«ەل قورعانى» نە؟..
«ەل» دەگەن ءسوز، «جۇرت» دەگەن ءسوز، ارينە سوكەت ەمەس.
بۇل سوزدەردى ايتۋ ايىپ ەمەس. ءبىراق، «ەل» دەگەن، «جۇرت» دەگەن ءسوزدىڭ ايتىلاتىن ورنى بار، ايتىلاتىن كەزى بار. ارينە، ءاربىر ءسوزدىڭ دە ايتىلاتىن ورنى، ايتىلاتىن كەزى بار. ءاربىر ءسوزدى ايتقاندا، قانداي ۇعىنىسقا ايتىپ وتىرعانىن ايتۋشى، ياكي جازۋشى ايقىن ءبىلىپ ايتۋى كەرەك...
بۇرىنعى پاتشا زامانىندا، تاتاردان شىققان بەلگىلى ۇلتشىل كوسەم ءجۇسىپ اكشورا ۇلى دەگەن كىسى «تۇرىك جۇرتى» دەگەن جۋرنال شىعارىپ تۇردى، اقشورا ۇلىنىڭ ماقساتى: پاتشالاردىڭ قاندى تۇياعىندا يلەنگەن، ەرىكتەرىنەن ايىرىلعان «تۇرىك جۇرتتارىن» وياتۋعا، بىرلەستىرۋگە، ءوزىنىڭ ەركى ءۇشىن كۇرەسكە شاقىرۋ ەدى. پاتشانىڭ زامانىندا «تۇرىك جۇرتتارىن» سول پاتشا ساياساتىنا قارسى كۇرەسكە شاقىرۋ ورىندى ءىس ەدى. ورىندىسى بىلاي تۇرسىن، دۇرىس ءىس ەدى.
اقشورا ۇلىنىڭ ۇرانىنا داۋىس قوسقانداي، قازاقتان شىققان ۇلتشىل كوسەمدەر احمەت، ءمىرجاقىپ تا پاتشا زامانىندا، پاتشانىڭ ۋريادنيك، پريستاۆتارىنىڭ ارام ەتىكتەرىنىڭ تابانىمەن ەزىلگەن ناشار ەلدىڭ «ەلىم-اي، جۇرتىم-اي!»... دەگەن زارىن كۇيلەدى. ارينە، بۇل دا پاتشا زامانىندا ورىندى، دۇرىس ءىس ەدى.
ال، «تۇرىك جۇرتى» دەپ، «ەلىم-اي، جۇرتىم-اي» دەپ، جالپاق ەلدىڭ، تۇگەل جۇرتتىڭ اتىنان زار يلەپ، جىر جىرلاپ، كۇي كۇيلەۋى ءقازىر دۇرىس پا؟.. ارينە دۇرىس ەمەس!.. دۇرىس ەمەس ەكەنى: «رۋسسياداعى تۇرىك جۇرتتارى» تاتار، قازاق، باشقۇرت، وزبەك، قىرعىز، تۇرىكپەن تاعى باسقالار، بۇرىنعى پاتشا زاماندارىنداي، ءقازىر تابان استىندا ەزىلىپ جاتقان جوق.
رۋسسياداعى بۇرىنعى ەزىلگەن «تۇرىك جۇرتتارى» ءقازىر سول رۋسسياداعى وزگە جۇرتتاردىڭ بارىمەن تەڭ، ءقازىر رۋسسياداعى بارلىق جۇرتتاردىڭ ءوز ەرىكتەرى وزدەرىندە، ءوز بيلىكتەرى وزدەرىندە. بىرىنە-بىرى ۇستەمدىك قىلىپ وتىرعان جوق. ءبىرىن-بىرى جانشىپ، بۇرىنعىداي زورلىق قىلىپ وتىرعان جوق. سول سەبەپتى، — «ەلىم-اي، جۇرتىم- اي!..» دەۋگە ءقازىر ورىن جوق... ول ءبىر...
