InfoHub Logo

التى جىلعا سوزىلعان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ميلليونداعان ادامداردىڭ ءومىرىن كيىپ، حالىققا اسقان قايعى-قاسىرەت اكەلدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدار ەۋروپا ەلدەرىندەگى ادام شىعىنى 50 ملن. ادامدى قۇرادى. ازيا مەن افريكانىڭ حالقى بىر-بىرىمەن سوعىسىپ جاتقان ءار ءتۇرلى ارميانىڭ قاتارىندا ۇرىسا وتىرىپ، اۋىر شىعىنعا ۇشىرادى. جاپونيامەن 8 جىل سوعىس كەزىندە قىتايدىڭ شىعىنى — ولگەنى بار، جارالانعانى بار 18 ملن. ادامدى قۇرادى. جاپون باسقىنشىلىعى جىلدارى اۋىر ەڭبەكپەن، تيتىقتاپ-زورىعۋدان 4 ملن يندونەزيالىق قايتىس بولدى. ەۋروپاداعى سوعىستان كەيىنگى شەكارالار انىقتالدى. گەرمانيادان شىعىس پرۋسسيا ءبولىنىپ شىقتى. پولشامەن شەكارا ودەر-نەيس جەلىلەرى بويىنشا ءوتتى.

باستاپقى كەزدە گەرمانياداعى جوعارعى بيلىكتى وزدەرى باسىپ العان ايماقتاردا كسرو، اقش، انگليا جانە فرانسيا قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باس قولباسشىلارى جۇرگىزۋى ءتيىس بولدى. بۇكىل گەرمانيا ءۇشىن ورتاق ماسەلەلەر بويىنشا ولار باقىلاۋ كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى رەتىندە ارەكەت ەتۋى ءتيىس ەدى. گەرمانيا ءتورت ايماققا جىكتەلدى. كەڭەستىك ايماقتا ورنالاسقان بەرلين باقىلاۋ كەڭەسىنىڭ رەزيدەنسياسى بولدى، ال ونىڭ باتىس بولىگىنە اقش، انگليا جانە فرانسيا اسكەرلەرى جىبەرىلدى. پاريج ءبىتىم كونفەرەنسياسى (1946 ج.) مەملەكەت جانە ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىنسىز ءوتتى. سوعىستاعى گەرمانيانىڭ بۇرىنعى وداقتاستارى بولگاريامەن، ۆەنگريامەن، يتاليامەن، رۋمىنيامەن جانە فينليانديامەن ءبىتىمشارتىنىڭ جوبالارى ازىرلەندى. بولگاريا مەن ۆەنگريا 1919 جىلعى شەكارالارىندا قالدى. رۋمىنيا ۇستاعان بەسسارابيا كسرو-عا قايتارىلدى. يتاليا بۇكىل وتارىنان ايىرىلىپ، ونىڭ اۋماعىنىڭ ءبىر بولىگى گرەكيا مەن يۋگوسلاۆياعا ءوتتى. فينليانديا كسرو-عا پەچەنگا وبلىسىن بەردى.

گدر مەن گفر-دىڭ قۇرىلۋى. كەڭەس ۇكىمەتى يالتا، پوتسدام كونفەرەنسياسىنىڭ شەشىمدەرىنەن شىعا وتىرىپ، گەرمان ماسەلەسىن تالقىلاۋ كەزىندە بەيبىت، دەموكراتيالىق نەگىزدە گەرمانيا بىرلىگىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ وزگەرىسسىز باعىتىن ۇستاندى. سوعان قاراماستان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى كسرو-نىڭ بۇرىنعى وداقتاستارى اقش، انگليا، فرانسيا گەرمانيانىڭ جىكتەلىپ، ونىڭ باتىسىندا ميليتاريستىك جىكشىلدىك مەملەكەتىن قۇرۋعا ۇمتىلدى. 1945-1948 جىلدار بويىندا ءۇش باتىس مەملەكەت پەن كسرو وكىلدەرىنىڭ كەزدەسۋلەرى وڭ ناتيجەسىن بەرمەدى. 1949 جىلى گەرمانيانىڭ باتىس ايماقتارى بىرىكتىرىلدى. مەجەلەنۋدىڭ ايماقارالىق جەلىلەرى مەملەكەتتىك شەكاراعا اينالۋىنا الىپ كەلدى. 1949 جىلى 14 تامىزدا باتىس ايماقتاردا پارلامەنت سايلاۋى ەتىپ، 7 قىركۇيەكتە جاڭا مەملەكەت گەرمانيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى. بۇعان جاۋاپ رەتىندە 7 قازاندا باسقا مەملەكەت — گەرمانيا دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى.

