InfoHub Logo

«قىرعي قاباق سوعىستىڭ» باستالۋى

ۇزاققا سوزىلعان سوعىستان كەيىن دە ادامزاتتىڭ ءۇمىتى مەن جەڭىس قۋانىشى اقتالمادى. سوعىس ۋاقىتىنىڭ وزىندە-اق ۇلى دەرجاۆالاردىڭ اراسىندا ەۋروپانىڭ سوعىستان كەيىنگى قۇرىلىم ماسەلەلەرى بويىنشا الاۋىزدىقتار بىلىنە باستادى. كەڭەس وداعى قىزىل ارميا ورنىققان ەلدەردە بيلىككە بۇرىنعى ۇكىمەتتىڭ قايتىپ ورالۋىن قالامادى. سوندىقتان كسرو ازات ەتىلگەن ەلدەردە بيلىك باسىنا كەڭەستىك سولشىل كۇشتەردىڭ بەكىتىلۋىنە جاردەمدەستى. كسرو قىتايداعى، كورەياداعى جانە ۆەتنامداعى كوممۋنيستىك قوزعالىستاردى قولدادى. ءوزارا سەنىمسىزدىك پەن يدەولوگيالىق ءتارتىپ «قىرعي-قاباق سوعىستى» شيەلەنىستىرۋدە ۇلكەن ءرول اتقاردى. اتوم قارۋى قۇپياسىنىڭ يەلەنۋشىسى بولعان اقش ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ناتيجەلەرىن ءوز پايداسىنا شەشۋ ءۇشىن «اسىرا ويناۋ» ارەكەتىن جاسادى. جەلتوقساندا-اق امەريكان پرەزيدەنتى گارري ترۋمەن (1945-1953 جج.) — «اقش دۇنيە جۇزىنە ءارى قاراي باسشىلىق جاساۋعا جاۋاپتى» دەپ اشىق مالىمدەدى. ۇلىبريتانيانىڭ بۇرىنعى پرەمەر-مينيسترى ۋ. چەرچيلل امەريكاندىق فۋلتون قالاشىعىنداعى (ميسسۋري شتاتى) ۋنيۆەرسيتەتتە «اقىلى ءدارىس» وقىدى. وسى دارىسىندە ول «اعىلشىن ءتىلدى حالىقتاردىڭ» نەگىزىندە حالىقارالىق قارۋلى كۇشتەردى قالىپتاستىرا باستاۋعا، وسىلايشا كوممۋنيزمگە قارسى تۇرۋعا شاقىرادى. «ترۋمەن دوكتريناسى» مەن «مارشالل جوسپارى» «قىرعي-كاباق سوعىس» اراسىنداعى اقش-تىڭ اسكەري-ساياسي جوسپارلارىن جۇزەگە اسىرۋ قۇرالدارى بولدى.

