InfoHub Logo

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە افريكاداعى اراب ەلدەرىندە ايتارلىقتاي وزگەرىستەر ورىن الدى. ەڭ الدىمەن ولاردىڭ حالىقتارى سوعىس سالدارىن باسىنان كەشىرىپ، الەمدەگى جاعدايلارمەن تانىس بولدى. اسكەر قاتارىندا بولعاندار ءوز ەلدەرىنە قايتىپ كەلىپ، ساياسي ومىرگە ارالاستى. سولاردىڭ قاتىسۋىمەن سوعىس بىتىسىمەن ىلە-شالا الجيردە، تۋنيستە، ماروككودا تاۋەلسىزدىككە جەتۋ تالاپتارى قايتا جانداندى. مىسىر حالقى شەتەل اسكەرلەرىن ەلدەن شىعارۋعا تىرىستى. ءبىراق وتارشىلدار بۇرىنعى ۇستەمدىگىن ساقتاپ قالۋعا بارلىك كۇشتەرىن جۇمسادى. 1945 جىلى مامىر-ماۋسىم ايلارىندا الجيردەگى فرانسۋز اكىمشىلىگى شەرۋگە شىققان ارابتاردى وق استىنا الىپ، 40 مىڭداي ادامدى قىرىپ سالدى. مىسىردا 1946 جىلى حالىق تىعىز ورنالاسقان دەلتا اۋدانىندا، سۋەس كانالى بويىندا تولقۋلار مەن كقرۋلى قوزعالىستار باستالىپ، اعىلشىن اسكەري بولىمشەلەرى مەن مالىك پوليسياسى ولاردى باسىپ تاستادى. ءسويتىپ، بۇل ايماقتا اراب حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى.

مىسىر ەلىن بيلەپ كەلگەن فەودالدىق جانە كومپرادورلىق بۋرجۋازيا توپتارى اعىلشىنداردىڭ سەنىمدى تىرەگى بولعان ەدى. ولار حالىقپەن ساناسۋدى ويلامادى. اراب فەللاحتارى مەن جۇمىسشىلارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ناشارلاي ءتۇستى. شەتەل كاپيتالى 380 اكسيونەرلىك قوعامعا قوجالىق جاساسا، مىسىرلىق كاپيتال تەك 20-سىن يەلەندى. مىسىر ۇلتتىق بۋرجۋازياسى وعان قارسىلىق ءبىلدىردى. سانى 1 ميلليونعا جەتكەن جۇمىسشىلار 1946 جىلى قاڭتاردا تۇرمىسىن جاقسارتۋدى تالاپ ەتكەن ەرەۋىلدەرگە شىققاندى، ونى ۇكىمەت كۇشپەن باسقان بولاتىن. وعان قاراماستان تولقۋلار توقتامادى. اقپاننىڭ ورتاسىندا نۋكراشي ۇكىمەتى قىزمەتتەن كەتىپ، ونىڭ ورنىنا قاتال ساياساتكەر ي. سيدكي ۇكىمەتى كەلدى. 21 اقپاندا ەلدە جاپپاي ەرەۋىلدەر ۇيىمداستىرىلدى. ءىرى قالالاردا مىسىر پوليسياسى مەن اسكەرىنە اعىلشىندار كومەكتەسىپ، ولاردى باسىپ تاستادى. سيدكي انگليامەن كەلىسسوز جۇرگىزگەنىمەن حالىك قولدامادى. ۇكىمەت اۋىسىپ، نۋكراشي قايتا بيلىكتى قولىنا الىپ، انگليامەن جاڭا كەلىسسوزدەرگە كىرىسكەن ەدى. ودان ەشقانداي ناتيجە شىقپاعان سوڭ، ماسەلەنى بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە تاپسىرعان. ول دا ءبىر شەشىمگە كەلە المادى.

