اعايىندى كارامازوۆتار. II
رومان
ءىى
اۋدارعان نياز سىزدىقوۆ
الەشا
I
مايىتتەن ءساسىق ءيىس شىقتى
قايتىس بولعان يەروسحيموناح زوسيما ءپىراداردىڭ ءمايىتىن ونىڭ ءدىني اتاق-دارەجەسىنە ساي جەرلەۋگە ازىرلەدى. تاقۋالار مەن سحيمنيكتەردىڭ ءمايىتىن ارۋلامايتىنى ءمالىم. تاقۋا بىرەۋى قۇداي تاعالانىڭ قۇزىرىنا كەتكەندە (دەلىنگەن ۇلكەن جانازانامادا)، ارنايى بولىنگەن تاقۋا (ياكي وسى ىسكە تاعايىندالعان) ولىكتىڭ دەنەسىن جىلى سۋمەن عانا سۇرتەدى، بۇل ءۇشىن اۋەلى جۇمساق ىسقىشپەن (ياكي گرەك گۋبكاسىمەن) ولگەن كىسىنىڭ ماڭدايىنا، كەۋدەسىنە، قولى مەن اياعىنا، تىزەسىنە كىشكەنتاي كرەست سالادى". مارقۇمعا باعىشتالعان بۇل ءراسىمنىڭ ءبارىن پانسيي ءپىراداردىڭ ءوزى اتقاردى. ءمايىت سۇرتىلگەننەن كەيىن ولىككە تاقۋانىڭ كيىمىن كيگىزىپ، سىرتىنان مانتيامەن1 ورادى؛ بۇل ءۇشىن ەرەجە بويىنشا، مانتيانى كرەست تارىزدەندىرىپ وراۋعا لايىقتاپ ءبىراز تىلگىلەدى. باسىنا سەگىز قۇلاق كرەست سالىنعان باشلىق كيگىزدى. باشلىقتى قايىرىپ قويىپ، مارقۇمنىڭ بەتىن قارا جامىلعىمەن بۇركەدى. قولىنا حريستوستىڭ يكونىن ۇستاتىپ قويدى. وسىدان كەيىن ولىكتى تاڭ الدىندا تابىتقا (الدەقاشان دايىندالعان) جاتقىزدى. مارقۇمنىڭ تابىتىن كۇنى بويى قۇجىراعا (مارقۇم ءپىرادار تاقۋالار مەن جاي ءدىندارلاردى قابىلدايتىن ءبىرىنشى ۇلكەن بولمەگە) قويۋعا ۇيعارىلدى. ونىڭ يەروسحيموناح دەگەن اتاعى بولعاندىقتان، يەروموناحتار مەن يەرودياكوندار ونىڭ باسىندا تۇرىپ ءدىني ءبايىت جيناعى زابۋردى ەمەس، ال ءىنجىلدىڭ ءوزىن وقۋعا ءتيىستى ەدى. جانازادان كەيىن، ىلە-شالا يوسيف ءپىرادار ءىنجىلدى وقۋعا كىرىستى، كەيىن كۇن ۇزاققا جانە ءتۇنى بويى تاعى دا ءوزى وقۋعا تىلەك بىلدىرگەن پانسيي ءپىراداردىڭ بۇعان قولى بوسامادى؛ ول ءمىناجاتحانانىڭ يمامىمەن بىرگە الاڭداپ جۇرگەن ەدى، ويتكەنى ۋاقىت وتكەن سايىن ءبىر جاپاتارماعاي قوبالجۋ ونان بەتەر ءورشي تۇسكەن-دى. موناستىرداعى تاقۋالار دا، ونىڭ مەيمانحاناسى مەن شاھاردان توپ-توبىمەن اعىلىپ كەلىپ جاتقان جاي ءدىندارلار دا نەندەي ءبىر عاجايىپتى، قۇلاق ەستىمەگەن "عالامات" بىردەڭەنى كۇتكەندەي قاتتى ابىرجىعان. يمام دا، پانسيي ءپىرادار دا تىم مازاسىزدانعان جۇرتتى تىنىشتاندىرۋعا قال-قادارىنشا تىرىسىپ باقتى. كۇن ابدەن كوتەرىلگەن سوڭ، دەرتكە شيپاسى تيمەي قالماس دەگەن ۇمىتپەن وسى ءساتتى ادەيى كۇتكەندەي، شاھاردان كەيبىرەۋلەر ۇيلەرىندەگى ناۋقاستارىن، اسىرەسە جاس بالالارىن الىپ كەلە باستادى. بىزدە مارقۇم ءپىراداردى كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق قاسيەتتى اۋليە دەپ ساناۋعا جۇرتتىڭ ەشبىر كۇمانسىز ادەتتەنىپ كەتكەندىگى، مىنە، وسى ارادا بايقالدى. جانە دە كەلگەندەر استە تەك قارا حالىق قانا ەمەس-تى. وزدەرىنىڭ زور ءۇمىتىن ءدىندارلاردىڭ وسىنشاما اسىعىس تا ايقىن، تاعاتسىز دا باتىل بايقاتقاندىعى پانسيي ءپىرادارعا ەشبىر ءشۇباسىز قىزعىلىقتى كورىنگەن، ءبىراق ول مۇنى ىشتەي كوپتەن سەزىپ جۇرسە دە، تاپ بۇلايشا ويلاعانىنان الدەقايدا اسىپ تۇسەر دەپ كۇتپەگەن ەدى. كەيبىر تاقۋالاردىڭ مازاسىزدانعانىن كورگەندە، پانسيي ءپىرادار ولاردى: "اياق استىنان ءبىر عاجايىپ بولادى دەپ تەك بىلايعى جۇرت قانا ۇمىتتەنۋى مۇمكىن، ال بىزدەرگە بۇل استە جاراسپايتىن پارىقسىزدىق بولار ەدى"، — دەپ سوككەن ءدىندى. ءبىراق ونى تىڭداپ جاتقانى شامالى بولدى، ايتسە دە، وسىنشاما تاعاتسىزدانا كۇتۋدى ءدىندى ونىڭ ءوزى دە جاقتىرماي (ەگەر ءبارىن شىن ەسكە تۇسىرسەك)، مۇنى پارىقسىزدىق، جاي ابىگەرشىلىك دەپ ەسكەرىپ، ەشكىمگە سەزدىرمەي، ىشتەي، كوكىرەگىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ونى مويىنداماعانىنا قاراماستان، سولاردىڭ كۇتكەن نارسەسىن ونىڭ ءوزى دە كۇتسە دە جانە مۇنى وزىنە-وزى مويىنداي الماسا دا، وعان قۇلاق اسپاعانىن سەزگەندە پانسيي ءپىرادار كۇيگەلەكتەپ قالعان-دى. سولاي بولا تۇرسا دا، كەيبىرەۋلەردىڭ كوزىنە شالىنعانىن جانى جاقتىرماي قالعان سوڭ، ىشىندە ۇلكەن ءبىر تۇيتكىل تۋعىزعانداي سەزىنگەن ەدى. مارقۇمنىڭ قۇجىراسىنداعى ءيىن تىرەسكەن توبىردىڭ ىشىنەن، مىسالى، راكيتيندى، نەمەسە جىراقتان كەلگەن مەيمان — ءالى كۇنگە موناستىردا جۇرگەن وبدورسكىلىك تاقۋانى كورگەنىندە ولاردان جانى جەركەنگەن پانسيي ءپىرادار (بۇل ءۇشىن ول سول 1ساتتە-اق ءوزىن-وزى كىنالادى)، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇلاردىڭ ەكەۋىنە دە كەنەت كۇدىكتەنە قالدى؛ الايدا، بۇل ماعىنادا كوزگە تۇسكەندەر تەك ول ەكەۋى عانا ەمەس-تى. وبدورسكىلىك تاقۋا الابوتەن ابىگەر سەكىلدى؛ ونى كەز كەلگەن جەردىڭ بارىنەن كورۋگە بولاتىن ەدى: ول قايدا بولماسىن بىردەڭەنى سۇراستىرىپ، الدەنەگە قۇلاق تىگىپ، الدەقانداي ءبىر قۇپيانى اشاتىن ادامشا بىرەۋلەرمەن سىبىرلاسىپ قويادى. بەت الپەتى ابدەن شىدامى تاۋسىلعان، كۇتكەن عاجايىپتىڭ وسىنشاما كەشەۋىلدەگەنىنە ىزالانعان كىسىگە ۇقسايدى. ال راكيتين ءمىناجاتحاناعا قۇلقىن سارىدەن حوحلاكوۆا حانىمنىڭ ەرەكشە تاپسىرماسىمەن كەلىپتى، بۇل كەيىن ءمالىم بولدى. وسى ءبىر مەيىربان، ءبىراق كوڭىلشەك ايەل ۇيقىدان كوزىن اشار-اشپاستان ءپىراداردىڭ دۇنيە سالعانىن ەستىگەن سوڭ ءمىناجاتحانادا نە بولىپ جاتقانىن بىلۋگە ىنتىعادى، ءبىراق ءوزى وندا بارا المايتىن بولعاسىن وندا راكيتيندى جۇمساپ، وعان بولعان وقيعانىڭ ءبارىن بايقاۋدى، سوسىن شامامەن جارتى ساعات سايىن وندا نە بولىپ جاتقانىن تۇگەل حاتپەن دەرەۋ حابارلاۋدى تاپسىرادى. ول راكيتيندى جاستاردىڭ ىشىندەگى دىنگە سەنەتىنى، ەڭ تاۋپىقتىسى دەپ سانايتىن؛ ال راكيتين، ەگەر وزىنە تيتتەي پايدالى ەكەنىن سەزسە، كەز كەلگەن كىسىمەن جاناسا كەتىپ، ونىڭ كوڭىلىنەن شىعۋعا ماشىقتانعان جىلپوس بولاتىن. كۇنشۋاق، اشىق ەدى، كەلگەن ءدىندارلاردىڭ كوبى شىركەۋدىڭ اينالاسىنا جيىرەك قويىلعان، ءمىناجاتحانا اۋلاسىندا بىتىراپ جاتقان بەيىتتەردىڭ توڭىرەگىندە توپتالىپ تۇرعان-دى. پانسيي ءپىرادار اۋلامەن كەلە جاتىپ كەنەت الەشانى ويىنا الىپ، ونى كوپتەن، ءتىپتى وتكەن تۇننەن بەرى كورمەگەنىن ەسىنە ءتۇسىردى. سول-اق ەكەن، ءمىناجاتحانا اۋلاسىنىڭ ەڭ الىس تۇكپىرىندە، شارباققا تامان، ەرلىگىمەن اتى شىققان ءبىر ەرتەدە وتكەن تاقۋانىن بەيىتى باسىنداعى تاستا وتىرعان الەشانى كوزى شالىپ قالدى. ول ءمىناجاتحاناعا ارقاسىن بەرىپ، بەتىن شارباققا قاراتىپ، قۇلپىتاستى تاسالاي وتىر ەكەن. پانسيي ءپىرادار جاقىنداپ كەلگەننەن كەيىن ونىڭ ەكى الاقانىمەن بەتىن باسىپ، دىبىسىن شىعارماي، سولقىلداپ جىلان وتىرعانىن كوردى. پانسيي ءپىرادار ونىڭ توبەسىنەن تونە قاراپ تۇردى.
— جىلاما، بالام، سابىر ەت، دوستىم، — دەدى ول اقىرى كوڭىلى بوساپ، — مۇنىڭ نە؟ جىلاعانشا، قۋانبايسىڭ با؟ الدە سەن بۇل كۇن ونىڭ ومىرىندەگى ۇلىق كۇن ەكەنىن بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟ ءقازىر، ءدال وسى ساتتە ونىڭ شىبىن جانى قايدا جۇرگەنىن ميىڭا سالىپ كورشى!
الەشا جىلاعان ءسابيدىڭ جۇزىندەي ىسىنگەن بەتىنەن قولىن الىپ، ءپىرادارعا قارايىن دەپ ەدى، ءبىراق، ءلام دەمەستەن تەرىس اينالدى دا، بەتىن الاقاندارىمەن قايتا جابا قويدى.
— ءبىر ەسەپتەن جىلاعانىڭ دا ءجون شىعار، — دەدى پانسيي ءپىرادار ويلانىپ تۇرىپ، — حريستوستىڭ ءوزى شىعار سەنىڭ كوزىڭە جاس كەلتىرگەن. "ەگىلىپ جىلاعانىڭ قايعى-شەرىڭدى تارقاتىپ، ەلجىرەگەن جۇرەگىڭدى سەرگىتۋگە جاقسى بولار"، — دەدى تاعى دا الەشاعا سۇيسىنگەن كۇيى الىستاي بەرگەن ءپىرادار ىشىنەن، ايتسە دە، ول تەزىرەك كەتۋگە اسىققان-دى، ويتكەنى ونىڭ ءتۇرىن كورگەسىن، مۇمكىن، ءوزىم دە جىلارمىن دەپ قورىققان. ال، ۋاقىت وتە بەردى، موناستىرداعى عيبادات، مارقۇمنىڭ جانازاسى ءوز جونىمەن اتقارىلىپ جاتتى. پانسيي ءپىرادار تابىت باسىندا تۇرعان يوسيف ءپىراداردى اۋىستىرىپ، ودان قايتادان ءىنجىلدى ءوزى وقي باستادى. ءبىراق تۇستەن كەيىن، ساعات ءۇشتى سوقپاي، ەشكىم بۇلاي بولار دەپ كۇتپەگەن، بارشا جۇرتتىڭ ۇمىتىنە قاراما-قايشى، تاڭعالارلىق ءبىر وقيعا بولدى، وسىنىڭ الدىنداعى كىتاپتىڭ سوڭىندا مەن مۇنى ەسكەرتىپ وتكەن ەدىم، ەندى قايتالاپ ايتايىن، شاھارىمىز بەن ءبىزدىڭ كۇللى وسى ماڭاي بۇل وقيعانى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن وسى كۇنگە دەيىن ابىرجىپ ەسكە تۇسىرەدى. وسى ارادا ءوز تاراپىمنان مىنانى قوسا ايتۋىم كەرەك: جۇرتتى ابىگەرلەندىرىپ، ەلەڭدەتىپ قويعان، ال شىن مانىندە ماعىناسىز، بولماشى ءبىر وقيعانى ءتىپتى ەسكە العىم دا كەلمەيدى، ەگەر بۇل وقيعا الەشانىڭ جان دۇنيەسى مەن جۇرەگىنە، — ول اڭگىمەمنىڭ كەلەشەكتەگى باستى كەيىپكەرى بولسا دا، — بەلگىلى تۇرعىدان، تىم قاتتى اسەر ەتپەسە، ونىڭ كوكەيىندە كۇرت بەتبۇرىس، ءدۇر سىلكىندىرىلگەن وزگەرىس تۋعىزىپ قانا قويماي، ونىڭ اقىل-پاراساتىن بۇكىل ءومىر بويىنا جانە بەلگىلى ءبىر ماقساتقا ءبىرجولا باعدارلاماسا، مەن ونى، ارينە، اۋىزعا دا الماي-اق قويار ەدىم.
ەندى اڭگىمەمىزگە ورالايىق. تاپ، ساز بەرگەنشە مارقۇمنىڭ جەرلەۋگە ازىرلەنگەن ءمايىتى تابىتقا سالىنىپ، ءبىرىنشى، ياكي بۇرىنعى قابىلداۋ بولمەسىنە قويىلعاننان كەيىن تابىتتىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەندەر اراسىندا: تەرەزەنى اشۋ كەرەك بولار ما ەكەن؟ — دەگەن ساۋال تۋعان. ءبىراق الدەكىمنىڭ ءسوز اراسىندا جاي ايتا سالعان ساۋالىنا ەشكىم جاۋاپ قاتپاعان، ءتىپتى ەلەۋسىز قالعان دا، ال ەگەر، تەك كەيبىرەۋلەرى عانا مۇنداي ولىكتىڭ ءمايىتى بۇزىلىپ، ساسىق ءيىس شىعا باستايدى دەپ ويلاۋ بارىپ تۇرعان جوسىقسىزدىق، ساۋال يەسىنىڭ دىنگە سەنىمىنىڭ شالالىعى مەن پاتۋاسىزدىگى وكىنىشتى-اق (ەگەر مىسقىلداماسا) دەگەن ماعىنادا عانا، وندا دا تەك ىشتەرىنەن عانا ويلاۋى مۇمكىن ەدى. ويتكەنى وعان مۇلدە قاراما-قارسى بىردەڭە بولادى دەپ كۇتكەن-دى. ءسويتىپ، تۇستەن كەيىن كوپ كەشىكپەي ساسىق ءيىس سەزىلە باستاعان ەدى، قۇجىراعا كىرىپ-شىعىپ جاتقاندار مۇنى اۋەلى ءۇنسىز، تەك ىشتەي عانا اڭدادى، ءارقايسىسى ءشۇبالى ويىن ءتىپتى بىرەۋ-مىرەۋگە ايتۋعا دا باتپادى، الايدا ساعات ۇشكە تامان ول ءيىستىڭ كۇمانسىز، انىق بايقالىپ، بۇل تۋرالى سىبىس كۇللى ءمىناجاتحانا مەن وعان كەلگەن ءدىندارلارعا تۇگەل تاراپ، سول ساتتە موناستىرعا دا جەتىپ، ونداعىلاردىڭ ءبارىن قايران قالدىرىپ، اپ-ساتتە شاھارعا دا ءمالىم بولىپ، ءدىندارلارىن دا، دىنسىزدەرىن دە، ءبارىن تۇگەل ابىرجىتقان. دىنسىزدەر ماساتتانىپ قالعان، ال دىنشىلدەرگە كەلسەك، ولاردىڭ اراسىنان ءتىپتى دىنسىزدەردەن بەتەر قۋانعاندارى دا بولدى، ويتكەنى، اعۋالارىنىڭ بىرىندە مارقۇم ءپىراداردىڭ ءوزى ايتقانداي، "تاقۋانىڭ تۇعىردان قۇلاپ، ماسقارا بولعانىنا قۇمار عوي بۇل جۇرت". تابىتتان بىرتىندەپ شىققان ساسىق ءيىس ۋاقىت وتكەن سايىن قاتتىراق ءبىلىنىپ، ساعات ۇشكە تامان ءتىپتى انىق سەزىلىپ، ونان بەتەر اڭقىعان ەدى. ءبىزدىڭ موناستىردىڭ وتكەن تاريحىندا مۇنداي تاعاتسىزدانعان ەلىگۋشىلىك، باسقا ءبىر جاعدايدا ءتىپتى مۇلدە مۇمكىن ەمەس، تاقۋالاردىڭ اراسىندا بايقالعان تاپ مىناداي اقىلعا سىيمايتىن ەلىگۋشىلىك تالاي زاماننان بەرى بولماعان ەدى، كەرەك دەسەڭىز، مۇندايدى ەسكە ءتۇسىرۋ دە مۇمكىن ەمەس-تى. كەيىننەن، كوپ جىل وتكەن سوڭ دا، كەيبىر زەردەلى تاقۋالارىمىز سول كۇندى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تۇگەل ەسكە تۇسىرگەندە، سول ەلىگۋشىلىكتىڭ قالاي عانا سونداي جەلىگۋشىلىككە جەتكەنىنە تاڭعالىپ، جاعاسىن ۇستاعان. ويتكەنى، كوپشىلىكتىڭ كوز الدىندا ناعىز تاقۋالىق تىرشىلىك كەشكەن ءدىندارلار، قۇدايدان قورىققان ءپىرادارلار بۇرىن دا وتكەن عوي بۇل دۇنيەدەن؛ البەتتە، بارلىق ولىكتەر سياقتى، ولاردىڭ دا ءۇنسىز تابىتىنان ساسىق ءيىس اڭقىماي قويماعان، ايتسە دە، بۇل ەشكىمدى ەلىكتىرمەگەن، ءتىپتى تيتتەي دە مازالاماعان. ەرتەدە وتكەن تاقۋالاردىڭ ىشىنەن كەيبىرەۋلەرى تۋرالى ەستەلىكتەر ءبىزدىڭ موناستىردا دا ءالى كۇنگە ۇمىتىلماعان، اڭىزعا قاراعاندا، ولاردىڭ مايىتتەرى شىرىمەپتى دە، مۇنىڭ ءوزى تاقۋالاردىڭ كوڭىل-كۇيىندە سيقىرلى اسەرىن تيگىزىپ، كەرەمەت ءبىر جاراسىمدى، عاجاپ نارسە رەتىندە، ال ەگەر قۇداي قالاسا، ول مولالاردىڭ داڭقى كەلەشەكتە بۇدان دا اسادى دەپ ۇمىتتەندىرەتىن دۇنيە رەتىندە ەستەرىندە ساقتالىپتى. وندايلاردان اسىرەسە ءجۇز بەسكە كەلگەن اۋليە، ورازا ۇستاۋعا بەرىكتىگىمەن ءپالى كەرەمەت ۇندەمەستىگىمەن اتى شىققان ءپىرادار يوۆ تۋرالى ەستەلىك ۇمىتىلماعان، ول الدەقاشان، وسى عاسىردىڭ ونىنشى جىلدارىندا قايتىس بولىپتى، ونىڭ مۇردەسىن العاش كەلگەن ءدىندارلاردىڭ بارىنە ەرەكشە زور ىلتيپاتپەن كورسەتىپ، قانداي دا ءبىر ۇلى ۇمىتتەر جايىندا قۇپيا سىر عىپ ەسكەرتىپ وتەدى ەكەن. (پانسيي ءپىرادار ازاندا الەشانى وسى مۇردەنىڭ باسىندا كەزدەستىرگەن-دى.) ەرتەدە ولگەن بۇل قارت تاقۋادان باسقا، قايتىس بولعانىنا ونشا كوپ بولماعان اۋليە ءپىرادار يەروسحيموناح ۆارسونافيي قاريا تۋرالى ەستەلىك تە ءدىندارلاردىڭ جادىندا بولاتىن؛ زوسيم ءپىراداردىڭ الدىندا سول ۇستازدىق ەتكەن-دى، موناستىرعا كەلەتىن ءدىندارلاردىڭ ءبارى ونى كوزىنىڭ تىرىسىندە ءدارۋىش ساناعان ەدى. بۇل ەكەۋى جونىندە ولار تابىتتارىندا بەينە ءتىرى كىسىشە، بەت-جۇزى نۇرلانىپ جاتىپتى، مايىتتەرى يىستەنبەگەن كۇيى جەرلەنىپتى دەگەن اڭىز بار. ال كەيبىرەۋلەر ول مارقۇمداردىڭ دەنەلەرىنەن ءتىپتى قوش ءيىس اڭقىپ تۇرعان بولاتىن دەپ تە ەسكە الادى. الايدا، ءتىپتى وسىنشالىق اسەرلى ەستەلىكتەرگە دە قاراماستان، زوسيم ءپىراداردىڭ تابىتىنان بايقالعان مۇنداي بايىپسىز، قيسىنى جوق، قىساستىق قۇبىلىستىڭ شىن سەبەبىن ءتۇسىندىرۋ ءبارىبىر قيىن تۇسەر ەدى. ءوز باسىم بۇل ارادا تولىپ جاتقان باسقا جايتتار مەن ءتۇرلى سەبەپتەر ءبىر مەزگىلدە توعىسىپ، ءبارى بىرىگىپ اسەر ەتكەن شىعار دەپ توپشىلايمىن. ونداي سەبەپتەردىڭ ءبىرى، مىسالى، ءپىرادارلىقتى ناعىز زياندى جاڭالىق دەپ ەسەپتەپ، وعان قاس دۇشپانشا قاراۋ، موناستىرداعى كوپتەگەن تاقۋالاردىڭ ساناسىندا بۇل وشپەندىلىكتىڭ ءالى دە بەرىك ساقتالۋى بولدى. سونان سوڭ، ارينە، ەڭ باستىسى — مارقۇمنىڭ كوزى تىرىسىندە اۋليە سانالعاندىعىن، بۇعان ءتىپتى قارسىلىق بىلدىرۋگە مۇمكىن بولماعاندىعىن كورە الماۋشىلىق تا بار-دى. ويتكەنى مارقۇم ءپىرادار كوپتەگەن تاقۋالاردى وزىنە جاقىنداتقانمەن دە عاجايىپتارىنان گورى، ءوزىنىڭ ماحابباتىمەن تارتا ءبىلىپ، ونى ءپىر تۇتاتىنداردى توڭىرەگىنە توپتاستىرىپ قانا قويماي، ول ول ما، سونىمەن بىرگە بۇل ارقىلى موناستىرداعىلاردىڭ اراسىندا عانا ەمەس، ءدىندى بىلايعى جۇرت اراسىندا دا اۋەلى ءوزىنىڭ كۇندەۋشىلەرىن، ودان كەيىن قاس دۇشپاندارىن، سونان سوڭ اشىق، جاسىرىن جاۋلارىن تۋعىزعان-دى. مىسالى، ول ءتىرى پەندەگە قىساستىق قىلماسا دا: "ونى نەلىكتەن وسىنشاما اۋليە سانايدى؟" — دەۋشىلەر تابىلدى. وسى جالعىز ساۋالدىڭ ءوزى عانا، بىرتىندەپ قايتالانا كەلىپ، اقىرى، ناعىز تويىمسىز اشۋدى قاپتاتتى. مىنە، سوندىقتان مەن دە دەمى تاۋسىلعانىنا ءبىر كۇن وتپەي جاتىپ، ىلە-شالا ونىڭ دەنەسىنەن ساسىق ءيىس شىققانىن ەستىگەن سوڭ كوپتەگەن ادامدار قاتتى قۋانعان شىعار دەپ ويلايمىن؛ سونداي-اق ءپىرادارعا شىن بەرىلگەن، وسىعان دەيىن ونى قۇرمەت تۇتىپ كەلگەندەردىڭ ىشىنەن بۇل وقيعاعا قورلانىپ، ءوز تاراپىنان رەنىش بىلدىرۋشىلەر دە بولدى. ءىستىڭ جايى بىرتىندەپ بىلاي وربىگەن-دى.