«ترۋمەن دوكتريناسى» (1947 ج. 12 ناۋرىز) تىكەلەي «كوممۋنيستىك قاۋىپ-كاتەرگە» ۇشىراۋى مۇمكىن گرەكيا مەن تۇركياعا كومەك كورسەتۋدى قاراستىردى. «ترۋمەن دوكتريناسىنىڭ» ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى اقش «كومەگىن» العان ەلگە امەريكاندىق اسكەري قىزمەتشىلەردى جىبەرۋ بولدى. اقش-تىڭ اسكەري مىندەتتەگى مىڭعا جۋىق مۇشەلەرى گرەكيا مەن تۇركياداعى اسكەري بولىمدەردى نىعايتۋ ءۇشىن وسى ەلدەرگە كەلىپ ءتۇستى. 1948 جىلى ساۋىردە اقش-تا ازىرلەنگەن «مارشالل جوسپارى» جۇزەگە اسىرىلا باستادى. بۇل جوسپار سوعىس جىلدارى زارداپ شەككەن ەۋروپا ەلدەرىنە ەكونوميكالىق كومەك كورسەتۋدى قاراستىردى. «مارشالل جوسپارى» ءبىرقاتار ءوزارا بايلانىستى مىندەتتەردى شەشۋگە شاقىردى. بىرىنشىدەن، ەۋروپاداعى كاپيتاليزمنىڭ شايقالعان تىرەۋلەرىن نىعايتۋ؛ ەكىنشىدەن، ەۋروپالىق ىستەردە اقش-تىڭ ۇستەمدىك ۇستانىمدارىن قامتاماسىز ەتۋ؛ ۇشىنشىدەن، انتيكەڭەستىك باعىتتاعى اسكەري وداقتى قۇرۋ نەگىزدەرىن دايىنداۋ. «قىرعي-قاباق سوعىستىڭ» حرونولوگيالىق شەڭبەرى 40-جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان، 80-جىلداردىڭ سوڭى مەن 90-جىلداردىڭ باسىنا دەيىنگى حالىقارالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ دامۋ كەزەڭىن قامتيدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بويىنشا بۇرىنعى وداقتاستاردىڭ قاراما-قارسىلىعى، بىردەن سوعىس اياقتالىسىمەن گەرمان ماسەلەسىن تالقىلاۋعا كىرىسكەن كەزدە-اق بايقالدى. 1947 جىلى كوكتەمدە اقش، انگليا جانە فرانسيا وكىلدەرى كسرو-مەن بۇرىن كەلىسكەن شەشىمدەرىنەن وزدەرىنىڭ باس تارتاتىندىقتارى تۋرالى مالىمدەدى. ولار وزدەرىنىڭ ارەكەتتەرىمەن گەرمانيانىڭ جىكتەلۋىن ارانداتتى. وسى كەزەڭدە اقش اتوم بومباسىن يەلەنۋدە، سودان كەيىن اسكەري تەحنيكا مەن قارۋ-جاراقتىڭ جاڭا تۇرلەرىن دامىتۋدا ءوزىنىڭ باسىمدىلىعىن پايدالانۋعا ۇمتىلدى. «قىرعي-قاباق سوعىس» ارناسىندا باتىس ەلدەرى مەن كسرو گەرمانيانىڭ ەكى مەملەكەتكە جىكتەلۋىن جۇزەگە اسىردى، سولتۇستىك اتلانتيكالىق وداق (ناتو) قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە 1949 جىلى 4 ساۋىردە ۆاشينگتوندا قول قويىلدى. ناتو قۇرامىنا اقش، انگليا، فرانسيا، يتاليا، كانادا، بەلگيا، گوللانديا، پورتۋگاليا، دانيا، نورۆەگيا، يسپانيا جانە ليۋكسەمبۋرگ كىردى. كەيىننەن وعان تۇركيا، گرەكيا، 1955 جىلى گفر، ت.ب. ەلدەر قوسىلدى.

1949 جىلى قىركۇيەكتە كسرو ءوزىنىڭ اتوم بومباسىن سىناپ، قارۋدىڭ وسى تۇرىنە بايلانىستى امەريكان مونوپولياسىنا قارسى نۇكتە قويدى. اقش پەن ونىڭ وداقتاستارىنىڭ ارەكەتى جاۋاپ قايتارۋ شارالارىن تالاپ ەتتى. 1955 جىلى 14 مامىردا سوسياليستىك مەملەكەتتەردىڭ ۇجىمدىق قورعانىس وداعى — ۆارشاۆا شارتتى ۇيىمى راسىمدەلدى. 1953 جىلعى سۋتەگى بومباسىن ءساتتى سىناقتان وتكىزۋ جونىندەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ مالىمدەمەسى اتوم-يادرولىق قارۋ سالاسىنداعى اقش-تىڭ باسىمدىلىعى تۋرالى اڭىزدى تۇبەگەيلى جوققا شىعاردى. ناتو مەن ۆشۇ-نىڭ قۇرىلۋىمەن «قىرعي-قاباق سوعىس» كەزەڭىندە حالىقارالىق قارىم- قاتىناستار جۇيەسى مەن بىر-بىرىنە قاراما-قارسى ەكى دۇنيە تولىق قالىپتاسىپ بولدى.

