كوركەم ادەبيەت تۋرالى بىلۋگە ءتيىس ءۇش نارسە
كوركەم ادەبيەتكە جەتىك ەمەس ادامنىڭ الدىمەن بىلۋگە ءتيىس ءۇش ماسەلەسى بار.
ءبىرى: ادەبيەتتانۋ، تانىعاندا، ادەبيەتتىڭ «پەرنەلەرىن» ، تۇرلەرىن ءبىلۋ. ادەبيەتتى سول پەرنەلەرىنىڭ، تۇرلەرىنىڭ رەتىنە قاراي جىكتەۋ.
ەكىنشىسى: كوركەم ادەبيەتتىڭ جازۋ تاسىلدەرىن ءبىلۋ. كوركەم ادەبيەتتىڭ «كوركەم» بولاتىندىق سەبەپتەرىن ءتۇسىنۋ.
ءۇشىنشىسى: كوركەم ادەبيەتتى قالاي باعالاۋىن ءبىلۋ. قالاي سىناۋىن ءبىلۋ.
كوركەم ادەبيەتتى «پەرنەلەرىنە»، تۇرلەرىنە قاراي جىكتەگەندە، ءۇش جىككە بولەدى.
ءبىرىنشى: اۋەز اڭگىمەلەر.
ورىسشا جالپى ايتقاندا: ەپيچەسكيە پرويزۆەدەنيا.
ەكىنشى: كۇيلى ءسوز، تولعاۋ.
ورىسشا — ليريكا.
ءۇشىنشى: — ايتىس-تارتىس (دراما).
بىرىنشىدەگى: «اۋەز اڭگىمەلەرى» دەپ جازۋشى «تىسقى» دۇنيەدەگى وقيعالاردان الىپ، كەڭىنەن وتىرىپ جازعان اڭگىمەلەردى ايتادى. اۋەز اڭگىمەلەردىڭ ءوزى ۇشكە بولىنەدى.
ءبىرى — رومان. ەكىنشىسى — ۇزاق اڭگىمە (حيكايا) ورىسشا — پوۆەست، ءۇشىنشىسى — اڭگىمە. ورىسشا — راسسكاز.
ەكىنشىدەگى «كۇيلى ءسوز»، «تولعاۋ» دەپ جازۋشىنىڭ ءوزىنىڭ «ىشكى دۇنيەسىنىڭ»، ىشكى سەزىمدەرىنىڭ قوزعالۋىمەن جازىلعان تولعاۋلاردى، كۇيلى سوزدەردى ايتادى.
«كۇيلى سوزدەردىڭ»، «تولعاۋدىڭ» ءوزى الدەنەشە ءتۇرلى بولادى. جالپى بەلگىلى تۇرلەرى:
ءبىرىنشى — ۇزاق ۋاكيعالى ولەڭ. قيسسالار ءتارىزدى. ورىسشا — «پوەما» دەيدى.
ەكىنشى — جىر — ستيحوتۆورەنيە.
ءۇشىنشى — ولەڭ — پەسنيا.
ۇشىنشىدەگى: «ايتىس-تارتىستا» جازۋشى بولعان ءبىر ۋاكيعالاردى تۇگەل ءوزى ايتىپ وتىرماي، سول ۋاقيعادا بولعان ادامداردىڭ وزدەرىن ايتىستىرىپ، تارتىستىرادى. كوركەم ادەبيەتتىڭ مۇنداي ءتۇرى، كوبىنەسە، تەاتردا وينالۋ ءۇشىن جازىلادى.
«ايتىس-تارتىستىڭ» ءوزى ەكى-ۇش ءتۇرلى بولادى. ءبىرىنشى — تراگەديا، ەكىنشى — كومەديا (كۇلدىرگى)، ءۇشىنشى — جالپى پەسا، دراما.
مىنە بۇل كوركەم ادەبيەتتىڭ «پەرنەلەرى» — ونىڭ ءارقايسىسىن بولەكتەپ ءماجيت باياندار.
ال ەندى كوركەم ادەبيەت تۋرالى بىلۋگە ءتيىس ەكىنشى نارسە: جازۋ تاسىلدەرىن ءبىلۋ. كوركەم ادەبيەتتىڭ «كوركەم» بولاتىندىق شارتتارىن ءبىلۋ. ءبىراق مۇنى بۇل ارادا ايتىپ بايانداۋعا، كوپ جازۋعا، ۇزاق جازۋعا تۋرا كەلەر ەدى. بۇل ساپار ونى بۇل ارادا بايانداپ شىعۋعا بولمايدى. سوندىقتان تەك بىر-ەكى اۋىز سوزبەن عانا جازۋ تاسىلدەرى تۋرالى مىنانى-اق ايتايىن.