1947-1948 جىلدارى مىسىرداعى تولقۋلار باسىلمادى. تەك يزرايلمەن سوعىس باستالعاندا ولار باسەڭسي تۇسكەن. ول سوعىس 1948 جىلى 15 مامىردان 1949 جىلى باس كەزىنە دەيىن سوزىلىپ، اراب ارميالارى جەڭىلىس تاپتى. مالىك وكىمەتىن اشكەرەلەۋگە بۇكىل قوعام قاتىسىپ، ارميا اراسىندا «ەرىكتى وفيسەرلەر» ۇيىمى استىرتىن قىزمەتىن ۇلعايتتى. داعدارىستان شىعۋ جولىن ىزدەگەن ۇكىمەت 1950 جىلى كاڭتاردا پارلامەنت سايلاۋش وتكىزدى. جەڭىسكە ۋافد پارتياسى جەتىپ، ونىڭ جەتەكشىسى ناححاس قۇرعان ۇكىمەت جۇمىسشىلار جالاقىسىن ءبىراز كوبەيتىپ، اباقتىدا وتىرعانداردى بوساتۋعا ۇكىم شىگارعان. سوعان قاراماستان قالالاردا، ماحاللالاردا ەرەۋىلدەر توقتامادى. ولار ەكونوميكالىق تالاپتارمەن بىرگە اعىلشىنداردىڭ ۇستەمدىگىن جويۋدى ماكسات ەتتى. پارلامەنت حالىق قاھارىنان قورقىپ، 1951 جىلى 15 قازاندا «ورتاشىعىستىق كوماندوۆانيە» توبىنا كىرۋدەن باس تارتتى جانە 1936 جىلعى اعىلشىن-مىسىر شارتىن دەنونساسيالاۋ (مويىنداماۋ) تۋرالى زاڭ قابىلدادى. وعان قوسا 1899 جىلعى سۋدان تۋرالى كەلىسىمنەن دە باس تارتىپ، سۋداندى مىسىردىڭ بولىنبەس كۇرامى دەپ جاريالادى.

بۇل شەشىمدەردى كولداعان حالىققا قارسى اعىلشىندار قارۋ جۇمساپ، قازان ايىندا 500-گە جۋىق مىسىرلىقتار وققا ۇشتى جانە جاراقاتتاندى. 1952 جىلى قاڭتاردا كايردەگى شەتەلدىك كەڭسەلەر، فيرمالار، ساۋدا ورتالىقتارى ورتەلدى. مولىك II فارۋك ۇكىمەت باسىنا ءالي ءماحيردى شاقىرعان. ول ەرەۋىلشىلەرگە قارسى اسكەرلەردى ايداپ سالۋ، جازالاۋ، اتۋ ادىستەرىنە كوشتى.

مىسىرداعى 1952 جىلعى ريەۆوليۋسيا جانە ەلدىن 50-60-جىلدارداعى دامۋى

ەلدەگى شيەلەنىس ءورشىپ تۇرعاندا «ەرىكتى وفيسەرلەر» ارمياعا سۇيەنىپ، 1952 جىلى 23 شىلدەدە توڭكەرىس ۇيىمداستىردى. شىلدە ايىنىڭ ىستىعىندا مىسىر «مىقتىلارى» استانانى تاستاپ، جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋىندا اۋناپ-قۋناپ جاتقاندى. ەل تاعدىرى ءبىر ءتۇن ىشىندە وزگەردى. باتىس ەلدەرىن كۇدىكتەندىرمەۋ ءۇشىن «ەرىكتى وفيسەرلەر» جەتەكشىلەرى گ. ا.ناسىر، ز.ءمۇحيد-دىن، ا.ح.ءامىر، ا.سابري، ا.سادات، ت.ب. ۇكىمەت باسىنا ءالي ءماحيردى قويىپ، اقش، انگليا ەلشىلىكتەرىنە حابار بەرەدى. باتىس ەلدەرى وعان جەتكىلىكتى ءمان بەرمەي، بىردەن باسىپ تاستاۋعا ۇمتىلمادى. ءۇش كۇن وتكەن سوڭ مالىك ورنىنان باس تارتىپ، تاعىن جاس ۇلىنا بەرۋگە كەلىسىپ، شەتەلگە (يتالياعا) كوشىپ كەتتى. بۇل شارالاردى بۇكدرا حالىق قۇپتاپ، قۋانا قارسى الدى. شىنىندا فارۋك II شاراپقا، ايەلدەرگە، كارتا ويىنىنا (بريدجگە) قۇمار بولىپ، ەلدىڭ ومىرىمەن ءجوندى اينالىسپاعاندى.