ساسىق ءيىس سەزىلگەن كەزدە مارقۇمنىڭ قۇجىراسىنا كىرگەن تاقۋالاردىڭ مۇندا نەگە كەلگەنىن ولاردىڭ سىقپىتىنان-اق اڭعارۋعا بولاتىن ەدى. ولار ىشكە كىرىپ، از عانا تۇرعان سوڭ، ەسىك الدىنداعى توبىرعا قاۋەسەتتى راستاۋ ءۇشىن قايتا شىعىپ كەتىپ جاتتى. سىرتتاعىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى بۇعان مۇڭايىپ باسىن شايقاسا، ەكىنشىلەرى ىشتەگى قۋانىشىن ءتىپتى جاسىرعىسى دا كەلمەدى، بۇل ولاردىڭ جانارىنان جارقىلداعان ىزادان انىق بايقالعان. ءبىراق بۇل ءۇشىن ولاردى ەشكىم سوككەن جوق، سونداي-اق ەشكىم جىلى لەبىز دە بىلدىرمەدى، مۇنىڭ ءوزى قايران قالارلىق ەدى، ويتكەنى موناستىردا مارقۇم ءپىرادارعا شىن بەرىلگەندەرى قالاي دەگەنمەن كوپشىلىك بولاتىن؛ ايتسە دە، بۇل جولى ازشىلىقتىڭ ۋاقىتشا باسىم تۇسۋىنە قۇداي تاعالانىڭ ءوزى پۇرسات بەرسە كەرەك. كوپ كەشىكپەي قۇجىراعا سونداي تىڭشىلارىمەن بىرگە ازدى-كوپتى بىلىكتى دەگەن جاي ادامدار دا كەلە باستادى. قارا حالىقتان ءمىناجاتحانا قاقپاسىنىڭ الدىنا جينالعاندار كوپ بولسا دا، ىشكە كىرىپ جاتقانى از ەدى. قاۋەسەتتىڭ جۇرتتى ەلەڭدەتكەنى سونشالىق، ناق ساعات ۇشتەن كەيىن جاي ادامداردىڭ اعىلىپ كەلۋى كۇمانسىز كوبەيە تۇسكەن-دى. كەيبىرەۋلەرى، بالكىم، بۇگىن كەلەتىن نيەتى بولماسا دا، ءدىندى توبە كورسەتكىسى كەلمەسە دە، ەندى قاساقانا كەلىپ جاتتى، ولاردىڭ اراسىندا اجەپتاۋىر شەنى بارلارى دا بولدى. ايتسە دە، سىرتتاي سىپايى كورىنگەن ءتارتىپ ءالى بۇزىلعان جوق-تى، پانسيي ءپىرادار سۇستانعان كۇيى ءىنجىلدى ماقامىنا كەلتىرىپ، ەجىكتەپ، بەكەمدەپ وقي بەردى، تاڭعالارلىق قۇبىلىستى الدەقاشان سەزسە دە، سەزبەگەنسي بەردى. ءبىراق، مىنە، اۋەلى سىبىرلاعان، سوسىن بىرتىندەپ كۇشەيىپ، ءورشي تۇسكەن داۋىستار ونىڭ دا قۇلاعىنا شالىندى. پانسيي ءپىرادار كەنەت: "قۇدايدىڭ ۇكىمى، تەگى، ادامنىڭ ۇكىمىندەي بولماعانى عوي"، — دەگەن كەكەسىندى ەستىدى. بۇل سوزدەر العاشتا شاھارداعى ءبىر شەنەۋلىكتىڭ، جاسامىس، جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، وتە ءدىنشىل ادامنىڭ اۋزىنان شىعىپ كەتكەن ەدى، ءبىراق، ول ويىن داۋىستاپ بىلدىرگەندە، تاقۋالار ءبىر-بىرىنىڭ قۇلاعىنا باعانادان بەرى جىبىر-جىبىر سىبىرلاعاندى عانا قايتالاعان بولاتىن. تاقۋالار وسىناۋ كۇدەر ۇزگەن سوزدەرىن الدەقاشان ايتقان-دى، ەندى بارىنەن جامانى، سول سوزدەردى ەستىگەندە نەندەي ءبىر قۋانىشتىڭ تاسىعان سۋى مينۋت سايىن انىق سەزىلدى. سونسوڭ، كوپ كەشىكپەي، ءتىپتى جاي سىپايىگەرشىلىكتىڭ ءوزى بۇزىلۋعا اينالدى، ءسويتىپ بارلىعى سىرتتاي سىپايىسۋدىڭ قاجەتى نە دەۋگە حاقىسى بارداي سەزىندى. "بۇل نە حيكمەت، — دەدى تاقۋالاردىڭ كەيبىرەۋلەرى اۋەلى وكىنگەندەي بوپ، — كىشكەنتاي دەنەلى، ارىق تەرى مەن سۇيەك ەدى، ساسىق ءيىس قايدان شىعادى؟" — "دەمەك، وعان قۇدايدىڭ ءوزى وسىلاي جازعان"، — دەدى باسقالارى دا قوسارلانا سويلەپ، بۇلاردىڭ پىكىرى ىلە-شالا، داۋسىز قابىلدانىپ جاتتى، ويتكەنى تاعى دا بىلاي دەستى: اقيرەتكە اتتانعان كەز كەلگەن كۇناھاردان شىعاتىنى سياقتى، ونىڭ مايىتىنەن دە ساسىق ءيىس ءبىلىنۋى تابيعي نارسە بولسا، وندا، بۇلاي ىلە-شالا ەمەس، كەيىنىرەك، تىم بولماسا، ءبىر تاۋلىكتەن كەيىن بايقالماس پا ەدى، ال "مىناۋ جاراتىلىستان وزعان"، دەمەك، بۇل تەك ءتاڭىرىنىڭ ءىسى، سونىڭ بۇيرىعى. كورسەتكىسى كەلگەن. بۇل پىكىر بۇلتارتپاستان تاڭىرقاتتى. مارقۇم وتە جاقسى كورگەن مومىن ءپىرادار، كىتاپحاناشى، يەروموناح يوسيف: "بارلىق جەردە بۇلاي ەمەس قوي"، ءبىزدىڭ دىنىمىزدە تاقۋالاردىڭ ءمايىتى شىرىمەۋى قاجەتتىگى قاتىپ قالعان ەرەجە ەمەس، بۇل ايتىلعان پىكىر عانا، ءتىپتى ناعىز پراۆوسلاۆيسلىك ەلدەردە، مىسالى، افوندا ولىكتىڭ يىستەنۋىنەن بۇلاي قىسىلىپ-قىمتىرىلمايدى، مارقۇمعا قۇدايدىڭ راقىمى تۇسكەندىگىنىڭ باستى بەلگىسى سانالاتىن نارسە — ءمايىتتىڭ شىرىمەۋى ەمەس، ال سۇيەگىنىڭ ءتۇر-تۇسى، ولاردىڭ دەنەسى تالاي جىل كومۋلى جاتىپ، ءتىپتى شىرىگەننەن كەيىن دە، "سۇيەگى بالاۋىز ءتارىزدى ساپ-سارى بولسا، مارقۇم تاقۋانىڭ باقي دۇنيەدە الدى جارىق بولعاندىعىنىڭ باستى بەلگىسى مىنە وسى بولادى، ال ەگەر سۇيەك سارعايماي، قارايىپ كەتسە، وندا ءتاڭىرىنىڭ ونداي راقىمشىلىق كورسەتپەگەنى، — پراۆوسلاۆيە ءدىنى ءالميساقتان بەرى مەيلىنشە بەرىك ءھام تازا ساقتالىپ كەلە جاتقان قاسيەتتى ورىن — افوندا جاعداي مىنە وسىنداي"، — دەپ تۇجىردى يوسيف ءپىرادار. ءبىراق مومىن ءپىراداردىڭ ءسوزى اسەرسىز قالدى، قايتا كەلەكەلەگەن تويتارىس تا تۋعىزدى: "مۇنىڭ ءبارى تىڭداۋعا تۇرمايتىن وقىمىستىلىق پەن جاڭاشىلدىق"، — دەستى تاقۋالار ىشتەرىنەن. "بىزدە ءبارى ەسكىشە؛ ءقازىر نە كوپ — جاڭالىق كوپ، سوندا بارىنە ەلىكتەۋ كەرەك پە؟" دەستى باسقالارى. "بىزدە اۋليە ءپىرادارلار ولاردىكىنەن از بولعان جوق. ولار تۇرىكتەردىڭ قول استىندا ءجۇرىپ ءبارىن ۇمىتقان. ولاردا پراۆوسلاۆيە ءدىنى الدەقاشان لايلانعان، شىركەۋلەرىندە ءتىپتى قوڭىراۋ دا جوق"، — دەپ كيمەلەدى ەڭ كەلەكەشىلدەرى. يوسيف ءپىرادار، ءوزىنىڭ ويىنا ءوزى سەنىڭكىرەمەيتىندەي، ايتاتىن پىكىرىن ونشا بەكەمدەي الماعان ەدى، كەيىگەن كۇيى كەيىن شەگىندى. ايتسە دە، ول وتە لايىقسىز بىردەڭەنىڭ باستالعالى تۇرعانىن ءتىپتى مويىن ۇسىنباۋشىلىق باستالعالى تۇرعانىن ءتىپتى بەل الىپ بارا جاتقانىن قىسىلا-قىسىلا مويىندادى. يوسيف ءپىراداردىڭ ىزىنشە، بىرتىندەپ پاراساتتى ءۇننىڭ ءبارى ءوشتى. ءبىر عاجابى، مارقۇم ءپىراداردى جاقسى كورگەندەردىڭ جانە اۋليە ءپىرادارلىقتىڭ ەنگىزىلۋىن ىقىلاسپەن مويىنسۇنىپ قابىلداعانداردىڭ ءبارى كەنەت الدەنەدەن سۇمدىق زارەسى كەتىپ، كەزدەسكەندە ءبىر-بىرىنىڭ جۇزىنە سەسكەنە قارايتىن بولدى. ال، جاڭالىق سانالعان ءپىرادارلىقتىڭ دۇشپاندارى باسىن اسقاق كوتەردى. "مارقۇم ۆارسونوفيي ءپىراداردىڭ مايىتىنەن ساسىق ءيىس بىلىنبەگەنى ءوز الدىنا، قايتا، حوش ءيىس اڭقىپ تۇرعان بولاتىن، — دەپ تابالادى ولار، — ءبىراق، ول بۇعان پىرادارلىعىمەن ەمەس، ءوزىنىڭ عاجاپ تاقۋالىعىمەن جەتكەن-دى". وسىدان كەيىن-اق تابىتتا جاتقان مارقۇمدى عايباتتاعان، ونى ءتىپتى كىنالاعان پىكىرلەر جاۋىپ كەتتى: "ادىلەتتى ۇيرەتپەگەن ەدى؛ ءومىر دەگەنىمىز — كوز جاسىڭمەن مويىنسۇنۋ ەمەس — ۇلى قۋانىش دەپ ۇيرەتكەن بولاتىن" — دەستى ەڭ بارىپ تۇرعان پارىقسىزدارى. "دىنگە الابوتەن قارايتىن ەدى، دوزاقتى كادىمگى جانعان وت دەگەندى مويىندامايمىن"، — دەپ قوسىلدى ولارعا ودان بەتەر زەردەسىزدەرى. "ورازاعا وسال ەدى، ءتاتتى تاعامنان قاشپايتىن، شيە ۆارەنەسىمەن شاي ىشكەندى تىم جاقسى كورۋشى ەدى، باي ءۇيدىڭ بايبىشەلەرى بەرىپ جىبەرىپ جاتاتىن. سحيمنيككە شاي قۇمارلىق لايىق پا؟ — دەپ جاتتى كەيبىر ءىشى تارلارى. "تاكاپپارلانا قالۋشى ەدى، — دەپ ەسكە الدى ەڭ تابالاعىشتارى تەرىسىنە سىيماي، — ءوزىن اۋليە كورەتىن، الدىندا تىزەرلەپ تۇرىپ تاعزىم ەتكەندى ۇناتاتىن". — "ءمىناجات قۇپياسىنا قيانات قىلاتىن"، — دەپ سىزدانا سىبىرلاستى ءپىرادارلىقتىڭ قاس دۇشپاندارى؛ بۇلار ەڭ كونە كوز، عيباداتقا بەرىك تاقۋالار، مارقۇمنىڭ بارىندا ءلام دەمەگەن، ەندى كەنەت سايراي جونەلگەن شىن ورازاشىلار مەن ۇندەمەستەر ەدى، ولاردىڭ ءسوزى ءالى ىسىلماعان جاس تاقۋالارعا قاتتى اسەر ەتكەندىكتەن ەڭ جامانى دا وسى بولاتىن. وبدورسكىلىك مەيمان، قاسيەتتى سيلۆەستردتەن كەلگەن تاقۋاسىماق تا بۇل سوزدەردى ىجداعاتپەن تىڭداپ، تەرەڭ كۇرسىنىپ، باسىن شايقاپ قويدى: "جوق، تەگى، فەراپونت ءپىرادار كەشە ءادىلىن ايتقان بولار"، — دەپ ويلادى ول ىشىنەن؛ تاقۋانى ونان سايىن تاڭىرقاتايىن دەگەندەي، ءدال وسى ساتتە فەراپونت ءپىراداردىڭ، ءوزى دە كەتتى.
ونىڭ ومارتا جاقتاعى كىشكەنتاي اعاش قۇجىراسىنان سيرەك شىعاتىنىن، ءتىپتى شىركەۋگە دە ۇزاق ۋاقىت باس سۇقپاي كەتەتىنىن، بەينە ديۋانا كورىپ ونىڭ بۇل قىلىعىن كەشىرگەنىن، ودان جالپىعا بىردەي ەرەجەنى ورىنداۋدى تالاپ ەتپەگەنىن وسىنىڭ الدىندا ايتىپ وتكەنبىز. ال ەگەر بار شىندىقتى ايتساق، وندا مۇنىڭ ءبارى وعان نەندەي ءبىر دىلگىرلىكتەن كەشىرىلگەن-دى. ويتكەنى كۇنى-تۇنى دۇعا وقۋدان باس المايتىن (ول ءتىپتى تىزەرلەپ وتىرعان كۇيى ۇيىقتايتىن ەدى) مۇنداي عاجاپ ورازاشىل مەن ۇندەمەستى، ەگەر ونىڭ ءوزى باعىنعىسى كەلمەسە، جالپى ەرەجەنى قالاي دا ساقتايسىڭ دەپ قىسۋدىڭ ءوزى ءبىر ءتۇرلى ەرسى كورىنگەن. "ونىڭ تاقۋالىعى ءبىزدىڭ بارىمىزدەن دە ارتىق، ويتكەنى ەرەجەدەگىدەن گورى الدەقايدا كوپ تالاپتاردى ورىنداۋعا دا مويىمايدى، — دەر ەدى وندا باسقالارى — ال شىركەۋگە كەلمەسە، قاشان كەلۋ كەرەگىن ءوزى بىلەتىن شىعار، ونىڭ ءوز ەرەجەسى بار"، — دەر ەدى وندا تاقۋالار. وسىنداي كۇڭكىل شىقپاسىن، وعان ءتانتى بولماسىن دەپ فەراپونت ءپىراداردى تىنىش قالدىرعان-دى. مارقۇمدى فەراپونت ءپىراداردىڭ سۋقانى سۇيمەيتىن، بۇل بارشاعا ايان-دى؛ سونىمەن، "قۇدايدىڭ ۇكىمى، دەمەك، ادامداردىڭ ۇكىمىندەي بولماعانى عوي، ويتكەنى بۇل ءتىپتى جاراتىلىستان وزىپ كەتىپتى"، — دەگەن قاۋەسەت لەزدە ونىڭ قۇجىراسىنا دا جەتكەن. بۇل حاباردى وعان كەشە ءبىرىنشى بولىپ بارىپ، ودان جانى تۇرشىگىپ شىققان وبدورسكىلىك مەيمان جەتكىزگەن بولۋ كەرەك. پانسيي ءپىراداردىڭ تابىت باسىندا تاپجىلماي، بەكەم تۇرىپ ءىنجىلدى وقىعانىن، ول قۇجىرانىڭ سىرتىندا نە بولىپ جاتقانىن ەستي، كورە الماسا دا، اينالاسىنداعى ورتانى قاپىسىز بىلەتىندىكتەن، ەڭ باستىسىنىڭ ءبارىن جۇرەگىمەن قاتەسىز بولجاعانىن دا وسىنىڭ الدىندا ەسكەرتىپ وتكەنبىز. ول قىسىلىپ-قىمتىرىلماعان، قايتا، نەنى بولسا دا اسىپ-ساسپاي كۇتىپ العىسى كەلگەندەي، ءوزىنىڭ كوڭىل كوزىنە ەلەستەگەن ابىگەرشىلىكتىڭ اقىرىنا قادالا كوز تىككەن. ءبىر كەزدە سەنەك جاقتان الاقۇيىنداتقان الابوتەن ءبىر شۋ شىققاندا ونىڭ قۇلاعى تۇندى. ەسىك ايقارا اشىلىپ، تابالدىرىقتان فەراپونت ءپىرادار كورىندى. ونىڭ سوڭىنان ەرگەن كوپتەگەن تاقۋالار، اراسىندا جاي ادامدار دا بار، باسپالداق جانىندا تومەندە توپتالىپ تۇرعان سەكىلدى، بۇل ءتىپتى قۇجىرانىڭ ىشىنەن دە انىق بايقالدى. الايدا، ولار ىشكە كىرگەن جوق، باسپالداققا دا كوتەرىلمەدى، سول تۇرعان جەرىندە فەراپونت ءپىراداردىڭ ەندى نە دەپ، نە ىستەيتىنىن كۇتتى، ويتكەنى ونىڭ مۇندا جايدان-جاي كەلمەگەنىن سەزبەگەندە، تىم باتىلسىنعاندارىنا قاراماستان، ءتىپتى ازداپ ۇرەيلەنىپ تە قالعان. ءپىرادار تابالدىرىقتا تۇرىپ ەكى قولىن كوككە جايعاندا، وڭ قولىنىڭ استىنان وبدورسكىلىك تاقۋاسىماقتىڭ سۇقتانعان، كىشكەنتاي وتكىر كوزدەرى جىلت ەتتى، — تىم اۋەسقويلىعىنان ونىڭ سوڭىنان باسپالداققا جۇگىرىپ كوتەرىلگەن جالعىز عانا شىدامسىزى سول عانا بولدى. ەسىك سارت ەتىپ ايقارا اشىلعاندا باسقالارى، كەرىسىنشە، كەنەت ۇرەيلەنىپ ونان سايىن شەگىنشەكتەي بەردى. فەراپونت ءپىرادار ەكى قولىن كوككە جايعان كۇيى كەنەت سويلەپ كەتتى:
— جىن-شايتاننان الاستايمىن! — ول ىلە-شالا ءتورت جاعىنا كەزەك-كەزەك بۇرىلىپ، قۇجىرانىڭ قابىرعالارىن، ءتورت بۇرىشىنىڭ ءبارىن قولىمەن شوقىندىرا باستادى. فەراپونت ءپىراداردىڭ نەعىپ جاتقانىن سوڭىنان ەرۋشىلەرى لەزدە ۇقتى: ويتكەنى ولار ءپىراداردىڭ قايدا بارسا دا اۋەلى جىن-سايتاندى الاستاپ الماي، تىزە بۇكپەيتىنىن جانە ءلام دەپ اۋىز اشپايتىنىن دا بىلەتىن.
— جىن-شايتان، جوعال، جىن-شايتان، جوعال! — دەپ قايتالادى ول شوقىندىرعان سايىن. — جىن-شايتاننان الاستايمىن! — دەپ داۋىستادى ول تاعى دا. ول ۇستىنە شۇباتىلعان قالىڭداۋ بەشپەنتىن كيىپ، بەلىن كەندىر جىپپەن بۋىپ العان-دى. كەنەپ جەيدەسىنىڭ اشىق ومىراۋىنان اق شۋلان تۇك باسقان جالاڭاش كەۋدەسى كورىنەدى. مۇلدە جالاڭ اياق. قولىن سەرمەگەندە كيىمىنىڭ ىشىنەن موينىنا اسىپ جۇرەتىن تەمىر شىنجىر تارس-تۇرس ەتىپ شىلدىراي باستادى. پانسيي ءپىرادار ءىنجىلدى وقۋدى توقتاتىپ، ول نە ىستەر ەكەن — دەپ، العا قاراي شىعىپ كۇتىپ تۇردى.
— اق نيەت تاقۋام-اۋ، مۇنىڭ نە سەنىڭ؟ ادەپتىلىكتى نەگە بۇزاسىن؟ مومىن توبىردى نەگە قوزدىراسىڭ؟ — دەدى ول اقىرىندا وعان سۇستانا قاراپ.
— نە ءۇشىن كەلدىم بە؟ نە دەدىڭ؟ سەنىڭ ءدىنىڭ قانداي ءوزى؟ — دەپ ايقايلادى ديۋانالانعان فەراپونت ءپىرادار. — ءسىزدىڭ وسىنداعى قوناقتارىڭىزدى، ارام ىبىلىستەردى قۋىپ شىعارايىن دەپ كەلدىم. مەن كەلگەنشە كوپ جينالدى ما ەكەن، سونى كورمەكپىن. ولاردى قايىڭ سىپىرعىشپەن سىپىرىپ تاستايىن دەپ ەدىم.
— جىن-شايتاندى الاستاماقسىڭ عوي، بالكىم، سەن ءوزىن سوعان قىزمەت ەتەتىن شىعارسىڭ؟ — پانسيي ءپىرادار ەشبىر قايمىعۋسىز ءسوزىن ارى جالعاستىردى. سونان سوڭ، ءوزى جايىندا: "مەن اۋليەمىن"، — دەپ كىم ايتا الادى؟ ولاي دەي الاتىن سەنبىسىڭ، تاقۋام؟
— قايداعى اۋليەلىك، ھارامدىق قوي بۇل. مەن كرەسلودا تابىنعانداي تابىنۋدىڭ قاجەتى جوق ماعان! — دەپ زىركىلدەدى فەراپونت ءپىرادار. — وسى كۇنى جۇرت قاسيەتتى ءدىنىمىزدى بۇزىپ بارادى. مارقۇم، سەندەردىڭ اناۋ اۋليەلەرىڭ، — دەدى ول توبىرعا قاراپ، ساۋساعىمەن تابىتتى كورسەتىپ، — سايتاندى مويىنداماعان. ول سايتان جولاماسىن دەپ ءىش وتكىزەتىن ءدارى بەرەتىن. سەندەردە جىن-شايتاننىڭ بۇرىش-بۇرىشتاعى ورمەكشىلەرشە قاپتاپ كەتكەنى سودان. ەندى مىنە ءوزى دە يىستەنىپ جاتقانى اناۋ. مۇنى ءبىز ءتاڭىرىنىڭ ءامىرى دەپ بىلەمىز.
زوسيم ءپىراداردىڭ ءتىرى كەزىندە بىردە شىنىندا دا وسىلاي بولعان-دى. ءبىر تاقۋاعا تۇندە سايتان تۇسىنە كىرە بەرەدى، اقىرى، ءتىپتى كۇندىز دە ەلەستەۋگە اينالدى. زارە-قۇتى قاشقان بەيشارا ءوزىنىڭ مۇشكىل ءحالىن ءپىرادارعا كەلىپ بايانداعاندا، ول الگى تاقۋاعا دۇعاڭدى ۇزدىكسىز وقىپ، ورازاڭنان تانبا دەپ اقىل ايتادى. ءبىراق مۇنىڭ دا جاردەمى تيمەگەسىن مارقۇم ءپىرادار وعان دۇعاڭ مەن ورازاڭا قوسا ءبىر ءدارى ءىشۋىڭ كەرەك دەپ كەڭەس بەرەدى. مۇنى ەستىگەندەردىڭ كوبىسى، اسىرەسە فەراپونت ءپىرادار قاتتى ەلەڭدەپ، ءوزارا سىبىر-سىبىر ءسوز قىلىپ، باستارىن شايقاسقان-دى؛ ءپىراداردىڭ وسىناۋ ەرەكشە جاعدايدا بەرگەن وسى ءبىر "عاجايىپ" جارلىعىن كەيبىر عايباتشىلار وندا فەراپونت ءپىرادارعا سول ساتتە-اق جەتكىزگەن بولاتىن.
— تايىپ تۇر، تاقۋام! — دەدى پانسيي ءپىرادار وكتەم ۇنمەن، — بۇل باسى جۇمىر پەندەنىڭ ءىسى ەمەس، قۇدايدىڭ ءىسى. بالكىم، بۇل ارادا ءبىز، سەن دە، مەن دە، ءتىپتى ەشكىم دە پايىمداي المايتىن "ءىستى" كورىپ تۇرعان شىعارمىز. تايىپ تۇر، تاقۋام، توبىردى قوزدىرما! — دەپ قايتالادى ول قايسارلانا سويلەپ.
— ءوزىنىڭ بيىك مارتەبەسىنە ساي ورازا ۇستامادى، ءمايىتىنىڭ يىستەنگەنى سودان. بۇل ايدان انىق، ونى بۇكپەلەۋ كۇنا! — دەپ ورشەلەندى سابىرسىزدانا تۇسكەن جاۋىز. — ول كامپيت جەيتىن، وعان قاتىندار ىلعي قالتاسىنا سالىپ اكەلەتىن، شايقور بولاتىن، قۇلقىنىن كوپ ويلايتىن، ءتاتتى-دامدىنى كوپ جەيتىن، ونىڭ اقىل-پاراساتىن مەنمەندىك جايلاعان... سونسوڭ دا ماسقارا بولىپ جاتىر انە...
— ءپاتۋاسىز ءسوزدى قايتەسىڭ، تاقۋام! — دەدى پانسيي ءپىرادار داۋسىن كوتەرىڭكىرەپ، — سەنىڭ ورازاعا بەرىكتىگىڭە، تاقۋالىق جانكەشتىلىگىڭە تاڭعالامىن، اتتەڭ سوزىڭدە ەشبىر ءپاتۋا جوق، ايتقانىڭ اقىل توقتاتپاعان، تۇرلاۋسىز بوزبالانىڭ ءسوزى سىقىلدى. — كوزىڭدى جوعالت بۇل ارادان، تاقۋام، ساعان مەن ايتىپ تۇرمىن، — دەپ اقىردى پانسيي ءپىرادار اقىر-سوڭىندا.
— ماعان كەت دەيمىسىڭ! —دەپ مىڭگىرلەدى، ءسال قىسىلىڭقىراعانمەن، ءالى دە ساباسىنا تۇسپەگەن فەراپونت ءپىرادار، — سەندەر وقىمىستىسىڭدار عوي! تىم اقىلدى بولعان سوڭ مەنىڭ مۇساپىرلىگىمنەن اسىپ تۇرسىڭدار. وسىندا كەلگەنىمدە شالا-شارپى ساۋاتىم بار ەدى، ەندى ودان دا ايرىلدىم، ءبارىن ۇمىتتىم، مەن بەيشارانى سەندەردىڭ داناگويلىكتەرىڭنەن قۇداي تاعالامنىڭ ءوزى ساقتاپ قالدى ايتەۋىر...
پانسيي ءپىرادار ول ەندى قايتەر ەكەن دەپ قاسارا توسىپ تۇردى. فەراپونت ءپىرادار ءبىراز ءۇنسىز تۇردى، سوسىن كەنەت مۇڭايا قالىپ، ون الاقانىمەن جاعىپ باسىپ، مارقۇم ءپىراداردىڭ تابىتىنا قاراپ تۇرىپ داۋسىن سوزىپ بىلاي دەدى:
— ەرتەڭ عوي ونىڭ تابىتى باسىندا "جاردەمشى مەن قامقورشىنى" ايتادى، ول عاجاپ ءبايىت، ال مەن ولگەندە بۇيىراتىنى — "قايدىڭ ءتاتتى تۇرمىسى" عانا، بۇل بولماشى بىردەڭە1 دەپ كۇبىرلەدى قامىعىپ، كوزىنە جاس العان ول. — تاكاپپارسىپ، اسقاقتاپ كەتتى عوي تۇگە، تۇككە تۇرعىسىز بوس ورىن بۇل! — دەپ باجىلدادى ول كەنەتتەن ەسەڭگىرەگەن كىسىشە، سونسوڭ قولىن ءبىر سىلتەپ، تەرىس اينالدى دا، تەز باسىپ باسپالداقپەن تومەن ءتۇستى. ەسىك الدىندا توسىپ تۇرعان توبىر قوبالجىپ قالعان؛ كەيبىرەۋلەرى ونىڭ سوڭىنان ەردى، باسقالارى بوگەلىپ قالدى، ويتكەنى قۇجىرا ءالى دە اشىق تۇرعان، فەراپونت ءپىراداردىڭ سوڭىنان ىلە-شالا سىرتقا شىققان پانسيي ءپىرادار باسپالداقتا تۇرىپ كوز سالدى. ءبىراق، كارلەنگەن شال ءالى تىنىشتالماعان ەدى: جيىرما قادامداي الىستاعان سوڭ، ول كەنەت باتار كۇنگە قاراپ، ەكى قولىن كوككە جايىپ، — بەينە بىرەۋ ونى توبىعىنان قاققانداي، — جەرگە سۇلاي كەتىپ وكىرىپ جىبەردى:
— ءتاڭىرىمنىڭ مەرەيى استى! حريستوس باتار كۇندى جەڭدى! — ول كۇنگە قولىن جايىپ شامىرقانا ايقاي سالعاننان كەيىن جەرگە ەتپەتىنەن جاتا قالىپ، بالاشا باقىرىپ جىلاعاندا بۇكىل دەنەسى سەلكىلدەپ، ەكى قولى جەرگە جايىلىپ كەتتى. ەندى ءبارى ونىڭ قاسىنا جەتىپ بارىپ، تامسانىپ-تاڭدانىپ، وعان قوسىلا ەڭىرەپ جاتتى. بارلىعى دا نەندەي ءبىر عالامات اشۋ-ىزاعا بۋلىققان ەدى. — اۋليە دەپ مىنە وسىنى ايت! تاقۋا بولسا وسىنداي-اق بولار! — دەگەن داۋىستار ەندى 2قايمىعۋسىز شىعىپ جاتتى، ءپىرادار بولاتىن كىسى وسى ەمەس پە، — ىزالانا تۇسكەن ەكىنشى داۋىستار ولارعا قوسىلىپ جاتتى.