ءقازىر رۋسسياداعى «تۇرىك جۇرتتارىنىڭ» (تەك، تۇرىك جۇرتتارىنىڭ عانا ەمەس)، ءقازىر، رۋسسياداعى بارلىق جۇرتتاردىڭ«بۇرىنعى ەركىنەن» ايىرىلىپ وتىرعان، نە ايىرىلا باستاعان سوڭ، زار يلەپ وتىرعان جۇزىنەن ون بەس-جيىرماسى عانا شىعار، (15 پر-ت)، (20 پر-ت) ياعني، ۇيدەگەنىمىز، تەك ءبىراز عانا بايلارى شىعار. قايتا، ءار جۇرتتارداعى بايلاردىڭ وزدەرى دە ءالى تۇگەلىمەن، «ەرىكتەرىنەن» ايىرىلىپ بىتكەن جوق. سول سەبەپتى، قايتا، زار يلەسە، «ءالى دە بايلار ەركىنەن تەگىس ايىرىلىپ بىتكەن جوق»، دەپ، ءبىراز كەدەيلەر زارلاۋعا مۇمكىن. رۋسسيادا پاتشا قۇرىعانىنا ون جىل بولدى. پاتشامەن بىرگە، ونىڭ وبىر ساياساتى دا قۇرىدى. ءقازىر رۋسسيانى پرولەتاريات (جالشىلار) تابىنىڭ اكىمشىلىگى بيلەپ وتىر. پرولەتاريات تابى، ەشكىمنىڭ قاي جۇرتتىق، قاي ەلدىك ەكەنىنە قاراماي، ۇلتقا بولمەي، بارلىق جالپى ەڭبەكشىلەردىڭ تىلەگىن كوزدەيدى. پرولەتاريات تابى، «تۇرىك جۇرتتارى» بولسىن، ورىس جەبىرەي، نەمىس جۇرتتارى بولسىن، ءبارىنىڭ بىردەي قالىڭ ەڭبەكشى، جالشى كەدەيلەرىنىڭ تىلەكتەرىن كوزدەيدى جانە قاي جۇرتتىكى بولسا دا، پرولەتاريات تابى جانە ونىڭ ۇكىمەتى، بايلار تىلەگىنە قارسى.
ءقازىر، ءبىر «ەلدىڭ» بايلارى مەن ەڭبەكشىلەرىنىڭ تىلەكتەرى ۇيلەسپەيدى. سول سەبەپتى، ءقازىر، رۋسسياداعى بارلىق جۇرتتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە تۇرىك جۇرتتارىنىڭ، ونىڭ ىشىڭدە قازاق جۇرتىنىڭ قالىڭ ەڭبەكشىلەرىنىڭ تىلەكتەرى بايلاردىكىمەن ءبىر ەمەس. ءار جۇرتتىڭ، ءقازىر ەنبەك سورعان بايلارى مەن ەڭبەكشىلەرىنىڭ تىلەكتەرى ەكى باسقا.
ەڭبەك سورعان بايلار مەن ەنبەكشىلەردىڭ تىلەگى ءبىر دەپ، نە بايلار عانا ايتادى، نە بايلاردىڭ ءسوزىن سويلەگەندەر عانا ايتادى. نە سانا-سەزىمى قاراڭعى كىسىلەر عانا ايتادى.
راس، ءبىر ءالسىز جۇرتتى ءبىر ءالدى جۇرت باسىپ الىپ، وزىنە باعىندىرىپ، جەم قىلىپ وتىرسا، ءالدى جۇرتتىڭ تىرناعىنان قۇتىلۋ جولىندا ءالسىز ەلدىڭ بايلارى مەن ەڭبەكشىلەرىنىڭ ۋاقىتشا تىلەگى بىرىگۋگە مۇمكىن. ارينە، ءالسىز جۇرتتى باسىپ الىپ، باعىندىرىپ، جەم قىلىپ وتىراتىن تۇتاسىمەن ءبىر «ءالدى جۇرت» بولمايدى، تەك، سول ەلدىڭ اكىمشىلىگىن قولىنا الىپ وتىرعان بايلار تابى عانا بولادى.
