InfoHub Logo

بار ەكەن دە، جوق ەكەن، اش ەكەن دە، توق ەكەن. ەرتەگىم ەرتەك ەكەن، ەشكىلەرى بورتە ەكەن، قىرعاۋىلى قىزىل ەكەن، قۇيرىعىنىڭ ءجۇنى ۇزىن ەكەن، مۇزعا مىنگەن ەكەن، بۇتى توڭعان ەكەن.

وتكەن زاماندا بip پاتشا بولىپتى. ونىڭ ءبىر دە بالاسى بولماعان ەكەن. بip كۇنى ۋايىمداپ وتىرعاندا yءازipi كەلىپ: «ەي، پاتشام، نەگە قاپا بولاسىز؟» — دەپتى.

سوندا پاتشا ايتىپتى:

— مەنىڭ ءبىر دە بالام جوق، ونى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. مەن ءولىپ كەتسەم، مەنىڭ ورنىمدى كىمدەر بيلەيدى؟ — دەگەندە yءازipi بip كىتاپقا كاراپ ايتىپتى:

— ءسىزدىڭ قاتىنىڭىز جۇكتى، توعىز اي، توعىز كۇن دەگەندە بip ۇل تۋادى. ول ۇلىڭىزدىڭ اتىن جاقانشا قوياسىز، — دەپتى. ايتقانىنداي، توعىز اي، توعىز كۇن دەگەندە بالا تاۋىپتى. بالاسى جاقانشا بip كۇندە بipگe، eكi كۇندە eكiگe، ءۇش كۇندە ۇشكە، ceگiز كۇندە سەگىزگە كىرىپتى. جاقانشانى مولداعا بepiپتi. بip ايدا «اپتيەكتى» تاۋسىپتى. ون تورتكە كەلگەندە قۇراندى جاتتاپتى. ودان سوڭ اڭشىلىققا ۇيرەتىپتi. ون توعىزعا كەلگەندە جۇرتتى جيناپ، توي قىلىپ، ءوزىنىڭ ورنىنا پاتشا قىلىپتى. بip كۇنى جاقانشا قىرىق ۋازىرىمەن اڭعا شىعىپتى. ەشنارسە اتا الماستان قايتىپ كەلە جاتسا، ءۇستى-باسى قوڭىراۋلى بip التىن كيىك جولىعىپتى. ونى قىرىق ۋازىرىمەن قامالاپ تۇرىپ، جاقانشا ايتىپتى:

— ەگەردە وسى كيىك كىمنىڭ ءۇcتىنەن قارعىپ كەتسە، ونى سول ادام ءوزi بارىپ ۇستاپ كەلەدى، — دەپتى.

كيىك جاقانشانىڭ ايتقان cءوزiنe ءتۇciنiپ، جاقانشانىڭ ۇستىنەن قارعىپ كەتىپتى. سوندا جاقانشا ايتقان سەرتىمنەن تايمايمىن دەپ، ارتىنان كۋالاپ كەتىپتى. ول كيىك بip دارياعا قارسى ۇشىراپ، داريادان ءجۇزiپ كەتىپتى. جاقانشا نە قىلارىن بىلمەي، الاڭداپ تۇرسا، بip بالىقشىنىڭ قايىعى جولىعىپتى. قايىقتى الىپ مىنەيىن دەپ جاتقاندا التى yءازipi ارتىنان كەلىپتى. جاقانشا قايىققا وتىرا بەرگەندە التى ءۋازipi بipگe ءمىنىپ جۇرە بەرەدى. داريانىڭ ارعى جاعىنا ءوتiپ، جان-جاعىنا قاراسا، كيىك شارشاپ، ءتىلى سالاقتاپ ەنتىگىپ جاتقاندا، جاقانشا بارىپ قىلىشپەن سالىپ قالىپ، ورتاسىنان قاق ءبولىپ، كيىكتى الىپ، قايىققا سالىپ، داريانىڭ ورتاسىنا كەلگەندە جاڭبىر جاۋىپ، داريا تاسىپ، قايىعىمەن اعىپ كەتە بارىپتى. الىستان بip تاۋ كورىپتى. قاسىنا جاقىنداپ، سول جەرگە ءتۇسىپتىداعى، eكى ءۋازىرىن جىبەرىپتى، «بارىپ قارا، نە بار» دەپ. ءۋازipi بارىپ قاراسا، ءارتۇرلى جەمىستەر كوپ ەكەن. جەمىستەن بىرەۋىن الىپ جاتقاندا جارتى باستى ادام كورىپتى. ول ادام ءوزىنىڭ تىلىنشە باقىرىپ سويلەپتى. ءبىرازدىڭ اراسىندا جارتى باستى ادام كوبەيىپ كەتىپتى دە، بۇلارعا تاس اتا باستاپتى. بۇلار قايىعىنا ءمىنىپ قاشا بepiپتi. قاشىپ بارا جاتقاندا تاعى بip تاۋ كورىپتى. ول تاۋدىڭ توبەسىندە بip التىن قورعان كورىپتى. سول جەرگە تۇسە سالا، بۇلار قورعانعا كىرىپتi. Kipiپ قاراسا، بip پاتشانىڭ تاعى كورىنەدى. بۇلار شارشاپ كەلىپ، سول جەرگە ۇيىقتاپ قالىپتى.