— ول ءپىرادار بولمايدى... وعان كونبەيدى... قارعىس اتقان جاڭالىقتىڭ قىزمەتشىسى بولا المايدى ول، ولاردىڭ اقىماقتىعىنا ەلىكتەيتىن كىسى ەمەس، — دەگەن وزگە داۋىستار لەزدە ءىلىپ الا جونەلدى، مۇنىڭ اقىرى نەمەن تىنارىن بولجاۋ قيىن ەدى، ايتەۋىر دەس بەرىسىندە عيباداتقا شاقىرعان قوڭىراۋ سوعىلعانى. ءبارى تەز شوقىنا باستادى. فەراپونت ءپىرادار دا تۇرەگەلىپ، كرەسىنەن تاۋەپ ەتكەندى كوڭىلىنە مەدەت قىپ، ارتىنا بۇرىلىپ تا قاراماستان، ءوزىنىڭ قۇجىراسىنا قاراي كەتتى، مۇلدە تۇسىنىكسىز بولسا دا ءالى دە بىردەڭە دەپ كۇبىرلەپ بارا جاتتى. كەيبىرەۋلەرى، از عانا ادام ونىڭ سوڭىنان كەتتى، ال عيباداتقا اسىققان كوپشىلىگى جان-جاققا تاراستى. پانسيي ءپىرادار ءىنجىلدى وقۋدى يوسيف ءپىرادارعا تاپسىرىپ تومەن ءتۇستى. جاۋىزداردىڭ كارلەنگەن ايقاي-شۋى ونى مويىتا الماعان، ايتسە دە، ول كەنەت جۇرەگى مۇڭايىپ، بىردەڭەنى اڭساعانداي بولعانىن سەزە قويدى. ول توقتاي قالىپ، وزىنەن-وزى: "مەنىڭ ءتىپتى ەڭسەم تۇسكەنشە وسىنشاما مۇڭايعانىم نە؟" — دەپ سۇراعان سوڭ، مۇنىڭ سىرىن سول ساتتە ءتۇسىنىپ تاڭعالعان؛ ونىڭ كىشكەنتاي عانا، ءبىراق، ەرەكشە سەبەبى بار-دى: قۇجىرانىڭ الدىندا ۇيلىعىپ تۇرعان توپتاعى قوبالجىعان ادامداردىڭ اراسىنان ول الەشانى بايقاعان ەدى؛ ەندى مىنە ونى كورگەندە جۇرەگى ءبىر ءتۇرلى اۋىرىپ كەتكەندەي سەزىنگەنىن ەسىنە الدى. تاعى دا قايران قالعان ول: "وسىناۋ جاس جىگىت مەنىڭ جۇرەگىمدى وسىنشاما ەلجىرەتەتىن بولعانى ما؟" — دەپ سۇرادى تاعى دا وزىنەن ءوزى. وندا الەشا، شىركەۋدەن باسقا ءبىر جاققا اسىعىپ بارا جاتقانداي، ونىڭ جانىنان وتە بەرگەن ەدى. ەكەۋىنىڭ كوزدەرى ۇشىراسىپ قالعان. الەشا جانارىن تەز بۇرىپ اكەتىپ تومەن قاراعان ساتتە ونىڭ ىشىندە قانداي عالامات وزگەرىس بولىپ جاتقانىن پانسيي ءپىرادار جىگىتتىڭ وسى پىشىنىنەن-اق اڭعارعان ەدى.
— الدە سەن دە الداندىڭ با؟ — دەدى كەنەتتەن پانسيي ءپىرادار، — سەن دە دۇمشەلەرمەن بىرگە بولعانىڭ با! — دەدى ول وكىنىشپەن.
الەشا توقتاپ تۇرىپ، پانسيي ءپىرادارعا ءبىر ءتۇرلى كومەسكى كوز تاستادى دا، سوسىن جانارىن تەز اۋدارىپ اكەتىپ، قايتا جەرگە قارادى. ول ساۋال بەرۋشىگە بۇرىلعان جوق، سول قىرىنداعان كۇيى تۇرا بەردى. پانسيي ءپىرادار ونى كوز الماي باقىلاعان.
— قايدا اسىعىپ باراسىڭ؟ عيباداتقا شاقىرىپ جاتقان جوق پا؟ — دەپ سۇرادى ول تاعى دا، ءبىراق الەشا وعان تاعى دا جاۋاپ قاتپادى.
— الدە مۇنىڭ مىناجاتحانامەن قوش ايتىسقانىڭ با؟ رۇقسات سۇراماي، ءپاتيقامدى الماي كەتكەنىڭ قالاي؟
الەشا كەنەت ىرجيىپ كۇلدى، سوسىن ساۋال قويعان ءپىرادارعا ءوزىنىڭ بۇرىنعى ۇستازى، جۇرەگى مەن اقىل-پاراساتىنىڭ بۇرىنعى ءامىرشىسى، ءپىر تۇتقان ءپىرادارى ماڭگىگە كوزىن جۇمارىندا ونى امانات قىپ تاپسىرعان كىسىگە قاتتى تاڭىرقاي ءبىر كوز سالدى دا، بۇرىنعىسىنشا جاۋاپ قاتپاستان، قولىن ءبىر سىلتەپ، ءتىپتى سىپايىگەرشىلىكتى دە ۇمىتىپ، ءمىناجاتحانادان شىعاتىن قاقپاعا قاراي اياعىن تەز باسىپ كەتە باردى.
— ءالى ءوزىڭ ورالاسىڭ! — دەپ كۇبىر ەتتى ونىڭ سوڭىنان وكىنىشپەن تاڭدانا قاراعان پانسيي ءپىرادار.
II
سونداي ءبىر ءسات بولدى عوي!
پانسيي ءپىرادار ونىڭ "سۇيكىمدى بالاقانى" ءالى قايتا ورالادى دەپ شەشكەندە، ارينە، قاتەلەسپەگەن، بالكىم، ءتىپتى الەشانىڭ كوڭىل كۇيىنىڭ شىن ءمانىن (تولىق بولماسا دا، دەگەنمەن، كورەگەندىكپەن) ۇعۋى دا مۇمكىن. سولاي بولا تۇرسا دا، ءوزىم كەرەمەت جاقسى كورەتىن، اڭگىمەمنىڭ ءالى وتە جاس كەيىپكەرىنىڭ ومىرىندەگى سول ءبىر تاڭعالارلىق، بۇلىڭعىر ءساتتىڭ ءدال ءمانىن ايقىن جەتكىزۋگە قاتتى قينالىپ وتىرعانىمدى اشىق مويىنداۋىم كەرەك. پانسيي ءپىراداردىڭ الەشاعا قاپالانا قويعان: "الدە سەن دە دۇمشەلەرمەن بىرگە بولعانىڭ با؟" — دەگەن ساۋالىنا — "جوق، ول دۇمشەلەرمەن بىرگە ەمەس"، — دەپ الەشانىڭ ورنىنا مەن-اق بەكەم جاۋاپ بەرە الار ەدىم، ارينە. ول ول ما، ءتىپتى مۇلدە قاراما-قارسى بولعان: ول دىنگە ناق قالتقىسىز سەنگەندىگىنەن عانا ۇيالىپ قالعان-دى. ءبىراق، قالاي دەگەنمەن، ونىڭ قىسىلعانى، ۇيالعانى راس-تى جانە دە مۇنىڭ جانىنا باتقانى سونداي، ءتىپتى كەيىن، تالاي ۋاقىت وتكەسىن دە، الەشا وسى ءبىر قايعىلى كۇندى ومىرىندەگى ەڭ اۋىر، ەڭ قاتەرلى كۇندەردىڭ ءبىرى بولعان ەدى دەپ ەسىنە العان. ال ەگەر: "ول مارقۇم ءپىراداردىڭ تابىتتا جاتقان ءمايىتى، دەرەۋ ساۋىقتىرا باستاۋدىڭ، مەرزىمىنەن بۇرىن شىرىگەندىگىنە بولا وسىنشاما مۇڭايىپ، قاپالانعانى ما؟"، — دەپ تۇپا-تۋرا سۇراسا، مەن بۇعان: "ءيا، شىنىندا دا سولاي بولاتىن"، — دەپ ويلانباي-اق جاۋاپ بەرەر ەدىم. الايدا، وقىرماننان مەنىڭ بالاڭ جىگىتىمنىڭ اق جۇرەكتىگىن تىم كوپ كۇلكى قىلۋعا ازىرشە اسىقپاۋدى وتىنەر ەدىم. ال، مەنىڭ وزىمە كەلسەك، ول ءۇشىن كەشىرىم سۇرايتىن نەمەسە ونىڭ اقكوڭىل سەنگىشتىگىن، مىسالى، ونىڭ ءالى جاستىعىمەن، نەمەسە وسىعان دەيىن ىلىم-بىلىمنەن بويىنا جيناعانىنىڭ ازدىعىمەن جانە تاعى-تاعىلارىمەن اقتاپ، اراشا تۇسەتىن پيعىلىمنىڭ جوقتىعى بىلاي تۇرسىن، قايتا، مۇنىڭ كەرىسىنشە، پاك جۇرەگىنىڭ بۇل قاسيەتىن شىن قۇرمەتتەيتىنىمدى مالىمدەيمىن. جۇرەگىنىڭ اسەرلەنگىشتىگىنە وتە ساق، كۇيىپ-جانباي، جاي جىلى عانا جاراتۋعا ماشىقتانعان، جاستىعىنا قاراماي تىم ەستىلىك تانىتاتىن ءقايسىبىر زەردەلى جاس جىگىت (سوندىقتان دا ارزان اقىلدى)، كۇمان جوق، مەنىڭ جىگىتىمنىڭ باسىنا تۇسكەن حالگە ۇشىراماعان بولار ەدى دەگىم كەلەدى مەنىڭ، ءبىراق تا كەيدە، تەگى، ءجونسىز سانالسا دا، ۇلى ماحابباتتان تۋعان كەيبىر ەلىگۋگە، وعان مۇلدە بەرىلمەگەننەن دە، بەرىلىپ كەتكەن ارتىق ەمەس پە. جاستىقتىڭ البىرتتىعى قايدا، اياعىن ۇدايى اڭداپ باساتىن تىم ساقتىقتان قۇداي ساقتاسىن، ونداي جىگىتتىڭ قۇنى ارزان — مەنىڭ پىكىرىم وسىنداي! بۇل ارادا ەستىلەر: "كەز كەلگەن جاس جىگىتتىڭ مۇنداي ەسكى نانىمعا سەنۋىنە بولمايدى عوي، ءسىزدىڭ جىگىتىڭىز وزگەلەرگە ونەگە بولا المايدى"، — دەۋى مۇمكىن، ارينە. مەن بۇعان تاعى دا: ءيا، مەنىڭ جىگىتىم سەندى، قاستەرلەپ، بەكەمدەپ سەندى، ءبىراق، مەن ول ءۇشىن قالاي دەگەنمەن كەشىرىم سۇرامايمىن، — دەپ جاۋاپ بەرەمىن.
كورەسىزدەر مە: بىردەڭەنى ءتۇسىندىرىپ، كەشىرىم سۇراپ، كەيىپكەرىمدى اقتاپ جاتپايمىن دەپ جوعارىدا ايتىپ وتسەم دە (بالكىم، تىم اسىعىستىق بولعان شىعار)، اڭگىمەمنىڭ ودان ارعى تۇسىنىكتىلىگى ءۇشىن ءقايسىبىر جايتتى قالاي دا انىقتاۋ قاجەت سەكىلدى. ايتارىم بۇل ارادا گاپ استە عاجايىپ تا بولىپ وتىرعان جوق. عاجايىپتى كۇتۋ تاعاتسىزدىقتان تۋعان ءپاتۋاسىزدىق ەمەس-تى. وندا الەشاعا قانداي دا ءبىر سەنىمدەردىڭ مەرەيى ءۇشىن (مۇلدە بۇلاي ەمەس)، قانداي دا ءبىر وتكەندەگى سىڭارجاق يدەيانىڭ ەكىنشى ءبىر يدەيادان تەزىرەك مەرەيى ۇستەم بولۋى ءۇشىن عاجايىپ قاجەت بولعان جوق-تى، — و جوق، ءتىپتى دە ولاي ەمەس: وسىنىڭ بارىندە جانە ەڭ الدىمەن، ءبىرىنشى ورىندا، بەلگىلى ءبىر ادامنىڭ بەت-جۇزى — تەك قانا بەت-جۇزى — سۇيىكتى اۋليە ءپىراداردىڭ، بار جان-تانىمەن ءپىر تۇتقان تاقۋاسىنىڭ بەت بەينەسى.
— تىڭداعىن، مەنىڭ سەنى ىزدەپ جۇرگەنىمە ەكى ساعات بولدى. انا جاقتان زىم-زيا جوعالىپ كەتتىڭ عوي ءتىپتى. مۇندا نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ بۇل اقىماقتىعىڭا نە ءجون؟ تىم بولماسا كوز سالساڭشى ماعان...
الەشا باسىن كوتەردى، وتىرعاننان كەيىن ارقاسىن اعاشقا سۇيەدى. ول جىلاماعان، ءبىراق، جۇزىنەن قايعى-قاسىرەت، جانارىنان اشۋ سەزىلىپ تۇر. ايتسە دە، ول راكيتينگە كوز سالماي، ايدالاعا قاراپ وتىرعان ەدى.
— بىلەسىڭ بە، سەنىڭ قياناتىڭ مۇلدە وزگەرىپ كەتىپتى. بۇرىنعى ماقتاۋلى مومىندىعىڭنان دىم دا قالماعان. بىرەۋگە رەنجۋدەن ساۋمىسىڭ ءوزىڭ؟ كىم رەنجىتتى؟
— باسىمدى قاتىرماشى! — دەدى وعان الەشا ءبىر كەزدە، تەرىس قاراعان كۇيى قولىن ارەڭ ءبىر سىلتەپ.
— وھو، مىنانى قارا! كادىمگى باسى جۇمىر پەندەشە زەكىرىنۋىن. پەرىشتەنىڭ قىلىعىن قارا! الەشكا-اۋ، سەن مەنى قايران قالدىردىڭ عوي، بىلەسىڭ بە، يمانداي شىنىم بۇل. مەن مۇندا كوپتەن بەرى ەشتەڭەگە تاڭدانبايمىن. سەنى كوكىرەگى جارىق قوي دەپ جۇرسەم...
الەشا، اقىرى، وعان كوز سالعانمەن، ونىڭ نە دەپ تۇرعانىن ءالى دە تولىق تۇسىنبەگەندەي، ءبىر ءتۇرلى سەلقوستاۋ قاراعان ەدى.
— شالىڭنىڭ ساسىپ كەتكەنىنە بولا وستەمىسىڭ؟ ول كەرەمەت ءبىر عاجايىپتارىمەن تاڭداندىرا باستايدى دەگەنگە شىنىمەن-اق سەنگەنىڭ بە؟ — دەدى تاعى دا شىن نيەتىمەن تاڭىرقاي باستاعان راكيتين.
— سەنگەنمىن، سەنەمىن، سەنگىم كەلەدى جانە بۇدان بىلاي دا سەنەتىن بولامىن، ەندى نە كەرەك ساعان! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى اشۋعا بۋلىققان الەشا.
— جوق، دوستىم، ماعان تۇك تە كەرەك ەمەس. فۋ، سايتان، ءقازىر بۇعان ون ءۇش جاسار شاكىرت تە سەنبەيدى عوي. ايتسە دە، قايدام... سەن مىنە، ەندى جاساعان يەڭە اشۋلانىپ، بۇلقان-تالقان بولدىڭ: شەنىمدى وسىرمەدىڭدەر، مەرەكەمە وردەن بەرمەدىڭدەر! ەھ، سەندەر مە! — دەيسىڭ عوي باياعى.
الەشا وعان كوزىن ءبىر ءتۇرلى سىعىرايتىپ، سوزىلتا قاراعاندا جانارىنان بىردەڭە كەنەت جالت ەتتى... ءبىراق، بۇل راكيتينگە ىزالانعاندىق ەمەس-تى.
— مەن قۇدايعا كۇپىرلىك ەتىپ تۇرعام جوق، مەن تەك "ول جاراتقان دۇنيەنى عانا قابىلدامايمىن"، — دەدى كەنەت ىرجيا مىرس ەتكەن الەشا.
— قابىلداماعانىڭ قالاي؟ — دەپ راكيتين ونىڭ جاۋابىنا ءسال ويلانىپ قالدى، — بۇل نە ساندىراق؟
الەشا جاۋاپ قاتپادى.
— بوس ءسوزدى قايتەمىز، ونان دا ىسكە كوشەيىك: بۇگىن تاماق ءىشىپ پە ەڭ؟
— جادىمدا جوق، بىردەڭە جەدىم عوي دەيمىن.
— سيقىڭنان سەزىلىپ تۇر، ساعان الدەنىپ الۋ كەرەك. ءتۇرىڭدى كورگەندە كىسىنىڭ جانى اشيدى. سەن ءتۇنى بويى ۇيىقتاعان جوقسىڭ عوي، ەستىدىم، ءماسليحات بولعان با قالاي. سوسىن مىناۋ اۋرە-سارساڭ مەن شاتپاق... اۋزىڭا قاسيەتتى ناننىڭ ءبىر تۇيىرىنەن ارتىق نە ءتۇستى دەيسىڭ. باعانا شاھاردان وسى جاققا شىعاردا ارتىق بولماس دەپ قالتاما تىعا سالعان شۇجىعىم بار ەدى، ءبىراق سەن جەمەيسىڭ عوي...
— نەگە جەمەيىن، جەيمىن.
— ەھە! اۋەنىڭ وزگەرىپ قاپتى عوي! دەمەك، مۇنىم شىن بۇلىك، شىن بارريكادا دە! وندا، باۋىرىم، مۇنى ەلەمەۋگە بولمايدى ەكەن. بىزدىكىنە ءجۇر... ولەردەي شارشادىم، اراقتى سىمىرۋگە دە قارسى ەمەسپىن. وعان سەنىڭ باتىلىڭ بارار ما ەكەن... الدە تارتىپ جىبەرەسىڭ بە؟
— اراعىڭدى دا ءسىمىرىپ سالامىن.
— ءماسساعان! باۋىرىم-اۋ، عاجاپ قوي، مىناۋىڭ! — دەپ راكيتين وعان ودىرايا قارادى. — اراق ىشسەڭ دە، شۇجىق جەسەڭ دە ءبارىبىر، بۇل ءبىر كەرەمەت، وجەتتىك، يگىلىكتى ءىس بولدى، ءساتى ءتۇسىپ تۇرعاندا قيمىلداپ قالايىق، ءجۇر كەتتىك!
الەشا جەردەن ءۇنسىز تۇرەگەلىپ، راكيتيننىڭ سوڭىنان ەردى.
— اعاڭ ۆانەچكا كورسە عوي مۇنى، قانداي تاڭعالار ەدى! ايتپاقشى، سەنىڭ اعايىڭ، يۆان فەدوروۆيچ، بۇگىن تاڭەرتەڭ ماسكەۋگە اتتانىپ كەتتى عوي، مۇنى ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟
— بىلەمىن. — الەشا سەلقوس جاۋاپ بەردى: وسى ساتتە ونىڭ ساناسىندا اعاسى ءدميترييدىڭ بەينەسى قىلت ەتتى، ءبىراق، ەندى ءبىر مينۋت تا كەشەۋىلدەتۋگە بولمايتىن شۇعىل ءىستى، ءبىر پارىزدى، سۇمدىق قورقىنىشتى مىندەتتى ەسىنە تۇسىرگەنمەن، وعان ەشقانداي اسەر ەتپەي، ءتىپتى جۇرەگىنە دە جەتپەستەن، سول قىلت ەتكەن كۇيى جادىنان عايىپ بولىپ، ۇمىتىلدى. ايتسە دە، الەشا كەيىننەن مۇنى كوپكە دەيىن ەسىنە الىپ جۇرگەن.
— سەنىڭ اعايىڭ ۆانەچكا بىردە مەن جونىندە ول "قابىلەتسىز ليبەرال قاپشىق" دەگەن ەدى. ءبىر جولى سەن دە شىداماي كەتكەنىندە ماعان "ارامزالىعىمدى" اڭعارتقانسىڭ... مەيلى! ەندى سەندەردىڭ قابىلەتتىلىكتەرىڭ مەن ادالدىقتارىڭدى كورە جاتارمىز (بۇل سوزدەردى راكيتين ىشىنەن سىبىرلاپ قانا ايتقان). تفۋ، تىڭداعىن! — ول تاعى دا داڭعىرلاپ كەتتى، — موناستىرعا سوقپاي، شاھارعا سۇرلەۋمەن تۋرا تارتايىق... ھم... جولاي حوحلاكوۆانىكىنە سوعا كەتۋىم قاجەت ەكەن عوي. ويلاپ قاراشى: بولعان وقيعانىڭ ءبارىن وعان جازىپ جىبەرىپ ەدىم، ناناسىڭ با، ماعان دەرەۋ جاۋاپ قايتارىپتى، قارىنداشپەن جازىپتى (ول حانىم، حات جازۋعا قۇمار-اق): "زوسيم ءپىرادار سياقتى قادىرمەندى تاقۋا قاريادان مۇنداي قىلىقتى ەشبىر كۇتپەپ ەدىم!" — دەپتى. "قىلىقتى دەۋىن قاراشى! ونىڭ دا اشۋلانعانى عوي؛ ەھ، سەندەردىڭ ءبارىڭ دە! توقتا! — ويدا جوقتا ايقايلاپ جىبەرگەن راكيتين توقتاي قالىپ، الەشانى دا يىعىنان ۇستاپ توقتاتا قويدى.
— الەشكا، بىلەسىڭ بە، — باسىنا ساپ ەتە قالعان ءبىر جاڭا ويدىڭ اسەرىندەگى راكيتين وعان سىڭاي كوز تاستادى، سونسوڭ، سىرتتاي كۇلگەنىمەن، ىشتەگى سونى ويىن داۋىستاپ ايتۋعا باتىلى بارماي، الەشانىڭ كوڭىل-كۇيى وسىنشا تاڭعالارلىقتاي مۇشكىل حالگە ۇشىراعانىنا ءالى دە بولسا سەنە المادى، — ءقازىر قايدا بارعانىمىز جونىرەك بولار ەدى، سەن قالاي قارايسىڭ؟ — دەدى جادىگويسىگەن ول كۇمىلجىپ قانا.
— قايدا بارساڭ دا... ماعان ءبارىبىر.
— گرۋشەنكاعا بارساق، قايتەدى؟ باراسىڭ با؟ — بۇعان ول نە دەر ەكەن دەپ زارەسى ۇشقان راكيتيننىڭ ءۇنى ارەڭ شىقتى.
— بارساق بارايىق، — دەپ ويلانباي جاۋاپ قاتتى الەشا بايسالدى ۇنمەن، مۇنىڭ راكيتينگە توسىن كورىنگەنى، ياكي ونىڭ ابىرجۋسىز، دەرەۋ كەلىسە كەتكەنىنە ساسقانى سونشالىق، ول ءتىپتى كەيىن شەگىنىپ قالا جازدادى.
— ءقوي-اي!... سولاي ما! — تاڭىرقاعانىنان راكيتيننىڭ ايقايلاپ جىبەرگىسى كەلدى، سونان سوڭ ول، الەشا باتىل قادامىنان قايتىپ قالا ما دەپ ءالى دە قاتتى قاۋىپتەنگەندەي، ونى تەز قولىنان مىقتاپ ۇستاپ الىپ، سۇرلەۋمەن ىلگەرى سۇيرەلەي جونەلدى. ەكەۋى ءۇنسىز كەلەدى، راكيتين ءتىپتى اۋزىن اشۋعا قورىقتى.
— ول قۋانىپ قالاتىن شىعار، قۋانىپ... — دەپ كۇبىرلەگەن راكيتين تاعى دا ۇندەمەي قالدى. الەشانى الىپ بارا جاتقاندا ول گرۋشەنكانى ءبىر قۋانتايىنشى دەپ استە ويلاعان جوق-تى؛ ول پايداسىز ىسكە قادام باسپايتىن، ءوز ەسەبىنە مىعىم بولاتىن. ءقازىر ەكى ءتۇرلى ماقساتتى كوزدەپ كەلە جاتقان: بىرىنشىدەن، كەك الۋ، ياكي "تاقۋانىڭ ماسقارا بولعانىن" جانە الەشانىڭ "اۋليەلىكتەن كۇناكارلىققا" قاراي "توڭقالاڭ اسۋ" مۇمكىندىگىن كورۋ، بۇعان ول كۇنى بۇرىن ماساتتانىپ كەلەدى، ەكىنشىدەن، بۇل ارادا ونىڭ وزىنە وتە پايدالى ءبىر قۇلقىن قۇمارلىق ماقساتى دا بار ەدى، الايدا بۇل جايىندا كەيىنىرەك بايانداي جاتارمىز.
"دەمەك، سونداي ءسات تۋعانى عوي ەندى، — دەپ ويلادى ول ىشىنەن ءارى كوڭىلدەنىپ، ءارى ىزالانىپ — ولاي بولسا، ءبىز ونى، بۇل ءساتتى، وزىمىزگە وتە قولايلى بولعاندىقتان، ءتۇپ ەتەكتەن ۇستايتىن شىعارمىز".