جانە، ءبىر جۇرتتى اقسۇيەكتەر بيلەپ وتىرسا، سول اقسۇيەك تۇقىمىنان بيلىك الۋ جولىندا دا سول جۇرتتىڭ بايلارى مەن ەڭبەكشىلەرىنىڭ تىلەك-ارەكەتتەرى ۋاقىتشا بىرىگۋگە مۇمكىن... مىسالى: باسىپ الىپ جەم قىلىپ وتىرعان ءالدى ەلدەردىڭ شەڭگەلىنەن قۇتىلۋعا جانە اقسۇيەك حاليفا بيلىگىنەن قۇتىلۋعا كوتەرىلىس جاساپ، كۇرەس اشىپ، انا جىلى، 1919 — 1920 جىلداردا تۇركيانىڭ ۋاق بايلارى مەن ەڭبەكشىلەرىنىڭ سول جولدا تىلەكتەرى ءبىر بولدى. ەۋروپانىڭ ءالدى جۇرتتارىنىڭ ارانىنا قارسى كوتەرىلىس جاساعاندا جۇڭگو جۇرتىنىڭ دا بايلارى مەن ەڭبەكشىلەرىنىڭ تىلەگى — ەرىكتى بىلتىرعا شەيىن ءبىر بولدى...
ءوز ەركى وزىندە وتىرعان جۇرتتىڭ بايلارى مەن ەڭبەكشىلەرىنىڭ ەشۋاقىتتا تىلەگى ءبىر بولمايدى. بايلار مەن ەڭبەكشىلەردىڭ تىلەگىن بىرگە ساناپ، ەكەۋىنىڭ جىگىن ايىرماي، «ەلدىڭ قورعانى» — مەن، «جۇرتتىڭ قورعانى» — مەن، «ەلدىڭ اتىنان ايتامىن»، «جۇرتتىڭ اتىنان ايتامىن» دەۋ، بايلار تابىنىڭ پايداسىن سويلەگەندىك. بايلار تابىنىڭ «جىرىن» جىرلاعاندىق!.. ال، «ەڭبەكشى ەل» دەسە، پالەن جۇرتتىڭ ەڭبەكشىلەرى دەسە، وندا، ارينە، ول ەلدىڭ ەڭبەك سورعان بايلارىن قوسپاي ايتقاندىق. ارينە، ولاي ايتۋ تەرىس ەمەس...
ەڭبەكشىلەرى مەن ەڭبەكسىز ەڭبەك سورعاندارىن ايىرماي، «ەل» دەگەندە، «جۇرت» دەگەندە، سول ەلدىڭ ەڭبەكسىز ەڭبەك سورعان بايلارىن دا، ەڭبەكشىلەرىندە بىرگە ايتقاندىق بولادى. وعان دالەل ءۇشىن جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلىنىڭ «ەل قورعانى» — دەگەن پەسا كىتابىن الىپ قارايىق.
«ەل قورعانى» — دەگەن ءسوز «ەلگە قورعان» اتانۋ، بۇل ءسوزدىڭ نەگىزگى جۇمىسىن تەكسەرمەي العاندا، سانا-سەزىمدەرى جەتىلمەگەن «ەل» ىشىندە، «قىزىقتى»، «قىمباتتى اتاق» بولۋعا مۇمكىن. «ەل قورعاۋ» ءىسى بولىپ وتكەندە، سول «قورعاۋدىڭ» بارلىق اۋىرلىق سالماعى قالىڭ ەڭبەكشىلەردىڭ ۇستىنە ارتىلادى دا، بىتكەن ءىستىڭ پايداسىن، جەمىسىن ەڭبەك سورعان ەڭبەكسىز بايلار عانا كورەدى. بۇل — تۇرمىس تاريحىنان بەلگىلى اڭگىمە... «ەلدىڭ» سانا-سەزىمدەرى جەتىلمەگەن ەڭبەكشىلەرى مۇنى سەزسە دە، «ەل قورعاۋ» — دەگەندى مويىندارىنا «مىندەت» ساناۋعا دا مۇمكىن، «ەل قورعانى» دەگەن «اتاقتى» قىمباتتى ساناۋعا دا مۇمكىن. جۇسىپبەك سانا-سەزىمدەرى جەتىك ادام... ارينە، وعان دا «ەل قورعاۋ» — «قىمباتتى» كورىنۋگە مۇمكىن. «ۇلتشىلدار» — «ەلدى» «الالاماي»، «قورعاپ» جۇرگەن بولادى. «ەلدى» «الالاماي» ۇلتشىلدارعا قورعاتادى.
