋسياعا، كوممۋنيست پارتياسىنا كىرگەندەردىڭ تالايى ساياسات، الەۋمەت ماسەلەلەرىندە كوممۋنيست پارتياسىنىڭ جوباسىن قابىل الىپ، سول پارتيانىڭ باعىتىمەن جۇرسە دە، كوركەم ادەبيەت، سانا ماسەلەلەرىندە كوپكە شەيىن «الاشورداشىلاردان» ايىرىلا الدى ما؟.. بۇگىنگە شەيىن دە ايىرىلا الماي جۇرگەندەر بار ەمەس پە؟..
جۇماباي ۇلى ماعجاننىڭ پرولەتاريات باعىتىنا قارسى ولەڭدەرىن، ارام، جۇمباق، ءشۇبالى، ءتىپتى كوركەمدىگى جوق ەرتەكتەرىن دە دارىپتەپ، باسىپ شىعارتىپ جۇرمەدى مە؟ جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلىنىڭ پرولەتاريات باعىتىنا زياندى، «الاشورداشىلىق» يىستەرى اڭقىپ تۇرعان «ەل قورعانى» ءتارىزدى پەسا كىتابىن پرولەتاريات باعىتىنا دۇرىس دەپ قازىرگە شەيىن ماقتاپ جۇرگەن جوق پا؟..
مىنە، وسىلاردىڭ ءبارى، — الگى ايتقانداردىڭ قاي-قايسىلارىنا بولسا دا دالەل، «الاشورداشىلىق» ءيىسى شىعىپ تۇرعان ادەبيەت شىعارمالارىن دارىپتەۋ — ءالى دە بايىماعاندىقتان ەمەس... (ارينە، دارىپتەۋ، ءار ءتۇرلى ەپپەن ىستەلىپ ءجۇر). ساياسات، الەۋمەت ماسەلەلەرىندە كوممۋنيست پارتياسىنىڭ تۋرا جولىندا بولىپ كوركەم ادەبيەت ءتارىزدى ماسەلەلەرىندە عانا پرولەتاريات باعىتىنا تەزىنەن ءتۇسىپ كەتە الماي جۇرگەندىكتەن ەمەس. «الاشورداشىلىق» ءيىسى اڭقىعان ادەبيەت شىعارمالارىن قىمبات باعالاۋ، — ساياسات، الەۋمەت ماسەلەلەرىنىڭ وزىندە دە پرولەتاريات پارتياسىنىڭ ءتۇزۋ باعىتىندا بولماعاندىق.
ايتپەسە، «الاشورداشىلدىعى» اڭقىپ تۇرعان ادەبيەت شىعارمالارىن دارىپتەپ باعالاۋ باناعى ايتقانداي ساياسات، الەۋمەت ماسەلەلەرىندە پرولەتاريات باعىتىندا بولىپ، تەك كوركەم ادەبيەت ءتارىزدى ماسەلەلەردە عانا ءالى دە پرولەتاريات باعىتىنا تۇسە الماي جۇرگەندىكتەن عانا بولسا، — ونى مەن ۋاقىتشا عانا كوڭىل بولەتىن «كەكسىز كەسەل» دەر ەدىم.
ويتكەنى، فرانسۋزدىڭ ۇلى ريەۆوليۋسيا باستىقتارىنىڭ دا كەيبىرەۋلەرى، ساياسات، الەۋمەت ىستەرىندە ءىرى جاڭالىقتارعا باسشى بولسا دا، كوركەم ادەبيەت رەتىندە، ادەبيەتتىڭ ەسكى تۇرىنەن ءبىرازعا شەيىن شىعا الماعان.
جانە روسسيادا ماركس عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، ورىس ماركسشىلدەرىنىڭ ۇلى اتاسى كەشەگى گەورگيي ۆالەنتينوۆيچ پلەحانوۆتىڭ ايتۋىنشا: «ءوزىن قورشاعان قوعامنىڭ اسەرى سول قوعامعا قارسى كۇرەس اشىپ جۇرگەندەرگە دە تيۋگە مۇمكىن».
«الاشوردا» پىكىرلەرىنىڭ اسەرى سول «الاشوردامەن» كۇرەسىپ جۇرگەندەرگە دە تيۋگە مۇمكىن، — دەگەن ءسوز وسىدان شىعادى.
ماركس جولىمەن مادەنيەت، ادەبيەتتى روسسيادا بۇل كۇنگەشە تولىق، دۇرىس باعالاعان پلەحانوۆ، ونىڭ قاعيداسى بىزگە ءپاتۋا...
«الاشورداشىلىق» ءيىسى اڭقىعان ادەبيەت شىعارمالارىن، باسىنان اياعىنا شەيىن «الاشوردانىڭ» دەرتى سىڭگەن جۇماباي ۇلى، ايماۋىتۇلدارىنىڭ شىعارمالارىن سۇيكىمدى كورىپ جۇرگەندەر ساياسات، الەۋمەت ماسەلەلەرىندە ايقىن، شىن پرولەتاريات باعىتىندا بولسا، كوركەم ادەبيەت ماسەلەلەرىندە شابانداپ، كەنجەلەپ قالسا دا، ەندى پرولەتاريات باعىتىنا كەلىپ تۇسەر ەدى. وكتيابر توڭكەرىسى بولعانىنا 10 جىل تولدى. اۋەلدە كوركەم ادەبيەت ماسەلەلەرىندە «الاشورداشىل» بولعانداردىڭ، بۇل ماسەلەلەرىندە ءالى دە پرولەتاريات باعىتىنا تۇسە الماعاندارىن بۇل كۇنگە شەيىن كورىپ وتىرمىز. تالايدىڭ ءالى دە قۇيىمشاق ومىرتقالارى شيكى قالپىمەن ءجۇر. كەيبىرەۋلەردىڭ ءتىپتى باسى دا، اۋىز ومىرتقالارى دا قىزارىپ پىسپەگەندەرىن كورىپ وتىرمىز.
