InfoHub Logo

بۇرىنعى وتكەن زاماندا جاركەنت دەگەن قالادا ونەرى ەلدەن اسقان ءبىر اعاششى مەن ءبىر تەمىرشى ۇستا ءومىر ءسۇرىپ تۇرادى ەكەن. ۇستا مەن اعاششى بىرىنەن-بىرى اسىپ ءتۇسىپ شەبەرلىك سايىسىندا جۇرەدى ەكەن. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ۇستا مەن اعاششى ەلىنىڭ حانىنا كەپ جۇگىنىسەدى. سوندا حان:

— مەن سەن ەكەۋىڭنىڭ مىناۋىڭ ارتىق، — دەپ ايتا المايمىن. سوندىقتان ەكەۋىڭ ءبىر-بىر نارسە ىستەپ الىپ كەپ ونەر سايىسىنا تۇسىڭدەر، — دەيدى. تەمىرشى ۇيىنە بارىپ ءتورت ءجۇز كوزدى التىن جۇزىك سوعادى. ال اعاش شەبەرى اعاشتان ات جاساپ الىپ كەلەدى.

حان ەكەۋىن بىردەي كورىپ، ونەرلەرىنە تاڭ قالادى دا: «ال، مىنا، اتىڭنىڭ ونەرى نە؟» — دەيدى. ول اتتىڭ وڭ قۇلاعىن بۇراسا ۇشادى دا، سول قۇلاعىن بۇراسا، جەرگە تۇسەدى ەكەن. حاننىڭ ون ءتورت جاستاعى بالاسى جىلاپ ءجۇرىپ اعاش اتتى اكەسىنەن سۇراتىپ الادى. وسىلايشا ءبىر جىل وتكەن سوڭ بالا اتتىڭ ونەرىن ءبىر كورەيىن دەپ ويلايدى دا، اتتى ءمىنىپ اپ، وڭ قۇلاعىن بۇراعاندا ۇشىپ ءجۇرىپ بەرەدى. ۇشىپ وتىرىپ، ۇشىپ وتىرىپ ەس كەتىپ، جان شىقتى دەگەندە ءبىر قالانىڭ شەتىنە كەلىپ سول قۇلاعىن بۇراپ قالعاندا الگى قالاعا كەپ تۇسەدى. بۇل قالا رۋم دەگەن قالا ەكەن. ول سول قالاداعى ءبىر كەمپىرگە كەپ «مەن سىزگە بالا بولايىن» دەپ ۇيىنە كىرەدى. ەلى الىس قالعانىن بالا دا ءبىلىپ وتىر. تۇندە جاتسا، الگى ءۇيدىڭ ءىشى سۇتتەن جارىق بولىپ تۇر ەكەن. بالا ۇشىپ تۇرىپ دالاعا شىقسا اي دا، كۇن دە جوق. ءبىراق قالاسى جاپ-جارىق ەكەن. ول ۇيگە قايتا كىرىپ كەمپىردەن سۇراسا:

— ە، بالام، بۇل جارىققا تاڭقالارلىق ەش نارسە جوق. ءبىزدىڭ پاتشامىزدىڭ قىزىنىڭ نۇرى. ول سونداي اسەم سۇلۋ قىز. سونىڭ نۇرى بۇكىل قالانى جارىق قىپ تۇرادى. قالا حالقى ءتۇن بالاسىندا شىراق جاقپايدى، — دەپ تۇسىندىرەدى. بالا قىزدىڭ قايدا تۇراتىنىن سۇراعاندا:

— ول قىزدىڭ ورنى كوكتەدە ەمەس، جەردە دە ەمەس. ءدال وسى قالانىڭ ۇستىندە اتپەن جۇرسە ءۇش ايشىلىق جەردە دەپ ەل ايتادى عوي. قىز پاتشامىزدىڭ باس ءۋازىرىنىڭ قاراماعىندا، وعان سول كىسىدەن باسقا ەش ادام بارا المايدى، — دەيدى.