تەڭكەرىستەن كەيىن بولعان ەزگەرىستەر ونى ريەۆوليۋسيا دارەجەسىنە جەتكىزدى. ول انتييمپەرياليستىك جانە انتيفەودالدىق سيپاتتا بولدى. ساياسي پوليسيا تاراتىلىپ، وكىمەت ورىندارىن پاراقورلاردان تازارتۋ شاراسى قولعا الىندى. مىسىر شارۋالارى ارمانداعان اگرارلىق رەفورمالار باستالدى (1952 جىلى 9 قىركۇيەك). بۇل بۇكىل اراب شىعىسىنداعى فەودالدىق قاتىناستاردىڭ نەگىزىن شايقالتاتىن وزگەرىس ەدى. ءار شارۋاشىلىق پايدالاناتىن جەر كولەمى 200 فەلداننان اسپاۋىن بەكىتىپ (1 فەددان — 0،42 گا)، جاددامالى جەرگە تولەنەتىن اقى كەمىتىلدى. فەللاحتار كووپەراتيۆتەرى پايدا بولدى.

1953 جىلى قاڭتاردا ەسكى ساياسي پارتيالار تاراتىلىپ، ولاردىڭ مۇلىكتەرى تاركىلەندى. تەك ازات ەتۋ ۇيىمىنا عانا قىزمەت جۇرگىزۋگە رۇقسات بەرىلدى. اعىلشىندارمەن سۋدان ماسەلەسى قاراستىرىلىپ، ول ەلگە ءوز تاعدىرىن ءوزى شەشەتىن قۇقىق بەرۋ تۋرالى كەلىسىم جاسالدى. «ەرىكتى وفيسەرلەر» العاشىندا كوپشىلىككە جاقسى تانىس گەنەرال مۇح ءنابيبتى ەل باسقارۋگا شاقىرعان. ول مالىك ساياساتىنا كەلىسپەستىك ءبىلدىرىپ، پالەستينا سوعىسىنان كەيىن اسكەري قىزمەتتەن كەتىپ قالعان بولاتىن. العاشقى قادامدارىمەن ريەۆوليۋسيالىق تالاپتاردى شەكتەۋدى ويلاستىرعان ليبەرال-بۋرجۋازيا ناگيب توڭىرەگىنە توپتاسىپ، بيلىكتى ءوز قولدارىنا الماق بولعان. ول توپ «مۇسىلمان-باۋىرلارى» مەن ۋافد پارتياسىنا سۇيەنگەن ەدى. 1954 جىلى قاڭتاردا كايردە ولاردى جاقتاۋشىلار جاڭا ۇكىمەت باعىتىنا قارسى ارەكەتتەر جاسادى. سول جىلى قازاندا گ.ا.ناسىرعا قاستاندىق ۇيىمداستىرىپ، ولتىرمەك بولعاننان كەيىن «مۇسىلمان-باۋىرلارى» قوعامى جابىلىپ، ونىڭ مۇشەلەرى جاۋاپقا تارتىلدى. ال ناگيب پەن ناسىر توپتارى اراسىنداعى تارتىس 1954 جىلى 18 قاراشادا ناگيبتى بيلىكتەن كەتىرىپ، پرەزيدەنت ورنىنا ناسىردى قويۋمەن اياقتالدى. ءسويتىپ، ريەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەر جالگاسىن تاپقان ەدى. 1956 جىلى گسشال ابد ءان-ناسىر مىسىر پرەزيدەنتى بوپ سايلاندى.

1953 جىلى اقپاندا مىسىر مەن اقش «تەحنيكالىك كومەك كورسەتۋ» تۋرالى كەلىسىم جاساستى. ناگيب كەزىندە-اق اعىلشىن-مىسىر كەلىسىمگە جەتىپ (1954 جىلى 19 قازان)، ەلدە ۇلىبريتانيا اسكەرلەرى شىعارىلا باستاعان. اقىرعى اسكەري توبى مىسىردان 1956 جىلى 13 ماۋسىمدا كەتتى. ول كۇن ەلدە مەيرامعا اينالىپ، سالتاناتتى تۇردە اتالىپ وتەدى. بۇل ۇلكەن جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن ريەۆوليۋسيالىق ۇكىمەت باتىل قيمىلدار جاساعان. سول جىلدارى ەل باسشىلارى اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جولدارىن قاراستىرىپ، ءنىل وزەنىن بۇعاۋلاپ، سۋ قويماسىن جاساۋ جوسپارىنا توقتالدى. توسپا جاساپ، سۋ قويماعا ارىق سۋىن جيناۋ ارقىلى جىل بويى ءداندى-داقىلداردى، ماقتانى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىن ەدى. وعان قوسا ول قۇرىلىستا وتە قۋاتتى سۋ الەكتر ستانسياسىن سالۋ دا ويلاستىرىلعان.