ەكونوميكالىق تۇراقتىلىق

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن اقش ءوزىنىڭ قۋاتىن ارتتىرىپ، سوعىس جابدىقتارى ەسەبىنەن بايىدى. ەكونوميكا سالاسىندا اقش ۇستەمدىگى ءالى ءبىرشاما بەرىك بولدى. سوعىستىڭ سوڭىنا قاراي اقش-تىڭ التىن قورى 22،5 ملرد. دوللارعا جەتىپ، بۇكىل كاپيتاليستىك الەمنىڭ التىن قورىن ەكى ەسەگە ارتتىردى. بۇ ارقىلى امەريكان بيلەۋشى توپتارى سوعىستان كەيىنگى الەمدە ەكونوميكالىق جانە ساياسي ەكسپانسيا ءۇشىن مەحانيزم قۇرۋدى ءجون كوردى. اسەر ەتۋدىڭ مۇنداي مەحانيزمى 1944 جىلى شىلدەدە برەتتون-ۆۋدستاعى حالىقارالىق كونفەرەنسيادا راسىمدەلدى. كونفەرەنسيا حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىن (حۆق) جانە قايتا قۇرۋ مەن دامۋدىڭ حالىقارالىق بانكىن (ققدحب) قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.

برەتتون-ۆۋدس جۇيەسى مىنا شارالاردى ەنگىزدى:

— ەلدەردىڭ اراسىنداعى تۇپكىلىكتى ەسەپتەسۋدىڭ فۋنكسياسى رەتىندە التىن ساقتالدى؛

— امەريكان دوللارى — ءار ءتۇرلى ەلدەردىڭ ۆاليۋتا قۇندىلىعى ولشەمدەرىنىڭ ساپاسى، سونداي-اق تولەۋدىڭ حالىقارالىق نەسيە قۇرالى رەتىندە مويىندالدى؛

— دوللار باسقا ەلدەردىڭ ورتالىق بانكتەرى جانە مەملەكەتتىك مەكەمەلەرى مەن اقش قارجى مەكەمەسىندە التىنعا ايىرباستالدى.

برەتتون-ۆۋدس جۇيەسى اقش-تىڭ ەكونوميكالىق ىقپالىن كۇرت كۇشەيتىپ، ونىڭ گۇلدەنۋى مەن بايۋىنا قولايلى مۇمكىندىكتەر اشىپ بەردى. ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك يدەياسى. سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدەگى جاڭا جاعدايلارداعى ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك يدەياسى 1945 جىلى قۇرىلعان بۇۇ-دا جۇزەگە اسىرىلۋعا ءتيىس بولدى. بۇۇ-نىڭ جارعىسى قاۋىپسىزدىكتىڭ جاڭا حالىقارالىق ۇيىمىن قۇردى. بۇل جارعىنىڭ نەگىزگى قاعيداسى — شىدامدىلىق كورسەتىپ، مەيىرىمدى كورشىلەر سياقتى بىر-بىرىمەن ءتاتۋ-تاتتى بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ بولىپ تابىلادى. جارعى بۇۇ-نىڭ مۇشەلەرىن تەڭدىك، ەگەمەندىك، حالىقتاردىڭ ءوزىن-وزى بيلەۋى، بوتەن اۋماققا تيىسپەۋگە جانە بوتەن ىستەرگە ارالاسپاۋ قاعيدالارىن قۇرمەتتەۋگە نەگىزدەلگەن دوستىق قارىم-قاتىناستاردى دامىتۋعا مىندەتتەيدى.