ال، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ زامانىندا، — «ەلدى» «ۇلتشىلدارعا قورعاتىپ» قويا بەرمەيدى. «ەلدى» ەندى، «ۇلتشىلدار» («ەلشىلدەر»، «جۇرتشىلدار») قورعاي المايتىن بولعان سوڭ، ۇلتشىلداردى (ەلشىلدەردى، جۇرتشىلداردى)، ولارشا، ەندى سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ازاماتتارى قىلۋ كەرەك. كوممۋنيست قىلۋ كەرەك... كوممۋنيست «بولۋ» كەرەك.
جۇسىپبەكتىڭ جازعان «ەل قورعانى» دەگەن پەسا كىتابىن 1925 جىلى قازاقستاننىڭ وقۋ كوميسسارياتىنىڭ جانىنداعى ءبىلىم ورداسى باستىرعان.
بۇل كىتابىنداعى جۇسىپبەكتىڭ «ەلىن» قورعاتاتىن باتىرلار سوۆەت تۋىنىڭ استىنا كىرگەن «بالكي» كوممۋنيست تە بولعان قازاق وقىعانى مەن سول وقىعاننىڭ ۇگىتىمەن قىزىل وتريادقا كىرگەن كەدەي جىگىتتەر.
سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ اتىنان ەلگە شىققان الگى وقىعان جىگىت «ەل قورعاۋعا»، سول ەلدەن قىزىل وترياد، ميليسيا جاساۋعا ۇگىت ءسوز ايتقاندا، بايلارعا، كەدەيلەرگە — بارىنە بىردەي ايتادى. بىرىنەن ءبىرىن «الالاپ بولمايدى». بارىنە بىردەي سىپايى، ادەمى، قىزۋلى سوزدەر سويلەيدى. «...ە، قاۋىم، الەۋمەت!.. ەلدىك قىلايىق، جۇرتتىق قىلايىق!» — دەپ زارلايدى.
جيىلىستا وتىرعان قازاقتىڭ بايى مەن كەدەيلەرىن جىكتەمەيدى. ءبارىن «بىردەي» كورگەن بولادى. بارىنە بىردەي «زارلايدى».
— الگى، «الاشوردامىزدىڭ اسكەرى قايدا ءجۇر؟ الاشوردامىز بار ما؟» دەپ سۇراعان بايعا:
— «الاشوردا ازاماتتارى قاشىپ كەتتى. ەندى الاشوردادان قايران جوق»... دەپ قىنجىلعانداي بولادى...
تاعى دا، بايدىڭ: — «...الاشقا اۆتونوميا الامىز، ءوز الدىمىزعا جۇرت بولامىز، دەيتىن سولار ەمەس پە ەدى؟ وزدەرىن قازاققا نە پايدا كەلتىرمەكسىڭدەر؟» دەگەنىنە بولشيەۆيك بولعان وقىعان قازاق ايتادى:
— ...«ءبىز دە قازاققا اۆتونوميا الۋ جولىندامىز. ءبىراق، ءبىزدىڭ كوزدەگەنىمىز بايلاردىڭ اۆتونومياسى ەمەس. ەلدى كەدەيگە بيلەتەتىن اۆتونوميا الماقپىز. الاشوردانىڭ باسىنداعى بۇرىن پاتشاعا قىزمەت قىلعان تورەلەر، اقسۇيەكتەر، ەسكى وقىعاندار بولاتىن. ولار ساياسات بىلمەدى، توڭكەرىستىڭ باعىتىن بولجاي المادى، ولار اداستى. اداسقاندىعىن كەيبىرەۋلەرى جاڭا ءبىلدى. ەندى بىزگە قوسىلىپ جاتقاندارى دا بار. احمەت بايتۇرسىنوۆ، — قازاققا پايدالى ۇكىمەت وسى، بولشيەۆيك ۇكىمەتى دەپ، كەڭەس جۇمىسىنا ارالاستى... بولشيەۆيك جولى قازاققا زياندى بولسا، احمەت ولارعا قوسىلماس ەدى... و كىسى قازاقتىڭ اۆتونومياسىن الۋعا ماسكەۋ باردى...» — دەيدى.
