InfoHub Logo

بۇرىنعى وتكەن زاماندا بۇلناي دەيتىن ەلدىڭ ءبىر پاتشاسى بولىپتى. پاتشانىڭ ءۇش ۇلى بار ەكەن. كارتەيگەن شاعىندا بالالارىنا جول كورسەتىپ جەر تانىتپاقشى بولادى ەكەن.

— قاراقتارىم، مەنىڭ ولەر شاعىم بولدى، كوزىمنىڭ تىرىسىندە ءۇش ۇلىم سەندەردى ءۇش رەت ساپارعا شىعارىپ، جەر تانىتايىن دەگەن ويىم بار ەدى، — دەپ ۇلكەن ۇلىنىڭ جانىنا قىرىق جىگىت نوكەر بەرىپ، سىرتقى حاندىقتاردىڭ ەل جەرىن ارالاتۋعا قويا بەرەدى. جول جۇرەر الدىندا حان ۇلكەن ۇلىنا:

— وسىدان ءبىر ايشىلىق جەردە ءشولقۇدىق دەيتىن جەر بار، بۇعان جولدا قونۋشى بولماڭدار. ودان ارعى جولدا وزدەرىڭنىڭ قالاۋلارىڭ ءبىلسىن، — دەيدى.

قىرىق جىگىت نوكەرىن ەرتىپ، قىلاڭ اتىنا، التىنمەن اپتاعان، كۇمىسپەن كومكەرىلگەن ەر توقىمىن سالىپ ۇلكەن ۇلى ءجۇنىس جولعا شىقتى. ءبىر ايشىلىق جول جۇرگەننەن كەيىن تال تۇستە اكەسى ايتقان ءشولقۇدىققا جەتەدى. ءجۇنىس جولداستارىنا كونبەي، اكەسىنىڭ ءسوزىن سىيلاماي، وسى قالاشىققا قونادى. قالا حالقى بۇلاردى ىستىق لەبىزمەن قارسى الىپ، قالانىڭ قازىرگى جاعدايىمەن تانىستىرادى. ول قالانىڭ حانى سانا دەگەن جاس سۇلۋ قىز ەكەن. ەرگە شىعۋ ءۇشىن جەر بەتىندەگى ادامداردىڭ بارىنە جاريا شاشادى ەكەن. كىمدە-كىم ساۋالىنا جاۋاپ بەرسە، سوعان تيمەكشى بولادى، جاۋاپ بەرە الماسا ونى ولتىرەدى ەكەن. ءجۇنىس بۇل جاعدايدى ەستىپ قىزعا كەلەدى. بۇدان بۇرىن تالاي جىگىتتەر، تالاي بوزداقتار سۇراعىنا جاۋاپ بەرە الماي، بۇل پانيدەن قايتىپتى.

وردانىڭ قىزمەتشىسى كەلگەن ءجۇنىستى قىزعا حابارلايدى. قىز ءجۇنىستى ورداعا ەنگىزۋگە ۇرىقساتىن بەرەدى. قىزدىڭ الدىندا جەتى پارەنجەسى بار ەكەن، سونىڭ تورتەۋىن اشىپ، ءۇش پارەنجەسىنىڭ ارجاعىنان كەلگەن ادامدارمەن كەزدەسىپ، ساۋالىن قويادى ەكەن. ورداعا كىرىپ كەلگەن ءجۇنىس ءۇش پارەنجەنىڭ ارجاعىندا وتىرعان قىزدى كورىپ تالىپ تۇسەدى. ءبىر ۋاقىتتا ارەڭ دەپ ەسىن جيىپ، قىزدىڭ ساۋالىن تىڭدايدى:

— گۇل سامىرىققا نە قىلدى، سامىرىق گۇلگە نە قىلدى؟ وسىنىڭ شەشىمىن ايت، ايتپاساڭ باسىڭ الىنادى؟ — دەيدى.

جىگىت ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ويلانىپ، شەشىمىن تابا الماي باسى الىنادى. جىگىتتىڭ قىرىق نوكەرى اتىن جەتەلەپ، ازالى كۇيمەن ەلىنە قايتادى. حان ەكىنشى ۇلى جۇكەيدى تاعى دا قىرىق جىگىت نوكەر بەرىپ، ءشولقۇدىققا قونبا دەپ وسيەتىن ايتىپ، ۇزاق ساپارعا اتتاندىرادى. جۇكەي دە اكەسىنىڭ ءسوزىن سىيلاماي، اعاسىنىڭ جولىمەن قىز قولىنان قازا تابادى.