باس اسسامبلەيا (با) — بۇۇ-نىڭ بارلىق مۇشەلەرىن بىرىكتىرۋشى باستى ورگان. قاۋىپسىزدىك كەڭەسى — بۇۇ-نىڭ ماڭىزدى ءارى تۇراقتى ارەكەت ەتۋشى ساياسي باسشى ورگانى. ول حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قولداۋ ءۇشىن باستى جاۋاپكەرشىلىك الادى. كەڭەس 15 مۇشەدەن تۇرادى، ونىڭ بەسەۋى «ۆەتو» قۇقىعىنا يە تۇراقتى مۇشە (ۇلى دەرجاۆالار كسرو (رەسەي)، اقش، فرانسيا، ۇلىبريتانيا، جۇڭگو) جانە ايماقتىق كۆوتالارعا سايكەس ءاربىر ەكى جىل سايىن قايتا سايلانىپ وتىراتىن 10 تۇراقتى ەمەس مۇشەلەر. بۇۇ-نىڭ جارعىسى — بۇۇ-نىڭ نەگىزىن سالۋشى ۇلى دەرجاۆالاردىڭ ماڭىزدى ءرولىن ەرەكشە ەسەپكە الادى. بۇل مەملەكەتتەر دۇنيە جۇزىندەگى ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك پەن تىنىشتىقتى ساقتاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارۋعا ءتيىس. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، بۇۇ-نىڭ جارعىسى بەيبىتشىلىكتى قامتاماسىز ەتۋدەگى ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋ جاعدايىندا ۇلى دەرجاۆالاردىڭ ءبىراۋىزدىلىق قاعيداسىن كولدانۋدى قاراستىرادى. ۇلى دەرجاۆالاردىڭ ءبىراۋىزدىلىق ەرەجەسى بۇۇ-نىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.

ىركۋ ساياساتى

اتالمىش يدەيانى 1946 جىلى ماسكەۋدەگى اقش ەلشىلىگىندە بىرنەشە جىلدار بويى جۇمىس ىستەگەن، رەسەي بويىنشا مامان دج.كەننان باياندادى. «كوممۋنيزمدى ىركۋ» دوكتريناسى ءۇش ءوزارا بايلانىستى جاسىرىن ماقساتتى كوزدەدى. بىرىنشىدەن، اتالمىش دوكترينا ءار ءتۇرلى قوعامدىق قۇرىلىستاعى مەملەكەتتەردىڭ ۇزاق مەرزىمدى بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگىن تەرىسكە شىعارۋدى كوزدەدى. ەكىنشىدەن، امەريكان كاپيتاليزمىنىڭ سوسياليستىك مەملەكەتتەردىڭ، بارىنەن بۇرىن كسرو-دا كاپيتاليزمدى قالپىنا كەلتىرۋگە باعىتتاۋ ءۇشىن ىشكى ىستەرىنە بەلسەندى تۇردە ارالاسۋدى قاراستىردى. ۇشىنشىدەن، سوسياليستىك ىنتىماقتاستىق ەلدەرىنە قارسى ءبىرقاتار تابىستى «شەڭبەردەن اسپايتىن» سوعىس ءورتىن تۇتاندىرۋ. «ىركۋ» ساياساتى اقش-تىڭ سوعىستان كەيىن كسرو-عا قارسى كەڭ كولەمدە ناسيحات ناۋقانىن باستاۋىنان كورىنىس تاپتى. سونىمەن بىرگە ەكونوميكالىق كىسىم جانە كسرو مەن سوسياليستىك ىنتىماقتاستىق ەلدەرىنىڭ شەكارالارىنا جاقىن جەردە اسكەري-ساياسي بلوكتار مەن اسكەري بازالاردىڭ تارماقتالعان تورابىن ۇيىمداستىردى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى شىعىس ەلدەرى