ءسويتىپ، جۇرتتىڭ ءبارى تەگىس كوركەم ادەبيەتكە بىردەي باعا بەرە المايدى. جۇرتتىڭ ءبارى بىلاي تۇرسىن، كەي كەزدە، ءبىر ساياسي پارتياعا كىرگەندەردىڭ دە ءبىر پارالارى كوركەم ادەبيەتكە سول پارتيانىڭ سارا جولىنىڭ باعىتىمەن باعا بەرە الماۋى مۇمكىن.
كوركەم ادەبيەتتى باعالاعاندا ءبىر-اق ولشەۋىش بولۋ كەرەك.
ول ولشەۋىش — پرولەتاريات تابىنىڭ ساياساتى، پرولەتاريات تابىنىڭ تۇپكى ماقساتى. كوركەم ادەبيەت شىعارماسىنىڭ مازمۇنى پرولەتاريات تابىنىڭ ساياساتىنا، تۇپكى ماقساتىنا قۇرال بولۋعا، نە تاربيە، نە ونەگە بولۋعا جاراسا، قىسقاسى: پرولەتارياتتىڭ سانسىز كەرەگىنىڭ بىرىنە جارايتىن بولسا، جارامدى، باعالى بولعانى. جانە ونىمەن بىرگە، ونداي ادەبيەت شىعارماسى شەبەر جازىلسا، سىرتقى سيپاتتارى دا وندى بولسا — اۋەزدى، كورنەكى، اسەرلى، سۋرەتتى، كوركەم بولسا، — وندا ءتىپتى جاقسى بولعانى.
مىنە، كوركەم ادەبيەتتى باعالاۋ وسى ايتقاندارداي بولۋ كەرەك.
سىنشى قانداي بولۋ كەرەك؟.. كوك شولاققا تەرىس مىنسە، باسىن كورە الا ما؟..
ادەبيەت بايىعان سايىن ادەبيەتتى سىناۋ دا كوبەيە بەرمەك. ءار زاتتىڭ تارتىپكە قويىلعان سىنى سوڭىندا بولادى.
كوركەم ادەبيەتتى سىناماق بولعان ماقالالار گازەتتەردە، جۋرنالداردا سوڭعى كەزدەردە كورىنىپ تە ءجۇر. ءبىراق ءار ءتۇرلى سىن بار. كوركەم ادەبيەتشى بولۋدان ونىڭ سىنشىسى بولۋ قيىن. سىن — ءمىن تاعۋ ەمەس... ارينە، ءوزىنىڭ قولىنان كەلمەگەن ىسكە، سىرتتان قاراپ تۇرىپ ءمىن تاعۋ وڭاي عانا نارسە. ول اركىمنىڭ قولىنان كەلەتىن «كوك شولاق»... ءبىراق، ادەبيەت شىعارماسىنا ءتىل العىش ۇشقالاق قالامدى ايداپ ءمىن تاعۋمەن، نەگىزگى تەكسەرىسپەن تولىق سىن بەرۋدىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي نارسە. سىن ماقالاسىن اركىم جازا بەرەر، جازا بەرسىن. الەۋمەتتىڭ ءار تابى، ءاربىر ۋاق جىكتەرى ادەبيەت شىعارماسىنا ءوز بازارىنىڭ نارقىمەن باعا بەرەدى دەدىك. گازەت، جۋرنال جۇزىندە ادەبيەت شىعارماسىنا باعا بەرگەندە، ءار تاپ، ءاربىر ۋاق جىك، ارينە، تۇتاسىمەن وتىرىپ ماقالا جازىپ بەرمەيدى. ءار تاپتىڭ، ءاربىر الەۋمەت جىگىنىڭ وقىعاندارى نەمەسە وقىعانسىماقتارى جازىپ باعا بەرەدى. ارينە، اركىم ءار ءتۇرلى ءتاسىل قولدانىپ سىن جازعان بولادى.
ءبىراق سىن جازۋدىڭ ويىنشىق ەمەس ەكەنىن ءبىلۋ كەرەك.
كوركەم ادەبيەتكە سىن بەرۋ رەتىندە دە ماركسشىلداردىڭ ۇلى اتاسى پلەحانوۆ بۇگىنگە شەيىن ءپاتۋالى ەڭ زور قازى سانالادى.
پلەحانوۆ ايتادى: «ءبىر جازۋشىنى سىناۋ ءۇشىن سىنشىنىڭ ءوزى سول جازۋشىنىڭ تەكسەرگەن، بايانداعان نارسەسىنىڭ ماعىنالارىنا سول جازۋشىدان گورى تەرەڭىرەك ءتۇسىنۋ كەرەك...» دەيدى.
ءبىزدىڭ «سىن» جازعان بولىپ جۇرگەندەر جازۋشىلاردان ءار نارسەنىڭ ماعىناسىن تەرەڭىرەك تۇسىنەتىندەر مە؟ تەكسەرە باستاساڭ «سىن» جازۋشىلاردىڭ وزدەرىنىڭ ءتورت بوربايى بىردەي كارى كەسەلدى بولىپ شىعادى. «اتىنىڭ سىرى يەسىنە ءمالىم» دەگەندەي، «سىن» جازباق بولىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى تانىمال كىسىلەر عوي...
ال ناعىز سىن جازۋ قانداي قيىن بولسا، «سىنعا سىن» جازۋ، سىن جازعانداردىڭ سىندارىنا قورىتىندى جازۋ ودان دا قيىن نارسە.
بەلينسكيي ءتارىزدى سىنشىعا تولىق، دۇرىس سىن بەرە العان گەورگيي ۆالەنتينوۆيچ پلەحانوۆ ءتارىزدى عانا كىسى بولعان. ايتپەسە، تالاي اتاقتى سىنشىلار دا بەلينسكييگە تولىق، دۇرىس سىن بەرە الماعان.