ءىىى
پيازدىڭ ءبىر تال ساباعى
گرۋشەنكا شاھاردىڭ ناعىز قايناعان جەرىندە، شىركەۋ الاڭىنا جاقىن، موروزوۆا دەگەن جەسىر كوپەس ايەلدىڭ اۋلاسىنداعى كىشىگىرىم باسپانادا تۇراتىن، موروزوۆانىڭ داعاراداي ۇلكەن، ەكى قابات، ەسكى تاس ءۇيى سىرتتاي قاراعاندا وتە اجارسىز ەدى؛ مۇندا جاسامىس ەكى نەمەرە سىڭلىسىمەن كەمپىردىڭ ءوزى تۇراتىن. وعان اۋلاداعى ءۇيىن جالعا بەرۋدىڭ ەشبىر قاجەتى جوق-تى، ال گرۋشەنكانى (وسىدان ءتورت جىل بۇرىن) پاتەرگە جىبەرسە، وعان اشىقتان-اشىق قامقورلىق جاساپ جۇرگەن ءوزىنىڭ تۋىسى كوپەس سامسونوۆتىڭ كوڭىلىن قيماعاندىقتان عانا جىبەرگەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىن. قىزعانشاق شال ءوزىنىڭ "سۇيىكتىسىن" بۇل ۇيگە قويعاندا، اۋەلدە قىزدىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى كەمپىردىڭ كوز الدىندا بولار دەپ ويلاعان. ءبىراق، كوپ ۇزاماي-اق قىراعى كوزدىڭ قاجەتى بولماي قالىپ، اقىرىندا كەمپىر گرۋشەنكامەن ءتىپتى سيرەك كەزدەسەتىن، ونىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن اندىپ مازالامايتىن بولعان ەدى. راس، شالدىڭ گۋبەرنيالىق شاھاردان وسىناۋ موماقان، ۇيالشاق، تال شىبىقتاي جۇدەۋباس، مۇڭلى، ويعا باتقان ون سەگىز جاسار ۋىزداي جاس قىزدى مۇندا اكەلگەنىنە ءتورت جىل وتكەن-دى. ايتسە دە، شاھارىمىزدا بۇل قىزدىڭ ءومىربايانىن از، ونشا بىلە بەرمەيتىن، بىلسە جاڭساق بىلەتىن، ءتورت جىلدا ناعىز حاس سۇلۋ بوپ قۇلپىرىپ شىعا كەلگەن اگرافەنا الەكساندروۆناعا كوز سالۋشىلاردىڭ كوبەيگەندىگىنە قاراماستان، ول جايىندا سوڭعى كەزدە دە بىلگەندەرى شامالى. ون جەتىدەگى قىزدى بىرەۋ الداپ سوقسا كەرەك، ءبىر وفيسەر دەي مە قالاي، سونسوڭ ول تاستاپ كەتىپتى-مىس دەگەن قاۋەسەت قانا ەستىلگەن. وفيسەر تايىپ بەرىپتى دە، وزگە بىرەۋگە ۇيلەنىپتى، ال ماسقارا بولعان گرۋشەنكا قايىرشىلىق حالگە ۇشىرايدى. الايدا، شالدىڭ گرۋشەنكانى قورلىقتان قۇتقارعانى راس بولعانمەن، ول ونەگەلى اۋلەتتەن شىققان، ءدىني اتاعى بار بىرەۋدىڭ ۇرپاعى، قىزمەتسىز قالعان دياكوننىڭ قىزى، تاعى سونداي بىردەڭە دەسىپ جۇرەتىن. ەندى، باس-اياعى ءتورت جىلدا، ءبىر كەزدەگى كۇيرەك جاندى، جابىرلەنگىش، كورگەندە جانىڭ اشيتىن جەتىم قىزدىڭ ورىستىڭ ەكى بەتىنەن قان تامعان شىرايلى، ءاپايتوس ارۋى، وجەت تە باتىل مىنەزدى، تاكاپپارلىعىنا وتكىرلىگى ساي، اقشانىڭ پارقىن بىلەتىن، دۇنيەقور، سارابدال دا ساق، جۇرت امالىن تاۋىپ وزىنە اجەپتاۋىر اقشا جيناپ ۇلگىردى دەسىپ جۇرگەن ايەل بوپ شىعا كەلگەنى مىناۋ. بارلىعى ءبىر-اق نارسەگە كامىل سەنەتىن: گرۋشەنكانىڭ قىبىن تابۋ قيىن، وسى ءتورت جىلدىڭ ىشىندە، قامقورشى شالىنان باسقا، ونىڭ ىلتيپاتىمەن ماقتانا العان بىردە-بىر ەركەك كىندىكتى بولعان جوق. بۇل كۇمانسىز شىندىق ەدى، ويتكەنى اسىرەسە سوڭعى ەكى جىلدا ول قىزدىڭ ءىلتيپاتىنا ىلىگۋدى اڭساعاندار از بولماعان-دى. ءبىراق وندايلاردىڭ بارلىق ارەكەتى ناتيجەسىز بولىپ شىققان، ال دامەگويلەردىڭ كەيبىرەۋلەرى ادۋىندى ارۋدان مازاق قىلعان مىقتى تويتارىس كورگەسىن جۇرتقا كەلەكە بوپ تىزگىندى كەيىن بۇرۋعا ءماجبۇر بولعان. سونان سوڭ، جۇرت جاس ارۋدىڭ اسىرەسە سوڭعى جىلى "گەشەفت"1 دەگەنگە بوي ۇرعانىن، بۇل جاعىنان ونىڭ دىنگە ەرەكشە قابىلەتتى بوپ شىققانىن، سول سەبەپتى كەيىننەن كوبىسى مىنانىڭ ءوزى ناعىز ءجايتتىڭ ءوزى عوي دەپ اتاپ كەتكەنىن دە بىلەتىن. ول قارىزعا اقشا بەرىپ ءوسىمىن العان جوق-تى ءبىراق، مىسالى، ونىڭ فەدور پاۆلوۆيچ كارامازوۆپەن بىرىگىپ، ءبىراز ۋاقىت بويى شىنىندا دا ۆەكسەلدەردى — ءبىر سومىن ون تيىننان — سۋ تەگىنگە ساتىپ الۋمەن اينالىسىپ، كەيىننەن ول ۆەكسەلدەردىڭ كەيبىرىنىڭ ون تيىنىنان ءبىر سومنان پايدا كەلتىرگەنى بەلگىلى بولاتىن. ەكى اياعى كۇپشەكتەي بوپ ءىسىپ كەتكەندىكتەن ءبىر جىلدان بەرى جۇرۋدەن قالعان اۋرۋ سامسونوۆ، ەرەسەك بالالارىن قان قاقساتقان قاقباس، ءجۇز جامباسىنا باسىپ جاتقان وسىناۋ قىرسىققان حاس ساران، سول كەزدە تابالاۋشىلارىن، ايتقانىنداي، تىرپ ەتكىزبەي قىسىپ، قورلاپ ۇستاپ كەلگەن، "وسىمدىك مايىنان" باسقا دىم تاتىرماعان قىزدىڭ ۋىسىنا ءوزىنىڭ قالاي تۇسكەنىن دە سەزبەي قالعان ەدى. ءوزىنىڭ ادالدىعىنا شالدى كامىل سەندىرگەن سوڭ، گرۋشەنكا تولىق ەركىندىك العان-دى. كەرەمەت ىسكەر شال دا (الدەقاشان مارقۇم بولعان) مىنەزى تاڭعالارلىق، ەڭ باستىسى، وتە ساراڭ، تاستاي قاتتى كىسى ەدى، گرۋشەنكا ونى قانشاما الداپ-ارباسا دا، مۇنسىز ونىڭ كۇنى جوق بولسا دا (مىسالى، سوڭعى ەكى جىل بويى وسىلاي بولعان ەدى)، ول قىزدىڭ ەنشىسىنە پالەندەي جارتىمدى اقشا قالدىرعان جوق، ءتىپتى تاستاپ كەتەمىن دەپ قورقىتسا دا، شال ءبارىبىر جىبىمەس ەدى. ايتسە دە، شال وعان جارىتىمسىز بولسا دا بىردەڭە بولگەن ەكەن، مۇنى ەستىپ بىلگەندە ءبارى قايران قالىستى. "سەن ءوزىڭ دە تەگىن قاتىن ەمەسسىڭ، — دەگەن ول گرۋشەنكاعا سەگىز مىڭداي اقشا بولەرىندە، — ەندەشە، وتقا قاراپ قالماسسىڭ، ءبىراق، ەسىڭدە بولسىن، بۇرىنعىشا جىل سايىنعى كۇنكورىستىگىڭنەن باسقا، كوزىم تىرىدە مەنەن ەندى ەشتەڭە دامەتپەيسىڭ، وسيەتىمدە دە ساعان ەشتەڭە بولىنبەيدى". اقىرى، ول سوزىندە تۇردى: ولەرىندە بارلىق بايلىعىن قاتىن-بالالارىمەن بىرگە ۇيىندە ءومىر بويى مالاي عىپ ۇستاعان بالالارىنا قالدىردى، وسيەتىندە گرۋشەنكا جايىندا ءتىپتى ءلام دەپ اۋزىنا دا الماپتى. مۇنىڭ ءبارى كەيىن بەلگىلى بولدى. ءبىراق ول "ءوزىنىڭ مەنشىكتى كاپيتالىن" قالاي ىسكە ۇقساتۋ جونىندەگى اقىل-كەڭەسىمەن گرۋشەنكاعا از كومەكتەسكەن جوق-تى، "تابىس كوزىن" كورسەتىپ تە وتىرعان. اۋەلدە گرۋشەنكامەن كەزدەيسوق ءبىر "گەشەفت" بويىنشا جاقىنداسقان فەدور 3پاۆلوۆيچ كارامازوۆ ويدا-جوقتا ەسى كەتكەنشە عاشىق بوپ قالعاندا، ءبىر اياعى كوردە تۇرعان شال سامسونوۆ بۇعان قاتتى كۇلگەن ەدى. ءبىر عاجابى، گرۋشەنكا ءوزىنىڭ شالىمەن تانىسقالى بەرى ونىمەن ءھاماندا اشىق سويلەسىپ، ودان ءتىپتى سىر جاسىرماعان، ونىڭ تاپ مۇنداي باسقا ءبىر سىرلاس-مۇڭداسى بولا قويدى ما ەكەن. ال سوڭعى كەزدە، دميتريي پاۆلوۆيچ تە ءوزىنىڭ ماحابباتىمەن كەنەت كيلىگە كەتكەندە، شال كۇلۋىن قويعان. كەرىسىنشە، بىردە گرۋشەنكاعا ءتىپتى بايىپپەن، شەگەلەپ اقىلىن ايتقان: "الدا-جالدا اكەلى-بالالى ەكەۋىنىڭ بىرەۋىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاۋ كەرەك بولسا، وندا شالدان ايىرىلما، ءبىراق، كارى توبەت ساعان ءسوزسىز ۇيلەنەتىن بولسىن، وعان دەيىن اتىڭا ازىن-اۋلاق كاپيتال جازىپ قويسا، وندا ءتىپتى جاقسى. ال كاپيتانعا جولاي كورمە، جولىڭ بولمايدى"، — دەگەن. ساناۋلى عانا كۇنى قالعانىن الدىن الا سەزگەن ءلاززاتقۇمار قاقپاستىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز وسىنداي؛ وسى اقىل-كەڭەسىنەن كەيىن بەس ايدان سوڭ ول دۇنيە سالعان-دى. وسى ارادا اكەلى-بالالى كارامازوۆتاردىڭ ءبىر قىزعا تالاسقان كوكەيگە قونىمسىز، ەرسى باقتالاستىعىن وندا شاھارىمىزدا ءتىپتى كوبىسى بىلگەنمەن، گرۋشەنكانىڭ اكەسى مەن بالاسىنىڭ قايسىسىنا قالاي قارايتىنىن تۇسىنەتىندەر از بولعانىن ەسكەرتە كەتكەن ءجون. ءتىپتى قىزدىڭ ەكى كۇتۋشىسى دە (الدا اڭگىمە بولاتىن قايعىلى وقيعادان كەيىن) سوتتا بەرگەن جاۋابىندا اگرافەنا الەكساندروۆنا دميتريي فەدوروۆيچتى "ول ولتىرەمىن دەپ قورقىتقاسىن" عانا قابىلدايتىن ەدى دەگەن بولاتىن. گرۋشەنكانىڭ ەكى كۇتۋشىسى بار-دى، بىرەۋى — اكە-شەشەسىنىڭ ۇيىنەن وزىمەن بىرگە ەرتە كەلگەن قاۋساعان، اۋرۋ-سىرقاۋلى، كەرەڭ بولۋعا اينالعان اسپاز كەمپىر، ال ەكىنشىسى — وسى كەمپىردىڭ نەمەرەسى، جيىرماداعى وتە پىسىق جاس قىز. گرۋشەنكا وتە ساران، مۇلدە جۇپىنى تۇراتىن. اۋلاداعى كىشىگىرىم باسپانادا ونىڭ جيىرماسىنشى جىلدار ۇلگىسىندەگى اسا قىمبات ەسكى جيھاز قويىلعان ءۇش بولەسى بار-دى. راكيتين مەن الەشا كىرىپ بارعاندا، ىمىرت جابىلعان مەزگىل بولسا دا، بولمەلەردە ءالى شام جاعىلماعان ەدى. گرۋشەنكا ءوزىنىن قوناق بولمەسىندە، اسەم ارقالىعى بار، قاپتاعان بىلعارىسى الدەقاشان قاجالىپ، ەندى تەسىلە باستاعان، داعاراداي ۇلكەن قاتقىل ديۆاندا جاتقان. باسىنىڭ استىنا توسەكتەن ەكى مامىق اق جاستىق اكەپ سالعان. ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، سوزىلعان دەنەسىن قيمىلداتپاي، ەكى قولىن جەلكەسىنە قويىپ جاتقان. ول بىرەۋدى كۇتكەندەي، ۇستىنە قارا جىبەك كويلەگىن كيىپ، شاشىنا ۇلبىرەگەن شىلتەر قاداعان ەدى، مۇنىسى وزىنە جاراسىپ تۇرعان: ۇشكىل شىلتەر ورامالدى يىعىنا بوس تاستاي سالىپ، ومىراۋىنان ۇلكەن التىن تۇيرەۋىشپەن تۇيرەي سالعان. ول بەت-جۇزى قۋاڭ تارتىپ، ەرىندەرى دۋىلداپ، كوزدەرى جايناڭداپ، ون اياعىنىڭ ۇشىمەن ديۆاننىڭ جاقتاۋىن تاعاتسىزدانا تىرسىلداتىپ، شىنىندا دا، بىرەۋدى كۇتىپ، مۇڭايىپ، الابۇرتىپ جاتقان. راكيتين مەن الەشا كىرەر-كىرمەستە ىشكى جاقتان ءسال ابىگەرلەنگەندىك سەزىلدى: ديۆاننان اتىپ تۇرعان گرۋشەنكانىڭ شوشىعانداي: "كىم كەلدى؟" — دەپ داۋىستاعانى اۋىز بولمەدەن ەستىلىپ تۇردى. ءبىراق، بۇلاردى دا قارسى العان كۇتۋشى قىز گرۋشەنكاعا سول ساتتە ءۇن قاتتى:
— ول ەمەس، باسقا كىسىلەر، وزگە بىرەۋلەر.
الەشانى قولىنان جەتەكتەپ قوناق بولمەگە كىرە بەرگەن راكيتين: "نە ىستەپ جاتىر ەكەن؟" — دەپ كۇبىرلەدى. گرۋشەنكا ديۆاننىڭ جانىندا تۇر، شوشىنعانى ءالى دە باسىلماعان سەكىلدى. قىزىل-كۇرەڭ قولاڭ شاشىنىڭ ءبىر بۇرىمى تۇيرەلگەن تۇسىنان اعىتىلىپ كەتىپ وڭ يىعىنا قۇلاپ ءتۇستى، ءبىراق، مەيمانداردى انىقتاپ كورىپ، تانىعانشا، قىز مۇنى بايقاعان دا، بۇرىمىن تۇزەتكەن ەس جوق.
— اھ، راكيتكا، سەنبىسىڭ؟ زارەمدى الدىڭ عوي. جانىڭدا بىرەۋ بار ما؟ ەرتىپ كەلگەنىڭ كىم؟ ءتاڭىرىم-اۋ، كىمدى الىپ كەلگەنسىڭ! — دەدى تاڭىرقاعان ول الەشانى تانىعان سوڭ.
— شىراعدان العىزساڭشى! — دەدى راكيتين، بۇل ۇيدە وكتەم سويلەي الاتىن ەتەنە تانىس، وتە جاقىن ادامشا.
— شىراعدان دەيمىسىڭ... ارينە، اكەلەدى... فەنيا، اناعان شىراعدان اكەلشى... سەن دە تاپقان ەكەنسىڭ ونى ەرتىپ كەلەتىن ۋاقىتتى! — دەدى داۋسى قاتتى شىققان گرۋشەنكا تاعى دا الەشاعا يەك قاعىپ، سونان سوڭ ول ايناعا قاراپ تۇرىپ، ەكى قولىمەن بۇرىمىن تەز تۇزەتە باستادى. قىز ىشتەي نارازى ءتارىزدى ەدى.
— نە ءۇشىن جاقتىرماي قالدىڭ؟ — دەپ سۇرادى راكيتين كەنەت وكپەلەگەن پىشىنمەن.
— زارەمدى الدىڭ، راكيتكا، سول ءۇشىن، — گرۋشەنكا بۇرىلىپ الەشاعا كۇلىمسىرەي قارادى. — سەن مەنەن قىمسىنبا، دوستىم الەشا، كەلگەنىڭە وتە قۋانىشتىمىن، كۇتپەگەن جەردەن كەلسەڭ دە قۇرمەتتى قوناعىمسىڭ. ال سەن، راكيتكا، مەنى جامان قورقىتتىڭ: ميتيا جەتىپ كەلگەن ەكەن دەپ ويلاپ قالىپ ەم. كورەمىسىڭ، باعانا مەن ونى الداعان ەدىم، وتىرىگىمە نانسىن دەپ ونى يمانداي شىنىم دەپ قارعانۋعا ءماجبۇر ەتتىم. وعان كەش بويى شالىمنىڭ، كۋزما كۋزميچتى ايتام، قاسىندا بولىپ، تۇنگە دەيىن ونىمەن بىرگە وتىرىپ اقشا ساناسامىن دەدىم. مەن جۇماسىنا ءبىر رەت ونىڭ ۇيىنە بارىپ، كەش بويى ەسەپ-قيساپ جاساسامىن عوي. ەسىكتى كىلتتەپ الامىز: ول ەسەپ-شوتتى تىرسىلداتادى، مەن كىتاپقا جازىپ وتىرمىن — ول تەك ماعان عانا سەنەدى. ميتيا ايتقانىما سەنىپ كەتە باردى، ال مەن ءبىر حاباردى كۇتىپ مىنە ۇيدە وتىرمىن. سىزدەردى فەنيا قالاي عانا كىرگىزگەن! فەنيا، فەنيا! قاقپا جاققا بارىپ، سىرتقا شىعىپ قاراشى، كاپيتان كورىنبەي مە ەكەن؟ ولەردەي قورقام، مۇمكىن، ءبىر جەردى تاسالاپ، اڭدىپ تۇرعان شىعار!
— ەشكىم دە جوق، اگرافەنا الەكساندروۆنا، اينالانى جاڭا عانا شولدىم، ءالسىن-السىن ساڭلاۋدان دا قارايمىن، ءوزىمنىڭ دە زارەم جوق.
— فەنيا، تەرەزەلەردىڭ قاقپاقتارى جابىلىپ پا ەدى؟ پەردەلەردى دە ءتۇسىرىپ قويۋ كەرەك — مىنە بىلاي! — ول قالىڭ پەردەلەردى ءوزى ءتۇسىردى، — ايتپەسە جىلتىراعان وتقا جەتىپ كەلەر. الەشا، مەن بۇگىن سەنىڭ اعاڭ ميتيادان قورقام. — گرۋشەنكا ۇرەيلەنىپ تۇرسا دا، ءبىر ءتۇرلى ماساتتانعانداي، داڭعىرلاپ سويلەدى.
— بۇگىن ميتيادان نەگە سەسكەنە قالدىڭ، ودان قورىقپاۋشى ەدىڭ عوي، قايتا، ول سەنىڭ ىرقىڭا قاراي جىعىلا بەرمەۋشى مە ەدى؟ — دەپ سۇرادى راكيتين.
— ساعان ءبىر حاباردى، سونداي ءبىر اسا قىمبات حاباردى كۇتىپ وتىرمىن دەدىم عوي، تاپ ءقازىر ميتەنكانىڭ كورىنبەگەنى ءجون-اق بولار ەدى. مەنىڭ كۋزما كۋزميچكە كەتتىم دەگەنىمە، مۇنى سەزەمىن، ول ءبارىبىر سەنگەن جوق. ءقازىر ول ءوز ۇيىندە، فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ اۋلاسىنداعى باقتىڭ ءبىر قۋىسىندا مەنى اڭدىپ وتىرعان شىعار. ەگەر سولاي اڭدىپ وتىرسا، مۇندا كەلمەيدى، مۇنىسى ءتىپتى جاقسى! ال مەن كۋزما كۋزميچكە شىنىندا دا تەز بارىپ كەلدىم، ميتيانىڭ ءوزى شىعارىپ سالعان، مەن شالدىكىندە ءتۇن ورتاسىنا دەيىن بولامىن، مەنى ۇيگە اپارىپ تاستاۋ ءۇشىن سول كەزدە كەلمەي قالما دەگەم وعان. ول كەتىپ قالدى، ال مەن شالدىڭ قاسىندا ون مينۋت بولدىم دا، ۇيگە قايتتىم — جولدا كەزدەسىپ قالا ما دەپ قورىققانىمنان ۇيگە جەتكەنشە جۇگىردىم.
— وسىنشاما جاسانىپ قايدا بارماقسىڭ؟ باسىڭداعى شىلتەرلى قالپاقشاڭ كەرەمەت قوي ءتىپتى؟
— راكيتين، سەنىڭ قايداعى جوققا اۋەستەنە قالاتىنىڭ بار! جاڭا ايتتىم عوي، ءبىر حابار كۇتىپ وتىرمىن دەپ. سول حابار كەلىسىمەن-اق اتىپ تۇرىپ، ۇشامىن دا كەتەمىن، سىزدەر بايقاماي دا قالاسىزدار. سول ءۇشىن جاسانىپ، دايىن وتىرمىن.
— قايدا ۇشىپ كەتپەكسىڭ؟
— كوپ بىلسەڭ، تەز قارتايارسىڭ.
— قاراشى. قۋانىشتىسىن... سەنىڭ بۇلاي ماسايراعانىڭدى ەش ۋاقىتتا كورگەن ەمەن. بەينە تويعا جينالعانداي جاسانىپ الىپسىڭ، — دەدى راكيتين ونىڭ بوي-باسىنا كوز جۇگىرتىپ:
— تويدىڭ نە ەكەنىن سەن كەرەمەت تۇسىنەسىڭ عوي.
— ال ءوزىڭ شە، كوپ تۇسىنەسىڭ بە؟
— مەن تويدا بولعام. الدىڭعى جىلى كۋزما كۋزميچ بالاسىن ۇيلەندىرگەندە، مۋزىكانتتار وتىراتىن بالكوننان قاراپ تۇرعام. راكيتكا، قاسىمدا مىناداي كىناز تۇرعاندا، سەنىمەن سويلەسۋىم كەرەك پە. مىنە، مەيمان دەپ وسىنى ايت! الەشا، دوستىم، ساعان قارايمىن دا، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەيمىن؛ ءتاڭىرىم-اۋ، ماعان قالاي عانا كەلدىڭ سەن! شىنىمدى ايتسام، بۇل ءتىپتى قاپەرىمە كىرمەگەن نارسە، سەنى كەلەدى دەپ وسىعان دەيىن ەش ۋاقىتتا ويلاعان ەمەن. قولايلى ءسات بولماسا دا، كەلگەنىڭە وتە قۋانىشتىمىن! اسپانداعى جاڭا تۋعان ايىم مەنىڭ، مىنە مىندا، مىنە بىلاي، ديۆانعا وتىرسايشى. راس، مەنىڭ ابىرجۋىم ءالى دە باسىلماعانداي... ەي، راكيتكا-اي، سەن ونى كەشە، نەمەسە بۇرناعى كۇنى اكەلۋىڭ كەرەك ەدى عوي!.. ءبىراق، مەن وسىعان دا قۋانىشتىمىن. مۇمكىن، بۇرناعى كۇنى ەمەس، بۇگىن، ءدال قازىرگى ساتتە ەرتىپ كەلگەنىڭ دۇرىس بولعان شىعار...
ول جىپ ەتىپ الەشامەن قاتارلاسا ديۆانعا وتىرا كەتتى دە، وعان جانى سۇيسىنە قارادى. گرۋشەنكا شىنىندا دا قۋانىشتى ەدى، بۇلاي دەگەندە ول جالعان ايتپاعان. جانارى جالقىندانىپ، ەرىندەرى كۇلىمسىرەگەن ول مەيىرلەنە، كوڭىلدەنە كۇلگەن. الەشا قىزدىڭ جۇزىنەن تاپ مۇنداي اق جارقىندىقتى كورەرمىن دەپ كۇتپەگەن ەدى... ول گرۋشەنكامەن كۇنى كەشەگە دەيىن از كەزدەسكەن، سوندىقتان ول جونىندەگى پىكىرى دە كىسى قورقارلىقتاي ەدى، ال كاتەرينا يۆانوۆناعا قارسى كەشەگى ىزا-كەككە تولى، زۇلىمدىق قىلىعىنا سۇمدىق تىتىركەنگەنى سونشالىق، بۇگىن ونىڭ مۇلدە باسقا تاڭعالارلىق جان بولىپ شىعا كەلگەنىنە قاتتى قايران قالىپ وتىر. باسىنداعى قايعىسى جانىنا قانشاما باتسا دا، ونىڭ زەرلى نازارى قىزعا ىقتيارسىز تۇسكەن ەدى. كەشەدەن بەرى ونىڭ بويىنداعى ادەتتىڭ ءبارى وزگەرىپ، مۇلدە جاقسارىپ كەتكەندەي: سوزىندە كەشەگى مايموڭكەنىڭ ءبىرى دە جوق، قيمىلىنداعى ناۋەتەكەش، قىلىمسۋ دا بايقالمايدى... ءبارى دە قاراپايىم، اق كوڭىلدى، قيمىلى شاپشاڭ، تۋرا، سەنىمدى، ءبىراق، ءوزى الدەنەگە تىم ەلىگۋلى ەدى.
— ءتاڭىرىم-اۋ، بۇگىن ءبارىنىڭ وزىنەن-وزى ورايلاسىپ جاتقانىن قاراساڭدارشى، — دەپ بىلدىرلادى ول تاعى دا. — الەشا، وسىنشاما نەگە قۋاناتىنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. ءقازىر سۇراشى، تۇك تە ايتا المايمىن.
— نەلىكتەن قۋانىشتى ەكەنىڭدى نەعىپ بىلمەي قالدىڭ؟ — دەپ مىرس ەتتى راكيتين. — وسىعان دەيىن: ونى ەرتىپ كەل دەپ ماعان قولقا سالعانىڭ دا ءبىر ماقساتىڭ بولعان شىعار.
— بۇرىنعى ماقساتىم وزگە ەدى، ەندى ول ءوتتى، ءقازىر باسقا ءسات. ايتسە دە، سەن ەكەۋىڭە ءدام بەرۋىم كەرەك شىعار. راكيتكا، مەن ەندى كوڭىلدىمىن. وتىرساڭشى، راكيتكا، نەگە تۇرەگەپ تۇرسىڭ؟ الدە وتىرىپ ۇلگەرىپ پە ەدىڭ؟ راكيتۋشكا ەسەبىنەن جاڭىلا قويار ما ەكەن. الەشا، ول انە ءبىزدىڭ قارسى الدىمىزدا: سەنەن بۇرىن ماعان نەگە وتىر دەمەدى دەپ وكپەلەپ وتىر. ءبىزدىڭ راكيتكا وكپەشىل عوي، ونىڭ وكپەسى قارا قازانداي بولىپ شىعا كەلەدى! — دەپ كۇلدى گرۋشەنكا. — اشۋلانبا، راكيتكا، بۇگىن مەن كوڭىلدىمىن دەدىم عوي ساعان. سەن نەگە مۇڭلى وتىرسىڭ، الەشەچكا، الدە مەنەن قورقاسىڭ با؟ — دەپ قىز ونىڭ كوزىنە نازدى ازىلمەن قارادى.
— ونىڭ قايعىسى بار. شەننەن قۇر قالدىرىپتى، — دەپ بارىلدادى راكيتين.
— ول نەعىلعان شەن؟
— اۋليە تۇتقان ءپىرادارىنىڭ ءمايىتى يىستەنىپ كەتتى عوي.
يىستەنگەنى قالاي؟ سەن ساندىراقتاپ تۇرسىڭ، تاعى سۇمدىقتى بىقسىتپاقسىڭ؟ جاپ اۋزىڭدى، اقىماق نەمە. الەشا، سەنىڭ تىزەڭە وتىرايىنشى، مىنە بىلاي! — ول اتىپ تۇرىپ، كۇلگەن كۇيى الەشانىڭ تىزەسىنە لىپ ەتىپ وتىرا كەتتى دە، ەركەلەگەن مىسىقشا، ونىڭ موينىنان وڭ قولىمەن نازدانا قۇشاقتاپ الدى. — مەن ءقازىر سەنى كوڭىلدەندىرەمىن، ءدىندار بالاقانىم مەنىڭ! مەنى شىنىندا دا وسىلاي تىزەڭە وتىرعىزا بەرەسىڭ بە، ماعان اشۋلانبايسىڭ با؟ ايتساڭ بولدى — ءقازىر-اق تۇسەمىن.
الەشا ۇندەمەدى. ول قيمىلداۋعا قورقىپ، تىرپ ەتپەي وتىرعان، قىزدىڭ: "ايتساڭ بولدى — ءقازىر-اق تۇسەمىن" — دەگەنىن ەستىدى، ءبىراق، دەمىن ىشىنە تارتقانداي، جاۋاپ قاتقان جوق. الايدا ونىڭ وسى ساتتەگى ءحالى، مىسالى، ونى كوزىمەن جەپ بارا جاتقان راكيتيننىڭ ويلاعانىنان جانە وزىنە-وزى ەلەستەتە العانىنان مۇلدە وزگەشە بولاتىن. جانىنا باتقان اۋىر قاسىرەت ونىڭ جۇرەگىنە لۇپىلدەتەتىن سەزىم اتاۋلىنىڭ ءبارىن باسىپ تاستاعان-دى، ەگەر ول ءوزىنىڭ وسى ساتتەگى كوڭىل-كۇيىن انىق اڭداعان بولسا، وندا ول ەندى ەشقانداي ازازىلدىك پەن ەلىگۋشىلىككە دەس بەرمەيتىن بەرىك ساۋىت قۇرسانىپ العانداي بولعانىن ءوزى-اق سەزەر ەدى. ايتسە دە، الاي-دۇلەي كوڭىل-كۇيىنىڭ بۇلىڭعىرلىعى مەن ەڭسەسىن ەزىپ بارا جاتقان قايعىسىنا قاراماستان، ول ءوزىنىڭ جۇرەگىندە شىمىرلاپ بىلىنگەن ءبىر جاڭا، عاجايىپ سەزىمگە قالاي دەگەنمەن ىقتيارسىز تاڭىرقاي بەرگەن: ءوزىنىڭ جان-دۇنيەسىندە ايەل جايىنداعى ءۇمىت-ارمانى قىلت ەتىپ بەلگى بەرگەن ساتتەردە بۇرىن ونىڭ زارەسىن ۇشىرعان وسىناۋ "قورقىنىشتى" ايەلدەن ەندى سەسكەنبەيتىنى بىلاي تۇرسىن، قايتا، كەرىسىنشە، بۇرىن ءوزى بارىنەن دە كوبىرەك ۇرەيلەنگەن، ال ەندى موينىنان قۇشاقتاپ الىپ تىزەسىندە وتىرعان ايەل ونىڭ بويىندا كەنەت مۇلدە باسقا، توسىن، ەرەكشە ءبىر سەزىمدى، نەندەي ءبىر وزگەشە، تاڭعاجايىپ، شىن جۇرەكتەن ىنتىعۋ سەزىمىن تۋعىزعان ەدى جانە دە وسىنىڭ ءبارى ەشبىر قوبالجۋسىز، وتكەندەگى ۇرەي تيتتەي دە سىر بەرمەي بولىپ جاتقان — ونى ەرىكسىز قايران قالدىرعان ەڭ باستى نارسە وسى ەدى.
— وسى ساندىراقتارىڭ دا جەتەر، — دەپ دۇڭك ەتتى راكيتين، — ونان دا شامپان الدىرساڭشى، سەن ماعان بورىشتىسىڭ، ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي!
— بورىشتى ەكەنىم راس. الەشا، ەگەر ول سەنى وسىندا ەرتىپ كەلسە، بۇل ءۇشىن وعان شامپان قويامىن دەگەن ۋادەم بار ەدى. اكەلسىن شامپانىڭدى، مەن دە ىشەمىن! فەنيا، فەنيا، بىزگە شامپان اكەلشى، الگى ميتيادان قالعان شولمەكتى اكەلشى، ءبىراق اياعىڭدى تەزىرەك باس. ساراڭ بولسام دا، ءبىر شولمەك شامپان قويا الامىن، ءبىراق ساعان ەمەس، راكيتكا، سەن كىمنىڭ شىكاراسى ەدىڭ، ال ول بولسا كىناز! جانىمدى باسقا نارسە تەبىرەنتىپ تۇرسا دا، مەيلى، سەندەرگە قوسىلىپ مەن دە ىشەمىن، بىرەۋگە سوقتىققىم كەلىپ تۇر!