سوعىس جىلدارىنداعى ازيا جانە افريكانىڭ بارلىق ەلدەرىندەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار حالىقتاردىڭ انتيفاشيستىك كۇرەسىمەن بىرلەسە وتىرىپ، يمپەرياليستىك ەلدەردىڭ وتارلىق ەزگىسىنە قارسى وبەكتيۆتى تۇردە باعىتتالدى. ءسوسياليزمنىڭ ءبىر ەلدىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ، ونىڭ دۇنيەجۇزىلىك جۇيەگە اينالۋى شىعىس حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنە وراسان زور ىقپال ەتتى. يمپەرياليستەرمەن ۇزاققا سوزىلعان تابان تىرەسكەن كۇرەستەن كەيىن ءۇندىستان، يندونەزيا، سەيلون، بيرما، جۇڭگو، ەگيپەت، سيريا، ليۆان جانە پاكىستان حالىقتارى ءوز تاۋەلسىز-دىگىنە قول جەتكىزدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن بۇكىلت حالىق-تىق كۇرەس ناتيجەسىندە 25 جىل ىشىندە ازيا جانە افريكا قۇرلىعىنىڭ 60 مەملەكەتى ءوز بوستاندىعىن الدى. دەگەنمەن بۇل ەلدەردىڭ الدىندا ءالى دە بولسا تولىق الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ ءۇشىن ۇزاق جولعى كۇرەس تۇردى.

كسرو مەن قحر-دىڭ قارىم-قاتىناسى

كەڭەس ۇكىمەتى قحر قۇرىلعان العاشقى كۇننەن باستاپ-اق بارلىق كۇش-جىگەرلەرىمەن كەڭەس-قىتاي دوستىعىن نىعايتۋعا جانە ىنتىماقتاستىقتى ورىستەتۋگە ۇمتىلدى. كسرو قىتايدى مويىنداۋ جانە ونىمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ تۋرالى مالىمدەمە جاساعان العاشقى مەملەكەت بولدى. 1950 جىلى ەكى ەل اراسىندا دوستىق وداق جانە ءوزارا كومەك تۋرالى شارتقا قول قويىلدى. جۇڭگو كسرو-دان تەحنيكا مەن جابدىقتار ساتىپ الۋعا جەڭىلدىك نەسيە الدى. قىتايعا مىنداعان كەڭەس ماماندارى باردى، قىتاي-شىعىس تەمىر جولى جانە پورت-ارتۋر اسكەري بازاسى قىتايعا بەرىلدى. كسرو قحر-دىڭ زاۋىتتارىنا ارناپ جابدىقتار، اۋىل شارۋاشىلىعى ماشينالارىن، اۆتوموبيلدەر، تەمىر جول ماتەريال-دارىن جىبەردى. 1953 جىلى قحر ءبىرىنشى بەس جىلدىق جوسپاردى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى.

وسى جىلدارى كەڭەستىك كومەك بۇرىنعىدان دا ۇلكەن كولەمگە يە بولدى. كسرو قحر-عا 169 كاسىپورىن قۇرىلىسىن سالۋعا كومەكتەستى. وسىلايشا قحر-دىڭ باستاپقى قۇرىلۋ كەزەڭىندە قىتاي-كەڭەس قارىم-قاتىناسى تۇراقتىلىعىمەن، ءوزارا سەنىم كورسەتۋىمەن، دوستىق قارىم-قاتىناستارىمەن ەرەكشەلەندى. جاپونيا مەن قىتايداعى جاعداي. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس-تان كەيىن جاپونيا مەن قىتايداعى جاعداي ءبىر ماندەس بولعان جوق. جاپونيانىڭ جاعدايى اقش-تىڭ جاۋلاپ الۋ رەجىمىمەن سيپاتتالدى. سوعىستان كەيىن ەل ەكونوميكاسى ابدەن السىرەدى. 1946 جىلى باسقىنشى وكىمەتتەردىڭ باقىلاۋىمەن پارلامەنت سايلاۋى وتكىزىلدى. 1947 جىلى پارلامەنت امەريكان كۇقىقتانۋشىلارىنىڭ بەلسەندى كەڭەسى جاعدايىن-دا قۇراستىرىلعان جاڭا كونستيتۋسيانى قابىلدادى. 1949 جىلعى جۇڭگو ريەۆوليۋسياسىنىڭ جەڭىسىنە بايلانىستى اقش-تىڭ جاپونياداعى ساياساتىنىڭ ماقساتتارى وزگەردى. جاپونيا ايماقتا اكش-تىڭ مۇددەلەرىن كورعاعان امەريكانىڭ وداقتاسىنا اينالدى.

---