بالا اتىنا مىنەدى دە وڭ قۇلاعىن بۇراپ كوككە ۇشىپ، كوزدى اشىپ جۇمعانشا جەتىپ بارادى. قىز بالانى كورەدى دە، بىردەن عاشىق بولادى. ول ەكەۋى بال ماحاببات ءلاززاتىن الىسادى. ءسويتىپ، بالا تۇندە بارىپ، تاڭ قىلاڭ بەرە ءتۇسىپ كەپ كەمپىردىڭ ۇيىندە جاتىپ تۇرادى. ءۇش اي بولعاننان كەيىن قالانىڭ ءبىر جاعىنا جارىق ءتۇسىپ، ءبىر جاعىنا جارىق تۇسپەي قويادى. قالا حالقى حانعا شاعىم ايتىپ، قىزىڭ بىزگە نۇرىن توكپەي قويدى، — دەيدى. حان قىزدى اكەپ سويلەسسە، قىزى ەكى قابات بوپ قالعان ەكەن. حان اڭ-تاڭ بولىپ «بۇعان كىم بارىپ ءجۇر. قانداي ادام؟» — دەپ تاڭىرقايدى. ولار كىم بارىپ جۇرگەنىن تابا الماعان سوڭ قىزدىڭ تۇراتىن ءۇيىن باس ءۋازىرى قىزىل جوسامەن بوياپ قويادى. تۇندە كىرىپ بارعان جىگىت جوساعا بويالىپ قالعانىن ادبەن تاڭەرتەڭ جەرگە ءتۇسىپ كەلە جاتىپ بايقايدى. ول كيىمىن شەشىپ لاقتىرىپ جىبەرىپ، ۇيىنە ىشكى كيىمدەرىمەن بارادى. مۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە مەشىتتىڭ ۇستىنە شىعىپ وتىرعان مەدرەسەننىڭ ءبىر مولداسى كورىپ اسىل كيىم حانزادانىڭ كيىمى بولعان سوڭ الىپ ءوزى كيىپ الادى. تاڭەرتەڭ حاننىڭ ۋازىرلەرى ەلدى تەكسەرگەندە قىزىل جوسا بولعان مولدانى ۇستاپ ولتىرمەكشى بولىپ، قالىڭ ەلدى جيناپ دارعا اسپاقشى بولادى. بالا مۇنى كورەدى دە حانعا ءوزى بارىپ:

— الداعى مولدانى نە ءۇشىن ولتىرمەكشى بولدىڭىزدار؟ قىزعا بۇل بارعان جوق، مەن بارىپ ءجۇرمىن، ولتىرسەڭىزدەر مەنى ولتىرىڭىزدەر! — دەپ حاننىڭ الدىنا ءوزى بارادى. حان مولدانى قويا بەرىپ «بالانى ۇستاپ دارعا اسىڭدار» دەپ بۇيرىق بەرەدى. سول كەزدە بالا:

— تاقسىر، مەن ولىمنەن قاشپايمىن، ءسىز ماعان بولەك شاتىر تىكتىرىپ، ءۇش ساعات كۇتىڭىز دە ءولتىرىڭىز، — دەپ جالعىز ءسوز وتىنەدى. حان بالانىڭ تىلەگى بويىنشا ۇلكەن شاتىر تىگىپ بەرىپ، ءبىر تويعىزىپ اپ، دارعا اسايىن دەپ وتىرعاندا بالا اعاش اتىن قالتاسىنان شىعارىپ قۇرادى دا، وڭ قۇلاعىن بۇراپ جىبەرىپ ۇشا جونەلەدى. ول ۇشقان بويىمەن قىزعا كەپ، قىزدى ەرتىپ ءوز ەلىنە قاراي بەت الادى. جولدا كەلە جاتقاندا قىز كەنەت قايعىرىپ، سانىن ءبىراق ۇرادى.

— نە، بولدى ساعان؟ — دەيدى بالا.

— قايدا كەتسەڭ، وندا كەت! كەتەرىڭدە مىنا ءبىر دوربا التىندى الا كەت، مەنىڭ ساعان بەرگەن انالىق جاساۋىم وسى بولسىن، — دەپ شەشەم ايتىپ ەدى. سول ءبىر دوربا التىندى ۇمىتىپ كەتىپپىن، — دەيدى. قايتا بارما دەگەنىنە كونبەي بالانىڭ اعاش اتىن سۇراپ كەيىن قايتادى. بالا شەكسىز-شەكسىز قۇمدا قالادى.