مىنە، جۇسىپبەكتىڭ «ەل قورعاۋعا» ەلگە شىققان كوممۋنيست الەۋمەتكە، ونىڭ ىشىندە بايعا ايتقان سوزدەرى وسىنداي... «ءبىزدىڭ كوزدەگەنىمىز بايلاردىڭ اۆتونومياسى ەمەس، ەلدى كەدەيلەرگە بيلەتەتىن اۆتونوميا» — دەيدى دە:
«...الاشوردا ازاماتتارى قاشىپ كەتتى. ەندى الاشوردادان قايران جوق. الاشوردا باسىنداعىلار ەسكى وقىعاندار ەدى. ولار ساياسات بىلمەيدى...» — دەپ قىنجىلعانداي بولادى. «ەگەردە ولار ساياسات بىلگەندە، مۇنداي بولماس ەدى» — دەگەندەي قىلادى. «ەندى الاشوردادان قايران جوق» — دەيدى. ءبىراق، ويتكەنمەن ءبىر ءتاۋىر جەرى، — «احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاقتىڭ اۆتونومياسىن الۋعا ماسكەۋ باردى...» — دەپ قاناعاتتانىپ تىندىرادى.
ءسويتىپ، وقىعان بولشيەۆيك... قازاق نە وندا، نە مۇندا جوق، قوساق اراسىندا بوس كەتىپ وتىر. قايتكەندە شىعىننان تولاس بولاسىزدار؟ مال-جانعا قايتسەڭىزدەر يە بولاسىزدار؟.. سەندەر دە «ەل ەكەندىكتەرىڭدى» ءبىلدىرىپ، وترياد بولۋعا جىگىت بەرىڭىزدەر، ءبىز قارۋ-جاراق بەرەيىك، ءسويتىپ، ەل ءوزىن-وزى قورعاسىن...» — دەپ اقساقالدارعا، بايلارعا، بۇقاراعا قاقسايدى.
قىسقاسى، جۇسىپبەكتىڭ «ەل قورعانىنداعى» «ەل قورعاۋعا» ەلگە شىققان وقىعان جىگىتى، بولشيەۆيك بولعاندا «ەل قورعاۋ» ءۇشىن عانا بولعان بولىپ شىعادى. ول، الاشوردانىڭ باسىندا بولعان ەسكى وقىعاندارداي «ساياساتتى بىلە الماعان عانا» بولىپ شىقپايدى. ول — ساياساتتى ءبىلىپ، «ەل قورعاۋ» ءۇشىن سوۆەت ۇكىمەتىنە سۇعىنىپ، بولشيەۆيك پارتياسىنا كىرگەن بولىپ شىعادى. ونىڭ قورعايتىن «ەلى»: اقساقالدار. بايلار، بيلەر، كەدەيلەر، ءبارى بولادى. ول، بايلاردى، كەدەيلەردى، بيلەردى «الالاماي»، جىكتەمەي «قورعايمىن» — دەگەندەي قىلىپ سوعادى.
قالادان كەلگەن وقىعان بولشيەۆيكتىڭ «ەل قورعاۋ» قامىن ايتقان ۇگىتىنە جينالعان الەۋمەتتىڭ ىشىنەن، تەك، ەتى ءتىرى كەدەي جىگىتتەر عانا سۋىرىلىپ شىعىپ، بايلارعا قىر كورسەتىپ، وتريادقا جازىلادى.
«...بىزگە ەندى اتتى كىم بەرەدى، جولداس، سونى ايتىڭىز» — دەيدى، وقىعان: «...سەندەرگە اتتى «ەل» بەرۋ كەرەك»... — دەيدى.
وعان، وتريادقا الدىمەن جازىلىپ تۇرعان ءابىش دەگەن جىگىت: «...ەل بەرمەسىن اتتى — بايلار بەرسىن! ەل بەرسىن دەسەڭىز، مىنا وتىرعان بايلار كەدەيلەرگە شىعىن قىلىپ سالادى. قولىمىزعا مىلتىق بەرىڭىز، اتتى كىمنەن الۋدى ءوزىمىز بىلەمىز!..» — دەيدى.