— سەنىڭ توسقانىڭ قانداي ءسات، كۇتكەنىڭ قانداي "حابار" وسىنى سۇراۋعا بولا ما، الدە بۇل قۇپيا ما؟ — ءوزىڭ ولاي دا، بۇلاي دا قاعىتقانعا نازار اۋدارماعانسىپ باققان راكيتين وسى ارادا تاعى دا ءبىر اۋەستىك ءبىلدىردى.
— ەھ، نەعىلعان قۇپيا ءتايىرى، ونى سەن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، — الەشانى موينىنان قۇشاقتاپ الىپ، ءالى دە ونىڭ تىزەسىندە وتىرعان گرۋشەنكا باسىن ءسال ەڭكەيتىپ راكيتينگە بۇرىلا بەرىپ كەنەت ويلانىپ قالدى، — مەنىڭ وفيسەرىم كەلە جاتىر، راكيتين، وفيسەرىم كەلەدى!
— كەلە جاتقانىن ەستىگەن ەدىم، ءبىراق سونشاما جاقىنداپ قالعانى ما؟
— ءقازىر ول موكروەدا، سودان حابار جىبەرمەكشى، ءوزى جازىپتى، باعانا حات الدىم. سول حابارىن كۇتىپ وتىرمىن.
— ءماسساعان! الايدا، موكروەدا وتىرعانى نەسى؟
— ول ۇزاق اڭگىمە، سونسوڭ ساعان سونىڭ كەرەگى نە؟
— ەندى ميتەنكا قايتەر ەكەن — وي-وي! ول مۇنى بىلە مە، الدە بىلمەي مە؟
— قايدان ءبىلۋشى ەدى! تۇك تە بىلمەيدى! ءبىلىپ قويسا، مەنى ولتىرەر ەدى. ءبىراق، مەن ەندى ودان قورىقپايمىن، ونىڭ پىشاعى ەندى تۇك ەمەس ماعان. اۋزىڭدى جاپشى، راكيتكا، ماعان دميتريي فەدوروۆيچ جونىندە ەشتەڭە دەمەشى: ول مەنىڭ جۇرەگىمدى قىجىلداتىپ ءبىتتى. ءقازىر مەنىڭ ەشتەڭەنى ويلاعىم كەلمەيدى. تەك الەشەچكانى عانا ويلاي الامىن، مىنە ودان كوز الا الماي تەلمىرىپ وتىرمىن... جارقىنىم-اۋ، تىم بولماسا ەزۋ تارتساڭشى، كوڭىلدەنسەڭشى، مەنىڭ زەردەسىزدىگىم مەن قۋانىشىما نەگە كۇلمەيسىڭ... انە كۇلدى، كۇلدى! ءمۇلايىمسي قاراۋىن. الەشا، بىلەسىڭ بە، بۇرناعى كۇنگى قىلىعىم ءۇشىن، بيكەش ءۇشىن ماعان اشۋلانىپ قالعان شىعار دەپ ويلاپ ەدىم. مەن يتتىك جاسادىم، ءبىلدىڭ بە... ايتسە دە، قالاي دەگەنمەن سونىڭ ءوزى وڭدى بولدى. ءجونسىز كورىنسە دە، جاقسى بولدى، — گرۋشەنكا ويعا باتىپ مىرس ەتكەندە، كۇلكىسىنەن كەنەت ءبىر قاتالدىق لەبى سەزىلدى. — سەن: "ونى كوك شىبىقپەن شىقپىرتۋ كەرەك!" — دەپ ايقايلادىڭ دەگەن ەدى ميتيا. وندا مەن بيكەشتى قاتتى رەنجىتتىم عوي دەيمىن. مەنى شاقىرىپ الىپ، تابانىنىڭ استىنا باسقىسى كەلدى، شوكولادىمەن الدارقاتقىسى... جوق، سولاي بوپ شىققانى جاقسى بولدى، — دەپ ول تاعى دا كۇلدى. — دەگەنمەن، سەنى رەنجىدى مە دەپ قورقا بەرەم.
— اقيقاتىندا دا سولاي بولۋى مۇمكىن عوي، — دەپ راكيتين شىن تاڭىرقاعان پىشىنمەن كيلىگە كەتتى. — الەشا، سەندەي سارى ۇرپەكتەن ول راسىندا دا قورقادى.
— راكيتكا، ول ساعان عانا سارى ۇرپەك، ءبىلدىڭ بە... ويتكەنى سەن ارسىزسىڭ، ءبىلدىڭ بە! كورەمىسىڭ، مەن ونى جان-تانىممەن سۇيەمىڭ، ءبىلدىڭ بە! الەشا، سەنى بار جان-تانىممەن سۇيەتىندىگىمە سەنەسىڭ بە؟
— ءاي، ۇياتسىز نەمە-اي! الەكسەي، ول ساعان عاشىقتىعىن ايتىپ جاتىر!
— نەعىل دەيسىڭ، مەن ونى سۇيەمىن.
— ال وفيسەر شە؟ موكروەدان كۇتكەن اسا قىمباتتى حاباردى قايتەسىڭ؟
— ول ءوز الدىنا، مۇنىڭ ءجونى ءبىر باسقا.
— قاتىننىڭ ويىنشا، مىنە، وسىلاي بوپ شىعادى!
— راكيتكا، مەنىڭ جىنىما تيە بەرمەسەڭشى. — دەدى ءىلىپ الا جونەلگەن گرۋشەنكا، — ايتتىم عوي، ول ءوز الدىنا، مۇنىڭ ءجونى ءبىر باسقا دەپ. مەنىڭ الەشاعا عاشىقتىعىم وزگەشە. الەشا، بۇرىن سەن جونىندە ءبىر قۋلىق ويلاعانىم راس. مەن ارامزا، راقىمسىزبىن، الەشا، ءبىراق كەي ساتتە ساعان ءوزىمنىڭ ار-ۇجدانىمداي قارايمىن، "وڭباعاندىعىمدى كورگەن سوڭ جەك كورەتىن بولدى-اۋ" دەگەن وي كوكەيىمنەن كەتپەدى. بۇرناعى كۇنى بيكەشتىكىنەن وسىندا جۇگىرىپ كەلە جاتقانىمدا دا ويىمنان شىقپادى. الەشا، ساعان كوپتەن بەرى وسىلاي كوزىم تۇسكەن. ميتياعا ايتقام، ول بىلەدى. ميتيا، مىنە سولاي تۇسىنەدى. يلاناسىڭ با. الەشا، كەيدە سەنى كورگەنىندە قىسىلىپ، وزىمنەن-وزىم ۇيالامىن... سەنىڭ قاشاننان بەرى ويىمنان كەتپەيتىن بولعانى بىلمەيمىن، ەسىمدە جوق ءتىپتى...
فەنيا بولمەگە كىرىپ، پودنوسقا سالىپ اكەلگەن اۋزى اشىق شولمەك پەن شاراپ قۇيىلعان ءۇش باكالدى ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدى.
— شامپان اكەلدى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى راكيتين، — اگرافەنا الەكساندروۆنا، سەن تىم جەلىگىپ كەتتىڭ، ەسىن شىققان. ءقازىر مىنانىڭ بىرەۋىن ءسىمىرىپ سالعاسىن بيلەي جونەلەسىڭ. ە-ەح، تىندىرا الماپتى عوي، — دەدى ول شامپانعا كوز جۇگىرتىپ جاتىپ، — اس ۇيدە باكالعا كەمپىر قۇيعاق، شولمەكتىڭ اۋزى تىعىندالماعان، جىلىمشى. ءبىراق، بۇعان دا شۇكىرشىلىك.
ول ۇستەلگە بارىپ، باكالداعى شامپاندى ءسىمىرىپ سالدى دا، تاعى دا كۇيدى.
— شيپا؟! كۇندە اۋزىڭا تيە بەرمەيدى عوي، — دەدى ول ەرنىن جالاپ جاتىپ، — كانە، الەشا، باكالىڭدى ەكەنىڭدى تانىت بىزگە. نە ءۇشىن ىشەمىن؟ ۇجماقتىڭ ەسىگى اشىق تۇرۋى ءۇشىن بە؟
گرۋشا، سەن دە باقالىڭدى الىپ، ۇجماقتىڭ تورىنەن ءبىر-اق شىعايىق دەپ تارتىپ جىبەر..
— قايداعى ۇجماقتىڭ ءتورى؟
قىز باقالدى قولىنا الدى، الەشا دا باقالىن الىپ، ءبىر ءۇريزدي دا، قاشا قويدى.
— وندا مەن دە ىشپەيمىن، — دەپ ءىلىپ اكەتتى گرۋشەنكا، — سوسىن زاۋقىم دا جوق. ءىش، راكيتكا، ءبىر شولمەكتى تۇگەل ءوزىڭ ءىشىپ قوي. اۋەلى الەشا ءىشسىن، سودان كەيىن مەن دە ىشەمىن.
— مىنا قىلىمسىعاندارىڭا جول بولسىن! — دەپ قاعىتتى راكيتين. — ءوزى ونىڭ تىزەسىنەن تۇسپەيدى! ايتالىق، ونىڭ قايعى-مۇڭى بولسىن، ال ساعان نە جوق؟ ول ءوزىنىڭ جاراتقان قۇدايىنا كۇپىرلىك كورسەتتى، شۇجىق جەمەكشى بولدى...
— بۇل نە دەگەنىڭ؟
— بۇگىن ونىڭ سۇيىكتى قارياسى، زوسيم ءپىرادار، اۋليە قايتىس بولدى.
— زوسيم ءپىرادار ءولدى دەيمىسىڭ! — دەدى تاڭىرقاعان گرۋشەنكا. — ءتاڭىرىمنىڭ ءوزى كەشىرسىن، مەن ەستىمەپ ەدىم! — ول قۇدايعا تابىنىپ شوقىندى. — جاراتقان يەم ساقتاي گور، مۇنىم قالاي، وسىنداي كۇنى جىگىتتىڭ تىزەسىندە وتىرعانىم نە! — شوشىپ كەتكەن ول الەشانىڭ تىزەسىنەن اتىپ تۇرىپ، ديۆانعا بارىپ وتىردى. الەشا وعان تاڭدانا قاراعان ساتتە ونىڭ جۇزىندە الدەنەنىڭ ساۋلەسى بىلىنگەندەي بولدى.
— راكيتين، — دەدى كوتەرىڭكى داۋىسپەن، بەكەم سويلەگەن ول، — مەنى قۇدايعا كۇپىرلىك قىلدى دەپ مازاقتاي بەرمە. مەنىڭ ساعان جاماندىق ويلاعىم كەلمەيدى، ەندەشە سەن دە مەيىرىمدىرەك بول. مەن سەنىڭ تۇسىڭە دە كىرمەگەن اسىل قازىنامنان ايىرىلدىم، سەن ەندى ماعان تورەشى بولا المايسىڭ! ونان دا گرۋشەنكاعا قاراشى: مەنى قالاي اياعانىن كوردىڭ بە! مەن وسىندا كەلگەندە ءوزىم وڭباعان، كەكشىل بولعان سوڭ باسقاشا ويلاي الام با، — اشىنعان جاندى كەزدەستىرەم عوي دەپ ەدىم، — ءبىراق، اياۋلى اپكەمدى تاپتىم، اسىلىمدى تاپتىم، جانى سۇيگەن... ول جاڭا ماعان ەسىركەۋشىلىك كورسەتتى... اگرافەنا الەكساندروۆنا، مەن سەنى ايتىپ وتىرمىن، جاڭا مەنىڭ جانىمدى جاڭعىرتقان سەنسىڭ عوي...
الەشانىڭ ەرىندەرى دىرىلدەپ، تىنىسى تارىلىپ كەتتى. ول توقتاي قالدى.
— سەنى اجالدان اراشالاعان ەكەن عوي! — دەپ كەكەتە كۇلدى راكيتين. — ول سەنى جۇتىپ قويعىسى كەلدى. مۇنى سەزەمىسىڭ سەن؟
— توقتا، راكيتكا! — دەپ گرۋشەنكا ورنىنان اتىپ تۇردى. — ەكەۋىڭ دە ءسوزدى دوعارىڭدار! ەندى ءبارىن مەن ءوزىم ايتىپ بەرەم: الەشا، سەن ۇندەمەي-اق قويشى، ويتكەنى سەنىڭ ءسوزىڭدى ەستىگەندە مەن جەرگە كىرە جازدايمىن، سەبەبى مەن مەيىرىمدىلىكتى بىلمەيمىن، ىزاقورمىن، — مىنە مەن وسىندايمىن. ال، راكيتكا، سەن سۋايتسىڭ، ەندەشە اۋزىڭدى اشپا. سونداي ءبىر ارام ويىم بولعانى، ونى جۇتىپ قويعىم كەلگەنى راس، ءبىراق، ءقازىر سەنىڭ ايتقانىڭ جالعان، ءقازىر مۇلدە باسقا... مەن ەندى سەنىڭ ءلام دەگەنىڭدى ەستىمەيىن، راكيتكا! — وسىنىڭ ءبارىن گرۋشەنكا ەرەكشە تولقىپ ايتقان ەدى.
— ەكەۋىنىڭ بىردەي قۇتىرىنۋىن! — دەپ ىسىلداعان راكيتين انالارعا تاڭىرقاي قارادى، — ەسىنەن ايىرىلعان شىعار بۇل مۇندار، مەنىڭ جىندىحاناعا تاپ بولعانىم با. بىر-بىرىنە ەلجىرەپ قالۋىن قاراشى، ءقازىر ەڭىرەپ جىلاي باستايدى!
— جىلاسام قايتەسىڭ، ءقازىر جىلايمىن! — دەپ مىڭگىرلەدى گرۋشەنكا. — ول مەنى اپكەم دەدى عوي، مەن مۇنى عۇمىر باقي ۇمىتپايمىن. ءبىلىپ قويعىن، راكيتكا، قايىرىمسىز قاتال بولسام دا، قالاي دەگەنمەن پيازدىڭ ءبىر تال ساباعىن سوزدىم عوي.
— ول نەعىلعان پيازدىڭ ساباعى؟ تۋ، مىنە عاجاپ، بۇلار شىنىندا دا جىندانعان شىعار!
راكيتين ول ەكەۋىنىڭ وسىنشاما شاتتانعانىنا تاڭ-تاماشا بولىپ، ولاردىڭ جان-دۇنيەسىن تەبىرەنتەتىن سەزىمدەردىڭ ءبارى — ال مۇنىڭ ءوزى ومىردە سيرەك كەزدەسەدى — ەكەۋىندە بىردەي عاجاپ ۇيلەسە كەتكەنىن تۇسىنۋگە ءتيىستى بولسا دا، بۇعان جابىرلەنىپ قالعان ەدى. ءبىراق، وزىنە قاتىستىنىڭ ءبارىن تىم نازىك اڭعاراتىن راكيتين — ءىشىنارا ىسىلماعان جاستىعىنان، ءىشىنارا سۇمدىق وزىمشىلدىگىنەن — جاقىن ادامدارىنىڭ سەزىمى مەن تۇيسىگىن ۇعۋعا كەلگەندە مۇلدە دورسكى بولاتىن.
— كورەسىڭ بە، الەشەچكا. — دەدى وعان قاراپ قىمسىنا كۇلىمسىرەگەن گرۋشەنكا، — پيازدىڭ ءبىر تال ساباعىن سوزدىم دەگەندە مەن راكيتكاعا ماقتاندىم، ال ساعان ويتە المايمىن، ساعان مۇنى وزگە نيەتپەن ايتايىن. ول انشەيىن ءبىر ەرتەگى عانا، ءبىراق عاجاپ ەرتەگى، مەن ونى ءسابي كەزىمدە، ءوزىمنىڭ ماترەنامنان — ءقازىر وسىندا اسپاز بوپ جۇرگەن كەمپىردى ايتام — ەستىگەن ەدىم. بىلاي بولىپتى: "ەرتەدە ءبىر قىساسقان زۇلىم قاعىپ ءومىر ءسۇرىپتى. ولگەننەن كەيىن ارتىندا ەسكە الارلىقتاي بىردە-بىر ىزگىلىكتى ءىس قالمايدى. سايتاندار ونى ۇستاپ الىپ، دوزاقتىڭ وتىنا تاستايدى. مۇنى كورگەن سوڭ جەبەۋشى-پەرىشتەسى قۇدايعا قۇلاق قاعىس ەتۋ ءۇشىن ونىڭ ومىردە قانداي جاقسىلىق ىستەگەنىن ەسىنە تۇسىرمەكشى بولادى. ەسىنە تۇسىرگەسىن ول قۇدايعا بارىپ: بۇل ايەلدىڭ ءبىر كۇنى باقشادان پيازدىڭ ءبىر تال ساباعىن جۇلىپ الىپ، قايىرشىعا بەرگەنى بار ەدى، — دەيدى. سوندا قۇدەكەڭ وعان بىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپتى: وندا سەن پيازدىڭ سونداي ءبىر تال ساباعىن اناۋ وت بوپ جانعان كولدە جاتقان وعان ءسوز، سودان ۇستاپ سىرتقا شىعۋعا تىرمىسىپ كورسىن، ەگەر سەن ونى دوزاقتىڭ وتىنان الىپ شىعا الساڭ، مەيلى ول ۇجماققا بارا بەرسىن، ال ەگەر پيازدىڭ ساباعى ءۇزىلىپ كەتسە، وندا سول جەردە قالادى. پەرىشتە دوزاقتاعى ايەلگە جۇگىرىپ بارىپ، وعان پيازدىڭ ءبىر تال ساباعىن سوزادى: ءاي، قاتىق ءما دەيدى، وسى ءبىر تال ساباقتان ۇستاپ شىعۋعا تىرمىسىپ كورشى. ءسويتىپ، پەرىشتە ايەلدى اقىرىنداپ وزىنە قاراي تارتا بەرەدى، ءتىپتى سۇيرەپ شىعارۋعا دا جۋىقتايدى، الايدا، وسى ساتتە ونى سۇيرەپ شىعارىپ جاتقانىن كورگەن باسقا كۇناكارلار دوزاقتان ونىمەن بىرگە شىعىپ كەتۋ ءۇشىن ونىڭ اياعىنان جارماسا كەتەدى. ناعىز قىساس بولعاندىقتان قاتىن ولاردى باستان توبە باستايدى: ول سەندەردى ەمەس، مەنى سۇيرەپ جاتىر، بۇل سەندەردى ەمەس، مەنى الىپ شىعۋعا سوزىلعان پيازدىڭ ساباعى". ايەل اۋىز جيعانشا پيازدىڭ ساباعى ءۇزىلىپ كەتەدى. ايەل لاپىلداعان كولگە قايتا قۇلاپ تۇسەدى، ول سودان بەرى دوزاقتىڭ وتىندا جانىپ جاتسا كەرەك. جىلاپ جىبەرگەن پەرىشتە ەڭبەگى ەش بولىپ قايتىپ كەتەدى". ول ەرتەگى مىنە وسى، الەشا، مەن ونى جاتتاپ العام، ويتكەنى ءدال سول قىساس قاتىن مىنا مەنمىن. راكيتكاعا مەن پيازدىڭ ساباعىن سوزعانمىن دەپ ماقتاندىم، ال ساعان مۇلدە باسقاشا ايتايىن: مەنىڭ عۇمىر بويعى كورسەتكەن ىزگىلىگىم وسى ءبىر تال پياز ساباعىن سوزۋ سەكىلدى. ەندەشە، الەشا، مەن سەنىڭ مىنا ماراپاتىڭا تاتىمايمىن، مەنى ىزگى جان دەپ ساناما، مەن قىساس، بارىپ تۇرعان قىرسىق ايەلمىن، ماقتادىم دەگەنشە، مەنى ولەردەي ۇيالتتىم دە. ەھ، سىرىمدى اقتارعان سوڭ تولىق اقتارايىن. تىڭداعىن، الەشا: سەنى ۋىسىما تۇسىرسەم ەكەن دەپ قۇشتارلانعانىم، سول ءۇشىن راكيتكاعا تالاقشا جابىسقانىم سونشا، ەگەر ونى ماعان ەرتىپ كەلسەڭ، مەنەن جيىرما بەس سوم سىيلىق الاسىڭ دەپ وعان ۋادە دە بەردىم. توقتا، راكيتكا، تۇرا تۇر! — گرۋشەنكا تەز باسىپ ۇستەلگە بارىپ، سۋىرمادان ءاميانىن الدى دا، ودان جيىرما بەس سومدىق قاعاز اقشانى شىعاردى.
— مىناۋىڭ نە! سۇمدىق قوي! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ابىرجىعان راكيتين.
— ءما، راكيتكا، مىنە اقىڭ، باس تارتا قويماسسىڭ دەيمىن، ءوزىڭ سۇراپ ەدىڭ عوي... — ءسويتىپ، اقشانى وعان لاقتىرىپ جىبەردى.
— اقشادان بەزىپ نە بوپتى، — دەپ گۇج ەتتى ۇيالعانىن سەزدىرمەۋ ءۇشىن قاساقانا وجەتسىگەن راكيتين، — اۋىزعا ءوزى كەلىپ تۇسكەن ىرزىق ەمەس پە بۇل اقىماقتار بولماسا، اقىلدىلار قالاي كۇن كورەر ەدى.
— بولساڭ، ەندى ۇندەمە. راكيتكا، مەنىڭ ايتاتىن ءسوزىم بار، ال سەن قۇلاعىما التىن سىرعا دەپ وتىرا بەرەسىڭ. انا بۇرىشقا بارىپ ۇندەمەي وتىراسىڭ، سەن ءبىزدى جاقتىرمايسىڭ، سوندىقتان ءۇنىڭدى شىعارما.
— مەن سەندەردى نە ءۇشىن جاقسى كورۋىم كەرەك؟ — دەپ راكيتين كىرجىڭ ەتتى، ىشتەگى اشۋىن اشىق سەزدىرىپ. ول جيىرما بەس سومدىقتى قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەرگەن، سول ءۇشىن الەشادان قىسىلىپ بارادى. ول تيەسى اقىسىن الەشاعا سەزدىرمەي كەيىن الارمىن دەپ ويلاعان ەدى، ەندى ونىڭ الدىندا ماسقارا بولعانىنا ىزالانىپ وتىر. گرۋشەنكانىڭ قاعىتا بەرگەنىنە قاراماستان، راكيتين وسى ساتكە دەيىن وعان ونشا ورشەلەنە بەرمەگەندى ءجون كورگەن، ويتكەنى ونىڭ بۇعان قانداي دا ءبىر وكتەمدىگى بارى ايقىن ەدى. ءبىراق، ەندى ول دا اشۋعا باستى:
— بىرەۋدى جاقسى كورۋدىڭ جەلەۋى بولماۋشى ما ەدى، ال سەن ەكەۋىڭ ماعان قانداي قايىرىم قىلدىڭدار؟
— ال سەن مىنا الەشا سياقتى جايدان-جاي ءسۇي.
— ونىڭ ساعان نەگە ەمەشەسى قۇريدى، ونى اۋزىڭنان تاستامايتىنداي، ساعان ول نە ىستەپ ەدى؟
بولمەنىڭ قاق ورتاسىندا تۇرىپ، قىزبالانا سويلەگەن گرۋشەنكانىڭ داۋسىنان ىزالى اۋەن سەزىلگەن ەدى.
— ءۇنىڭدى شىعارما، راكيتكا، ءبىز جايىندا سەن تۇك تە تۇسىنبەيسىڭ! سونسوڭ، بۇدان بىلاي ماعان سەن دەگەننەن تىيىلاتىن بول، ولاي سويلەسكەنىڭە كونە المايمىن، ساعان ونداي وجەتتىك قايدان كەلدى، ءبىلدىڭ بە! ونان دا بۇرىشقا بار دا، مەنىڭ مالايىمشا ۇندەمەي وتىراتىن بول. ال ەندى، الەشا، شىنايى شىندىقتى ءبىر وزىڭە عانا اشايىن، مەنىڭ قانداي ماقۇلىق ەكەنىمدى سوندا كورە جاتارسىڭ! راكيتكاعا ەمەس، ساعان ايتامىن. سەنى جىلانشا ارباپ العىم كەلگەنى راس، الەشا، بۇل يمانداي شىنىم، سويتۋگە تاۋەكەل ەتىپ ەدىم؛ قۇشتارلانعانىم سونداي، ونى ەرتىپ كەلسەڭ اقشا بەرەيىن دەپ راكيتكاعا جالىندىم. نەگە قۇمارتتى دەيسىڭ عوي؟ سەن، الەشا، تۇك تە سەزبەدىڭ، مەنەن تەرىس اينالدىڭ، تومەن قاراي ءوتe شىعاسىڭ، ال مەن بەيباق ساعان كوزىمدى ءجۇز مارتە ساتقان شىعارمىن، جۇرتتىڭ بارىنەن سەن جايىندا سۇراستىرا باستادىم. اق ءجۇزىڭ جۇرەگىمدە قالدى: "مەنى جەك كورەدى بىلەم، ماعان ءتىپتى قاراعىسى دا كەلمەيدى" دەپ ويلادىم. اقىرىندا: "سونداي بالاقاننان نەلىكتەن قورقام؟" دەپ وزىمە-وزىم تاڭىرقايتىندى شىعاردىم. مەن ونى سول كۇيى قاقشىپ تاستاپ. كۇلىپ وتىرمايمىن با؟ ابدەن ىزالاندىم. ناناسىڭ با: اگرافەنا الەكساندروۆناعا ارام ويمەن كەلەدى دەپ ءتىرى جان ايتا دا، ويلاي دا المايدى: مەنىڭ مۇندا ءبىر شالىم عانا بار، مەنى سوعان قوساقتاعان، سوعان ساتقان، ول ەكەۋمىزدىڭ نەكەمىزدى سايتان قيعان بولاتىن، ءبىراق باسقا ەشكىمدى جانىما جۋىتقان ەمەن. ايتسە دە، سەنى كورگەنىمدە: مىنانى قاقشىپ تاستاۋىم كەرەك شىعار دەپ شەشتىم. قاقشىپ الىپ، قارقىلداپ كۇلەمىن دەدىم. مەنىڭ قاباعان يتتەي ىزاقور ەكەنىمدى كورەمىسىڭ، ال سەن عوي مەنى اپكە دەپ اتادىڭ! ەندى مىنە ماعان باياعى جابىرلەۋشىم كەلە جاتىر، مەن ونىڭ حابارىن كۇتىپ وتىرمىن. جابىرلەنۋدىڭ زاردابى قانداي بولعانىن بىلسەڭ عوي؟ بەس جىل بۇرىن كۋزما مەنى وسىندا الىپ كەلگەندە — ەشكىم كورمەسىن، ەستىمەسىن دەپ — جۇرتتىڭ كوزىنە تۇسۋدەن قورىقتىم، ءالجۋاز، زەردەسىز باسىم كۇندىز-تۇنى جىلاپ-ەڭىرەۋمەن بولدىم. اتار تاڭدى كوزدەن اتقىزىپ: "ءقازىر جابىرلەۋشىم قايدا ءجۇر ەكەن؟ باسقا ءبىر ايەلدى قۇشاقتاپ جاتىپ، ءسىرا، ماعان كۇلەتىن شىعار-اۋ، اتتەڭ ونى ءبىر كورەتىن كۇن تۋسا عوي شىركىن: ونىڭ سازايىن بەرەر ەدىم، ەسەمدى قايتارماي تىنباس ەدىم!" دەپ ويلادىم. قاراڭعى تۇندە جاستىقتى كوز جاسىنا بۇلاپ، وسىنىڭ بارىنە ويلانىپ-تولعانىپ، ەت جۇرەگىمدى قاساقانا قارس ايىرىپ، اشۋ-ىزاعا بەرىلەمىن: "ونىڭ با، ونىڭ سازايىن بەرەر ەدىم!" دەپ كىجىنەمىن. قاراڭعىدا ايقايلاپ جىبەرۋشى ەدىم. سونان سوڭ وعان ەشتەڭە ىستەي المايتىنىم، ال ونىڭ مەنى مازاق ەتە بەرەتىنى، بالكىم، مەنى ءتىپتى مۇلدە ۇمىتقانى كەنەتتەن ەسىمە تۇسكەندە، توسەكتەن ەدەنگە دومالاپ ءتۇسىپ، اعىل-تەگىل ەڭىرەپ، تاڭ اتقانشا دىرىلدەپ-قالشىلداپ جەردە جاتۋشى ەدىم. ازاندا قولىمنان كەلسە اسپاندى ءتۇسىرىپ جىبەرەتىندەي بولىپ اشۋعا بۋلىعىپ تۇراتىن ەدىم. سودان كەيىن نە ىستەدى دەيسىڭ عوي: بايلىق جيناۋعا كىرىستىم، مەيىرىمسىز قاتال بولدىم، كونبەدىم — نە، ماعان اقىل قوسىلدى دەيمىسىڭ؟ استە ولاي ەمەس، ءتۇن قاراڭعىسى تۇسكەننەن كەيىن، بەس جىل بۇرىنعى ءالجۋاز قىز كەزىمدەگىدەي، كەيدە توسەكتە جاتىپ ءتىسىمدى شىقىرلاتىپ، تاڭ اتقانشا جىلاپ شىعامىن، ءبىراق مۇنى ەشكىم كورگەن جوق، ەشكىم بىلگەن ەمەس؛ "اتتەڭ دۇنيە-اي، ونىڭ سازاسىن بەرە الام با، جوق پا!" دەپ ويلايمىن. ءبارىن ەستىپ وتىرمىسىڭ؟ وندا مەنىڭ مىنا قىلىعىمدى قالاي تۇسىنەسىڭ: وسىدان ءبىر اي بۇرىن ويدا-جوقتا الگى حاتى كەلدى: كەلە جاتىر ەكەن، جەسىر قالىپتى، مەنىمەن كورىسپەكشى. ءتاڭىرىم-اۋ، سونداعى ايران-اسىر بولعانىمدى كورسەڭ عوي: كەلگەننەن كەيىن ىسقىرىپ قاپ شاقىرعاندا-اق مەن وعان باسىنا تاياق تيگەن، كىنالى كۇشىكشە قۇيرىعىمدى بۇلعاڭداتىپ جۇگىرىپ بارار ەدىم! وسىلاي ويلاسام دا، وزىمە-وزىم سەنبەيمىن: "مەن ارامزامىن با، الدە ارامزا ەمەسپىن بە، وعان جۇگىرە جونەلەم بە، الدە تاپجىلماي قالام با؟ وسى ءبىر اي بويى وزىمە-وزىم بۇدان بەس جىل بۇرىنعىدان دا جامان وشىگىپ الدىم. ساعان بار شىندىقتى اقتارىپ سالدىم، الەشا، مەنىڭ قانداي وجەت، قانداي قايسار ەكەنىمە ەندى كوزىڭ جەتكەن شىعار! اناعان جۇگىرە جونەلمەيىن دەپ ميتيامەن كوڭىل اۋلادىم. سەن ۇندەمە، راكيتكا، مەنىڭ تورەشىم سەن ەمەس، ساعان ايتىپ وتىرعام دا جوق. ىلكىدە، سەندەر كەلەردىڭ الدىندا حابار كۇتىپ، ويعا باتىپ، تاعدىرىمدى باعدارلاپ جاتىر ەدىم، جۇرەگىمدى تەبىرەنتكەن سەزىمدى سەندەر ەش ۋاقىتتا بىلە المايسىڭدار. جوق، الەشا، مەنىڭ بۇرناعى كۇنگى قىلىعىما ول رەنجىمەسىن، سەن وسىنى بيكەشىڭە ايتا باراتىن بولشى!.. مەنىڭ قازىرگى كوڭىل-كۇيىمدى بۇل جالعاندا ءتىرى پەندە بىلمەيدى جانە بىلە دە المايدى... سوندىقتان مەن، بالكىم، بۇگىن وندا قوينىما پىشاق سالا بارارمىن، ءبىراق، ءالى توقتامعا كەلگەم جوق...