بالا قاشىپ كەتكەننەن كەيىن حان قىزىنا باس ءۋازىرىن جىبەرسە، قىز جوق بوپ شىعادى. بۇعان قايعىرىپ قاپالانعان حان قولىنا قىزى تۇسسە بۇرىنعى ايتتىرعان جەمەن دەيتىن حاننىڭ ۇلىنا تەز بەرىپ قويا بەرمەگەن ەكەنمىن دەپ وكىنەدى. قىز قايتادان ۇيىنە بارىپ تۇسكەن كەزدە حان قىزىن ۇستاپ الىپ، جەمەن حانعا حابار بەرەدى. جەمەن حاننىڭ ۇلى قالىڭ قول ەرتىپ شەرۋ تارتىپ شىقپاققا ازىرلەنەدى. جەمەن حاننىڭ ۇلى دايىندىق ۇستىندە بولا بەرسىن. ءبىز بالانىڭ جاعدايىمەن تانىسايىق.

ايتقان ۋاقىتىندا قىز كەلمەگەن سوڭ بالا يەن دالانى قاڭعىپ جاياۋ ءجۇرىپ كەتەدى. ادبەن شولدەپ-شارشاپ تالىقسىپ ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن، تۇسىندە اق بۋرىل شال اسامەن ءتۇرتىپ وياتىپ ايان بەرەدى:

— ەي، بالا، ەر جىگىت بۇلايشا جاتپايتىن، تۇر ورنىڭنان. وسىدان شىعىسقا قاراي ون شاقىرىم جەر جۇرسەڭ الدىڭنان الما باعى جايقالىپ ءوسىپ، بۇلبۇل قۇسى سايراپ تۇرعان باققا كەز بولاسىڭ، سوعان بارىپ جان شاقىر، — دەيدى. بالا ۇيقىسىنان ويانىپ الادى دا تۇسىندەگى كورگەن شالدىڭ ايتۋىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، ماۋە باققا كەز بولادى. سۋىن ءىشىپ، شىرىنىن جەپ وتىرىپ، ۇيىقتاپ قالادى. قايتا ويانسا باسىنا ەكى ءمۇيىز شىعىپ قالعان ەكەن. بالا ساسقالاقتاپ جىلاپ وتىرعاندا ءبىر شال كەلىپ بالادان ءجون سۇراپ، ابدەن تانىسادى. شال بالاعا جانى اشىپ:

— قاراعىم، ەر ادام كوز جاسىن كورسەتپەس بولار. كوز جاسىڭدى تىي. مەندە ءوزىڭ سياقتى جەتىم شال بولدىم. مىناۋ ءداۋدىڭ باقشاسى. مەن سول باقشانىڭ كۇزەتشىسىمىن. وسى ءداۋ مەنى الىپ كەپ باقشاسىن باقتىرىپ وتىر. ەگەر ءداۋ كەلىپ قالسا، سەنى جەپ قويۋۋى مۇمكىن، سوندىقتان تەز كەت. مىنا شىرىننىڭ جەرگە تۇسكەن قابىعىن جەسەڭ، باسىڭداعى ءمۇيىز ءتۇسىپ قالادى، — دەپ ءبىر ۋىس شىرىننىڭ قابىعىن بەرەدى. بالاعا ءبىر دوربا شىرىن سالىپ بەرىپ، وعان قوسا ءبىر ۋىس شىرىننىڭ قابىعىن بەرىپ، شال اتتاندىرىپ قويا بەرەدى. ءبىر جەرگە كەلىپ دەم الىپ وتىرعاندا سولتۇستىك باتىس جاعىنان قاپ-قارا قويۋ شاڭ قىعادى. بالا بۇل شاڭعا تاڭ بولىپ توسىپ وتىرعاندا الگى قويۋ شاڭ مەشىتكە كەلەدى. بۇل جاڭاعى جامەن حاننىڭ بالاسىنىڭ قولى ەكەن. بالا ءجون سۇراپ سالەم بەرگەندە ولار مۇنى مازاقتاپ تالكەك قىلادى. بالانىڭ دورباسىنداعى شىرىندى كورىپ حاننىڭ ۇلى سات دەپ جابىسادى.