بip مەزگىلدە ويانسا، جان-جاعىنىڭ ءباpi قويانعا تولىپ قالىپتى. بۇلار تاڭ قالىپتى. بip قويان كەلىپ ايتىپتى:

— ءبىزدىڭ ءبىر دە پاتشامىز جوق. سەندەردى جىبەرمەيمىز. بiزگe پاتشا بولاسىڭدار! — دەپتى. بۇلار «بولايىق»، — دەپتى.

قوياندارعا پاتشا بولىپ جۇرە بepeدi. بip كۇنى اڭعا شىقپاقشى بولىپتى. اڭعا شىعىپ، بip توعايعا كەلىپتى، ول توعايداعى زياندى ۇلكەن اڭدار ۇمتىلا بەرگەندە مىلتىعىمەن باسىپ سالىپتى. اڭداردىڭ ولگەنى ءولىپ، قالعانى قاشىپ كەتىپتى. بip جەردە جازۋى بار ۇلكەن تاس كورىپتى. وقىپ قاراسا: «كۇنشىعىسقا بارساڭ، ۇلكەن اڭدار كوپ، سولتۇستىككە بارساڭ، ديۋلار كوپ، كۇنباتىسقا بارساڭ، ۇلكەندىگى قويانداي قۇمىرسقالار كوپ. وڭتۇستىككە بارساڭ، جەزتىرناق سياقتىلار كوپ»، — دەپتى. بۇلار اڭ-تاڭ بولىپ ويلانىپتى. ۋازىرلەرى ايتىپتى:

— ءتورت جاعىمىزدىڭ تورتەۋى دە زياندى نارسە ەكەن. ەندى تەزدىكتەن قاشپاساق بولمايدى، — دەپتى. جاقانشا ايتىپتى: كۇنباتىسقا قاشساق قۇتىلارمىز، — دeپتi. سول كۇنى جاقانشالار اراقتى كوبەيتىپ، قويانداردى ابدەن ماس قىلىپتىداعى، جەتەۋى جاقسى جەتى اتقا ءمىنىپ قاشىپتى. كۇندىك جەرگە بارعاندا قوياندار ارتىنان ءبىلىپ قالىپ، قۋىپتى. جاقانشالار بip توبەگە شىعىپ قاراسا، قوياندار مەن قۇمىرسقالار ۇرىسىپ جاتىر ەكەن. بۇلار «پالەدەن» قۇتىلدىق پا» دەپ، كەتە بepiپتi. ءسويتىپ، كەلە جاتقاندا التى ءۋازىردىڭ اتى بولدىرىپ، ارام ءولىپ، وزدەرى اشتان ءولىپتى. جاقانشانىڭ جالعىز ءوزi قالىپتى. اقىرىندا جاقانشانىڭ اتى دا ءولىپ، قارا باسى قالىپتى. بipaز جۇرگەن سوڭ الدىنان داريا شىعىپتى. داريانىڭ ارعى جارىنان بip تاۋ كوpiپتi. جاقانشا داريادان ءجۇزىپ وتپەكشى بولىپ شەشىنىپ جاتقاندا بip ادام تۇرىپ ايقايلاپ سويلەپتى. «بۇل داريادان ءجۇزىپ وتە المايسىڭ. ەرتەڭ سۋى قۇريدى، ەرتەڭ ءوت»، — دەپتى. ونىڭ ايتقان ءتىلىن الىپ سول جەردە جاتىپتى. ەرتەڭىنە ويانىپ قاراسا، سۋى قۇرىپ قالىپتى. داريادان ءوتiپ قالاعا بارادى. بارسا، ادامداردىڭ جارتىسى قاتىپ قالىپتى. جاقانشا بip ادامنان سۇراپتى:

— ادامدارىنىڭ جارتىسى نەگە قاتىپ قالعان؟ داريا بip كۇن اعىپ، بip كۇن اقپايتىنى نeci؟ — دەپتى. سوندا الگى ادام ايتىپتى:

— كاپىرلەر كۇندە بالىق اۋلاي بەرەدى. جۇما كۇنi بالىق اۋلاما دەسە دە، تىڭداماي اۋلاي بەردى. سودان كەيىن سۋى بip كۇن قۇرىپ، بip كۇن اعىپ، ادامى بip كۇن قاتىپ، ءبىر كۇن ءتىرىلىپ جۇرەتىن بولعان، — دەيدى.

جاقانشا سۇراپتى:

— مەن بۇل جەردە كۇن كورە الامىن با؟ — دەپتى.

— كۇن كورە الاسىڭ.

— بازار قاشان بولادى؟ — دەپتى.

— بازار ەرتەڭ بولادى، — دەپتى.

جاقانشا ەرتەڭىنە بازارعا بارىپ وتىرسا، بipey جار شاقىرىپ ءجۇر: «بip ساعات جۇمىسىمدى icتەگەن ادامدى قىرىق كۇن باعامىن، قىرىق كۇن التىن بەرەمىن»، — دەپ. جۇرتتار ceنبeپتi، سەنسە دە، بارماپتى.

جاقانشا:

— مەن ىستەيمىن! — دەپتى. «جۇرە عوي بالام»، — دەپ الىپ كەتىپتi. Kipiپ بارسا، بip پاتشا وتىر، بip جاعىندا قىزى، بip جاعىندا كەلىنى.

— كەلە عوي، بالام، ءمۇساپىر ەكەنسىڭ، — دەپ قاسىنا وتىرعىزىپ جاقانشاعا اۋقات بepiپ، قارنىن توقتاپ، ءۇcءتىن تازالاپ، كيىندىرىپ، قىرىق كۇن باعىپتى. Kءۇنi بىتكەن سوڭ:

«بالام ەندى بip ساعاتتىق جۇمىسىڭدى icتe»، — دەپتى.

جاقانشا:

— بولادى ىستەيىن، — دەپتى.

جاقانشاعا بip ات مىنگىزىپ، پاتشانىڭ ءوزi بip ات ءمىنىپ، yءازipi بip ات ءمىنىپ، جىلقىنى سويىپ الىپ، بip تاۋدىڭ ەتەگىنە كەلىپتى. جاڭاعى جىلقىنىڭ سويعان تepiciن كوpceتiپ، جاقانشاعا ايتىپتى:

— سەن وسىنىڭ iشىنە كipiپ جات، نە بىلسەڭ، نە ءتۇس كورسەڭ ماعان ايتاسىڭ، — دەپتى.

— بولادى! — دەپ ىشىنە كىرىپ جاتىپتى. بip نارسە كوتەرىپ تاستاعانداي بولىپتى. جاقانشا باسىن شىعارىپ قاراسا، تاۋدىڭ توبەسىنە قۇستار شىعارىپ تاستاپتى. جاقانشا پاتشاعا ايتىپتى:

— ەندى مەن قايتىپ تۇسەمىن! — دەپتى.

سوندا پاتشا ايتىپتى:

— سەن تاۋداعى تاستى بepi تاستاي بەر، — دەپتى. جاقانشا ابدەن تاستاپ بولعان سوڭ، «بولدى» — دەپ، تۇيەگە ارتىپ الىپتى.