ميليتاريزم

اسكەري-ساياسي بلوكتاردىڭ قۇرىلۋى جانە قارۋ-جاراقتىڭ ستراتەگيالىق تۇرلەرىن شىعارۋدا جەتىستىكتەرگە جەتۋى ەكونوميكانىڭ جاپپاي قارۋلانۋىنا الىپ كەلدى. جاپپاي قارۋلانۋ ۇلعايىپ كەلە جاتقان بۇكىل ءوندىرىستى، اسكەري جانە اسكەري-ونەركاسىپ قۇرىلىسىن قامتىدى. اقش ونەركاسىبىنىڭ كەيبىر سالالارى ءتىپتى بەيبىت ۋاقىتتىڭ وزىندە-اق تولىعىمەن نەمەسە ەداۋىر شامادا: اتوم — 100%-عا، اۆياسيا — 95%-عا، كەمە جاساۋ — 60%-عا اسكەريلەندىرىلدى. اقش پەن كسرو قارۋ-جاراقتاردىڭ جاڭا تۇرلەرىن جاساۋدا ىمىراسىز باسەكەلەستەر رەتىندە كورىندى. جاپپاي قارۋلانۋ تەك ەكى قۋاتتى دەرجاۆالار عانا ەمەس، ناتو جانە ۆشۇ بلوگىنا كىرگەن مەملەكەتتەردى دە قامتىدى.

كسرو مەن اقش-تىڭ العاش رەت قاسارىسۋى 1947-1953 جىلدارى بايقالىپ، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ شەگىنەن تىس ءجۇردى. قارسى تۇرۋدىڭ العاشقى ساتىسى ازيا ايماعىندا بولدى. ەكى ۇلى دەرجاۆالاردىڭ ايماقتا قارسى تۇرۋى:

— 1950-1953 جىلدارداعى كورەي سوعىسىندا؛

— تاياۋ شىعىستاعى داۋ-جانجالدا؛

— 1947 جىلعى ۇندى-پاكىستان داۋ-جانجالىندا؛

— 1946-1954 جىلدارداعى ءۇندىقىتاي داۋ-جانجالىندا كورىندى.

كورەي سوعىسى (1950-1953 جج.)

بىرىگۋ قاعيدالارىنا قاتىستى ەكى كورەي مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىنداعى وتكىر قاراما-قايشىلىكتار 1950 جىلعى سوعىستىڭ باستالۋىنا الىپ كەلىپ، كحدر جاعىنا كسرو مەن جۇڭگو شىقتى. باسقىنشىلىقتان زارداپ شەككەن وڭتۇستىك كورەيانى بۇۇ قولداپ، مۇندا اقش-تىڭ جانە ونىڭ وداقتاستارى — 15 مەملەكەتتىڭ اسكەرلەرى ەنگىزىلدى. قيان-كەسكى ۇرىستار مەن بومبالاۋ ەلدى تالقانداپ تاستادى. وزدەرىنىڭ ساياسي ماقساتتارىنا جەتپەي ەكى جاق ۋاقىتشا ءبىتىمدى بەكىتىپ، ونىڭ اسەرى بۇگىنگى تاڭعا دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. تاياۋ شىعىستاعى داۋ-جانجالدار. 1947 جىلى 29 قاراشادا بۇۇ-نىڭ باس اسسامبلەياسى پالەستينانى اراب جانە ەۆرەي — ەكى مەملەكەتكە ءبولۋ تۋرالى قارار كابىلدادى. ءسويتىپ، پالەستينانىڭ بۇكىل اۋماعى ەۆرەي (56%) جانە اراب (42%) مەملەكەتتەرىنە ءبولىندى. يەرۋساليم قالاسى بۇۇ-نىڭ قامقورلىعىنا بەرىلدى. ۇلىبريتانيا پالەستيناعا ماندات بەرۋدەن رەسمي تۇردە باس تارتتى. 1948 جىلى 15 مامىردا يزرايل مەملەكەتىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم جاريالاندى. وعان كەلىسپەگەن كورشىلەس اراب مەملەكەتتەرى (ەگيپەت، يراق، سيريا، يوردانيا، ليۆان، ساۋد ارابياسى، يەمەن) يزرايلگە قارسى سوعىس قيمىلدارىن باستادى. سوعىس اراب مەملەكەتتەرىنىڭ جەڭىلىسىمەن اياقتالدى. 1949 جىلعى ۋاقىتشا بىتىمگە سايكەس ءالى قۇرىلماعان پالەستينا مەملەكەتىنىڭ ەداۋىر اۋماعى يزرايلگە قوسىلىپ، قالعان اۋماقتارى يوردانيا مەن ەگيپەتكە كەتتى. ميلليوننان اسا پالەستينالىقتار بوسقىندىق جاعدايدا قالدى. پالەستينا ماسەلەسى ۇزاق جىلدار بويى يزرايل جانە ونىڭ اينالاسىنداعى اراب ەلدەرىنىڭ اراسىنداعى ۇرىس نىسانىنا اينالدى.