حان ءۇشىنشى رەت ءۇشىنشى ۇلىن تاعى ۇزاق ساپارعا شىعارىپ، ءشولقۇدىققا قونبا دەپ وسيەتىن ايتىپ اتتاندىرادى. ءۇشىنشى ۇلى جاماعات ءشولقۇدىققا كەلىپ قونىپ، قىزدىڭ ساۋالىن سۇراپ كەزدەسەدى. قىز:

— گۇل سامىرىققا نە قىلدى، سامىرىق گۇلگە نە قىلدى؟ — دەيدى.

جاماعات قىزدان ون بەس كۇن ۋاقىت ۇلىقسات سۇرايدى. قىز قارسى بولمايدى. جاماعات قىزدىڭ شاھارىنان شىعىپ، وڭتۇستىك شىعىسىنداعى جالعىز بايتەرەكتىڭ تۇبىنە كەلىپ ۇيىقتاپ جاتقاندا، اق توندى، اق بۋرىل شال اسامەن ءتۇرتىپ وياتىپ:

— كوزىڭنىڭ وتى، كوڭىلىڭنىڭ نۇرى كۇشتى ەكەن، ىزدەگەن جولىڭدى تاۋىپ، جۇرەگىڭنىڭ سىزداعان جاراسىن جازايىن. وسى شىققان بەتىڭمەن وڭ قول جاعىڭدى الا جۇرە بەرسەڭ اق باستى، قۇزار شىڭعا تاپ بولارسىڭ. وسى شىڭدا جالعىز جالماۋىز كەمپىر ءومىر سۇرەدى. كەمپىر ۇڭگىردىڭ ءتۇبىن الا وتىرادى، سول كەزدە ەسىگىنەن كىرىپ بارىپ، «ارمىسىڭ، اياۋلى انا»، — دەپ وزىنەن بۇرىن سالەم بەر. سول كەزدە ول كەمپىر ساعان ءبىر ساداق، ءبىر قورجىن بەرەدى. ساداعىن اتا بەرسەڭ، كوزدەۋ-كوزدەمەۋىنە قاراماي وق بىتكەنگە تيە بەرەدى. ال قورجىنىنا قانداي دۇنيە سالسا دا سىيا بەرەدى. ول تولۋ دەگەن جوق. ودان ارعى جولىڭدى كەمپىر ءوزى كورسەتەدى، — دەيدى.

جاماعات ورنىنان تۇرادى دا، كەمپىرگە كەلىپ سالەم بەرەدى. كەمپىر:

— سەن ماعان سالەم بەرە كەلگەنىڭ ءۇشىن مەن سەنى جەمەيىن، ەگەر سالەم بەرمەسەڭ، بۇگىنگى اسىم سەن بولىپ ەدىڭ. ەندى مەنەن نە تىلەسەڭ دە ورىنداۋعا دايىنمىن، — دەيدى. جاماعات:

— گۇل سامىرىققا نە قىلدى، سامىرىق گۇلگە نە قىلدى؟ وسىنىڭ شەشىمىن ايتىپ بەرىڭىز؟ — دەيدى.

— قاراعىم، بۇنى مەن بىلمەيمىن، ساعان ءبىر سامۇرىق قۇس كومەك ەتەر، مىنا قورجىنمەن، ساداقتى ال! وسى تاۋدان اسىپ ورگە قاراي جۇرگەندە جەتى باستى ايداھار كەز بولادى. ونى مىنا قىلىشپەن جارىپ ءتۇس، — دەپ بالا جاماعاتتى اتتاندىرادى. كەمپىر بەرگەن قىلىشتىڭ ءجۇزىن ۋمەن سۋارعان ەكەن. جاماعات كەمپىر ايتقان جولمەن ءجۇرىپ كەلە جاتىپ تاعى ءبىر شىڭعا تىرەلەدى. شىڭنىڭ باسىندا ەكى بالاپاننىڭ شىرىلداعان داۋسى شىعادى. قاراسا شىڭدى ورلەپ جەتى باستى ايداھار ورمەلەپ بارادى ەكەن. جاماعات دەرەۋ ايداھاردىڭ الدىن كەس-كەستەپ تۇرا قالادى. سول كەزدە ايداھار جاماعاتتى جۇتىپ جىبەرمەكشى بولعاندا، قىلىشىن تىك ۇستاپ ايداھاردى جارىپ تۇسىرەدى. ءسويتىپ، سامۇرىقتىڭ بالاپانىن ءولىم اۋزىنان الىپ قالادى. سامۇرىقتىڭ ەكى بالاپانى جاماعاتتى قاناتىنىڭ استىنا جاسىرىپ قويادى دا، «ءبىزدىڭ انامىز كەلگەنشە ەشقايدا كەتپەڭىز، نە تىلەسەڭىز دە انامىز ورىنداۋعا دايىن»، — دەيدى.