وسى "ايانىشتى" ءسوزى اۋزىنان شىعۋى مۇڭ ەكەن، شىداماعان گرۋشەنكا ءسوزىن اياقتاي المادى، ول قولىمەن بەتىن باسىپ، ديۆانداعى جاستىققا قيسايا كەتىپ، جاس بالاشا ەڭىرەپ جىلادى. الەشا تۇرەگەلىپ، راكيتينگە جاقىنداپ باردى.
— ميشا، اشۋلانبا، — دەدى ول — وعان وكپەلەسەڭ دە، اشۋلانباي-اق قوي. جاڭاعى ءسوزىن ەستىدىڭ عوي. ادامنىڭ جان دۇنيەسىن ءجونسىز قيناي بەرۋگە بولمايدى، راقىمشىلداۋ بولۋ كەرەك...
الەشا جۇرەگى الىپ ۇشىپ سويلەگەن. ونىڭ ىشتەگى ويىن سىرتقا شىعارۋى كەرەك-تى، راكيتينمەن سويلەسكەنى سودان-دى. ەگەر ول بولماسا، جالعىز ءوزى تۇرىپ سويلەر ەدى. ءبىراق، راكيتين كەلەمەجدەي قاراعان سوڭ، الەشا كىلت تىيىلا قالدى.
— مارقۇم ءپىراداردىڭ باعاناعى اسەرى عوي بۇل شيرىعۋىڭ، ماعان شۇيلىگۋىڭ دە سودان، الەشەنكا، قۇدايدىڭ ق ۇلى، — دەدى وشتەسكەن كەكەسىنمەن راكيتين.
— كۇلمە، راكيتين، كەكەتپە، مارقۇمدى اۋزىڭا الىپ قايتەسىڭ: جەر باسىپ جۇرگەن جۇمىر باستىلاردىڭ ىشىنەن ودان اسقاق تۇرعانى بولعان جوق! — دەپ ايقايلادى الەشا جىلامسىراپ. — سەنىمەن سويلەسكەندە كەسىك ايتاتىن تورەشى بولايىن دەگەم جوق، قايتا، ءوزىمدى ايىپكەرلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ جەكسۇرىنى سياقتى سەزىندىم. ونىڭ الدىندا مەن كىممىن سونشا؟ مەن مۇندا مەرت بولايىنشى دەپ كەلگەم، "مەيلى، كۇل بولماسا ءبۇل بولسىن!" دەگەم — بۇل مەنىڭ جاسىقتىعىمنان ەدى، ال ول بەس جىلعى قايعى-قاسىرەتتەن كەيىن ءباز بىرەۋ وعان ءبىرىنشى بوپ كەلىپ، اقيقات ءسوزىن ايتىپ ەدى، — ءبارىن كەشىرىپ، ءبارىن ۇمىتتى، انە جىلاپ تا جاتىر! جابىرلەۋشىسى قايتا ورالىپ، ونى شاقىرىپ جاتىر، بۇل وعان ءبارىن كەشىردى، قۋانعاننان وعان جەتكەنشە ىنتىق، ەندى قوينىنا پىشاعىن سالا بارمايدى، ويتپەيدى! جوق، مەن ونداي ەمەسپىن. ميشا، سەن وندايسىڭ با، جوق پا — بىلمەيمىن، ايتەۋىر ءوزىم ونداي ەمەسپىن! بۇل تاعىلىمدى مەن بۇگىن، جاڭا عانا الدىم... گرۋشەنكا ءوزىنىڭ ماحابباتىمەن بىزدەن بيىك تۇر... ونىڭ جاڭاعى ايتقان ويىن سەن ودان بۇرىن ەستىپ پە ەدىڭ؟ جوق، ەستىگەن جوقسىڭ؛ ەگەر ەستىسەڭ، ءبارىن الدەقاشان تۇسىنەر ەدىڭ... مۇنى بۇرناعى كۇنى وكپەلەپ قالعان اناۋ بيكەش تە ۇعىپ السىن! ەستىپ بىلسە، ول كەشىرەدى... ەستىپ بىلەدى دە... ونىڭ جان دۇنيەسى ءالى كوندىگىپ ۇلگەرگەن جوق، ونى اياۋ كەرەك... مۇنداي ادامنىڭ جان دۇنيەسىندە اسىل قازىنا جاتۋى مۇمكىن.
تىنىسى تارىلىپ كەتكەندىكتەن الەشا ءۇنسىز قالدى، راكيتين ءىشىن ىزا كەرنەسە دە تاڭىرقاي قارادى. ول موماقان الەشا تاپ بۇلايشا سايرار دەپ ەش ۋاقىتتا ويلاماعان.
— مىنانىڭ قورعاشتاي قالۋىن! نەمەنە، سەن ءوزىڭ عاشىق بولۋدان ساۋسىڭ با؟ اگرافەنا الەكساندروۆنا، سەن ونى ارباپ تاستاساڭ كەرەك، تاقۋامىز ساعان شىنىندا دا عاشىق بوپ قاپتى! — دەپ راكيتين ارسىز كۇلكىگە باستى.
گرۋشەنكا جاستىقتان باسىن كوتەرىپ، الەشاعا ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ كۇلىمسىرەي قاراعاندا، ىلكىدەگى كوز جاسىنان بۇلاۋداي بەتى لەزدە ءبىر ءتۇرلى نۇرلانىپ كەتتى.
— الەشا، سەن ۇندەمەي-اق قوي، پەرىشتەم-اۋ، ونىڭ قانداي كىسى ەكەنىن كورمەيمىسىڭ، ءسوزىڭدى شىعىن قىلما. ميحايل وسيپوۆيچ، — دەدى ول ەندى راكيتينگە قاراپ، — سەنى عايباتتاعانىما كەشىرىم سۇرايىن دەپ ەدىم، ەندى بۇل نيەتىمنەن اينىدىم. الەشا، بەرى قاراي جاقىنداشى، مىندا وتىرشى، — دەدى جارقىن كۇلىمسىرەگەن گرۋشەنكا ونى وزىنە شاقىرىپ، — مىنە بىلاي، مىنا جەرگە وتىر دا (ول الەشانى قولىنان الىپ، بەتىنە جىميا قارادى)، مىنانى ايتشى: مەن انانى سۇيەم بە، جوق پا؟ جابىرلەۋشىمدى سۇيەم بە، جوق پا؟ — جاۋاپ بەرشى. سەندەر كەلگەنشە قاراڭعى بولمەدە جاتىپ: ونى سۇيەم بە، جوق پا؟ — دەپ جۇرەگىمدى تەرگەۋمەن بولدىم. الەشا، وسى جۇمباقتى ماعان ەندى ءوزىڭ شەشىپ بەرەسىڭ، مەزگىلى جەتتى؛ سەن قالاي دەسەڭ، سولاي بولادى. ونى كەشىرەيىن بە، جوق پا؟
— سەن ونى كەشىردىڭ عوي، — دەدى الەشا كۇلىپ.
— شىنىندا دا كەشىردىم ەمەس پە، — دەدى گرۋشەنكا ويلى پىشىنمەن. — نەتكەن قارا جۇرەكتىك ەدى! قارا جۇرەكتىگىم ءۇشىن! — ول كەنەت ۇستەلدەن قۇيۋلى تۇرعان شامپاندى الىپ ءسىمىرىپ سالدى دا، باقالدى جوعارى كوتەرىپ جەرگە ءبىر-اق سوقتى. باقال كۇل-پارشاسى شىعىپ سىڭعىر ەتتى. ونىڭ كۇلىمسىرەگەن جۇزىنەن نەندەي ءبىر قاتالدىق نىشانى بەلگى بەرگەن ەدى.
— بالكىم، ءالى كەشىرمەگەن شىعارمىن، — دەدى ول ءبىر ءتۇرلى وكتەم ۇنمەن، وزىمەن-وزى سويلەسكەندەي كوزىن تومەن سالىپ. — مۇمكىن، جۇرەگىم ونى كەشىرۋگە ەندى عانا ىڭعايلانىپ جاتقان شىعار. جۇرەگىممەن ءالى دە ارپالىسامىن. كورەسىڭ بە، الەشا، بەس جىل بويعى كوز جاسىم وزىمە بەك ۇنايدى... كىم بىلەدى، مەن ونى ەمەس، ءوزىمنىڭ سول جابىرلەنگەن كۇيىمدى عانا جاقسى كورەتىن بولارمىن!
— جوق، ونىڭ ءحالىن مەنىڭ باسىما بەرە كورمەسىن! — دەپ ىسىلدادى راكيتين.
— قورىقپاي-اق قوي، راكيتكا، سەن ونىڭ حالىنە ەش ۋاقىتتا تۇسپەيسىڭ. سەن ماعان باشماق تىگەسىڭ، راكيتكا، مەن سەنى مىنە وسىنداي جۇمىسقا سالىپ قويامىن، مەندەي ايەلگە سەنىڭ قولىڭ جەتپەيدى ەش ۋاقىتتا بوسقا دامەلەنبە... مۇمكىن، ونىڭ دا قولى جەتپەس...
— ونىڭ دا قولى جەتپەي مە؟ وندا نەگە ساندەنىپ وتىرسىڭ؟ — دەپ كەكەتتى راكيتين.
— ساندەنگەنىمدى بەتىمە باسپا، راكيتكا، مەنىڭ ادۋىن جۇرەگىمدى سەن ءالى بىلمەيسىڭ عوي! ەرەگىسسەم، ءساندى كيىمىمدى جۇلىپ تاستايمىن، ءقازىر، تابان استىندا شەشىپ لاقتىرامىن، — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ول — راكيتكا، مەنىڭ نەگە ساندەنگەنىمدى سەن قايدان بىلەسىڭ! بالكىم، مەن ونىڭ الدىنان شىعىپ: "سەن مەنىڭ قانداي بولعانىمدى كورىپ پە ەڭ، كورمەپ پە ەڭ؟" — دەپ سۇرارمىن. ول مەنى ون جەتىمدە، ەكى كوزىمە عانا ءالىم جەتكەن ءالجۋاز، كوكىرەك اۋرۋ كەزىمدە تاستاپ كەتكەن. مەن ونىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ، ارباپ الىپ، قۇمارلاندىرامىن دا:
— "مەنىڭ قانداي بولعانىمدى كوردىڭ بە، ەندەشە، مارحاباتتى تاقسىر، اۋزىڭنان سىلەكەيىڭ شۇبىرىپ، سورلاعان كۇيى قالا بەر!" — دەيمىن، نەگە ساندەنگەنىمنىڭ سىرى مىنە وسىندا، راكيتكا، — دەدى گرۋشەنكا ءزىلدى مىسقىلمەن. — الەشا، مەن دولىمىن، قايسارمىن. ۇستىمدەگى كيىمىمدى دال-دۇل عىپ جىرتىپ، ءوزىمدى-وزىم زاقىمداپ، ەكى بەتىمدى شيەدەي قىلىپ، ادام كورگىسىزدەي ەتكەن سوڭ قايىر تىلەپ كەتۋ ماعان تۇك ەمەس. ەرەگىسسەم، ءتىپتى ەشقايدا، ەشكىمگە دە بارمايمىن، ەرەگىسسەم، كۋزمانىڭ سىيلاعان بارلىق بۇيىمدارىن، بارلىق اقشاسىن ەرتەڭ-اق قايتارىپ بەرىپ، ءومىر بويى كۇڭ بوپ وتۋگە بارمىن! ...نەمەنە، راكيتكا، مۇنى ىستەي المايدى، بۇعان باتىلدىعى جەتپەيدى دەيمىسىڭ؟ جوق، ىستەگەندە قانداي، ەرەگىسسەم، ءتىپتى ءقازىر ىستەيمىن، تەك جىنىما تيمەڭدەرشى... ال انانى قۋىپ جىبەرەم، ءوزىنىڭ ىستەگەنىن الدىنا كەلتىرەم، ماعان قولى جەتپەيدى ونىڭ!
سوڭعى سوزدەرىن ايتقاندا دىرىلدەپ-قالشىلداپ گرۋشەنكا تاعى دا شىداي المادى، ول بەتىن باسىپ، جاستىققا قۇلاي كەتىپ، تاعى دا اعىل-تەگىل ەڭىرەپ جىلادى. راكيتين تۇرەگەلدى.
— كەتەيىك، ەندى كەشىكسەك موناستىرعا كىرگىزبەي قويار، — دەدى ول.
گرۋشەنكا قالاي اتىپ تۇرعانىن سەزبەي دە قالدى.
— سەن دە كەتپەكسىڭ بە، الەشا، قالمايسىڭ عوي! — دەدى قاپالانعان ول تاڭىرقاعان پىشىنمەن، — بۇل نە قىلعانىن: جان دۇنيەمدى سونشاما تەبىرەنتىپ ازاپقا سالىپ، ەندى كەتىپ بارا جاتقانىڭ قالاي، مىنا قاراڭعى تۇندە تاعى دا جالعىز ءوزىم قالعانىم با!
— ول سەنىڭ جانىڭدا قونىپ قالا المايدى عوي؟ ال ەگەر قالامىن دەسە — مەيلى! مەن جالعىز ءوزىم دە قايتا الامىن! — دەپ كەكەتە ازىلدەدى راكيتين.
— جاپ اۋزىڭدى، قارا نيەت نەمە، — دەپ زەكىدى وعان گرۋشەنكا اشۋلى ۇنمەن، — ونىڭ وسىندا كەلىپ ايتقان ءسوزىن سەن ماعان ەش ۋاقىتتا ايتقان ەمەسسىڭ.
— ول ساعان سونشاما نە دەپ ەدى؟ — دەپ مىڭگىرلەدى اشىنعان راكيتين.
— بىلمەيمىن، ونىڭ ماعان نە دەگەنىن ءتىپتى انىقتاپ ايتا دا المايمىن، ءبىراق، ول مەنى تەبىرەنتتى: مۇز بوپ قاتقان جۇرەگىمدى ءجىبىتتى... ماعان ءبىرىنشى بولىپ جانى اشىدى، بىلەسىڭ بە، ءبىرىنشى بوپ! پەرىشتەم-اۋ، ماعان ەرتەرەك نەگە كەلمەدىڭ — دەپ قاپالانعان ول الەشانىڭ اياعىنا جىعىلدى. — سەن سياقتى بىرەۋدى مەن ءومىر بويى كۇتتىم عوي، وزىڭدەي بىرەۋ كەلىپ، مەنىڭ كۇنامدى كەشىرەتىنىن ءبىلدىم عوي مەن. جامان اتىمدى بىلاي قويىپ، مەندەي سۇمپايىنى دا بىرەۋدىڭ سۇيەتىندىگىنە سەندىم!..
— مەن ساعان سونشا قانداي جاقسىلىق ىستەدىم؟ — الەشا ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ كۇلىمسىرەگەن كۇيى ەڭكەيىپ، اقىرىن عانا ونىڭ قولىنان ۇستاپ جاۋاپ قاتتى، — ساعان پيازدىڭ ساباعىن، ءبىر تال ساباعىن عانا سوزدىم عوي، نە بارى وسى عانا!
وسىدان كەيىن الەشانىڭ ءوزى جىلاپ جىبەردى. وسى مەزەتتە سەنەكتەن اۋەلى شۋ شىقتى، سوسىن بىرەۋ كىرگەندەي بولدى؛ گرۋشەنكا زارەسى ۇشىپ اتىپ تۇردى. بولمەگە باقىرىپ-شاقىرىپ فەنيا جۇگىرىپ كىردى.
— بيكەش، قالقاتاي، بيكەش، ەستافەت كەلدى! — دەپ شاتتانا ايقايلاپ جىبەردى ەنتىككەن قىز. — ءسىزدى الىپ كەتۋگە موكروەدان ات جىبەرىپتى، جامشىك تيموفەي ترويكامەن كەلىپ تۇر، ءقازىر اتتارىن اۋىستىرادى... حات، حات، بيكەش، مىنە حات!
شىجالاقتاعان فەنيا قولىنداعى حاتتى توبەسىنە كوتەرىپ، بۇلعاي بەرگەن ەدى. گرۋشەنكا حاتتى ونىڭ قولىنان جۇلىپ الىپ، شىراعدانعا جاقىنداتتى. ءبىر جاپىراق قاعازداعى بىرنەشە جولدى ول لەزدە وقىدى.
— شاقىرىپ جاتىر! — دەپ ايقايلاعاندا ونىڭ ءوڭى بوزارىپ، زارلى كۇلكىدەن سيقى بۇزىلىپ كەتكەن ەدى، — انە ىسقىردى! تەزىرەك جۇگىرسەڭشى، كۇشىگىم!
الايدا، ول ءبىر ساتكە عانا قوبالجىپ تۇرىپ قالعان؛ سونان سوڭ، قانى باسىنا تەۋىپ، ەكى بەتى الاۋلاپ شىعا كەلدى.
— مەن كەتتىم! — دەدى ول كەنەتتەن. — قايران بەس جىل ءومىرىم! قوش بولىڭدار! الەشا، قوش بول، جازمىشتان وزمىش جوق دەگەن... ال كەتىڭدەر، ەندى ءبارىڭ دە كەتە بەرىڭدەر، ەندى كورمەگەنىم سەندەر بولسىن!.. گرۋشەنكا جاڭا ومىرگە قانات قاقتى... راكيتكا، سەن دە cوگe جامانداماسسىڭ. مۇمكىن، مەنى اجال تۇرتكەن شىعار! ۋھ! ماس كىسى سياقتىمىن!
ول كەنەت بۇلاردى تاستاپ، جاتىن بولمەسىنە جۇگىرىپ كىردى.
— ەندى ونىڭ بىزبەن سويلەسۋگە مۇرشاسى كەلمەيدى! — دەپ كۇبىرلەدى راكيتين. — كەتتىك، ايتپەسە تاعى دا ايەلدەردىڭ باقىرىپ-شاقىرعانىنا تاپ بولارمىز، مەن جىلاپ-ەڭىرەگەن شۋدان مەزى بولدىم...
الەشا دا قارسىلىق ەتپەي، ونىمەن بىرگە دالاعا شىقتى. اۋلادا تارانتاس تۇر ەكەن، قولىنا پانار ۇستاعان بىرەۋلەر اتتاردى دوعارىپ اسىعىپ ءجۇر. اشىق قاقپادان اۋىستىرىپ جەگەتىن تىڭ ترويكانى اكەلە جاتىر. الەشا مەن راكيتين باسپالداقتان ەندى عانا تۇسكەن كەزدە، گرۋشەنكانىڭ جاتىن بولمەسىنىڭ تەرەزەسى اشىلىپ، الەشانىڭ سوڭىنان ايقايلاعان داۋىس ەستىلدى:
— الەشەچكا، اعاڭا، ميتەنكاعا مەنەن دۇعاي سالەم ايتا بار، وعان مەنى، ءوزىنىڭ جاۋىز بيكەشىن، cوگe جامانداماسىن دەپ ايتتى دەرسىڭ. "گرۋشەنكا، سەندەي ىزگى جانعا بۇيىرماي، ءبىر سۇمىرايدىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ كەتە باردى!" دەگەن ءسوزىمدى دە جەتكىزگەيسىڭ. سونان سوڭ، گرۋشەنكا ونى ءبىر ساعات، نە بارى ءبىر-اق ساعات سۇيگەن بولاتىن، ءبىراق، ول سول ءبىر ساعات ۋاقىتتى ءومىر بويى ۇمىتپايتىنداي ەتىپ سۇيگەنىن دە قوسا ايتارسىڭ!..
اقىرىندا، ول ەڭىرەپ قويا بەرگەن ەدى. تەرەزە سارت ەتىپ جابىلدى.
— ھم، ھم! — راكيتين كۇلىمسىرەي مىڭگىرلەدى، — اعاڭ ميتەنكانى ول تىرىدەي ءولتىردى، ونىڭ ۇستىنە ءومىر بويى ۇمىتپاسىن دەيدى. نەتكەن زۇلىمدىق!
الەشا ەشبىر جاۋاپ قاتپادى، ونىڭ نە دەگەنىن انىقتاپ ەستىگەن دە جوق؛ ول راكيتيننىڭ قاسىندا، ءبىر جاقتا جانتالاسقانداي، اسىعا باسىپ كەلە جاتقان؛ ەسەڭگىرەگەن كىسىشە، اياعىن قالاي باسقانىن دا سەزبەگەن. راكيتين بىتپەگەن جاراسىنىڭ بەتى تىرنالعانداي، كەنەت تىتىركەنىپ قالدى. باعانا الەشانى گرۋشەنكاعا ەرتىپ كەلگەندە، ول باسقا جاعدايدى كۇتكەن ەدى؛ ەندى ءبارى ونىڭ ويىنداعىدان مۇلدە وزگەشە بولىپ شىققانىن قاراشى.
— ول ءبىر پولياك قوي، ونىڭ الگى وفيسەرى، — دەپ راكيتين تاعى دا ءسوز باستادى سالماقتى ۇنمەن، — ءقازىر ول ءتىپتى وفيسەر دە ەمەس، سىبىردە، قىتايمەن شەكارادا ءبىر جەردە كەدەن شەنەۋنىگى بولعان، سۇمەلەك پولياكسىماق قوي دەيمىن. قىزمەتسىز قالىپتى دەسەدى. ول ءقازىر گرۋشەنكانىڭ اقشاسى بارىن ەستىگەن عوي، ءسىرا، سوسىن قايتا ورالعان — بار عاجايىپ مىنە وسى عانا.
الەشا تاعى دا انىق ەستىمەگەن ەدى. راكيتين شىداماي كەتتى:
— نەمەنە، كۇناھاردى تۇزەتە الدىڭ با؟ — دەپ ول الەشاعا ىزالانا كۇلدى. — اداسقاندى اقيقات جولىنا تۇسىرە الدىڭ با؟ جىن-شايتان اتاۋلىنى الاستادىڭ با، ا؟ باعاناعى كۇتكەن عاجايىپتارىمىز مىنە قايدان جارق ەتىپ شىقتى!
— قويشى، راكيتين، — دەدى جانى كۇيزەلگەن الەشا.
— سەن مەنى باعاناعى جيىرما بەس سوم ءۇشىن "جەك كورەسىڭ بە؟" شىن دوسىڭدى ساتىپ كەتتىڭ دەيسىڭ عوي. نەمەنە، سەن حريستوس تا، مەن يۋدا ما ەدىم سونشا.
— Ah، راكيتين، نانساڭ، مەن ونى الدەقاشان ۇمىتقام، — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ول كەنەتتەن — ەسىمە سالىپ تۇرعان ءوزىڭ ەمەس پە؟..
ءبىراق، راكيتين، ەندى ءبىرجولا اشۋعا ءمىندى.
— وسىنشا قارا باستىرعانىن قاراشى مەنى! — دەپ كۇڭكىلدەي جونەلدى ول، — سايتان ءتۇرتىپ، سەنىمەن بايلانىساتىن نەم بار ەدى! ەندى سەنى جەلكەمنىڭ شۇقىرى كورسىن! مەن ءوز جونىمە كەتەمىن، سەنىڭ جولىڭ انە!
ءسويتىپ، ول الەشانى قاراڭعى تۇندە جالعىز قالدىرىپ، باسقا كوشەگە بۇرىلىپ كەتە باردى. الەشا شاھاردان شىعىپ، موناستىرعا قاراي بەت تۇزەگەن ەدى.
IV
گاليلەيدەگى كانا شاھارى
الەشا ءمىناجاتحاناعا جەتكەندە موناستىردا تىم كەشتەۋ مەزگىل ەدى؛ كۇزەتشى ونى باسقا ەسىكتەن كىرگىزدى. ساعات توعىزدى سوققان — كۇنى بويعى بەيمازادان كەيىن جۇرتتىڭ ءبارى ءبىر ساتكە دامىلداپ، تىنىعىپ جاتقان ءسات بولاتىن الەشا ەسىكتى ەپتەپ قانا اشىپ، مارقۇم ءپىراداردىڭ تابىتى قويىلعان قۇجىراعا كىردى. وندا تابىت باسىندا جاپادان-جالعىز ءىنجىلدى سارناتقان پانسيي ءپىرادار مەن وتكەن تۇنگى ءماسليحاتتان، ودان كەيىن كۇندىزگى ابىگەردەن ابدەن قالجىراپ، ەكىنشى بولمەدە ەدەندە قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتقان جاس ءمۇريت پەرفيرييدەن وزگە ءتىرى پەندە جوق-تى. پانسيي ءپىرادار الەشانىڭ كىرگەنىن ەستىسە دە، وعان بۇرىلىپ تا قارامادى. الەشا ەسىكتىڭ وڭ جاعىنداعى بۇرىشقا قاراي بارىپ، تىزەرلەپ تۇرىپ دۇعا وقۋعا كىرىستى. ونىڭ جان دۇنيەسى قاتتى تەبىرەنۋلى ەدى، ءبىراق ءبارى ءبىرتۇرلى كومەسكىلەۋ سەكىلدى، بىردە-بىر سەزىمى انىق ءبىلىنىپ، وزگەلەرىنەن ەرەكشەلەنبەگەن، قايتا كەرىسىنشە، كوكىرەگىندە بىركەلكى، باياۋ الماسقان سەزىمدەر ءبىرىن-بىرى ىعىستىرا بەرەتىندەي. الايدا، مۇنىڭ ءوزى ونىڭ جانىنا جاعاتىن سەكىلدى، عاجابى، الەشا بۇعان تاڭدانبادى. باعاناعى تابىت پەن وزىنە قىمبات ادامنىڭ اينالا قىمتاي جابىلعان ءمايىتى تاعى دا ونىڭ كوز الدىندا تۇرعان ەدى، ءبىراق، ول بۇل جولى ءوزىن ازانداعىداي قامىقتىرىپ، جانىن كۇيزەلتىپ، ازاپقا سالعان ايانىش سەزىمى بيلەگەنىن بايقاعان جوق. ول تابىتتىڭ الدىنا بارىپ تاعزىم ەتكەندە، بەينە قاسيەتتى ارۋاققا باس ۇرعانداي بولىپ، وي-ساناسى مەن جۇرەگىنە قۋانىش نۇرى قۇيىلعان ەدى. ءبىر تەرەزەنى اشىپ تاستاپتى، اۋا تازا، سالقىن — "دەمەك، ەگەر تەرەزەنى اشىپ قويسا، وندا ءمايىتتىڭ يىستەنۋى كۇشەيگەنى عوي"، — دەپ ويلادى الەشا. ءبىراق، كۇندىز سونداي سۇمدىق، سونداي ابىرويسىزدىق بوپ كورىنگەن ساسىق ءيىس تۋرالى وي ەندى ونىڭ ساناسىندا باعاناعىداي مۇڭلى، رەنىش سەزىمىن تۋدىرعان جوق. ول كۇبىرلەپ دۇعا وقي باستادى، الايدا، كوپ كەشىكپەي-اق ويلانباستان سۋدىراتىپ جاتقانىن سەزدى. ونىڭ جان سارايىندا ۇزىك-ۇزىك ويلار قىلتىڭداپ، جۇلدىزشا جارق ەتىپ تۇتانىپ، قايتا ءسونىپ، ءبىرىن-بىرى قۋالاپ جاتتى، ءبىراق، مۇنىڭ ەسەسىنە ءبىرتۇتاس، بەرىك، مەيىر قاندىراتىن بىردەڭە جانىنا سايا بولعانداي ەدى، مۇنى ول ءوزى دە سەزگەن. مارقۇمنىڭ ارۋاعىنا ءدان ريزاشىلىعى مەن سۇيىسپەنشىلىگىن بىلدىرۋگە ىنتىققانى سونداي، كەيدە ءتىپتى دۇعاسىن شابىتتانا وقي باستاعان... الايدا، وقي باستاعاننان كەيىن، كەنەت باسقا بىردەڭەگە اۋىسىپ كەتىپ، ويعا باتىپ، دۇعاسىن دا، ونىڭ قاي تۇستا ۇزىلگەنىن دە ۇمىتا بەردى. سونسوڭ، پانسيي ءپىراداردىڭ ىنجىلدەن وقىعان بەيىتىنە قۇلاق سالايىن دەپ ەدى، ءبىراق، قاتتى قاجىعاندىقتان، اقىرىن قالعىپ كەتتى...