مەنىڭ مۇنىم: «سىنشى بولامىن» دەپ تىراشتانبا! — دەگەن ءسوز ەمەس. «سىنشى بولامىن» دەپ تالپىن!.. ءبىراق، سىنشى بولۋدىڭ كەرەكتى قۇرالدارىن تولىق قىلىپ جيناپ الا ءبىل... جيناپ الا بىلسەڭ قۇرال بار. جانە ول قۇرالدى جيناپ العان سوڭ قۇرالدى ابدەن تانىپ جۇمساي ءبىل. ايتپەسە، ارزان «كوك شولاقپەن» سىنشى بولا المايسىڭ. ال ارزان كوك شولاقپەن، ونىڭ ۇستىنە سالپاڭ قۇلاق كوك شولاقپەن سىنشىعا سىن بەرۋ، «قورىتىندى» بەرۋ ونان دا قيىن!
ءبىر مىسال كەلتىرەيىن... جاقىن ارادا، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە سىن جازعاندارعا سىن جازۋدى ۇيرەتپەك بولعان بىرەۋدىڭ ءبىر شولاق ماقالاسى باسىلدى. ماقالانى «ايتىس رەتىندە» دەپ قويىپتى. ءبىراق سىن جازعاندارعا اقىل ايتقان ادامنىڭ سوزىندە ءتىپتى ايتىسارلىق جاڭا پىكىر جوق...
جاڭا شىققان كىتاپتارعا سىن جازعانسىپ جۇرگەن بالقاي مەن مۇستاپاعا بۇل اقىل ايتقان بولادى. ولار «سىندى تەرەڭ تەكسەرىپ، تولىق قىلىپ دۇرىستاپ جازا الماي ءجۇر، سىنشىلارىمىز نادان»... دەيدى.
بالقايدىڭ «جىل قۇسىن» ماقتاعانىن جاقتىرىڭقىرامايدى. بالقاي «جىل قۇسىنا» سىن جازىپ ماقتاپتى»، دەيدى. «قاتەلەرىن ايتپاپتى» دەيدى. «جىل قۇسىنداعى» كەيبىر ماقالالاردا قاتە پىكىرلەر بار... جاستارعا تەرىس تۇسىنىك بەرەتىن جەرلەرى بار» — دەيدى. مۇستاپا مەن بالقايدىڭ كىتاپتارعا جازعان سىندارى دۇرىس پا، دۇرىس ەمەس پە؟ ول ءوز الدىنا ءبىر باسقا... ۇيرەتۋشىنىڭ ايتىپ وتىرعان بالقاي مەن مۇستاپاسى مەن بىلەتىن جىگىتتەر بولسا، ولار وسى كۇنى وقىپ جۇرگەن جىگىتتەر. ولاردى ءازىر، ادەبيەت سىنشىلارى دەپ مەن ايتا المايمىن. ولاردىڭ وزدەرى دە «ادەبيەت سىنشىلارىمىز!» دەپ ءازىر ايتا المايتىن شىعار. ويتكەنى — ولار بۇل كۇندە وقىپ جۇرگەندەر. تۇرمىس مايدانىنا كەرەكتى ءبىلىم قۇرالدارىن جيناپ جۇرگەندەر. تالپىنا بەرسە، كەرەكتى ءبىلىم قۇرالدارىن تولىق جيناپ الا السا، تۇبىندە سىنشى بولۋلارى دا مۇمكىن. ايتپەسە، بىرەۋدىڭ بەرگەن، بۇل تانداعى ارزان، جىلىگى تاتىمايتىن «اقىلىمەن» ەشبىرەۋ سىنشى بولا المايدى. ءتىپتى «ۇلكەن قۇداي» ايتسا دا بولا المايدى. مۇحاممەدكە ۇساپ — قۇداي اتىمەن پايعامبار بولدىم! — دەپ شىعا كەلەتىن ديۋانالار كوگەلتاشتا عانا بولار...
«سىندى تۇزەتپەكشى» بولعان «ۇستاز»: «ءبىزدىڭ قازىرگى سىنشىلارىمىز نادان» — دەيدى. ال ءوزى «نادان ەمەس» — سىن جازعاندارعا سىن جازۋدى ۇيرەتپەك بولىپ وتىرعان «عالىمىمىز» نە دەيدى ەكەن دەيسىز عوي؟..
ول كىسى جازعانىندا بىلاي دەپتى: «جىل قۇسىنداعى» ساكەننىڭ ماقالاسىندا قاتە پىكىر بار... جاستارعا تەرىس تۇسىنىك بەرەتىن جەرلەرى بار» — دەپتى.
ول قانداي تەرىس تۇسىنىك بەرەتىن قاتە پىكىرلەر؟ — دەگەنگە مىنانى كورسەتەدى:
— ماسەلەن ساكەن جازىپتى: «تۇرمىستىڭ ءتۇرلى جۇيەسىنە» ونىڭ ىشىندە ادەبيەتكە جالعىز-اق ماركس قاعيداسىن، ەڭبەكشى تاپ جولىن تۇتىنعان ادام عانا دۇرىس باعا بەرە الادى...
«...ءان، كۇي، كوركەم ادەبيەت ساياساتتىڭ ارتىندا جۇرەدى. ادامنىڭ قۇلىق-ساناسىن تارام-تارام قىلساق، تىزبەكتەپ بۋناقتاساق، سونىڭ ەڭ الدىڭعى بۋناعىندا ساياسات بولادى دا، ەڭ ارتقى جاعىندا ءان، كۇي، كوركەم ادەبيەت، كوركەم شەبەرلىك بولادى...» دەيدى.