كوركەم ادەبيەت شىعارماسىن جازعاندا، اۋەلى جازاتىن تاقىرىپ ءتۇزۋ بولۋ كەرەك. جوسپار ايقىن بولۋعا ءتيىس. جازۋشى ايتايىن دەگەن تاقىرىبىنان، بەلگىلەگەن جوسپارىنان اداسپاۋى كەرەك. جازۋشىنىڭ ايتايىن دەگەن پىكىرى-ويى ايقىن ايتىلۋى كەرەك. سوزدەرى تۇسىنىكتى بولۋى كەرەك. ايتايىن دەگەن ويىنا دۇرىس، ءدال سوزدەر جۇمسالۋعا كەرەك.
مىنە كوركەم سوزبەن جازىلماق شىعارمالاردىڭ شارتى وسى...
ال شىعارما كوركەم بولۋى ءۇشىن جاڭاعى ايتقانداردىڭ ۇستىنە اسەرلى بولۋى، سۋرەتتى بولۋى، اۋەزدى بولۋى كەرەك. ايتايىن دەگەن ءبىر پىكىرىڭ تەك جالاڭ، جابايى قارا سوزبەن عانا ايتىلماي، كورىكتى، سۋرەتتى، اسەرلى نارسەلەرگە تەڭەلىپ ايتىلسا كوركەم بولادى. ايتايىن دەگەن ءبىر پىكىرگە ياكي نارسەنىڭ ارەكەتىنە، تەك ىلعي قارا جابايى سوزدەردى عانا جۇمساي بەرمەي، جازۋشى ءوزىنىڭ ىشكى سەزىمدەرىن قوزعاعان، باسقا ادامنىڭ ىشكى سەزىمدەرىن قوزعايدى دەگەن سوزدەردى جۇمساسا، اسەرلى بولادى.
ايتايىن دەگەن قيالعا ياكي ويعا، كەز كەلگەن جابايى سوزدەردى جۇمساي بەرمەي، اۋەزدى، كۇيلى سوزدەردى، ادامنىڭ سەزىمىنە اسەر ەتەتىن دىبىستى سوزدەردى جۇمساسا، ءسوز كۇيلى، اۋەزدى بولادى. ءسوز — قۇس. قۇستى قالاي ءبىلۋ كەرەك.
قىسقاسى: جاقسى، شەبەر دومبىراشى كۇي ويناعاندا (تارتقاندا) ساۋساقتارىن قانداي ويناتسا، جازۋشى دا مونشاقشا تىزبەلەگەن سوزدەرىن سونداي ويناتۋى كەرەك.
جازۋشى قاي تىلدە جازسا، سول ءتىلدى ابدەن بيلەپ العان بولۋى كەرەك. سوزگە باي بولۋ كەرەك. حالىق اراسىندا، ويدا، قىردا، ءبىر جەردە جۇرگەندە، تۇرعاندا، وتىرعاندا ەستىگەن ءاربىر ءسوزدى جىبەك جىپكە تىزگەن مونشاقتاي ءتىزىپ الۋى كەرەك. جازۋشى — ءتىل شەبەرى.
ءتىل شەبەرى بولعان سوڭ ءتىلدىڭ بارلىق ناقىسىن ءبىلۋى كەرەك... جارايدى... بۇل، ازىرشە، وسىمەن توقتالسىن...
ال، كوركەم ادەبيەت تۋرالى بىلۋگە ءتيىس ءۇش نارسەنىڭ ءبىرى — ادەبيەتتى قالاي باعالاۋ ەدى. ونى بۇل اراعا جازبادىم. ول تۋرالى مەنىڭ «ادەبيەتتى باعالاۋ» دەگەن ماقالامدى وقى.
1928 جىل
You Might Also Like
-
«تار جول، تايعاق كەشۋ» كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىققالى ءار جەرلەردەن، اركىمدەردەن الدەنەشە حات الدىم. بۇل حاتتاردى جازۋشىلار مەنەن «تار جول، تايعاق كەشۋ» تۋرالى ءار ءتۇرلى سۇراۋلار...
-
«كوشپەلى ءداۋىر»دەپ توڭكەرىستەن بەرگى، ەڭبەكشى تاپ اكىمشىلىگى ورناعاننان بەرگى ءداۋىردى ايتامىز. ەڭبەكشى تاپ پرولەتار اكىمشىلىگى ماڭگى تۇرۋدى ماقسات كورىپ ورناعان اكىمشىلىك ەمەس ەكەنى بەل...