"ي ۆ ترەتيي دەن براك بىست ۆ كانە گاليلەيستەي، — دەپ وقىدى پانسيي ءپىرادار، — ي بە ماتي ييسۋسوۆا تۋ. زۆان جە بىست ييسۋس ي ۋچەنيسى ەگو نا براك".
'"ءسويتىپ، ءۇشىنشى كۇنى گاليلەيدەگى كانا شاھارىندا نەكە تويى وتۋگە ءتيىستى ەدى، — دەپ وقىدى پانسيي ءپىرادار. — وندا ييسۋستىڭ اناسى دا بولۋى كەرەك-تى. ييسۋس پەن ونىڭ شاكىرتتەرىن دە سول تويعا شاقىرعان".
"نەكەلەسۋ دەي مە؟ بۇل نە... نەكەلەسۋ... گرۋشەنكا دا ءوزىنىڭ باقىتىن ىزدەپ كەتتى... تويعا كەتتى... جوق، ول پىشاق العان جوق، پىشاق الىپ كەتكەن جوق... ول تەك "بەيشارالىق" ءسوز بولاتىن... ال، ونداي سوزدەردى قالاي دا كەشىرۋ كەرەك. بەيشارالىق ءسوز جانعا جۇبانىش... ونسىز ادامداردىڭ قايعى-قاسىرەتى جەڭىلدەمەس ەدى. راكيتين شولاق كوشەگە كەتتى. ءوزىنىڭ وكپە-نازىن ويلاي بەرسە، ول ءھاماندا شولاق كوشەگە كەتە بەرەتىن بولادى... ال جول ما... ۇلكەن، تۋرا جول، جاپ-جارىق، ءموپ-مولدىر، اقىرىندا كۇننىڭ ساۋلەسى... ا؟.. نەنى وقىپ جاتىر؟"
"... ي نە دوستاۆشۋ ۆينۋ، گلاگولا ماتي ييسۋسوۆا ك نەمۋ ۆينا نە يمۋت..." دەپ ەستىلدى الەشاعا.
"Ah ءيا، بۇل جەرىن تاستاعىم كەلمەسە دە، تاستاپ كەتىپ بارادى ەكەم عوي، مەن وسى تۇسىن ۇناتامىن: گاليلەي جەرىندەگى كانا عوي، ءبىرىنشى عاجايىپ بۇل... اھ، بۇل عاجايىپ قوي، اھ بۇل ءبىر كەرەمەت عاجايىپ قوي! حريستوس العاشقى عاجايىبىن كورسەتكەندە، ول جۇرتتىڭ قايعى-قاسىرەتىنە ەمەس، قۋانىشىنا كەلگەن بولاتىن، ادامداردىڭ قۋانىشىنا جاردەمدەسكەن... "كىمدە-كىم ادامداردى سۇيسە، ول ولاردىڭ قۋانىشىن دا جەك كورمەيدى..." مارقۇم اعۋاسىندا وسى سوزدەردى ءسات سايىن قايتالاۋشى ەدى، بۇل ونىڭ ەڭ باستى ويلارىنىڭ ءبىرى بولاتىن... قۋانىشسىز ءومىر سۇرۋگە بولمايدى، دەيدى ميتيا... ءيا. ميتيا... اقيقات، عاجاپ نارسەنىڭ ءبارى ءھاماندا كەشىرىمشىلدىككە تولى — مۇنى دا ول ايتقان-دى".
"... گلاگولا ەي ييسۋس: چتو سەت منە ۋ تەبە، جەنو؛ نە ۋ پرييدە چاس موي. گلاگولا ماتي ەگو سلۋگام: ەجە اششە گلاگولەت ۆام، سوتۆوريتە".
"ىستەڭدەر... قۋانىش، ءقايسىبىر كەدەي-كەپشىكتەردىڭ، مۇلدە جۇتاعان ادامداردىڭ قۋانىشى... ەگەر ءتىپتى ۇيلەنۋ تويىندا دا شاراپ جەتپەسە، وندا، ارينە، كەدەي ادامداردىڭ... ول كەزدە گانيسارەت كولىنىڭ جاعاسى مەن سول ماڭايدىڭ بارىنە ناعىز قارا قاسقا كەدەي، ابدەن جۇتاپ بىتكەن حالىق مەكەندەگەن دەپ تاريحشىلار جازىپ جاتقان جوق پا... سول جەردەگى ەكىنشى ءبىر كەمەڭگەر جاننىڭ — اناسىنىڭ اسىل جۇرەگى وندا ول كوكتەن تۇسكەندە ءوزىنىڭ كەرەمەت ۇلى ەرلىگىن كورسەتۋ ءۇشىن عانا تۇسپەگەنىن، ونى وزدەرىنىڭ جۇپىنى عانا نەكە تويىنا ىقىلاسپەن شاقىرعان قايداعى ءبىر قاراڭعى، نادان، اڭعال جانداردىڭ اق كوڭىلدى قاراپايىم قۋانىشىن بالاسىنىڭ جۇرەگى ۇعا الاتىنىن بىلگەن عوي. "مەنىڭ ءسات ساعاتىم ءالى تۋعان جوق".
'"...شاراپ تابا الماعان سوڭ، ييسۋستىڭ اناسى وعان: شاراپ جوق..." — دەپ ەستىلدى الەشاعا.
ييسۋس ول ايەلگە بىلاي دەيدى: مەنىڭ سەندە ەشقانداي شارۋام جوق؛ مەنىڭ ءسات ساعاتىم ءالى تۋعان جوق. اناسى ونىڭ مالايلارىنا بىلاي دەيدى: ەگەر سىزدەرگە تاعى دا ايتسا، ىستەپ بەرەرسىزدەر" — دەيدى ول اقىرىن جىميىپ (ول وعان قالاي دا جىميىپ كۇلگەن)... شىنىندا دا: جارلىنىڭ جۇپىنى تويىندا شاراپتى اعىل-تەگىل ەتۋ ءۇشىن عانا جەرگە تۇسكەنى مە ونىڭ؟ مىنە، ول اناسىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا بارىپ، ءبارىن ىستەگەن جوق پا... اھ، ءپىرادار تاعى دا وقىپ جاتىر".
"... گلاگولا يم ييسۋس: ناپولنيتە ۆودونوسى ۆودى، ي ناپولنيشا يح دو ۆەرحا.
ي گلاگولا يم: پوچەرپيتە نىنە ي پرينيسيتس ارحيتريكلينوۆي، ي پرينەسوشا.
ياكوجس ۆكۋسي ارحيتريكليي ۆينا بىۆشەگو وت ۆودى، ي نە ۆيدياششە، وتكۋدۋ سەت: سلۋگي جە ۆەدياحۋ پوچەرپشيي ۆودۋ: پريگلاسي جەنيحا ارحيتريكلين.
ي گلاگولا ەمۋ: ۆسياك چەلوۆەك پرەجدە دوبروە ۆينو پولاگاەت، ي ەگدا ۋپيۋتسيا، توگدا حۋجدشەە: تى جە سوبليۋل سەي دوبروە ۆينو دوسەلە".
سودان كەيىن ولارعا تاعى بىلاي دەيدى: ءقازىر تولتىرىپ الىڭدار دا، ارحيتريكلينگە الىپ بارىڭدار.
شاراپتىڭ ءدامىن تاتىپ كورگەننەن كەيىن ارحيتريكلين قارا سۋدىڭ قالاي شاراپقا اينالعانىنا قايران قالادى: ال قۇمىرانى سۋعا قالاي تولتىرعاندارىن مالايلار بىلەدى ەمەس پە: ارحيتريكلين جىگىتتى شاقىرتادى.
سودان سوڭ وعان بىلاي دەيدى: كەز كەلگەن كىسى جاقسى شاراپ شىعار دەپ ويلاپ، ونى ءھاماندا ءسىمىرىپ سالادى، وندا جامان بولعانى؛ ال ەگەر شاراپ وسىعان دەيىن جاقسى بولسا، وندا سەنىڭ ءتارتىپ ساقتاعانىن".
"ايتسە دە، بۇل نە، بۇل نە؟ بولمەنىڭ كەڭەيىپ بارا جاتقانى نەسى... اھ ءيا... بۇل نەكەلەسۋ، ۇيلەنۋ تويى ەمەس پە... ءيا، ارينە. مىنە، قوناقتار دا كەلگەن، جاس جۇبايلار دا وتىر، كوڭىلدى توبىر جانە... داناگوي ارحيتريكلين قايدا ەكەن؟ ءبىراق مىناۋ كىم؟ كىم بولدى ەكەن؟ بولمە تاعى دا كەڭەيدى... انا جاقتا ۇلكەن ۇستەلدىڭ باسىنان تۇرەگەپ جاتقان كىم؟ بۇل قالاي... ول دا وسىندا بولعانى ما؟ ول تابىتتا جاتقان جوق پا ەدى... الايدا، مۇندا دا كەلگەن... تۇرەگەلدى، مەنى كوردى بىلەم، وسى جاققا كەلە جاتىر... قۇداي ساقتاي گور!.."
ءيا، بەتىن ۇساق ءاجىم باسقان، توقپاقتاي ارىق شال اقىرىن عانا، كوڭىلدى كۇلىمسىرەپ، ونىڭ قاسىنا كەلدى. تابىت عايىپ بولعان شالدىڭ ۇستىندە كەشە قۇجىراسىنا ءماسليحاتقا جينالعانىمىزدا كيىپ وتىرعان كيىمى. ءجۇزى جايدارى، كوزى نۇرلانعان. دەمەك، ونىڭ دا گاليلەيدىڭ كانا شاھارىنداعى ۇيلەنۋ تويىنا شاقىرىلعانى عوي...
سونسوڭ ييسۋس ولارعا بىلاي دەيدى: قۇمىرالارىڭدى سۋعا تولتىرىڭدار، شۇپىلدەتىپ الىڭدار.
— مەن دە وسىندامىن، جارقىنىم، مەنى دە تويعا شاقىردى، — دەگەن باياۋ داۋىس ەستىلدى ءدال توبەسىنەن. — مۇندا نەگە تىعىلىپ وتىرسىڭ، كورىنبەگەنىڭ نە... ءبىز وتىرعان جاققا جۇرسەڭشى.
سونىڭ داۋسى، زوسيم ءپىراداردىڭ داۋسى بۇل... مەنى ودان باسقا كىم شاقىرۋشى ەدى؟ ءپىرادار قولىنان تارتىپ ەدى، تىزەرلەپ وتىرعان الەشا تۇرەگەلدى.
— كوڭىل كوتەرىپ جاتىرمىز، — دەدى تىرتيعان ارىق شال ءسوزىن ودان ءارى ساباقتاپ، — جاڭا شاراپتى، جاڭا، ۇلى قۋانىشتىڭ شارابىن ءىشىپ جاتىرمىز؛ كورەسىڭ بە، قانشا قوناق جينالعان؟ انە جىگىت پەن قالىڭدىق، ونە جاڭا شاراپتىڭ ءدامىن تاتىپ داناگوي ارحيتريكلين وتىر. ماعان نەگە تاڭىرقادىڭ؟ مەن پيازدىڭ ءبىر تال ساباعىن سوزعان ەدىم، تويدا وتىرعانىم سودان. وسىنداعىلاردىڭ كوبى تەك ءبىر عانا تال ساباعىن، پيازدىڭ ءبىر تال كىشكەنتاي ساباعىن عانا سوزعاندار... ءبىزدىڭ ءىسىمىز بە؟ موماقان، مومىن بالاقانىم مەنىڭ، بۇگىن سەن دە ءبىر ىنتىزار ايەلگە پيازدىڭ ءبىر تال ساباعىن ءوز قولىڭمەن سوزا الدىڭ. باستاي بەر، جارقىنىم، ءوز ءىسىڭدى باستاي بەر، موماقانىم!.. ءبىزدىڭ جارىق ساۋلەمىزدى كورەمىسىڭ، ونى كورەمىسىڭ؟
— قورقام... قاراۋعا ءداتىم جەتپەيدى... — دەپ كۇبىرلەدى الەشا.
— بەكەرگە قورقاسىڭ. ول ءبىزدىڭ الدىمىزدا ءوزىنىڭ ۇلىلىعىمەن ايبىندى، اسقاق بيىكتىگىمەن قاھارلى كورىنسە دە، ونىڭ قايىرىمدىلىعىندا شەك جوق، ەگەر بىزگە ۇقساپ كۇلىپ-ويناپ ارامىزدا وتىرسا — بۇل ونىڭ ءبىزدى سۇيگەندىگىنەن، قوناقتاردىڭ قۋانىشى تولاستاماسىن دەپ قارا سۋدى بالداي شاراپقا اينالدىردى، ول تاعى دا قوناقتاردىڭ كەلۋىن كۇتۋدە، جاڭا قوناقتاردى ەندى ماڭگى باقيعا ءۇزىلىسسىز شاقىرا بەرەدى. انە جاڭادان شاراپ اكەلە جاتىر، كورەسىڭ بە، قۇمىرا كوتەرگەن..."
الەشانىڭ جۇرەگىندە بىردەڭە كۇيىپ-جانىپ، لەزدە الدەنە ءىشىن كەرنەگەندەي بولىپ، جانىن سۇيسىندىرگەن قۋانىشتاپ كوز جاسى ىرشيىن دەگەن ەدى... ول قولىن سوزىپ ايقايلاپ جىبەرىپ، ويانىپ كەتتى...
الدىندا تاعى دا تابىت تۇر، تەرەزە اشىق، ءىنجىلدى باياۋ، ماقامداپ، ەجىكتەپ وقىپ تۇر. ءبىراق، الەشا نەنى وقىپ جاتقانىنا قۇلاق قويعان جوق. مىنە عاجاپ، تىزەرلەپ تۇرىپ قالعىپ كەتىپ ەدى، ەندى تۇرەگەپ تۇر، سوسىن، بەينە بايلاۋدان بوسانعانداي، ءۇش اتتاپ تابىتقا جەتىپ باردى. ابايسىزدا پانسيي ءپىراداردى ءتىپتى يىعىنان قاعىپ تا كەتتى. تاقۋا كىتاپتان كوزىن الىپ وعان قاراي بەرىپ ەدى، الايدا، جاس جىگىتتىڭ الدەقانداي ءبىر حالگە تۇسكەنىن سەزگەن سوڭ، سول ساتتە قايتا تايدىرىپ اكەتتى. الەشا تابىتقا، وندا قيمىلسىز سوزىلىپ جاتقان، باسىنا سەگىز قۇلاق كرەسى بار باشلىق كيگىزىلىپ، كەۋدەسىنە يكونا قويىلعان، ءۇستى جابۋلى ولىككە جارىم مينۋتتاي قاراپ تۇردى. ءپىراداردىڭ داۋسىن ىلكىدە عانا ەستىپ ەدى، ونىڭ لەبىزى قۇلاعىنان ءالى كەتىپ ۇلگىرمەگەن. ول ءالى دە قۇلاعىن تىگىپ، بىردەڭە دەگەن داۋسىن ەستىگىسى كەلگەن... ءبىراق ول كەنەت شۇعىل بۇرىلىپ، قۇجىرادان شىعىپ جۇرە بەردى.
الەشا ءتىپتى باسپالداققا دا ايالداماي تەز تومەن ءتۇستى. تۇلا بويىن قۋانىش بيلەگەن ول ەركىندىكتى، ءوز ورنىن، قۇلاشىن كەڭ جايۋدى اڭساعان ەدى. قاق توبەسىنەن توڭكەرىلگەن شەتسىز-شەكسىز، كەڭ اسپان كۇمبەزىندە جىپىرلاعان جۇلدىزدار جىمىڭدايدى. تاس توبەسىنەن سوناۋ كوكجيەككە دەيىن سوزىلىپ جاتقان قۇس جولى ءالى بۇلىڭعىر. قيمىلسىز تىنىق، سامال ءتۇن تۇسكەن جەرگە. شىركەۋدىڭ اپپاق مۇنارالارى مەن التىن كۇمبەزدەرى جارقىرايدى جاقۇتتاي اسپاندا. ءۇي الدىنداعى گۇلزاردا وسكەن كۇزگى عاجاپ ادەمى گۇلدەر تاڭعا دەيىن قالعىپ كەتكەندەي. جەردەگى تىنىشتىق كوكتەگى تىلسىممەن قوسىلىپ، جەردىڭ قۇپياسى كوكتەگى جۇلدىزداردىڭ قۇپياسىمەن تابىسقانداي... الەشا توقتاپ قاراپ تۇردى، سوسىن كەنەت جەرگە قالپاقتاي ۇشىپ ءتۇستى.
ول جەردى نەگە قۇشقانىن بىلگەن جوق، ونى نەگە قۇشىرلانا سۇيە بەرگىسى كەلگەنىن دە تۇسىنبەگەن، ءبىراق، توپىراققا كوز جاسىن قول عىپ توگىپ، زار ەڭىرەپ جىلاپ جاتىپ جەردى سۇيە بەرگەن: جەردى جاقسى كورۋگە، ونى ماڭگى باقي جاقسى كورۋگە شامىرقانا انت بەرگەن. ونىڭ كوكىرەگىندە: "قۋانىشتا قارا جەرگە كوز جاسىڭدى توگىپ، سول كوز جاسىڭدى جاقسى كورگەيسىڭ..." — دەگەن ءۇن كۇمبىر ەتتى... ول نەگە جىلادى؟ و، ول ءتىپتى قۋانعاننان، اسپان تۇڭعيىعىنان جىمىڭداعان جۇلدىزداردى كورىپ جىلاعان جانە دە "بۇل شامىرقانۋىنان ۇيالماعان". بەينە ءتاڭىرىنىڭ وسىناۋ قيساپسىز كوپ الەم اتاۋلىسىنىڭ ارقاۋ جىپتەرى ناق ونىڭ جان سارايىنا كەلىپ ءتۇيىسىپ، باسقا الەمدەرگە جاناسقانىنان بۇكىل جان دۇنيەسى قالتىراپ كەتكەندەي بولعان ەدى. ول جۇرتتىڭ ءبارىن، بارلىعى ءۇشىن كەشىرگىسى جانە ءوزى دە كەشىرىم سۇراعىسى كەلدى، ول وزىنە ەمەس، ءبارى ءۇشىن، بارلىعى مەن بارشاسى ءۇشىن كەشىرىم سۇراعىسى كەلدى، ول "مەن ءۇشىن باسقالار كەشىرىم سۇراي جاتار"، — دەپ جاتتى ءبىر داۋىس تاعى دا ونىڭ جان سارايىندا. الايدا ول، وسىناۋ اسپان كۇمبەزى سياقتى، بەرىك ءھام مىزعىماس بىردەڭە ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىنە بىرتىندەپ ءتۇسىپ كەلە جاتقانىن ءسات سايىن ايقىن، قاتتىراق سەزە باستاعان. ونىڭ ساناسىنا قانداي دا ءبىر يدەيا ءومىر بويىنا ماڭگى باقيعا ۇيالاعانداي ەدى. جەرگە ءالجۋاز بالاڭ جىگىت كۇيى قۇلاعان ول ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن تاباندى كۇرەسكەر بولىپ تۇرەگەلدى جانە دە مۇنى تەز، سول قۋانىش ساتىندە-اق ءتۇسىنىپ، سەزدى. كەيىن الەشا بۇل ءساتتى ومىرىندە ەش ۋاقىتتا ۇمىتا الماعان: "سول ساعاتتا مەنىڭ جان سارايىما بىرەۋ كىرىپ شىققان ەدى"، — دەگەن ول كەيىننەن ءوزىنىڭ سوزىنە كامىل سەنىممەن...
ءۇش كۇننەن كەيىن ول موناستىردان كەتىپ قالدى، مۇنى ول "ءدۇنياۋي تىرشىلىككە كوش" دەگەن مارقۇم ءپىرادارىنىڭ وسيەتىنە ساي ىستەگەن ەدى.
سەگىزىنشى كىتاپ
ميتيا
I
كۋزما سامسونوۆ
جاڭا ومىرگە قانات قاققان ساتىندە وعان ءوزىنىڭ اكىرعى دۇعاي سالەمىن "جولداپ"، ونىڭ ءبىر مەزەتتىك ماحابباتىن عۇمىر باقي ۇمىتپاۋدى امانات قىپ تاپسىرعان گرۋشەنكانىڭ ءحالى نە بولعانىن بىلمەگەندىكتەن، دميتريي فەدوروۆيچ مۇندا قازىرگى ساتتە جامان ابىرجىپ، ابىگەرگە تۇسكەن ەدى. سوڭعى ەكى كۇندە ول ميى قابىنارلىقتاي عالامات ءبىر مۇشكىل كۇي كەشكەن-دى، مۇنى ول كەيىن مويىنداعان دا. كەشە تاڭەرتەڭ الەشا ونى ىزدەپ تابا الماسا، يۆان ونىمەن كەزدەسەم بە دەپ تراكتيردە بوسقا وتىرعان. تۇرعان پاتەرىنىڭ يەلەرى، ونىڭ ءوزىنىڭ تاپسىرۋى بويىنشا، ونىڭ ءىزىن جاسىرعان ەدى. كەيىن تاعى دا ونىڭ ءوزى ايتقانداي، وسى ەكى كۇندە ول "ءوزىنىڭ تاعدىرىمەن ارپالىسىپ، جانساۋعا ىزدەپ"، باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرعان. گرۋشەنكانى ءبىر مينۋت تا كوزسىز قالدىرۋعا بولمايتىندىعىنا قاراماستان، ول قاۋىرت شارۋاسىمەن بىرنەشە ساعاتقا شاھاردان كەتىپ قالىپ، ءبىر جاققا تەز بارىپ تا كەلگەن. مۇنىڭ ءبارى سوڭىنان ءتيىستى قاعازدارمەن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تولىق انىقتالعان جايتتار، ازىرگە ءبىز كەنەت ونىڭ باسىنا بۇلت اينالدىرعان سۇمدىق الاپات الدىنداعى وسى ەكى قورقىنىشتى كۇننىڭ حيكايالارىنان تەك ەڭ قاجەتتىلەرىنە عانا توقتالىپ وتپەكپىز.
گرۋشەنكا ونى ءبىر ساتكە جان-تانىمەن، شىن سۇيگەنىمەن، ال مۇنىسى راس-تى، كەيدە مۇنىڭ ءوزى ونى شىنىندا دا سۇمدىق ازاپقا سالىپ، ولەردەي كۇيزەلتىپ تە قوياتىن. باستىسى، ونىڭ ىشكى پيعىلىنان ول ەشتەڭە اڭعارا الماعان؛ مۇنى وعان ءمۇلايىمسىپ نەمەسە كۇشتەپ ايتقىزۋ دا مۇمكىن ەمەس-تى: ول بۇعان استە كونبەس ەدى، تەك اشۋلانىپ، بۇدان مۇلدە تەرىس اينالىپ كەتەر ەدى، الەشا مۇنى وندا انىق تۇسىنگەن. وندا ول گرۋشەنكانىڭ ءوزى دە ىشتەي وزىمەن-وزى نەندەي ءبىر ارپالىسقا ءتۇسىپ، الدەنەدەن قاتتى تارتىنا بەرەتىندىگىنە، بىردەڭەگە تاۋەكەل ەتكىسى كەلگەنمەن، بۇعان ءداتى جەتپەيتىندىگىنە وتە دۇرىس كۇدىكتەنگەن، سول سەبەپتى ميتيانىڭ كەيدە تالاقشا جابىسقان قۇشتارلىعىم ءۇشىن گرۋشەنكا مەنى ءتىپتى جايدان-جاي جەك كورۋى دە مۇمكىن-اۋ دەپ ويلاعاندا جۇرەگى تىتىركەنۋىنە بارلىق نەگىز بار-دى. مۇمكىن، وسىلاي دا بولعان شىعار، ءبىراق گرۋشەنكانىڭ ناق نەنى ويلاپ جابىرقاعانىن، مىنە مۇنى ول قالاي دەگەنمەن تۇسىنبەگەن. ونى ازاپتاعان ساۋالدىڭ ءمانى شىندىعىندا ەكى تۇجىرىمعا عانا كەلىپ ساياتىن: "نە مەن، ميتيا، نە فەدور پاۆلوۆيچ". ءبىراق، وسى ارادا ءبىر ايداپ انىق نارسەنى اتاي كەتكەن ءجون: فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ گرۋشەنكاعا زاڭدى نەكەگە وتىرايىق دەپ ايتپاي قالمايتىندىعىنا (ەگەر ايتىپ تا ۇلگەرمەسە) ول كامىل سەنىمدى ەدى، ءبىراق، قاتىنجاندى قاقباستىڭ باس-اياعى ءۇش مىڭمەن قۇتىلاتىندىعىنا ول ءبىر مينۋت تە سەنبەگەن. مۇنداي قورىتىندىعا ميتيا گرۋشەنكانى جانە ونىڭ مىنەزىن بىلگەندىكتەن كەلگەن. مىنە، سوندىقتان دا وعان كەيدە گرۋشەنكانىڭ ىشتەي ازاپقا ءتۇسىپ، الدەنەدەن تارتىنا بەرەتىن سەبەبى — ونىڭ اكەلى-بالالىلاردىڭ قايسىسىن تاڭداۋدى، وزىنە سول ەكەۋىنىڭ قايسىسى ءتيىمدى بولاتىنىن بىلمەۋىندە سياقتى كورىنە بەرگەن. "وفيسەردىڭ"، ياكي ءبىر كەزدە گرۋشەنكانى ماسقارا عىپ تاستاپ كەتكەن، ەندى ونىڭ قايتىپ كەلۋىن ول سونشاما قوبالجىپ، قورقىنىشپەن كۇتىپ وتىرعان ادامنىڭ تاياۋدا ورالاتىندىعى، تاڭ قالارلىعى سول، بۇل كۇندەرى ءتىپتى ونىڭ قاپەرىنە دە كىرگەن جوق-تى. راس، گرۋشەنكا ونىمەن سويلەسكەندە سوڭعى كۇندەرى بۇل جونىندە ەشتەڭە دەمەگەن. الايدا، ميتياعا وسىدان ءبىر اي بۇرىن گرۋشەنكانىڭ بۇرىنعى زابىرلەۋشىسىنەن حات العانى تولىق ءمالىم بولعان، مۇنى قىزدىڭ ءوزى ايتقان، ءىشىنارا حاتتىڭ مازمۇنى دا بەلگىلى-دى. گرۋشەنكا وندا، اشۋلى ءبىر ساتىندە، وعان حاتتى كورسەتىپ قويعان، ءبىراق، بۇل ول حاتقا ەشبىر ءمان بەرمەي، ونى قايران قالدىرعان. مۇنى ءتۇسىندىرۋدىڭ ءوزى قيىن: ونىڭ سەبەبى، بالكىم، سول ايەلگە ءوزىنىڭ تۋعان اكەسىمەن قىربايلىعىنىڭ كۇللى جوسىقسىزدىعى مەن سۇمدىق ماسقارالىعىنا قاپالانعاندىقتان، تاپ سول ساتتە، وعان بۇدان اسقان قورقىنىشتى، قاتەرلى بىردەڭە بولۋى مۇمكىن دەپ ويلاي الماعاندىعىندا شىعار.