ءبىر ۋاقىتتا قاتتى داۋىل سوعىپ، شىڭ سولق ەتكەندەي بولادى. ءدال وسى كەزدە سامۇرىق تا كەلىپ شىڭعا قونعان ەكەن. اناسى كەلگەن كەزدە بالاپاندارى:

— ءسىز وسى شىڭعا مەكەندەپ جۇمىرتقا شىعارعالى قىرىق جىل بولسا دا بىردە-بىر پەرزەنتىڭىز ەرىپ كورمەپتى. سەبەبى ونى انەۋ جاتقان ايداھار ءبارىن قۇرتقان ەكەن، — دەگەندە سامۇرىق تاڭ قالىپ: «بۇنى كىم ءولتىردى، سەندەردى كىم ولىمنەن قۇتقاردى؟» — دەپ سۇرايدى.

— اناجان-اي، جاقسىلىق قىلعانعا جاقسىلىق ەتەسىز بە، جوق، الدە وپا قىلعانعا جاقسىلىق ەتەسىز بە، ول ءسىزدىڭ ەركىڭىزدە. مىنا ءبىر ادامزات بالاسى ءبىزدى ولىمنەن قۇتقاردى، — دەپ بالانى بالاپاندارى اناسىنا كورسەتەدى. سامۇرىق قاتتى قۋانىپ، ومىردە يمەگەن ءور كەۋدەسىن ادام بالاسىنىڭ الدىندا ءيىپتى. بالانى ءۇش كۇن دەم العىزىپ جاتقىزىپ قويىپ، ودان كەيىن ءۇش كۇن اڭ اتتىرىپ، قورجىنىنىڭ ءبىر باسىنا سالعىزا بەرەدى. سول تاۋدا مەكەندەگەن اڭداردان ءۇش كۇن اتقاندا ەشبىرى قالماسا كەرەك. ءسويتىپ، قىز شاھارىنا شىققاننان بەرى ون كۇن وتەدى. سامۇرىق قورجىننىڭ ەكىنشى باسىنا ءبىر كولدىڭ سۋىن ءبىراق قۇيعىزىپ، قورجىنمەن جاماعاتتى يىعىنا وتىرعىزىپ الىپ:

— ءبىز وسىدان ۇشىپ وتىرىپ ەكى كۇن جۇرگەننەن كەيىن ەڭ الدىمەن تۇمان تەڭىزىنەن، ودان كەيىن وت تەڭىزىنەن، ودان كەيىن قان مەن ءىرىڭ تەڭىزىنەن وتەمىز. وت تەڭىزىنەن وتكەن كەزدە مەن وڭ جاعىما قاراعاندا ەت لاقتىر. سول جاعىما قاراعاندا سۋ لاقتىر. ءبىز ءۇستىپ ءۇش تەڭىزدەن وتكەن سوڭ ديۋلار شاھارىنا بارىپ تۇسەمىز.

ديۋلار ەلىنىڭ حانى سامىرىق دەگەن كىسىدەن، گۇلدىڭ سامىرىققا نە ىستەگەنى، سامىرىقتىڭ گۇلگە نە ىستەگەنىن سۇرا. سۇراعاندا، حان ۇلكەن مازاردىڭ ۇستىندە وتىرادى. سەن حاننىڭ جانىنا بارمايسىڭ. مازارعا شىعاتىن الپىس باسپالداق بار، جەردەن مازارعا قاراي ساناعانداعى بەسىنشى باسپالداقتا تۇرىپ سالەم بەرىپ سۇرا. ودان ءارى ءجۇرۋشى بولما. سامىرىق حان بولعان ۋاقيعانى ايتىپ بىتكەننەن كەيىن سەنى جەمەكشى بولادى. سول كەزدە ءوزىڭ كەيىن قاراي ىرشى. مەن سەنى قاناتىما قوندىرىپ الىپ، قاشىپ كەلەتىن بولامىن، — دەيدى سامۇرىق قۇس.