— ەندى ceنi بiز تۇسىرمەيمىز، سول جەردە قالاسىڭ، — دەپتى. پاتشا تاۋدىڭ باسىنان التىن ءتۇcipeءتىن مىستى الىپ كەتەدى ەكەن. جاقانشا جىلاپ، تاۋدى كەزىپ قاراسا، جان-جاعىندا ءولiپ جاتقان ادامداردان باسقا ەش نارسە كورمەپتى. جاقانشا جىلاپ، بip جەردە ۇيىقتاپ قالسا، تۇسىندە بipey كەلىپ ايتىپتى:

— وڭ جاعىڭا قاراي دومالاساڭ، قۇتىلىپ كەتەciڭ! — دەپتى. جاقانشا ويانىپ، وڭ جاعىنا قاراي دومالاپتى، دومالاپ جەرگە تۇسكەن سوڭ، قول-اياعى شىققان، جارىلعان جاقانشا جىلاپ، ارەڭ كەلە جاتسا، بip قۇدىق كەز كەلىپتى. ول قۇدىققا شومىلىپتى. Ycتi-باسىنىڭ ءباpi — شىققان، جارىلعان جەر جازىلىپ، باياعىداي بولىپتى. جاقانشا ءجۇpiپ كەتە بepiپتi. الىستان بip التىن قورعان كورەدى. جاقانشا ءجۇرىپ بارىپ، قورعاننىڭ iءشىنe كipiپ قاراسا، قۇستىڭ پاتشاسى وتىر دەيدى. باس جاعى ادامنىڭ باسىنا ۇقساپتى. قۇستىڭ پاتشاسى ايتىپتى:

— بالام، سەنى جەل ۇشىرىپ كەلدى مە، سۋ اعىزىپ كeلدi مە؟ — دەپتى. جاقانشا باسىنان وتكەننىڭ ءبارىن ايتىپ بepiپتi.

قۇستىڭ پاتشاسى ايتىپتى:

— ايتپەسە، مەن سەنى ەرتەڭ بip قۇسقا مىنگىزىپ، ەلىڭە جىبەرەيىن، — دەپتى جاقانشا قۋانىپ: «جارايدى»، — دەپتى.

بip قۇس — پاتشاسىنا قاعاز الىپ كەپ بepiپتi. قاعازدى وقىپ قاراپ پاتشا:

— مەنىڭ اعام توي قىلماقشى ەكەن. مەنى سوعان شاقىرىپتى. ساعان قىرىق سارايدىڭ كىلتىن بepiپ كەتەمىن. قايسىسىن قالاساڭ، سونىسىن اشىپ، تاماشا قىلىپ جۇرەرسىڭ، — دەپتى. — مەن ءۇش كۇندە كەلەمىن، وتىز توعىزىن اش، ارتىنداعى بipeyiن اشپا. اشساڭ، باسىڭ پالەگە قالادى، — دەپتى.

«سارايدىڭ ءباpiن اشىپ تاماشا قىلىپ ءجۇر دەپ، ال مىنا سارايدى نەگە اشپا دەدى ەكەن! — دەپ ويلاپتى جاقانشا.

«سونى بip اشىپ كورەيىن»، — دەپ اشسا، بip ۇلكەن سۋ، بip جاعىندا تاق، بip جاعىندا التىن شىلاپشىن، بip التىن ءشومىش تۇر. جاقانشا جاسىرىنىپ جاتىپتى. بip كەزدە ءۇش قۇس كەلىپتى.

ۇلكەنى ايتىپتى:

— ادام يci شىعادى، — دەپتى.

ورتانشىسى ايتىپتى:

— راس، اپا، شىعادى، — دەپتى.

كىشكەنەسى ايتىپتى:

— شىقسا، نە قىلادى دەيسىڭ، — دەپتى.