— ەگەر ۇيىقتاپ قالاتىن بولساڭ، جەۋشى بولما. وندا پالەڭنەن اۋلاق! — دەپ باسىن الا قاشادى. «ءبىر ۋىس شىرىن جەپ، ءبىر كۇن ۇيىقتايتىن بوق مۇرىن بىرەۋ عوي، — دەپ وتىرمىسىڭ، — سەن، كانە، اكەل»، — دەپ تارتىپ جەيدى. حاننىڭ ۇلى شىرىندى ىشەدى دە بالبىراپ ۇيىقتاپ كەتكەندە ءمۇيىز شىعىپ قالادى. كۇيەۋدى ەرتىپ كەلە جاتقان باس ءۋازىر بۇعان قاتتى قىسىلادى. «ايەل الماقشى بوپ كەلە جاتقان كۇيەۋى مىنانداي كۇيگە تۇسكەندە الگى قىز قايتىپ بۇنى مەنسىنسىن» دەپ ىشتەي كۇيزەلەدى. ول قالىڭ نوكەرلەرىمەن ءسوز كەلىسىپ: «بۇنى وسى قالپىمەن كۇيەۋ قىپ اپارامىز دەسەك، ەل بەتىنە قاراعىسىز قىلادى. وسى ەرىپ كەلە جاتقان كوپتىڭ ءبىرىن حانزادالىققا تاڭدايىق تا، سونى كۇيەۋلەرىڭ دەپ كورسەتىپ قويىپ، ابدەن ەلگە بارعاننان كەيىن ءوز ايەلىن وزىنە الىپ بەرەيىك»، — دەپ كەلىسەدى.

قالىڭ قولدىڭ ىشىنەن جىگىت تاڭداسا، حانزادا كەيىپتى بىردە-بىر ادام شىقپايدى. قايتا الگى جولداعى ىلەسكەن بالا حانزادالىققا ابدەن جاراپ تۇرعان بالا ەكەن. اقىرى بالانى جالداپ الۋعا كەلىسەدى. بالا بىردەن كونە كەتەدى. جۇرت وتىرىپ قۇدانىڭ شاھارىنا كەلگەندە قۇدا-قۇداعيلارى الدىنان شىعىپ كۇتىپ الادى. وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن ىستەپ، قىزىن اتتاندىرماقشى بولادى. جىگىتتەن ايىرىلعان قىز ابدەن جۇدەپ، سۇزەكتەن تۇرعان ادامداي بەتىندە ەشقانداي قان ءسولسىز قالعان ەكەن. جەڭگەلەرى قىزدى كۇيەۋگە كورسەتەمىز دەپ الىپ كىرگەندە، قىز حانزادانىڭ ورىنىندا وتىرعان الدىڭعى ءوز عاشىعىن كورەدى دە سۇلىق تۇرىپ قالادى. ءدال وسى كەزدە بەتىنە ورتشە لاۋلاپ قان جۇگىرەدى. قىز بەن جىگىت ماۋقىن باسىپ ۋاعدا جاسايدى. اكەسى قۇراپ العان اتتى زاڭ تۇردە الماساڭ ءبىزدىڭ باعىمىز اشىلمايدى دەگەندى جىگىت قىزعا تۇسىندىرەدى. «اتتى العان سوڭ، مىنا، ءبىزدىڭ باس ۋازىرىمىزگە ءوز بەتىڭمەن كەلىپ شارت قوي. شارت قويعاندا: ەلىڭە بارعان سوڭ سارايدىڭ سىرتقى قاقپاسىنان كىرگەندە ءبىر ەلەگەن التىن، ءبىر ەلەگەن كۇمىس شاشسىن. ەكىنشى قاقپاسىنان كىرگەندە ەكى ەلەگەن التىن، ەكى ەلەگەن كۇمىس شاشسىن. ءۇشىنشى قاقپاسىنان كىرگەندە ءۇش ەلەگەن التىن، ءۇش ەلەگەن كۇمىس شاشسىن. ال حالىق وسىعان ايلانىسقان كەزدە العاشقى شاشۋ كەزىندە اعاش اتتى ماعان بەر. ەكىنشى شاشۋىندا اتتى مەن قۇرىپ ۇلگەرەمىن. ءۇشىنشى شاشۋىندا ەكەۋمىز ۇشىپ ۇلگەرەتىن بولامىز»، — دەيدى بالا.

اقىرى جامەن حاننىڭ ادامدارى ەلىنە كەلىندەرىن الىپ كەلەدى. ايتقانداعىداي جاڭاعى ءۇش قاقپادان وتكەندە جىگىت قىزدى الىپ قاشىپ، اسپانعا ۇشىپ تايىپ تۇرادى. بالا ەلىنە كەلە سالىسىمەن اكەسىنەن اعاش شەبەرىن سۇرايدى. حان ونى تۇرمەگە جاۋىپ تاستاعان ەكەن، ونى تۇرمەدەن شىعارتىپ، التىن-كۇمىسپەن سىيلاپ، ۇيىنە سالتاناتپەن قايتارادى. وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن ىستەپ، بارشا مۇراتىنا جەتىپتى.

---