بولشيەۆيك بولعان وقىعان، وعان ءسۇيسىنىپ «بارەكەلدى-اي!» — دەي المايدى!..
مىنە، جۇسىپبەكتىڭ «ەل قورعاۋشىسى» وسىنداي.
ال «ەل قورعاۋعا»، قىزىل وتريادقا ءوزى تىلەپ كىرگەن جانە اۋىلدى قاناعان باندى-وفيسەرلەردى ولتىرگەن جۇسىپبەكتىڭ وراز دەگەن جىگىتى اشىقتان-اشىق بايلاردى «ەل» دەيدى.
وراز بايبەك بايعا ايتادى: «...ەلدى قورعاپ ءجۇر. سەن ەل ەمەسپىسىڭ؟..» — دەيدى.
جانە، ورازدىڭ باندى-وفيسەرلەردى نەعىپ ولتىرگەنىن بۇل ارادا ايتا كەتۋگە بولادى. وراز ءبىر اۋىلدا وتىرعاندا ۇستىنە باندىلار كەلىپ قالادى. وراز مىلتىعىن تىعىپ، دەرەۋ باندىلارعا بارىپ سويلەسىپ، سولارعا جىگىت بولادى.
ءبىر ۇيگە كىرىپ، باندىنىڭ وفيسەرلەرى تىنىعۋعا جاتادى. ەكى-ۇش باندى-سولدات اۋىلدى تىنتەدى. ءبىر قۇران تاۋىپ الىپ شىعادى. ەكىنشى ۇيدە ءبىر جاس ايەلدى زورلاماق بولىپ ويبايلاتادى. وراز ويبايلاعان ايەلدىڭ «سۇندەتسىزدەرگە» ءراسۋا بولىپ جىلاعان داۋىسىنا، باندىنىڭ «دارەتسىز» قولىندا جۇرگەن «جارىقتىق» قۇرانعا شىداي الماي، نامىسى قوزىپ، قيمىلداپ، جىلدام باندىنىڭ سۇيەۋلى تۇرعان مىلتىعىن الىپ، باندىلاردى اتىپ ولتىرەدى... بۇل اراسى دا سانا-سەزىمدەرى قاراڭعىلاۋ ادامدارعا اسەر ەتۋگە لايىق... جانە دە سانا-سەزىمدەرى ونشا قاراڭعىلاۋ ەمەس ادامعا دا ءبىر «اسەر» بەرەتىن جەرى بار. ول مىناۋ: قىزىل وتريادقا ەڭ الدىمەن تىلەپ كىرگەن «ەل قورعانى» الگى ءابىش دەگەن جىگىت قىزىل تۋ قىلىپ الىپ شىعۋعا قىزىل شۇبەرەك ىزدەگەندە:
— قاتىنداردىڭ دامبالى بولسا دا، تابىندار! — دەيدى.
مىنە، جۇسىپبەكتىڭ «قورعالعان» «ەلى» بايبەك بايلار سياقتىلار. ال، «ەل قورعاۋشىلارى»، الگى، «الاشوردا» ازاماتتارىنان ەندى قايران جوق دەپ بايلارعا، اقساقالدارعا، بيلەرگە قىنجىلعان وقىعان مەن جاڭاعى وراز بەن ابىشتەرى...
مىنە، «تونكەرىس رۋحىمەن» جازىلعان جاقسى كىتاپ دەپ، 1925 جىلى باسىپ شىعارعان، بۇگىنگە شەيىن تەاتر ۇستىرتىنەن (ساحناسىنان) تۇسپەي وينالىپ كەلە جاتقان كىتابىمىز وسى. «ەل قورعانى» دەگەنىمىز وسىنداي!..
جۇسىپبەككە: «نەگە بۇلاي جازدىڭ؟» — دەپ كىنا قويۋعا بولا ما!
مەنىمشە كىنا قويۋعا بولمايدى.
— نەگە؟ — دەيسىز عوي.