ۇندى-پاكىستان داۋ-جانجالى

1947 جىلى تامىزدا ءۇندىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى زاڭ كۇشىنە ەندى. بريتاندىق ءۇندىستاننىڭ ورنىنا 2 دومينيون — ءۇندىستان وداعى مەن پاكىستان قۇرىلدى. ەلدى ءدىني قاعيدالار بويىنشا ءبولۋ جانە جاڭا شەكارالاردى ورناتۋ ۇندىلەر مەن مۇسىلمانداردىڭ اراسىندا قاندى قاقتىعىستاردى تۋعىزدى. پاكىستان دا، ءۇندىستان دا جاممۋ جانە كاشمير جەرىن ءوز اۋماقتارىنا قوسىپ الۋعا ۇمتىلدى. جاممۋ مەن كاشمير 20-عا جۋىق ۇلىستار مەن تايپالاردان تۇراتىن تاريحي وبلىستار. كنيازدىكتىڭ 4 ملن تۇرعىن حالقى ءدىني جاعىنان بىرتەكتى ەمەس. تۇرعىنداردىڭ 80%-عا جۋىعى مۇسىلماندار، قالعاندارى ۇندىلەر، بۋددالىقتار جانە ت.ب. بولدى. 1947 جىلدىڭ سوڭىندا كاشميرگە پاكىستاننىڭ قارۋلى قوسىندارىنىڭ باسا-كوكتەپ ەنۋىنەن ءۇندىستان مەن پاكىستاننىڭ اراسىندا سوعىس قيمىلدارى باستالدى. وسى كەزەڭدە ماحارادجا (ۇندىلىك دىندەگى بيلەۋشى) كاشميردى ءۇندىستانعا قوسۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، ناتيجەسىندە اۋماقتىڭ 2/3 بولىگى ءۇندىستان قۇرامىنا كىردى، ال 1/3 بولىگىن وسى كۇنگە دەيىن پاكىستان ۇستاپ تۇر. بۇۇ-نىڭ وسى ماسەلەنى شەشۋگە جاساعان كوپتەگەن ارەكەتتەرى ءساتسىز بولدى.

ءۇندىقىتاي داۋ-جانجالى (1946-1954 جج.)

ريەۆوليۋسيا جەڭىسىنىڭ ناتيجەسىندە، 1945 جىلى 2 قىركۇيەكتە ۆەتنام دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى جاريالاندى. فرانسيا وتارلارىنان ايىرىلۋدى قالاماي، اقش پەن انگليا يمپەرياليستەرىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنە وتىرىپ، رەسپۋبليكانى جويۋدى ۇيعاردى. فرانسۋز وتارشىلدارى وڭتۇستىك ۆەتنامدى باسىپ الىپ، 1946 جىلى كۇزدە بۇكىل ەل كولەمىندە ۆدر-گە قارسى سوعىس قيمىلدارىن باستادى. ولار وزدەرىنىڭ جەڭىستەرىنە كامىل سەنىمدى بولدى. ءبىراق ولار قاتتى قاتەلەستى. ۆەتنام حالقى پرەزيدەنت حو شي ءميننىڭ ۇندەۋى بويىنشا جالپىعا ورتاق قارسىلاسۋ سوعىسىنا كوتەرىلدى. كسرو-نىڭ باستاماسى مەن جەنيەۆادا ءۇندىقىتاي داۋ-جانجالدارىنىڭ ماسەلەسى بويىنشا حالىقارالىق كونفەرەنسيا شاقىرىلدى. 1954 جىلى 20 شىلدەدە ۆەتنامدا، لاوستا جانە كامبودجادا سوعىس قيمىلدارىن توقتاتۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى. ۆدر مەن وڭتۇستىك ۆەتنام اراسىندا 17 پاراللەل بويىنشا دەماركاسيالىق شەكارا ورناتىلدى. بۇل ۋاقىتشا دەماركاسيالىق شەكارا بولدى. جەنيەۆا كەلىسىمى 1956 جىلى ۆەتنامدى دەموكراتيالىق باستامالارعا بىرىكتىرۋ ءۇشىن جالپىعا بىردەي ەركىن سايلاۋشىلار وتكىزۋدى قاراستىردى.

---