وسىنى كەلتىرەدى دە، «مەن نادان ەمەسپىن» دەپ وتىرعان بىلگىش:
— بۇل، ادەبيەتكە ماركسشا سىن بەرۋ مە؟ ماركس ادەبيەتتى وسىلاي سىناي ما؟ ماركس ساياساتتى شارۋاشىلىق بيلەيدى، شارۋاشىلىق جوق جەردە ساياسات بولمايدى دەمەي مە؟ ساكەننىڭ ماقالاسىندا بۇل تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق، — دەيدى. مىنە، بۇل ۇلكەن قاتە، ماركس عىلىمىن جاستارعا جاڭىلىس تۇسىندىرگەندىك. مۇنى بالقاي سىنشى كورسەتۋ كەرەك ەدى. مۇنان بۇلاي ساق بول دەۋ كەرەك ەدى — دەيدى «عالىم».
مەن بالقاي بولسام ايتار ەدىم:
— راقمەت، بەرگەن «ساباعىڭىزعا»، ءبىراق ءوزىڭىز كىتاپتى تەرىس ۇستاپ وتىرسىز. جانە كوك شولاققا تەرىس ءمىنىپ وتىرسىز-اۋ دەيمىن: اتتىڭ باسىن اتتىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن ىزدەپ، سيپالاپ وتىرسىز. سيركتەگى كلوۋندار عانا اتتىڭ باسىن كەز كەلگەن جەرىنەن ىزدەيدى. اتتىڭ باسى الدىندا بولادى جانە بىرەۋ-اق بولادى. مەنى دە «مەندەي بول» دەمەڭىز... راقمەت! — دەر ەدىم.
ونى بالقايدىڭ ءوزى ايتار. ەندى، شىنىندا، مەن تەرىس، ماركسشىلدىققا ۇيلەسپەيتىن پىكىر ايتىپ وتىرمىن با؟.. مىنە ەندى سوعان كەلەيىك.
«نەسى ۇيلەسپەيدى؟» دەگەندە، نادان ەمەس «بىلگىش» جازادى: «ماركس ساياساتتى شارۋاشىلىق بيلەيدى» دەيدى. شارۋاشىلىق جوق جەردە ساياسات بولمايدى دەيدى... «ساكەن ۇيدەپ ايتپاي وتىر. بۇل تۋرالى ساكەننىڭ سوزىندە ءبىر اۋىز ءسوز جوق»—دەيدى. كوك شولاققا تەرىس ءمىنىپ، جانۋاردىڭ باسىن كەز كەلگەن جەرىنەن سيپالاپ ىزدەگەن مىنە، وسى بولادى!..
جالعىز ساياسات ەمەس، ادام بالاسىنىڭ بارلىق ءبىلىمىنىڭ، بارلىق ونەرىنىڭ نەگىزىندە شارۋاشىلىق جاتادى دەگەن قاعيدانى ءقازىر ءاربىر «سىنشى» ەمەس تە، ءاربىر «عالىم» ەمەس تە، تەك دۇرىس حات بىلەتىن ادام دا سوۆەت مەملەكەتىندە بىلەتىن شىعار. ءبىراق، كەز كەلگەن جەرگە «شارۋاشىلىق» شارۋاشىلىق دەپ سيپالاپ، تىعا بەرۋگە بولمايدى. ونى ايتاتىن جەرى بار.
ادامنىڭ ونەر-بىلىمىن، ونىڭ ىشىندە ادەبيەتتى ءوسىرىپ وزگەرتىپ وتىرعان نەگىزگى تۇرمىس، شارۋا ەكەنىن مەن ول ماقالامدا ايتاتىن جەرىندە ايتپاپپىن با؟.. ول ماقالامنىڭ باس كەزىندە مەن ءبۇي دەگەنمىن:
«...بەرى كەلە تۇرمىستىڭ (بىتيە) وزگەرۋىنە قاراي، نوعاي حالقى مادەنيەت رەتىندە تالپىنا باستاپ، ۇلتتىق سەزىمى زورايدى... قازاق تۇرمىسىنىڭ (بىتيە) قازاق شارۋاسىنىڭ دا (ەكونوميكا) وزگەرۋىنە قاراي جانە 1905 جىلعى توڭكەرىس دۇمپۋىمەن قازاق ادەبيەتى دە ازداپ بولسا دا، ۇلتتىق رۋحپەن وسە باستادى. مىنە، ونەر-بىلىم، ادەبيەت ءتارىزدى نارسەلەردىڭ ءبارىنىڭ نەگىزگى تامىرى، نەگىزگى قوزعاۋشىسى تۇرمىس (بىتيە)، شارۋاشىلىق (ەكونوميكا)» ەكەنىن ايتاتىن جەرىندە ايتپاپپىن با؟
— اتتىڭ باسىن ىزدەيتىن جەرىنەن ىزدەۋ كەرەك، كوگەرشىنىم!
«ساكەننىڭ ماقالاسىندا جاستارعا تەرىس تۇسىنىك بەرەتىن قاتە پىكىرلەر» بار دەيدى. ارينە، «مەن نادان ەمەسپىن» دەپ وتىرعان ادامشا ءوزى وقىعانىن ءوزى تۇسىنبەيتىن جاستار بولسا، وندايلار تەرىس تۇسىنىك الۋعا مۇمكىن. وعان ەشبىر جازۋشى ايىپتى بولماس. «جاستار» دەپ، كوبىنەسە، وقىپ جۇرگەندەردى ايتامىز.