نەگە دەسەڭىز:
بۇرىنعى پاتشا زامانىنداعى ايتىلۋعا ءتيىس «ەلىم-اي»، «جۇرتىم-اي» دەگەن كۇي پاتشا تۇسكەن سوڭ ايتىلۋعا ءتيىس ەمەس بولدى. پاتشا زامانىندا ايتىلۋعا ءتيىس «ەلىم-اي»، «جۇرتىم-اي» سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا ەڭبەكشىلەرى مەن بايىن ايىرماي ايتىلسا، وندا، ەندى، ول «ەلىم-اي»، «جۇرتىم-اي» تەك بايلاردىڭ عانا زارى بولاتىن بولدى. ال سوۆەت ۇكىمەتى بايلاردىڭ اشىق ايتقان زارىن ونشا بەتىمەن قويا بەرمەيتىن بولعان سوڭ، «ەلىم-اي»، «جۇرتىم-اي» وزگەرىپ، تەك «ەل»، «جۇرت» دەلىنەتىن عانا بولدى.
«الاشوردانىڭ» باسىندا بولعان اڭعال ەسكى وقىعاندارشا، ءمىرجاقىپشا: «ەلىم-اي»، «جۇرتىم-اي» دەپ، ەندى، ەڭبەكشى تاپتىڭ ۇستەمدىگى ءجۇرىپ تۇرعاندا «بايلار ءۇشىن» اڭعالاقتاماي، «الاشوردانىڭ» باسىندا بولعان ەسكى وقىعاڭدارداي ەمەس، «ساياساتتى جاقسى بىلەتىن» جاس وقىعاڭدار، سوۆەت ۇكىمەتى ورناعالى «ەل قورعانى» — دەيتىن بولدى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «قازاق ەلى» — دەيتىن بولدى.
«قازاق جۇرتى» دەيتىن بولدى. «قازاق جۇرتشىلىعى» دەيتىن بولدى. كوممۋنيست پارتياسىندا جوق جۇسىپبەك بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى كەيبىر «ساياساتتى جاقسى بىلەتىن»، كوممۋنيست بولعان وقىعان ادامدار دا ءسويتىپ سوعاتىن بولدى.
بۇل «قازاق ەلى»، «قازاق جۇرتى» دەگەن سوزدەر جاڭا جازا باستاعان كەيبىر جىگىتتەردىڭ دە جازعاندارىندا كوپ كەز كەلەدى. پاتشا تۇسكەلى الەۋمەت ىستەرىنە قاتىناسىپ، گازەت-جۋرنالدارعا ءسوز جازىپ، ادەبيەتكە قاتىسىپ كەلە جاتقانداردان كوبىنەسە، «قازاق ەلى»، «قازاق جۇرتشىلىعى» دەپ قويماي كەلە جاتقانىنىڭ ءبىرى عابباس توعجان ۇلى. عابباس ءقازىر باسپانىڭ باسىندا جۇرگەن قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان مۇنى ايتپاسقا بولمايدى.
ءاردايىم، تاپشىل باعىتتى مىقتى، ايقىن ۇستاپ وتىرۋ تاپ تارتىسىندا، سول ءوزى جولىنا تۇسكەن تاپتىڭ قازانىنا ابدەن قايناپ شىقپاعان ادامدارعا قيىن بولاتىنى راس. وندايلار تۇگىل اۋەلى، تاپ تارتىسىندا تاقىمداسىپ شىققان ادامداردىڭ دا تالايىنىڭ قاتەلەسىپ، تاپ جولىنان كەيدە اۋا باسىپ قالىپ وتىرعاندارىن دا بىلەمىز.
پلەحانوۆ ايتادى:
«ءبىر تاپتىڭ اسەرى، تەك سول تاپتىڭ باعىتىنداعى جازۋشىلاردا عانا بولمايدى. سول تاپقا قارسى كۇرەس اشىپ جۇرگەندەردىڭ وزدەرىنە دە سول تاپتىڭ اسەرى ءتيىپ وتىرۋعا مۇمكىن» — دەيدى.