اسۋان توسپاسى الىپ قۇرىلىس ەدى. وعان پايدالانىلاتىن بەتون مەن قۇم-تاستار 30 حەوپس پيراميداسىنا جەتەرلىكتەي بولعان. قارجى شىعىنى 1،3 ملرد دوللارعا تەڭ ەدى. ونداي كۇرىلىستى جۇزەگە اسىرۋعا مىسىردىڭ شاماسى بولماعاندىقتان، شەتەلدەردەن كومەك سۇرادى. باتىس ەلدەرى اۋەلى بۇل جوسپاردى قولداپ، قارجى، تەحنيكا، ينجەنەرلەر بەرىپ، كۇرىلىس جوباسىن جاساۋدى ءوز مويىندارىنا الۋعا كەلىسكەن ەدى. ءبىراق 1955-1956 جىلدار اراسىندا ودان اينىپ، كومەك كورسەتۋدەن باس تارتقان. سەبەبى مىسىر جاعى ارمياسىن قارۋلاندىرۋ ماقساتىمەن اقش-تان، انگليادان، فرانسيادان قارۋ-جاراق ساتۋدى وتىنگەن. باتىس مەملەكەتتەرى وعان كەلىسپەدى. مىسىرعا جەتكىزىلگەن قارۋ يزرايلگە ءقاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن ەدى جانە سول كەزدە كوتەرىلىسكە شىققان الجير كۇرەسكەرلەرىنىڭ قولىنا ءتيۋى دە ىقتيمال ەدى. 1955 جىلى ساۋىردە يندونەزيانىڭ باندۋنگ قالاسىڭدا ازيا جانە افريكا تاۋەلسىز مەملەكەتتەرىنىڭ جەتەكشىلەرى جينالىپ، دۇنيەجۇزىلىك ماسەلەلەرىن قاراستىرادى. سول جيىندا مىسىر مەن جۇڭگو باسشىلارى كەزدەسىپ، چجوۋ ەنلاي ناسىرگا قارۋدى كەڭەس وداگى بەرۋگە دايىن ەكەنىن حابارلايدى.

سوعان وراي كەلىسسوزدەر باستالىپ، 1955 جىلى قىركۇيەكتە مىسىر-چەحوسلوۆاكيا، مىسىر-گەرمان دەموكراتيالىك رەسپۋبليكاسى ارالارىندا كەلىسىمدەرگە قول قويىلعان. ەكى سوسياليستىك ەلدەر مىسىرعا قارۋ ساتىپ، وزدەرى ودان ماقتا ساتىپ الۋعا كەلىسەدى.

بۇل ساۋدا كەلىسىمدەرى دەپ اتالعانىمەن، ونىڭ ساياسي ءمانىن باتىس ەلدەرى بىردەن ءتۇسىنىپ، مىسىردى ودان باس تارتقىزۋ ءۇشىن قىسپاققا الا باستادى. ناسىر ۇكىمەتى العان بەتتەن قايتپايدى. سوندا اقش، انگليا، حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارى مەن بانكتەر اسۋان توسپاسىن سالۋعا كومەك بەرمەۋ تۋرالى شەشىم شىعارادى. جاعدايدىڭ وسىنداي بولاتىنىن بولجاعان مىسىر باسشىلارى الدىن الا ونىڭ دا جاۋابىن دايىنداپ قويعان بولاتىن. 1956 جىلى 26 شىلدەدە سۋەس كانالىنىڭ كومپانياسى مەملەكەت مەنشىگىنە اينالدىرىلدى.