«جىل قۇسىن» ماقتاپ وتىرعان بالقاي — وقىپ جۇرگەندەردىڭ ادەبيەتكە تالاپتىلارىنىڭ ءبىرى. «نادان» دەگەن بالقايدىڭ تۇسىنۋىنە قاراعاندا، ايتەۋىر ءبىر ءتاۋىر جەرى، جاستاردىڭ تەرىس تۇسىنبەگەندىگى كورىنەدى. بۇعان قاراعاندا، — «جاستار تەرىس تۇسىنىك الادى-اۋ» دەپ عالىمسىنعان ادامنىڭ جايسىزدانۋى ورىنسىز... ءبىراق، «جىل قۇسىن» ماقتادى دەپ، كەيبىرەۋلەر جايسىزدانۋعا مۇمكىن، ونى جاقسى بىلەمىز...
«دارىگەرسىنگەن ادام، — اۋەلى ءوز باسىن جازىپ السىن!..»
قۇلىق-سانا — يدەولوگيا
ال، ەندى مىناعان كەلەيىك:
«...ءان، كۇي، كوركەم ادەبيەت ساياساتتىڭ ارتىندا جۇرەدى. ادامنىڭ قۇلىق-ساناسىن تارام-تارام قىلساق، تىزبەكتەپ بۋناقتاساق، — سونىڭ ەڭ الدىڭعى بۋناعىندا ساياسات بولادى دا، ەڭ ارتقى جاعىندا ءان، كۇي، كوركەم ادەبيەت، كوركەم شەبەرلىك بولادى...» دەدىك قوي. «عالىمسىنعان» ازاماتتىڭ سيپالاعان جەرى وسى جەر عوي. ەندى وسىنى شەشەيىك، بۇل نە دەگەن ءسوز..؟ ادامنىڭ قۇلىق-ساناسى دەگەنىمىز ورىسشا يدەولوگيا دەپ اتالادى. سونىمەن يدەولوگيا — ادامنىڭ قۇلىق-ساناسى — ءتاۋىر تۇرمىسقا تالپىنعان ءتۇرلى سەزىم جۇيەلەرىنىڭ، كۇي جۇيەلەرىنىڭ ەكشەلىپ، ايقىندالعان قورىتىندىسى بولدى.
ساياسات-شارۋاشىلىق عىلىمىنىڭ تىلىندە الەۋمەتتىك تۇرمىسىن، شارۋاشىلىق قۇرلىسىن، قۇلىق-ساناسىن، سالتىن، ونەرىن، ءبىلىمىن — ءبارىن وتىرىقشى ەلدەردىڭ سالىنعان ۇيىنە مىسال قىلادى. شارۋاشىلىقتى — «نەگىز» (بازيس) دەيدى. جالپى سانا-قۇلىقتى (يدەولوگيانى) ءۇيدىڭ نەگىزىنىڭ ۇستىنە «قالانعان قاباتى» (نادسترويكا) دەيدى.
ال، قۇلىق-سانا ءبىر-اق زاتتان عانا قورىتىلمايدى، الدەنەشە ءتۇرلى زاتتاردان، ءتۇرلى سەزىمدەردەن قورىتىلادى. ولاي بولعاندا سانانى تەكسەرىپ، تارامداپ بولشەكتەپ، نە قاتتاۋعا، نە تىزبەكتەۋگە بولا ما؟.. ارينە، بولادى. تۇتاس تۇرمىستىڭ بارلىق جۇيەسىن قالانعان، سالىنعان ۇيگە مىسال قىلعاندا، ادام بالاسىنىڭ وتىرىقشى، ونەرلى تۇرمىسقا اينالعان كوپشىلىگىنە تۇسىنىكتى بولسىن دەپ، كوپشىلىكتىڭ كوز الدىنا كەلتىرۋگە سۋرەتتى قىلىپ ايتقانى. بۇل — كوركەم ادەبيەتتىڭ جازۋ ءتاسىلى.
ال قۇلىق-سانانى (يدەولوگيا) تەكسەرىپ تالداعاندا، تارامداعاندا، سول قۇلىق-سانانىڭ تالدانعاندارىن ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قاتتاپ كورسەتەدى. مىسالى، قالانعان ءۇي بولعان سوڭ، شارۋاشىلىق ونىڭ «نەگىزى» بولعان سوڭ، قۇلىق-سانا ونىڭ ۇستىنە «قالانعان قاباتى» بولعان سوڭ، ول «قالانعان قاباتتىڭ» ءوزىن تەكسەرىپ، بولشەكتەگەندە، سول بولشەكتەردى قاتتاپ كورسەتەدى. ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قويىپ كورسەتەدى. سويتكەن سوڭ قالانعان ءۇي ەكى-اق قابات بولىپ شىقپايدى. الدەنەشە قابات بولىپ شىعادى. الدەنەشە ەتاجدى (ۆ نەسكولكو ەتاجەي) بولىپ شىعادى. سونىمەن قۇلىق-سانانىڭ ءوزى نەشە قابات بولادى. قۇلىق-سانانىڭ ەڭ ماڭىزدىراق، ەڭ «گابى» زورلىق تارامىن ءۇيدىڭ «نەگىزىنە» (بازيسقا) قاتتاستىرا، قۇشاقتاستىرا قويادى دا، «گابىنىڭ» ماڭىزىنا قاراي وزگە تارامدارىن دا جوعارى قاباتقا قويادى.
ال بارلىق تۇرمىس جۇيەسىن، ونىڭ ىشىڭدە قۇلىق-سانانى (يدەولوگيانى) سۋرەتتەپ ايتقاندا، قالانىڭ قابات-قابات سالىنعان ۇيلەرىنە عانا مىسال قىلۋ شارت پا؟.. ۇيدەن باسقا دا تۇسىنىكتى نارسەنى كەلتىرۋگە بولار ما؟.. ءۇيدى كەلتىرمەي، ءۇيدىڭ قاباتتارىن كەلتىرمەي بولا ما؟..
وعان جاۋاپ، — ارينە، بولادى.