Yشeyi ءۇش سىلكىنىپ، ءۇش قىز بولىپتى. سۋعا ءتۇسىپتi. جاقانشا قىزداردى كورىپ، تالىپ قالىپتى. ءۇش كۇن وتكەن سوڭ قۇستىڭ پاتشاسى كەلىپتى. كەلىپ، سارايدىڭ ءبارىن قاراپتى، تابا الماپتى. سول سارايدا شىعار دەپ اشىپ قاراسا، اۋزىنان اق كوبىك اعىپ جاتىر دەيدى. تەزدەن ونىڭ اۋزىنا سۋ تامىزىپ، تiءرىلتىپ الىپتى.

جاقانشا ايتىپتى:

— ماعان سول قىزداردىڭ كىشكەنەسىن الىپ بەرەciز، — دەپتى.

پاتشا ايتىپتى:

— ول قىزدار جىلىنا بip رەت كەلىپ، شومىلىپ كەتەدى. ولار پepi بولادى. سەن ونى الامىن دەسەڭ، اڭدىپ جاتاسىڭ، ەندىگى كەلگەندە كiشكeنەسىنىڭ كيىمىن الىپ، جالىنسا دا بەرمەيسىڭ، — دەپتى.

جاقانشا: «بولادى»، — دەپ اڭدىپتى. ەكىنشى جىلى ءۇشeyi جانە كەلىپتى. جانە ۇلكەنى ايتىپتى:

— ادام يci كەلەدى، — دەپتى. ورتانشىسى ايتىپتى: «راس ايتاسىز»، — دەپتى. كىشكەنەسى: «نە قىلادى دەيسىڭ؟» — دەپتى. Yشەۋى ءۇش سىلكىنىپ، سۋعا ءتۇسىپتi. كىشكەنەسىنىڭ كيىمىن كيىپ الىپ، بەرمەپتى. Eكەۋi تالاسىپ تۇرعاندا پەرىنىڭ ەكi اپاسى ۇشىپ كەتىپتى. پاتشا كەلىپتى. پاتشاعا قىز جالىنىپتى. پاتشا:

— بولمايدى، ەكەۋىڭدى قوسىپ قويامىز، — دەپتى.

— بولادى، — دەپ كونىپتى.

پاتشا جاقانشانىڭ ءوزىن شاقىرىپ الىپ، ايتىپتى.

— سەن مىنا كيىمدى قاشان بip بالا تۋماعانشا بەرمەگىن، — دەپ. پاتشا بip ۇلكەن قۇستى شاقىرىپ الىپ ايتادى:

— مىنا ەكەۋىن ەلىنە الىپ بارىپ، تاستايسىڭ — دەپتى. Ycتىنە مىنگىزىپ الىپ، ەلىنە الىپ بارىپ تاستاپ، قۇس قايتىپ كەتەدى. Eكeyi اتاسىنىڭ تاعىنا بارادى. اتاسى قۋانىپ: «بالام كەلدى، — دەپ ەلىن جيىپ، توي قىلىپتى. بip كۇندەرى جاقانشا ءوز كيىمىن كيىپ، قىزدىڭ كيىمدەرىن بip تەمىp ساندىققا سالىپ قويىپتى. بip كۇنi قىز ءۇيدى سىپىرىپ جۇرگەندە كيىمنىڭ ءيسىن ءبىلىپتى. ساندىقتا ەكەنىن ءبىلىپ، ساندىقتى اياعىمەن بip تeyiپ بۇزىپ، كيىمىن كيىپ، بip سىلكىنىپ، قۇس بولىپ، ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعىپ، جاقانشانى كۇتىپ وتىرىپتى. بip مەزگىلدە جاقانشا كەلىپتى

— جاقانشا، مەن كەتتىم، — دەپ ۇشىپ كەتىپتi. جاقانشا سول جەردە تالىپ قالىپتى. اتاسى جۇرتتى جيىپ:

— وسى بالامدى كىم جازىپ بەرسە، باستان اياعىنا دەيىن التىن شاشامىن، — دەپتى. سوندا بip ادام ايتىپتى:

— قىرىق پاتشانىڭ، قىرىق بايدىڭ قىزى كەلىپ، ولەڭ، ايتسا، سوندا تۇزەلەدى، تۇرەگەلەدى، — دەپتى. سوندا دا جاقانشا تۇزەلمەپتى، تۇرەگەلمەپتى. سونىڭ اراسىندا ەلىنە جاۋ كەلىپ قالىپتى. پاتشا ەكى مىڭ اسكەرىمەن ۇرىسقا شىعىپ كەتىپتى. جاقانشاعا بip مەزگىلدە جان كipiپ، eciن جيىپ، تۇرەگەلەيىن دەپتى. تۇرەگەلىپ، بip yءازipiن ەرتىپ ۇرىسقا كەتەدى. بip جەرگە كەلىپ، yءازipمeن eكeyi دەم الىپ، ۇيىقتاپ قالىپتى. جاقانشا ويانىپ:

— مەن ۇرىسقا بارعاندا نە بىتىرەمىن، — دەپ ويلانىپتى دا، «مەن قىزعا بارايىن» دەپ، قىزعا قاراي ءجونeلiپتi. جاقانشا بipنەشە كۇننەن سوڭ، باياعى قۇستىڭ پاتشاسىنا بارىپتى. باسىنان وتكەنىن ايتىپتى. سوندا قۇستىڭ پاتشاسى ايتىپتى:

— مەن بىلمەيمىن، مەنىڭ اعام بار، سول بىلەدى. مەن اعاما قاعاز جازىپ بەرەمىن، — دەپ. قاعاز جازىپ بepiپ، بip قۇسىن شاقىرىپ الىپ مىنگىزىپ جىبەpiپتi. بipنeشe كۇننەن سوڭ پاتشانىڭ اعاسىنا بارىپتى. پاتشانىڭ اعاسى قاعازدى وقىپ كەرىپ: «مەن بىلمەيمىن، قۇستارىمنان سۇراپ قارايىن»، — دەپ قۇستارىنان سۇراپتى. قۇستارىنىڭ iشىنەن بip اق، كاpi قۇس ايتىپتى:

— مەن كىشكەنە كۇنىمدە مەنىڭ اكەم تاماق ىزدەپ كەتكەندە پەرىلەر ۇستاپ قالىپ ەدى، — دەپتى.

سوندا قۇستىڭ پاتشاسىنىڭ اعاسى ايتىپتى:

— ايتپەسە، سول اكەڭدى ۇستاپ قالعان جەرىنە الىپ بارىپ تاستا، — دەپتى.

— بولادى! — دەپ، ۇستىنە مىنگىزىپ الىپ بارىپ تاستاپتى.

جاقانشا اي دالادا جالعىز ءوزi قاڭعىرىپ قالىپتى. سول كەزدە قاشىپ كەتكەن پepi قىز ۇيىنە كەلىپ جەتىپتى. سوندا پepi قىزدىڭ اكە-شەشەلەرى ۇرىسىپتى:

— سەن سونداي بip پاتشانىڭ بالاسىن تاستاپ كەلگەنىڭ بولا ما؟ — دەپ. پەرىنىڭ اكە-شeشeci ەكى ءجۇز پepi جيناپ، «سول بالانى تاۋىپ كەلىڭدەر»، — دەپتى.

— بipeyi بارىپ باياعى قاڭعىرىپ جۇرگەن جاقانشانى كوpiپ، اتىن سۇراپ ءبىلىپ، «شاقىرعان ادام سەن ەكەنسىڭ»، — دەپ، پەرىنىڭ ۇيىنە الىپ كەلىپ، توي قىلىپتى. سودان پەرىلەردى جيناپ، قىز بەن eكeyi eكi ءجۇز پەرىمەن جاقانشانىڭ ەلىنە كەلسە، اتاسى باياعى جاۋمەن ۇرىسىپ جاتقان ەكەن. جاقانشا eكi ءجۇز پepiگe ايتىپتى:

— اناۋسى مەنىڭ اتامنىڭ ءاcكepi، اناۋ كەلگەن جاۋ، — دەپتى. Eكi ءجۇز پepi جاۋعا ۇرىسقا شىعىپتى. جاۋدىڭ ءبارىن قيراتىپ جىبەرىپتi. سونىمەن توي قىلىپ، جاقانشا پەرىنىڭ قىزىن الىپ، eلiنe كەلىپ، جاۋىن قىرىپ، اكەسى مەن ءوزi مۇرات-ماقساتىنا جەتىپتى.

---