بۇل ءسوزدىڭ دۇرىس ەكەندىگىنە ءشۇبا بولماۋ كەرەك... كەيدە قاتەلەسىپ، تاپ جولىنان اۋا باسىپ قالىپ، تۇزەلىپ وتىرعان ادامدار ءبىر جوسىن. ال، ءبىر سارىننان ونشا ايقىن وزگەرە قويماي كەلە جاتقان جازۋشىلاردىڭ قاتەلەرىن كورسەتپەسكە بولمايدى. عابباستىڭ جازعاندارىن قاراپ وتىرساڭىز «ەڭبەكشى» دەگەن ءسوز اندا-ساندا ىرىمعا ءبىر كەز كەلسە، «قازاق ەلى»، «قازاق جۇرتشىلىعى» دەگەن سوزدەر وتە ءجيى كەز كەلەدى.
«ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ قولعا تۇسكەن بىر-ەكى-ۇش نومەرلەرىن الىپ قارايىق... مىنە، 1926 جىلعى وكتيابردىڭ 29-ى كۇنگى نومەرىندە، تاشكەندەگى اشىلعان پەدۆۋزدى قۇتتىقتاپ جازعان سالەم سوزىندە عابباس ءبۇي دەيدى: «...كۇنى كەشە حات تانىرلىق مەكتەپكە زار بولعان قازاق ەلى، بۇگىن مىنە، ءىرى وقۋلى، ءبىلىمپازدار شىعاراتىن ينستيتۋت اشايىن دەپ وتىر. قازاق ەلىنىڭ تاريحي ۇلت بولۋ جولىندا بۇل ينستيتۋتتىڭ ءمانى زور... تۇڭعىش ينستيتۋتىمىزدىڭ كوپ جاساۋىنا، قازاق جۇرتشىلىعى اتىنان «ەنبەكشى قازاق» قۇتتى بولسىن ايتادى. كوگەر، قازاقتىڭ جوعارى دارەجەلى ءتۇڭعىش ينستيتۋتى!..» — دەيدى. جانە سول جىلعى، «ەڭبەكشى قازاقتىڭ» 6-شى سەنتيابرىندە شىققان نومەرىندە دە كوبىنەسە، «قازاق ەلى»، «قازاق ەلى» — دەيدى، جانە سول جىلعى سەنتيابردىڭ 13-ندە شىققان نومەرىندە كوبىنەسە، «قازاق جۇرتشىلىعى»، «قازاق جۇرتشىلىعى» — دەيدى.
مىنە، عابباس، بۇگىنگە شەيىن وسىلاي جازىپ كەلەدى. بۇل اشەيىن مىسال ءۇشىن عانا. جانە. ولاي دەپ جازۋشى، باسپامىزدىڭ باسىندا وتىرعان قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىرى بولعان سوڭ عانا بۇل ارادا كورسەتىلىپ وتىر. جالعىز عابباس ەمەس ءبىرسىپىرا كىسىلەر بۇگىنگە شەيىن وسىلاي جازىپ كەلەدى.
سوندىقتان «ەل» دەپ، ەلدىڭ ەڭبەكشىلەرى مەن ەنبەكسىز ەڭبەك سورعاندارىن ايىرماي جازاسىڭ دەپ، جۇسىپبەككە ۇلكەن كىنا قويۋ قيىنىراق كورىنەدى...
ويتكەنمەن بۇدان بىلاي «ەلدەگى» بايلار مەن ەڭبەكشىلەردى قوساقتاۋدى قويۋ ءتيىس... ءازىر وسىمەن دوعاردىق، كەرەك بولسا، تاعى دا تولىعىراق جازارمىز...
1928 جىل
You Might Also Like
-
ادەبيەت — تاپ قۇرالىنىڭ ءبىرى. ءار تاپ وزىنە قۇرال بولۋعا جارايتىن ادەبيەت شىعارماسىن عانا قاستەرلەيدى. «قۇرال» دەگەنىم، تەك قانا ۇگىت-ناسيحات ەمەس. تاپتىڭ تولىپ جاتقان كەرەگىن ايتا...
-
قازاق ادەبيەتىندە ەكى اعىم بار. ولاردىڭ سوڭعى كەزدە قاعىسۋى كۇشەيدى.