اۋىل شارۋاشىلىق زاتتارى مەن قالاداعى ونەركاسىپ دۇكەندەرىنەن شىققان زاتتاردىڭ باعاسى، نارقى بىر-بىرىنەن شالعايلانىپ كەتكەندى قىسقا قىلىپ تۇسىنىكتى، سۋرەتتەپ ايتاتىن بولدى. نارىق «قايشىسى» («نوجنيسى» رىنكا) دەيتىن بولدى.
پارتيانىڭ جوباسىنا، ساياساتىنا تەرىستەۋ بەت الىستى تۇسىنىكتى قىلىپ ايتۋعا «تايىسۋ» (ۋكلون) دەيتىن بولادى. بۇل ماعىنالارعا «قايشى» دەگەن ءسوز بەن «تايىسۋ» دەگەن سوزدەردەن باسقا، نە بۇلاردان دا گورى كورنەكتى، تۇسىنىكتى سوزدەر تابىلسا، نە وسىلاردان كەم ەمەس سوزدەر تابىلسا، — وسى ەكى ءسوزدى العاشقى قولدانعان ورىندار الماس پا ەدى؟.. ارينە، الار ەدى...
ال ولاي بولعاندا، تۇرمىس جۇيەسىن، ونىڭ ىشىندە قۇلىق-سانانى (يدەولوگيانى) سۋرەتتەپ كورنەكتى قىلىپ ايتقاندا، مەن قابات-قابات سالىنعان ءۇيدى مىسال قىلماي-اق، تىزبەكتەلگەن كوشتى، تىزبەكتەلگەن، بۋناقتالعان جۇلىن-تۇتا ومىرتقالاردى مىسال قىلدىم. قالىڭ قازاق ەڭبەكشىلەرىنە وسىلار دا تۇسىنىكتى بولار دەپ ءبىلدىم.
قۇلىق-سانانى (يدەولوگيانى) تىزبەكتەلگەن كوشكە، ياكي تىزبەكتەلگەن، بۋناقتالعان جۇلىنتۇتا ومىرتقالارعا مىسال قىلعاندا، كەش تىزبەگىنىڭ ەڭ الدىڭعى تۇيەلەر (بۋناق) — قۇلىق-سانانىڭ ەڭ «گابى» ماڭىزدى بۋناقتارى بولماي ما؟ نەمەسە، تىزبەكتەلگەن، بۋناقتالعان ومىرتقانىڭ ەڭ الدىندا (باس پەن اۋىز ومىرتقا) — قۇلىق-سانانىڭ ەڭ «گابى»، ماڭىزدى بۋناقتارى، ەڭ ماڭىزدى تارامدارى بولماي ما؟..
ال قۇلىق-سانانىڭ ەڭ الدىڭعى بۋناعى نە؟.. قۇلىق-سانانىڭ (يدەولوگيانىڭ) ەڭ الدىڭعى بۋناعى — ساياسات. ال قۇلىق-سانانىڭ كەيىنگى بۋناقتارى، نە؟ كەيىنگى بۋناقتارى، — كوركەم ادەبيەت بۋناقتارى. ارتقى بۋناقتارى، — ان-كۇي بۋناقتارى، ەڭ ارتقى بۋناقتىڭ ءبىرى — زاتايەۆيچ وتىرعان بۋناق-اۋ دەيمىن...
مىنە، اپپاعىم، مەن قۇلىق-سانانى (يدەولوگيانى) بۋناقتاعاندا وسىلاي بۋناقتاعان ەدىم...
قۇلىق-سانانى (يدەولوگيانى) بولشەكتەگەندە، بۋناقتاعاندا، الدىڭعى بۋناقتاردا ساياسات، ءتۇرلى عىلىم بۋناقتارى دەسەك، كەيىنگى بۋناقتاردا كوركەم ادەبيەت، ان-كۇي، ءتارىزدى بۋناقتار (يسكۋسستۆو) بولادى دەدىك.
الەۋمەتتىڭ ياكي تاپتىڭ قۇلىق-ساناسىنا وزگەرىس كىرگەندە (ريەۆوليۋسيا بولعاندا) وزگەرىس باس بۋناقتاردان — الەۋمەتتىك ساياسات بۋناقتارىنان باستالادى. ءسويتىپ وزگەرىس كەيىنگى بۋناقتاردان شىعادى.
ال وزگەرىس جاساعان تاپتىڭ الەۋمەت، ساياسات رەتىندە باعىتىنا بوتەن تاپتان كوشكەن كەيبىر ادامداردىڭ بارلىق قۇلىق-ساناسى (بارشا تىزبەكتەلگەن جۇلىن-تۇتا ومىرتقا بۋناقتارى) بىردەن تەگىس وزگەرە قويماۋى دا مۇمكىن. وزگەرىس جاساعان تاپتىڭ جالپى باعىتىمەن، جالپى رۋح-دەمىمەن بوتەن تاپتان ىلەسكەن ادامداردىڭ اۋەلى ساياسات، الەۋمەت ماسەلەلەرى تۇرعان الدىڭعى ومىرتقالارى عانا وزگەرىپ، كەيىنگى بۋناق ومىرتقالارى ءبىرازعا شەيىن، كەيدە ءتىپتى كوپكە شەيىن، وزگەرە قويماي، ەسكى، بۇرىنعى تۇرىندە قالا بەرۋى مۇمكىن. بۇل تاريحتان بەلگىلى نارسە. بۇل، اسىرەسە، سول وزگەرىس جاساعان تاپتىڭ باعىتىنا بوتەن تاپتان قوسىلعان ادامداردا بولاتىن ءىس.