سامۇرىقتىڭ ايتۋى بويىنشا تۇمان تەڭىزىنەن ءوتىپ، وت تەڭىزىنە بارعاندا، وڭ جاعىنا قاراعاندا ەت، سول جاعىنا قاراعاندا سۋ لاقتىرا وتىرىپ، قان مەن ءىرىڭ تەڭىزىنە بارعاندا ەتى دە، سۋى دا تاۋسىلادى. ءىرىڭ تەڭىزىنىڭ ۇستىندە ۇشىپ بارا جاتقان كەزدە سامۇرىق وڭعا قاراعاندا جاماعات ءوزىنىڭ وڭ جاق قوڭ ەتىن كەسىپ لاقتىرادى. سولعا قاراعاندا ءوزىنىڭ سول جاق كوزىن ويىپ لاقتىرادى. ءسويتىپ، ديۋلار شاھارىنا جەتەدى. سامۇرىق جاماعاتتى جۇتىپ اپ قۇسىپ قالعاندا اياعىنا قوڭ ەت، ماڭدايىنا قايتادان كوز بىتەدى، جاراسى جازىلىپ كەتەدى.

جاماعات مازار الدىنداعى بەسىنشى باسپالداققا بارىپ سالەم بەرەدى دە، ونان ارمەن جۇرمەي تۇرىپ الادى. سامىرىق حان قانشا شاقىرعانىمەن العا قاراي ادىمداپ اياق باسپايدى. ەگەر ءبىر باسپالداق ورلەسە، ءولىم قازانىنا ءتۇسىپ كەتكەلى تۇر. جاماعات ۇندەمەگەن سوڭ سامىرىق حان: ماعان نە ءۇشىن كەلگەن بۇيىمتايىڭدى ايت، — دەيدى.

— و، ۇلى ءپىرىم! گۇل سامىرىققا نە قىلدى، سامىرىق گۇلگە نە قىلدى؟ وسىنى ايتىپ بەرىڭىز؟ — دەيدى.

— ءجا، بالا تىڭدا! مەنىڭ اتىم سامىرىق، اكەم بۇل جەر جاھاننىڭ ۇلى ءامىرشىسى ەدى. مەن ەرجەتكەن سوڭ، جەر بەتىندەگى سۇلۋلاردان تاڭداپ گۇل دەگەن قىزعا قۇدالاستىردى. بۇل اي دەسە اۋزى بار، كۇن دەسە كوزى بار، ەشبىر ادام اۋىزبەن ايتىپ سۇلۋلىعىن ايتىپ جەتكىزە الماستاي قىز ەدى. مەن بۇنى الدىم. ەكەۋمىز العاش قوسىلعان كۇنى انت-سۋ ءىشىسىپ، بىر-بىرىمىزدەن باسقا ەش ادامنىڭ بەتىنە كۇلە قاراماۋعا انت ەتىستىك. وسىلايشا، ون جىل ءوتتى. ول دا، مەن دە ءبىر ادامنىڭ بەتىنە كۇلە قارامادىق. ون ءبىرىنشى جىلى گۇل مەنىڭ سول قول ۋازىرىممەن بايلانىس جاسادى. ەكىنشى رەت سول ءۋازىردىڭ وزىنەن كەيىنگى باۋىرىمەن بايلانىس جاسادى. بۇل جولى دا كەڭشىلىك ەتىپ، گۇلگە كەشىرىم ەتىپ، ءاعالى-ىنىلى ءۋازىردى ءولتىردىم. ءۇشىنشى رەتىندە سول ءۋازىردىڭ كەنجە ىنىسىمەن بايلانىس جاسادى. بۇل جولى ونى دا ءولتىرىپ، گۇلدى جەتى قابات تەمىردىڭ ىشىنە سالىپ قويدىم. انەۋ، بۇكشيىپ جاتقان، سول. مەن الدىمەن تاماقتى ادال يتىمە بەرەم، سودان قالعان جۋىندى-شايىندىنى وپاسىز گۇلگە بەرەم. وسىلاي بولعانىنا ءۇش جىل ءوتتى. ەندى ءتورتىنشى جىلىندا مەن ونىڭ تىرىدەي ەتىن جەيمىن، — دەدى.