سۋەس كانالى 1869 جىلى سالىنعان. ونى باسقاراتىن كومپانيانىڭ كوپشىلىك اكسيالارىن مىسىر بيلەۋشىلەرى يەلەندى. كەيىن قارىزعا باتىپ، اكسيالارى شەتەل كاپيتاليستەرىنە ءوتىپ كەتكەندىكتەن، ەل نەگىزگى بايلىق كوزىنىڭ بىرىنەن ايىرىلادى. 1950 جىلى كانالدان 60 ملن فۋنت ستەرلينگ پايدا تۇسسە، ونىڭ تەك 1 ملن ف. ست. مىسىرعا ءتيىپ، قالعانى اعىلشىن-فرانسۋز-بەلگيالىق اكسيونەرلەر قالتاسىنا كەتكەن. مىنە، سول كانالدى مىسىر ۇكىمەتى ەلگە قايتارعان ەدى. باتىس ەلدەرى الاسۇرىپ، كومپانيانى يەلەرىنە قايتارۋ ءۇشىن ارەكەتتەندى، قارۋلى كۇشتەرىن شوعىرلاندىردى. ايماقتاعى جاعداي قاتتى شيەلەنىستى. نەشە ءتۇرلى جوسپارلار قاراستىرىلعان حالىقارالىق كونفەرەنسيالار دا شاقىرىلدى. مىسىر قيمىلى سوسياليستىك ەلدەردەن جانە كوپتەگەن جاس مەملەكەتتەردەن قولداۋ تاپتى.

وتارشىلدار مىسىردى دا، باسقالاردى دا قورقىتىپ قويۋ ءۇشىن اسكەري شابۋىلعا شىقتى. 30 قازاندا يزرايل ارمياسى سيناي تۇبەگىنە ەنىپ، كانال بويىنا جەتتى. باتىس ەلدەرىنىڭ كەمەلەرىنە ءقاۋىپ ءتوندى، ولار مىسىردىڭ جانە ءيزرايلدىڭ قارۋلى كۇشتەرى 16 كم جەرگە دەيىن شەگىنسىن دەگەن ۇسىنىس جاسادى. ونى مىسىر قابىلدامادى. ەندى مىسىرعا قارسى سوعىستى انگليا مەن فرانسيا جۇرگىزىپ، ۇشتىك اگرەسسيا وسىلاي باستالدى.

مىسىر حالقى مەن ۇكىمەتى باتىلدىق ءبىلدىرىپ، جاۋعا تويتارىس بەردى. الەم جۇرتى وتارشىلداردى اشكەرەلەدى. كەڭەس وداعى ءتىپتى سوعىسقا قاتىسۋعا دەيىن باراتىنىن مالىمدەدى. اقش ۇكىمەتى دە وداقتاستارىنىڭ ارەكەتىن قوشتامادى. ماسقارا بولعان ءۇش ەل 1956 جىلى 7 قاراشادا سوعىستى توقتاتىپ، مىسىر جەرىنەن اسكەرلەرىن الىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.

شابۋىل جانە ونىڭ ناتيجەسى بۇرىنعى وتارشىل ەلدەردىڭ ءمانىن ابدەن تومەندەتىپ جىبەردى. ەندى ولاردىڭ ورنىن اقش يەلەنە باستادى. اراب شىعىسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس ودان ءارى ءورشىپ، افريكانىڭ سولتۇستىگىندەگى جانە تروپيكالىق ايماقتارىنداعى حالىقتاردىڭ بوستاندىققا جەتۋىنە ايتارلىقتاي كومەكتەستى.

بۇدان كەيىن مىسىر جانە ناسىر بەدەلى جوعارىلاي ءتۇستى. اراب ەلدەرىنىڭ بىرلىگى جانە ولارداعى انتيفەودالدىق، انتييمپەرياليستىك وزگەرىستەر جەدەل قارقىن الدى. 1957-1958 جىلدارى تاياۋ شىعىستا بىرنەشە وقيعالار ورىن الىپ، ولار قانشاما شيەلەنىستىك جاعدايعا ۇلاسسا دا، ارابتاردىڭ پايداسىنا شەشىلگەن ەدى. («ەيزەنحاۋەر دوكتريناسى»، ليۆان مەن يراكتىڭ دامۋى الدىڭعى بولىمدە ايتىلعان). تەك سيريا مەن مىسىر بىرلەسۋى وڭ ناتيجە بەرمەدى، سوعان قاراماستان ول كوپشىلىككە ساباق بولدى: بىرىگۋ ماسەلەسىن وتە ۇقىپتى ويلاستىرۋ قاجەتتىگىن كورسەتتى.

---