ساياسات، الەۋمەت عىلىمدارى — تۇرمىس لاجدارىنىڭ، تىرشىلىك قامىنىڭ، كۇنەلتۋ تاجىريبەلەرىنىڭ، تۇرمىس ايلالارىنىڭ، — سولاردان شىققان ويدىڭ ەكشەندى، تارتىپكە سالىنعان قورىتىندىسى. ال عىلىم بولىپ شىققاننان كەيىن، ساياسات، الەۋمەت عىلىمدارى تۇرمىستى كوركەيتۋگە قۇرال بولادى. سول سەبەپتى، ساياسات، الەۋمەت ماسەلەلەرىن تەكسەرىپ، ماقۇلداعاندا، ادام ايلا، لاج ىزدەگەن ەسەپپەن، الدى-ارتىن بولجاعان ويمەن تەكسەرىپ، ماقۇلدايدى. ادام، ەڭ الدىمەن، قارىننىڭ قامىن، قارىننىڭ پايداسىن، تىرشىلىك قامىن قاراستىرادى.
ءسويتىپ، الگىدەي ادام تىرشىلىك لاجىنىڭ ەسەبىمەن، تەكسەرىپ سالماقتاپ ماقۇلداعان جاڭا الەۋمەتشىلىك جولىنا ءوزىن ءوزى اكەپ سالادى.
ءسويتىپ، ادام اۋەلى «سۇلۋىنان جىلۋىن» ىزدەيدى.
پلەحانوۆ ايتادى: «...ادام ءار نارسەنى باعالاعاندا ەڭ اۋەلى تىرشىلىككە پايدالى جاعىن عانا قارايدى. سودان كەيىن عانا ول نارسەنىڭ كوركەمدىك جاعىن ىزدەيدى»... دەيدى.
ءسويتىپ تىرشىلىكتىڭ كەرەكتەرى، قارىننىڭ كەرەكتەرى الدىندا جۇرەدى دە، كوركەمدىك ىزدەگەن سەزىمنىڭ كەرەكتەرى سوڭىندا جۇرەدى.
الگى وزگەرىس (ياكي وزگەرىس جاساماق) پرولەتاريات تابىنىڭ باعىتىنا باسقا تاپتاردان كىرگەن ادامداردىڭ تالابى ساياسات، الەۋمەت ماسەلەلەرىندە سول پرولەتاريات تابىنىڭ باعىتىنا تۇسسە دە، پرولەتارياتتىڭ ساياسي پارتياسىنا كىرسە دە، كوركەمدىك ونەر (يسكۋسستۆو) ماسەلەلەرىندە (ماسەلەن، كوركەم ادەبيەت رەتىندە) قۇلىق-سانالارى پرولەتاريات باعىتىنا تەز كىرە قويمايتىنى سول، ال كەيبىرەۋلەرى، كوركەم ادەبيەت رەتىندە پرولەتاريات باعىتىنا ءتىپتى تۇسە الماي دا قويادى.
پلەحانوۆ ايتادى: «...بايلار تابىنان شىعىپ، قۇلىق-سانا شىرايلارىن جۇرتقا تاراتاتىن، پرولەتاريات تابىنا قوسىلىپ، سول پرولەتاريات تابىنىڭ تۋىن ۇستاعان ادامداردىڭ ارالارىندا كوركەمونەر شەبەرلەرىن ءتىپتى از بىلەمىز...» دەيدى.
كۇيلى ءسوز (پوەزيا)، كوركەم ادەبيەت ادامىنىڭ، ىلگەرىدەي، سانسىز قىرلى، سانسىز سىرلى، نەشە ءتۇرلى سەزىم كۇيلەرىنىڭ اسەرىمەن شىعاتىن بولعاندىقتان، ءبىر بەلگىلى تۇردەگى، بەلگىلى باعىتتاعى، بەلگىلى كۇيدەگى، بەلگىلى رۋحتاعى كۇيلى ءسوز، كوركەم ادەبيەتتى سۇيۋشىلەردىڭ، ەكىنشى تۇردەگى، ەكىنشى باعىتتاعى، ەكىنشى كۇيدەگى، ەكىنشى رۋحتاعى كۇيلى ءسوزدى كوركەم ادەبيەتتى ءسۇيۋى قيىن بولادى. سول جاڭا كۇيدەگى، جاڭا باعىتتى كوركەم ادەبيەتتىڭ باعىتىنا ءتۇسۋى تەزىنەن بولا قويمايدى. الگى ءبىر تاپتىڭ ادامى، ساياسات، الەۋمەت ماسەلەلەرىندە پرولەتاريات باعىتىنا كوشىپ، سول پرولەتاريات تابىنىڭ (جالشىلار تابىنىڭ) ساياسي پارتياسىنا كىرسە دە، كۇيلى ءسوز (پوەزيا) كوركەم ادەبيەت رەتىندە پرولەتاريات باعىتىنا تۇسە الماۋى مۇمكىن دەيتىنىمىز وسى. ءبۇل، اسىرەسە ءبىزدىڭ سوۆەت مەملەكەتىندە مۇمكىن. ويتكەنى سوۆەت مەملەكەتىندە اكىمشىلىك جۇرگىزىپ وتىرعان پرولەتاريات پارتياسى، كوممۋنيست پارتياسى بۇل پارتياعا بوتەن تاپتاردان كىرگەندەردىڭ اراسىندا الگىلەر دەي بولۋى مۇمكىن. ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ وتىرعان پارتياعا تۇرمىس، تىرشىلىك ويلاپ بوتەن تاپتاردان كىرۋشىلەر كوپ بولماق. مۇنى، تاجىريبەدەن تۇرمىس جۇزىنەن كورىپ تە وتىرمىز. بۇل — اسىرەسە ءبىزدىڭ قازاقستاندا كورىنىپ وتىرعان تاجىريبە.
اربا بار جەردە دوڭگەلەك جوق پا؟..