سامىرىق حان وسىنى ايتىپ بولعان سوڭ جاماعاتتى ولتىرمەك بوپ «جەندەت!» — دەپ ايعاي سالادى. بارىنە الدىن الا دايىندالعان جاماعات كوزدى اشىپ جۇمعانشا كەيىن سەكىرەدى. سول كەزدە سامۇرىق قۇس جاماعاتتى ءىلىپ الىپ تايىپ تۇرادى. جولدا جالماۋىز كەمپىردىڭ قورجىنىن، ساداعىن، قىلىشىن وزىنە قايتارىپ بەرىپ، قىزعا كەلگەندە، ءدال ون بەس كۇن بولادى. جاماعات قىزعا كەلىپ، گۇلدىڭ سامىرىققا نە ىستەگىنىن، سامىرىقتىڭ گۇلگە نە ىستەگەنىن ايتىپ بەرەدى. شارت قويعان سانا قىز: «مەن ەندى ساعان تيەمىن»، — دەيدى.

— جوق، مەنىڭ ەكى اعامدى تىرىلتپەسەڭ، سەنى المايمىن، — دەپ جاماعات ۇيعارمايدى. قىز:

— ساعان ءۇش ءتۇرلى شارت قويامىن: ءبىرىنشى، ەكى اعاڭدى تىرىلتەمىن. ەكىنشى، ءبىز كەتكەن سوڭ مىنا شاھار بۇزىلىپ توپىراق بولادى، بۇنى ەش جانعا ايتۋشى بولما. ءۇشىنشى، مەنى ءقايتىپ العانىڭ تۋرالى ەش ادامعا ەشقاشان ايتپايسىڭ، — دەيدى دە، ءبىر ءۋازىرىن شاقىرىپ الىپ:

— وردانىڭ شىعىس جاعىنداعى باقشادان ءبىر ۋىس گۇل الىپ، وتقا جاعىپ، كۇلىن ماعان اكەپ بەر، — دەيدى. قىز ونى ەزىپ، ەم عىپ الىپ، جاماعاتتىڭ ەكى اعاسىنىڭ كەۋدەسىنە باسىن قويىپ، قىلىش شاپقان جەرىنە ايلاندىرىپ جاققان سوڭ، ەكى اعاسى ءتىرىلىپ شىعادى. قىز جەر قايىسقان قالىڭ قولىن ەرتىپ قالادان ۇزاپ شىعا بەرە اسكەرى كوككەپتەر بولادى دا، قالاسى توپىراققا اينالادى.

بۇل سانا باعاناعى گۇل قىزدىڭ ءسىڭىلىسى ەكەن. جاماعات ەكى اعاسىن ءتىرىلتىپ ەلگە بارعان سوڭ اكەسى قىرىق كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن ىستەپ، قاعاناعى قارىق، ساعاناعى سارىق بولادى. كەلىن كەلگەن سوڭ، كۇن وتكەن سايىن جاماعات بايىپ، باعى ورلەپ، داۋلەتى ارتادى.

كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە جاماعات ءوزىنىڭ تەل قوزىداي بىرگە وسكەن دوسىنا سانانى قالاي العاندىعىن ايتىپ قويادى. سانا جاماعاتقا ءبىر تەمىر شاقاي، ءبىر تەمىر تاياق ىستەپ بەرەدى دە:

— ءجا، دوستىم، ءبىز بىرىگىپ ءومىر سۇرە المايتىن بولدىق، ءوز وبالىڭ وزىڭە، مىنا تەمىر تاياق پەن تەمىر شاقاي قۇم ەلەك بولعان كەزدە مەنى ىزدەپ تاباسىڭ، ودان بەرى تاپپايسىڭ! — دەيدى دە كوك كەپتەر بولىپ ۇشىپ كەتتى. جىگىت سانانى ارتىنان تاعى دا ىزدەپ كەتتى. ءالى حابار جوق. مەندە وسى ارادا ءالى توسىپ وتىرمىن.

---