تاعى دا «مەن نادان ەمەسپىن» دەگەندەي قىلىپ، گازەتكە ءسوز جازىپ وتىرعان ازامات: «ماركس — ساياساتتى شارۋاشىلىق بيلەيدى، شارۋاشىلىق جوق جەردە ساياسات بولمايدى» دەمەي مە؟» — دەيدى. ساكەننىڭ «جىل قۇسىنىڭ» 7ء-شى نومەرىندەگى ماقالاسىندا بۇل تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق»... — دەيدى دەدىك قوي...
جالعىز عانا ساياسات ەمەس، تۇتاسىمەن قۇلىق-سانانى (يدەولوگيانى)، ونىڭ ىشىندە كوركەم ادەبيەتتى تۇرمىس (بىتيە)، شارۋا (ەكونوميكا) بيلەيتىنىن «جىل قۇسىنىڭ» 1ء-شى نومەرىندەگى ماقالامدا ايقىنداعانىمدى عانا ايتىپ وتكەمىن. قالاي ايتقاندىعىمدى كورسەتكەم. ونى ەندى تاعى دا قايتالايمىن، تۇسىنبەگەن «عالىم» قايتادان وقىر.
مەن ادەبيەتتى وزگەرتىپ وتىراتىن تۇرمىس، شارۋاشىلىق دەپ «جىل قۇسىنىڭ» 1ء-شى نومەرىندەگى ماقالامدا، كەكەسىن قىلماي-اق، شىنداپ ايتىپ ەدىم. ءبىراق، مەنىڭ ونىمدى «نادان ەمەسپىن» دەگەندەي قىلىپ وتىرعان كىسى وقىعاندا، «شىنداپ ايتپاعان» دەپ تۇسىنگەن ءتارىزدى.
ال مەن دە، ەندەشە، اشىق ايتايىن: بۇدان بىلاي بايقاپ قاراڭىزدار: مەن بارلىق قۇلىق-سانا، ونىڭ ىشىندە كوركەم ادەبيەت، تۇرمىستىڭ (بىتيە)، شارۋانىڭ (ەكونوميكا) وزگەرۋىمەن وزگەرىپ وتىرادى دەپ «شىنداپ ايتامىن». «عالىمنىڭ» جازعان ءسوزى جانە مىنانداي قىزىق-اۋ: «ە، ماركس، شارۋاشىلىق جوق جەردە ساياسات بولمايدى دەمەي مە؟»... دەيدى.
ۋاي، اپپاعىم-اۋ، «شارۋاشىلىق جوق جەردە ساياسات بولادى» — دەپ كىم ايتادى؟ تەك تۇركىستانداعى اپيىن، كوكنار ءىشىپ، ناشا تارتىپ، ەسالاڭ بولىپ، «دۇنيە ءپاني» دەپ كۇركىلدەگەن شايقى بۇرقى «اۋليەلەر» بولماسا!»... «شارۋاشىلىق جوق جەردە ساياسات بولمايدى» دەمەي مە؟» دەگەن ءسوز، «دوڭگەلەك جوق جەردە اربا بولمايدى» دەگەن ءتارىزدى.
راس، دوڭگەلەك جوق جەردە اربا بولمايدى. ال اربا بولماعان جەردە دوڭگەلەك تە جۇرە بەرمەيدى، دوڭگەلەك تە، اربا دا جوق اتا مەن انالار كوپ بولا بەرمەسە كەرەك. تەك، اسپانداعى بالاسىز، قاتىنسىز «كارى قۇداي» بولماسا. ءبىراق، ول دا شىداي الماي، سۇلۋلىعىنا قىزىعىپ، «ارامدى الىپ، يسانى تۋعىزىپتى» دەپ شوقىنادى عوي ءبىرسىپىرا شال مەن كەمپىرلەر.
«شارۋاشىلىق جوق جەردە ساياسات بولمايدى» — دەمەي مە؟.. دەيدى اينام... راس... ال ساياسات بار، شارۋاشىلىق بار ەكەنى كۇمان با؟ قۇلىق-سانانىڭ ىشىندەگى تارامداردان ساياسات ەمەس پە شارۋاشىلىقپەن ايقاسا بىتكەن؟.. شارۋاشىلىقتىڭ ايقىندالعان شىرايى ساياسات ەمەس پە؟..
بارلىق تۇرمىستىڭ نەگىزى شارۋاشىلىق... ال شارۋاشىلىق پەن ساياسات، «ساياسي اكىمشىلىك» ايقاسا قۇشاقتاسىپ جاتادى. بىرىنە-بىرىن ءبولىپ، بىرىنەن-بىرىن ارتىق-كەم ۇستاپ بولمايدى.
مىنە، شارۋاشىلىقسىز ساياساتتىڭ كۇنى جوق، ساياساتسىز شارۋاشىلىقتىڭ كۇنى جوق. ءبىرىنسىز-بىرى تۇرا المايدى.
ولاي بولعاندا، «ساياسات» دەسەك، ونىڭ ار جاق قۇشاعىندا «شارۋاشىلىق» بار ەكەنى وزىنەن-وزى بەلگىلى.
مىنە، بۇل وسىلاي، سۇڭقارىم!.. نە ءسوز ايتساڭ دا، «شارۋاشىلىق» قايدا؟.. «شارۋاشىلىق» قايدا دەي بەرۋ — «سوقىر كورگەنىنەن جازبايدى» دەگەن ماقالدى ويعا كەلتىرەدى.
ادەبيەتتى تەكسەرۋ، سىناۋ، باعالاۋ جانە قۇلىق-سانانى تەكسەرۋ وسىلاي بولادى.
تاعى دا گەورگيي ۆالەنتينوۆيچ ايتقانداي: «ءبىر جازۋشىنى سىناۋ ءۇشىن، سول جازۋشىنىڭ تەكسەرگەن، بايانداعان نارسەسىنىڭ مانىسىنە، سىناۋشى سول جازۋشىدان گورى تەرەڭىرەك تۇسىنگەن بولۋى كەرەك.»
1928 جىل
You Might Also Like