ءبىراق ماسەلە العاشقى بولجام بويىنشا، ءساتتى شەشىلگەن كۇندە عانا وسىلاي بولاتىن ەدى. ال ونىڭ باسقاشا شەشىلۋى دە، ءسويتىپ ءىستىڭ وزگەشە، مۇلدە سۇمدىق بوپ تىنۋى دا مۇمكىن عوي. كەنەت گرۋشەنكا وعان: "سەن جونىڭە كەتە بەر، مەن فەدور ءپاۆلوۆيچتى تاڭدادىم، سوعان تيەمىن، سەنىڭ كەرەگىڭ جوق"، — دەر، سوندا... سوندا قايتەم... ايتسە دە، ميتيا وندا اقىرى نە بولاتىنىن بىلمەگەن، ءتىپتى ەڭ اقىرعى ساتكە دەيىن بىلمەگەن، بۇل جونىنەن ونى اقتارۋىمىز كەرەك. ول ءالى بەلگىلى ءبىر بايلامعا كەلمەگەن، قىلمىس جاساۋ ءالى ويىندا جوق-تى. ول تەك جاي باقىلاۋمەن، اڭدۋمەن، ازاپ شەگۋمەن جۇرگەن، ءوز ومىرىندە العاش رەت ءبىر ءىستىڭ عانا ءساتتى اياقتالۋىنا ازىرلەنگەن. كەز كەلگەن باسقا ءبىر ويعا استە دەن قويماعان. الايدا، ءدال وسى ساتتە مۇلدە باسقا ءبىر ۋايىم باستالىپ، مۇلدە جاڭا، بوگدە، ءبىراق، قاتەرلى دە قيىن جاعداي كەسە كولدەنەڭدەي بەرگەن ەدى.
اتاپ ايتقاندا، ەگەر گرۋشەنكا وعان: "مەن سەندىكپىن، مەنى الىپ ءبىر جاققا تايمايسىڭ با" — دەسە، ونى قالاي الىپ كەتپەك؟ بۇعان قاجەت اقشانى ول قايدان الماق؟ فەدور پاۆلوۆيچتەن كوپ جىل بويى، جارتىمسىز بولسا دا، ۇزبەي الىپ كەلگەن قارجىسى ءدال وسى كەزدە سارقىلىپ قالعانىن كورمەيسىڭ بە. ارينە، گرۋشەنكانىڭ دا اقشاسى بار، ءبىراق ميتيا بۇل جونىنەن كەرەمەت نامىسشىل بولا قالدى: ول گرۋشەنكانى الىپ كەتىپ، ونىمەن قول ۇستاسىپ جاڭا ءومىر باستاعىسى كەلگەندە، بۇعان ونىڭ اقشاسىن ەمەس، ءوز اقشاسىن جۇمساعىسى كەلگەن؛ بۇل ءۇشىن ودان اقشا سۇراۋعا ميتيانىڭ ءتىپتى ءداتى بارماس ەدى، باسىنا مۇنداي ون كەلگەندە ول جامان قاپالانعان. مەنىڭ بۇل فاكتىگە كوپ توقتالعىم كەلمەيدى، ونى تالداپ تا جاتپايمىن، بار ايتارىم: ءدال سول ساتتە ونىڭ كوڭىل-كۇيى وسىنداي بولعاندىعى عانا. مۇنىڭ ءبارى، ءتىپتى كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ اقشاسىن كەزەپشە ءسىڭىرىپ كەتكەندىگىنە ىشتەي نامىستاناتىندىعىنا دا قاتىسسىز، ءوز الدىنا بولىپ جاتۋى دا مۇمكىن: "بىرەۋىنىڭ الدىندا ماسقارا بولىپ ەدىم، ەندى ەكىنشىسىنىڭ الدىندا تاعى دا ارامزا اتاناتىن بولدىم، ەگەر گرۋشەنكا مۇنى سەزسە، ونداي سۇمىرايدان ءوزى بەزىپ شىعادى"، — كەيىن ونىڭ ءوزى مويىنداعانداي، وندا ميتيا وسىلاي ويلاعان. سونىمەن، قارجىنى، سول اقشاسى قۇرعىردى قايدان تابۋى كەرەك؟ ايتپەسە ءبارى قۇرىپ بىتەدى، تۇك تە ىستەي المايدى، "ويتكەنى اقشاسى جەتپەي قالدى، و ماسقارا"!
الدىن الا ايتىپ قويايىن: ول، بالكىم، اقشانى قايدان الۋدى بىلگەن بولار، بالكىم، ونىڭ قاي جەردە جاتقانىن دا سەزگەن شىعار، گاپ مىنە قايدا جاتىر. ءقازىر ەشتەڭەنى ەجىكتەپ جاتپايمىن، ويتكەنى كەيىن ءبارى تۇسىنىكتى بولادى؛ ايتسە دە، ميتيا ءۇشىن بالەنىڭ باسى مىنادا ەدى، مەن ونى، كومەسكىلەۋ بولسا دا، ايتىپ بەرەيىن؛ ءبىر جەردە جاتقان ول قارجىنى الۋ ءۇشىن، ول اقشانى الۋعا قۇقىقتى بولۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن كاتەرينا يۆانوۆناعا ءۇش مىڭ سومىن قايتارۋ كەرەك — ايتپەسە مەن "بىرەۋدىڭ قالتاسىنا تۇسكەن ۇرى، ناعىز سۇمىراي بولىپ شىعامىن، ال مەن جاڭا ءومىردى وڭباعان ارامزا كۇيىمدە باستاعىم كەلمەيدى"، — دەپ ۇيعاردى ميتيا، سوندىقتان ول، قاجەت بولسا، الەمدى توڭكەرۋگە، ءبىراق، كاتەرينا يۆانوۆناعا سول ءۇش مىڭدى قالاي دا جانە بارىنەن بۇرىن قايتارۋعا بەكىندى. بۇل شەشىمگە ول بىلايشا ايتقاندا، ءومىرىنىڭ اقىرعى ساعاتىندا، اتاپ ايتقاندا، گرۋشەنكا كاتەرينا يۆانوۆنانى قورلاعاننان كەيىن، الەشانىڭ وسى جونىندەگى اڭگىمەسىن تىڭداعان سوڭ، ول ءوزىنىڭ ارامزالىعىن مويىنداپ، "ەگەر بۇل ونىڭ جابىرلەنۋىن از دا بولسا جەڭىلدەتە السا"، كاتەرينا يۆانوۆناعا وسىلاي دەپ ايتا بارۋدى تاپسىرعاننان كەيىن، وسىدان ەكى كۇن بۇرىن كەشقۇرىم، جولدا الەشامەن سوڭعى رەت كەزدەسكەننەن كەيىن كەلگەن بولاتىن. ءدال سول ءتۇنى، ىنىسىمەن قوشتاسقاننان كەيىن ول اقشا تاپپاي قويمايمىن دەپ قاسارىپ وتىرىپ، "بىرەۋدى ءولتىرىپ، توناسا دا كاتياعا بەرەشەگىن قايتارعانى" ارتىق دەپ تۇيگەن. "كاتيانىڭ اۋزىنان ول ماعان وپاسىزدىق جاسادى، مەنىڭ اقشامدى ۇرلادى، ىزگىلىكتى ءومىر باستايمىن دەپ سول اقشاعا گرۋشەنكانى الىپ قاشتى دەگەن ءسوزدى ەستىگەننەن، بىرەۋدى ءوز قولىنان ءولتىرىپ، سول تونالعان اداممەن بارشا جۇرتتىڭ الدىندا كىسى ءولتىرۋشى، قاراقشى اتانىپ، سىبىرگە ايدالعانىم ارتىق! اقشانى قايتارماي تۇرا المايمىن!" ميتيا ءتىسىن شىقىرلاتىپ وسىلاي دەگەندە، كەي-كەيدە ونىڭ ميى شىنىندا دا قابىنىپ كەتەتىندەي كورىنگەن ەدى. ءبىراق، ول ازىرشە ارپالىسىپ باققان...
تاڭعالارلىق قوي بۇل: مۇنداي ۇيعارىمعا كەلگەندە، وعان تورىققاننان وزگە ەشتەڭە قالمايتىن سەكىلدى ەدى؛ ويتكەنى، ونىڭ ۇستىنە تاقىر كەدەي بولا تۇرا، وسىنشاما اقشانى ول تابان استىندا قايدان تاپپاق؟ ايتسە دە، بۇل ءۇش مىڭدى قالاي دا تاباتىندىعىنا، بۇل نەسىبەنىڭ قايىبىنان كەلەتىندىگىنە، ءتىپتى كوكتەن جاۋسا دا، ونىڭ قالتاسىنا وزىنەن-وزى تۇسە قالاتىندىعىنا ول اقىرعى ساتكە دەيىن كۇمانسىز سەنگەن. الايدا، دميتريي فەدوروۆيچ سياقتى، مۇراعا العان تەگىن بايلىقتى ءومىر بويى شاشىپ-توگۋدەن وزگە تۇك بىلمەيتىن، اقشانىڭ قالاي قۇرالاتىندىعىنان تيتتەي دە تۇسىنىگى جوق كىسىلەر عانا وسىلاي ويلايدى ەمەس پە. بۇرناعى كۇنى الەشامەن اجىراسقاننان كەيىن ىلە-شالا ونىڭ باسىندا قايداعى ءبىر قيال قۇيىنى كوتەرىلىپ، بارلىق ويىن شاتىستىرىپ كەتكەن ەدى. ءسويتىپ، ول اقىلعا قونبايتىن ءبىر دورەكى قىلىقتان باستاماقشى بولعان. ءيا، ناق وسىنداي جاعدايدا ناعىز قيامەت-قايىم، قيالي ىستەردىڭ ونداي ادامدارعا بارىنەن دە وڭاي بوپ كورىنەتىنى بار عوي. ول كەنەت گرۋشەنكانىڭ قامقورشىسى، كوپەس سامسونوۆقا بارىپ، وعان ءبىر "جوسپاردى" ۇسىنىپ، سول "جوسپاردى" ورىنداۋ ءۇشىن قاجەتتى سومانىڭ ءبارىن ءبىر-اق الۋعا ۇيعاردى؛ ول ءوزىنىڭ بۇل جوسپارىنا ساۋداگەرلىك تۇرعىدان ەشبىر كۇماندانعان جوق-تى، تەك ونىڭ بۇل قىلىعىنا وسى تۇرعىدان عانا قاراعىسى كەلمەگەن كۇندە سامسونوۆ قايتەر ەكەن دەپ كۇدىكتەنگەن. ميتيا كوپەستى سىرتتاي بىلگەنمەن، ونىمەن تانىس ەمەس-تى، ءتىپتى بىردە-بىر تىلدەسپەگەن. الايدا، ءقازىر تورىنەن كەرى جۋىق بۇزىق شال، ەگەر گرۋشەنكا امالىن تاۋىپ ادال جولعا تۇسسە، بۇل ءۇشىن "ءبىر سەنىمدى ادامعا" كۇيەۋگە تيسە، تاپ قازىرگى كەزدە بۇعاق بالكىم، استە قارسىلىق ەتە قويماس دەگەن ءۇمىت، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ونىڭ كوكەيىنە ءتىپتى كوپتەن بەرى ۇيالاعان. قارسى بولۋ بىلاي تۇرسىن، ونىڭ تىلەيتىنى وسى، رەتى كەلسە، ءتىپتى ءوزىنىڭ جاردەمىن دە اياماس دەپ جورامالداعان. قانداي دا ءبىر قاۋەسەتتەن بە، الدە گرۋشەنكانىڭ قايسى ءبىر سوزدەرىنەن بە، ايتەۋىر ونىڭ ءوزى دە، بالكىم، شال گرۋشەنكاعا فەدور پاۆلوۆيچتەن گورى مۇنى لايىقتى كورەتىن شىعار دەپ ويلاعان. ونىڭ وسىنداي جاردەم بولار دەپ ۇمىتتەنىپ، ءوزىنىڭ قالىڭدىعىن، بىلايشا ايتقاندا، ونىڭ قامقورشى شالىنىڭ قولىنان الۋعا نيەتتەنۋى حيكايامىزدى وقۋشىلاردىڭ كوبىنە دميتريي فەدوروۆيچتىڭ تىم دورەكىلىگى مەن جەركەنىشتى قىلىعى سەكىلدى بوپ كورىنۋى دە مۇمكىن. مەن بۇل ارادا گرۋشەنكانىڭ وتكەندەگى ءومىرى ميتياعا ەندى ءبىرجولا ۇمىت بولعانداي سەزىلگەنىن عانا ايتا الامىن. ول ونىڭ باسىنداعى قايعى-قاسىرەتكە شىن جاناشىرلىقپەن قاراپ، مەيلىنشە قۇشتارلانىپ بىلاي دەپ ۇيعارعان: گرۋشەنكا وعان سەنى سۇيەمىن، سول سەبەپتى سەنىڭ ەتەگىڭنەن ۇستايمىن دەسە-اق بولدى، ول دا، ونىمەن بىرگە بۇل دا ءۇر جاڭا بولىپ شىعا كەلەدى، ەكەۋى دە كەسەل-كەمىستىكتەن قۇلان-تازا ارىلىپ، تەك ىزگىلىك قاسيەتتەرى عانا قالادى: ەكەۋى بىر-بىرىنە وتكەندەگىلەرىن كەشىرىپ، مۇلدە جاڭاشا ءومىر سۇرە باستايدى. كۋزما سامسونوۆقا كەلسەك، ميتيا ونى گرۋشەنكانىڭ باسىنا قيىندىق تۋعاندا تاعدىر تابىستىرعان ادام عانا، ءبىراق، ول ونى ەشۋاقىتتا سۇيمەگەن، ەڭ باستىسى وسى، ەندى ول دا "ۇمىتىلدى"، ءبىتتى، دەمەك، ەندى ول دا مۇلدە عايىپ بولعان دەپ ساناعان. سونان سوڭ. ميتيا ەندى شالدى ءتىپتى ادام ساناعىنا دا قوسپاعان، ويتكەنى ءقازىر ونىڭ گرۋشەنكامەن بۇرىنعى جاقىندىعىن، دانەكەرلەرى وسىدان ءبىر جىلداي بۇرىن، الدەقاشان تاۋسىلىپ، بىلايشا ايتقاندا، ەندى ونىڭ تەك قامقورشى اكەسى ەسەپتى بولىپ قالعان قاۋساعان اۋرۋ شال ەكەندىگى شاھاردا بارشاعا ءھام اركىمگە ءمالىم-دى. قالاي دەگەنمەن بۇل ارادا ميتيا تىم-اق كوڭىلدىلىك تە كورسەتكەن ەدى، ويتكەنى ول بارلىق كەمىستىك-كەسەلدەرىنە قاراماستان، وتە كوڭىلشەك بولاتىن. ونىڭ بەر جاعىندا، ول قارتايعان كۋزما باقي دۇنيەگە اتتانعالى جاتقانىندا، گرۋشەنكاعا ىستەگەن وتكەندەگى قياناتى ءۇشىن شىن نيەتىمەن وكىنەتىن شىعار، سوندىقتان ونىڭ ءقازىر وسىناۋ زيانسىز شالدان ارتىق قامقورشىسى مەن دوسى بولماسقا ءتيىس دەپ ناق وسى كوڭىلشەكتىگىنەن كامىل سەنگەن ەدى.
الەشامەن دالادا سويلەسكەننەن كەيىن ءتۇنى بويى كوز ىلمەي شىققان ميتيا ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ساعات ون شاماسىندا سامسونوۆتىڭ ۇيىنە بارىپ، ءوزىنىڭ كەلگەنىن حابارلاتادى. بۇل ەكى قابات، داعاراداي ۇلكەن، تۇنەرگەن، ەسكى ءۇي بولاتىن؛ اۋلاسىندا قورا-جايى، كىشىگىرىم تاعى ءبىر ءۇي بار-دى. تومەنگى قاباتىندا بالا-شاعاسىمەن ۇيلەنگەن ەكى ۇلى، جاسامىس قارىنداسى جانە تۇرمىسقا شىقپاعان قىزى تۇراتىن. ەكى پىركازشىگى، بىرەۋى اقار-شاقار جان، اۋلاداعى ۇيدە جايعاسقان. بالالارى دا، پىركازشىكتەرى دە اياداي جەرگە ۇيلىعىپ وتىرسا دا، ءۇيدىڭ جوعارعى قاباتىن شال جالعىز ءوزى جايلايتىن، ءوزىن باعىپ-قاعۋشى، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا شاقىرعانىندا، كوپتەن ەنتىكپە اۋرۋلىعىنا دا قاراماستان، ەكىنشى قاباتقا قايتا-قايتا كوتەرىلۋگە ءماجبۇر بولاتىن قىزىن دا قاسىنا جولاتپاعان. "جوعارعى" قاباتتا كوپەستەردىڭ ەسكى سالتى بويىنشا جيھازدالعان، قىمبات اعاشتان جاسالعان ەبەدەيسىز كرەسلولار مەن ورىندىقتار قاتارلاستىرا قويىلعان، قۇنداقتاۋلى حرۋستال ليۋسترالى، تەرەزە ارالىعىنا تۇنجىر ايمالار ىلىنگەن كەڭ، ءساندى بولمەلەر كوپ بولاتىن. ەشكىم تۇرماعاندىقتان ولاردىڭ ءبارى قاڭىراپ بوس تۇراتىن، اۋرۋ شالدىڭ ءوزى تۇكپىردەگى ۇكىشتەي جاتىن بولمەسىندە عانا جايعاسقان، وسىندا ونى باسىنان ورامالىن ءبىر شەشپەيتىن كارى كەمپىر مەن اۋىز ۇيدە ساكىدە جاتاتىن "مالاي" بالا كۇتەتىن. ەكى اياعى كۇپشەكتەي، جۇرۋدەن قالعان شال بىلعارى كرەسلوسىنان وقتا-تەكتە عانا تۇراتىن، كۇتۋشى كەمپىر ونى قولتىعىنان دەمەپ بولمەگە ارلى-بەرلى ازعانا جۇرگىزگەسىن قايتا وتىرعىزاتىن. ول قاتال ەدى، ءتىپتى ءوزىن كۇتۋشى وسى كەمپىرمەن دە سويلەسە قويمايتىن. "كاپيتاننىڭ" كەلگەنىن حابارلاعاندا، ول ويلانباستان-اق كىرگىزبەڭدەر دەگەن. ءبىراق ميتيا دا قاسارىپ بولمادى، تاعى دا ايتقىزدى. سوسىن كۋزما كۋزميچ مالايدان: ءوزىنىڭ سيقى قانداي، ماس ەمەس ءتىس ەكەن؟ بەيباستاقتىق بايقاتپاي ما؟ — دەپ قازبالاپ سۇراستىرعان. بالا وعان: "ساۋ، ءبىراق كەتەتىن ءتۇرى جوق" — دەپ جاۋاپ بەرگەن. شال تاعى دا كىرگىزبەڭدەر دەدى. بۇدان سوڭ، وسىلاي بولارىن الدىن الا بولجاپ، ادەيى قاعاز وسى قارىنداش الا شىققان ميتيا ءبىر جاپىراق قاعازعا: "اگرافەنا الەكساندروۆناعا تىكەلەي قاتىستى ءبىر وتە تىعىز شارۋامەن كەلىپ ەدىم"، — دەپ انىقتاپ جازىپ، بالادان شالعا بەرىپ جىبەردى. سول ويلاعاننان كەيىن، شال مالايعا ونى زالعا الىپ كىرە بەر دەدى دە، كەمپىردى كىشى ۇلىپ تەز وسىندا شاقىرىپ اكەلۋگە جۇمسادى. ءتورتباق، الۋەتتى كەنجەسى ءلام دەمەستەن جەتىپ كەلدى، ول ساقالىن قىرىپ، نەمىستەرشە كيىنىپ جۇرەتىن (سامسونوۆتىڭ ءوزى بەشپەنت كيەتىن، ساقالىن ءوسىرىپ قويا بەرگەن). اكەسىنىڭ الدىندا بالالارى دىرىلدەپ تۇراتىن ەدى. وسىناۋ قىلشىلداعان جىگىتتى اكەسى كاپيتاننان قورىققاندىقتان شاقىرماعان، ويتكەنى ول قويان جۇرەك ەمەس-تى، انشەيىن، ساقتىق ءۇشىن، كوبىنە سويلەسكەندە كۋا بولسىن دەپ شاقىرتقان. اقىرى، كۋزما كۋزميچ اياعىن ءاpeڭ باسىپ زالعا شىقتى، قاسىندا ونى قولتىعىنان دەمەگەن ۇلى مەن مالايى بار. تۇرىنەن مىناعان نە كەرەك ەكەن دەپ تاڭىرقاعاندىق بايقالادى. ميتيا ونى كىسىنىڭ ەڭسەسىن باسىپ تۇراعىن تۇنجىراعان ۇلكەن زالدا كۇتىپ وتىرعان؛ نە بارى ەكى-اق تەرەزەلى، قابىرعالارى "ءمارمارشا" بويالعان، حورى، قۇنداقتاۋلى ۇلكەن ءۇش حرۋستال ليۋستراسى بار ەكەن. ميتيا بوساعاداعى كىشكەنتاي ورىندىقتا بۇل ارەكەتىمنەن نە شىعار ەكەن دەپ مازاسىزدانىپ وتىرعان ەدى. شال ون ساجىنداي جەردەگى قارسى ەسىكتەن كىرگەن كەزدە، ول ورنىنان اتىپ تۇرىپ، اسكەري ادامشا اياعىن ارشىنداپ، نىق باسىپ وعان قارسى ءجۇردى. ميتيا وسىناۋ قيسىنسىز شاتپاعىن "مىنە وسىلايمەن" بىتىرگەن سوڭ، ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ءوزىنىڭ زەردەسىزدىك ۇسىنىسىنا ونىڭ بەرەتىن جاۋابىن كۇتتى. سوڭعى سوزدەرى اۋزىنان شىققاننان كەيىن، كەنەت ول ءبارىنىڭ قۇرىپ بىتكەنىن، ەڭ باستىسى، ءوزىنىڭ مۇلدە مىجىپ-شاتىپ كەتكەنىن سەزىپ، بارىنەن ادا-كۇدە ءۇمىت ءۇزدى. ونىڭ دال بولعان باسىنا: "وسىندا كەلە جاتقانىمدا ءبارى دۇپ-دۇرىس سەكىلدى ەدى، ەندى مىنە مىجىپ كەتتىم، بۇل نە عاجاپ!" — دەگەن وي ساپ ەتە قالدى. ميتيا سويلەگەن كەزدە شال تاپجىلماي وتىرىپ، وعان سۋىق كوزبەن سازارا قاراعان ەدى. الايدا، ءبىر مينۋتتاي كۇتكەننەن كەيىن، كۋزما كۋزميچ اقىرى تىم قاتقىل، ءۇمىتسىز ۇنمەن بىلاي دەگەن:
— عاپۋ ەتەرسىز، ءبىز مۇنداي ىسپەن اينالىسپايمىز.
كەنەت ميتيانىڭ تىزەسى دىرىلدەپ بارا جاتقانداي سەزىلدى.
— كۋزما كۋزميچ-اۋ، ەندى قايتتىم، — دەپ مىڭگىرلەدى ءوڭى قۋارىپ كەتكەن ول جىميا كۇلىپ. — ءسىز قالاي ويلايسىز، مەنىڭ ولگەن جەرىم وسى بولعانى ما؟
— عاپۋ ەتەرسىز...
وعان تەسىرەيە قاراعان كۇيى ءالى دە تاپجىلماي تۇرعان ميتيا كەنەت شالدىڭ بەتىنەن بىردەڭەنىڭ بۇلك ەتكەنىن سەزدى. ول سەلك ەتە ءتۇستى.
— شىنىمدى ايتسام، مىرزا-ەكەسى، بۇل بىزدەرگە لايىق ءىس ەمەس، — دەپ مىڭگىرلەدى شال باياۋ عانا، — سوتقا جۇگىنەسىڭ، ادۆوكات كەرەك، قىپ-قىزىل بالە! ال ەگەر شىن قىسىلىپ تۇرساڭىز، وسىندا ءبىر كىسى بار، سونىمەن سويلەسىڭىز...
— ءتاڭىرىم-اۋ، ول كىم!.. ءسىز مەنىڭ شىققان جانىمدى قايتا ءتىرىلتتىڭىز عوي، كۋزما كۋزميچ، — دەپ بىلدىرلادى كەنەتتەن ميتيا.
— ول بۇل ارانىكى ەمەس، سونسوڭ ءقازىر مۇنان كەتىپ تە قالعان. اعاشپەن ساۋدا قىلاتىن كىسى، جالعان اتى — كارى توبەت. مۇمكىن، ەستىگەن بولارسىز، ول چەرماشنياداعى ءسىزدىڭ شوق ورمانىڭىزعا فەدور پاۆلوۆيچپەن ءبىر جىلدان بەرى ساۋدالاسىپ، باعاسىنا ءالى كەلىسە الماي ءجۇر. ەندى ول وسىندا تاعى كەلىپتى، يلينسكيي دەگەن پوپتىڭ ۇيىنە تۇسسە كەرەك، ۆولوۆيا ستانساسىنان ون ەكى شاقىرىمداي بولىپ قالار، يلينسكايا سەلوسىندا. سول شوق ورمان جايىندا كەڭەس سۇراپ وسىندا، ماعان دا حات جازىپ جىبەرىپتى. وعان فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ءوزى بارماقشى بولاتىن. ەگەر اكەڭىزدى ەسكەرتىپ قويىپ، وسى ماعان ايتقانىڭدى كارى توبەتكە ۇسىنساڭ، بالكىم، بىردەڭە شىعار...
— مىناۋىڭ تابىلعان اقىل بولدى! —دەدى قۋانىپ كەتكەن ميتيا.
— ماعان كەرەگى دە سونداي ادام ەدى، بۇل ءىس ناق سونىڭ قولى! ول ساۋداگەر، ودان قىمبات سۇرايدى، ءدال وسى ساتتە يەلىكتىڭ قاعازدارى قولىنا وزىنەن-وزى كەلىپ تۇسە قالادى، حا-حا-حا!
— ءسويتىپ، ميتيا تىرق-تىرق كۇلدى، ساسقانىنان سامسونوۆتىڭ باسى ءتىپتى قالتاقتاپ كەتتى.
— بۇل جاقسىلىعىڭىزدى قالاي قايتارسام ەكەن، كۋزما كۋزميچ، — دەپ ەلپىلدەدى ميتيا.
— ۋاقاسى جو-وق، — دەپ سامسونوۆ باسىن تومەن سالدى.
— ءبىراق، ءسىز بىلمەي تۇرسىز، ءسىز مەنى اجالدان اراشالادىڭىز، و، مەنى سىزگە ايداپ اكەلگەن قۇدايدان اينالايىن... سونىمەن، ەندى سول پوپقا بارامىن!
— العىس ايتاتىنداي نارسە ەمەس قوي، ءتايىرى.
— تەز جەتپەسەم بولماس... ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىزعا قيانات قىلعانىمدى قاراشى. عۇمىر باقي ۇمىتپان بۇل جاقسىلىعىڭىزدى، ناعىز ورىستىڭ ءسوزى بۇل، كۋزما كۋزميچ، ناعىز ورىستىڭ ءسوزى!
— تا-اكە.
ميتيا شالدىڭ قولىنان جارماسا كەتىپ قاتتى قىسىپ سىلكىلەيىن دەپ ەدى، ءبىراق ونىڭ جانارىنان ءبىر جاۋىزدىقتىڭ جارق ەتكەنىن بايقاپ قالدى. ميتيا قولىن تارتىپ الدى دا، ىلە-شالا سونشاما نەگە ءشۇبالاندىم دەپ وكىنە باستادى. "قاجىعاندىقتان بولار..." — دەگەن وي كەلدى وعان.
— گرۋشەنكا ءۇشىن عوي! سوعان بولا عوي، كۋزما كۋزميچ! ول ءۇشىن بۇل ءىستىڭ قانداي ماندىلىگىن ءسىز تۇسىنەسىز بە! — دەپ كەنەت ايقايلاپ جىبەرگەن ميتيا باسىن ءيىپ تاعزىم ەتكەن سوڭ، جالت بۇرىلىپ، باعاناعىدان اياعىن ارشىنداپ، جەبەي باسقان كۇيى، ارتىنا بۇرىلىپ تا قاراماستان، ەسىككە قاراي بەتتەدى. ول قۋانىشى قوينىنا سىيماي ءماز بولعان ەدى. "ءبارى قۇرىپ بىتۋگە اينالعان ساتتە جەبەۋشى-پەرىشتەم جار بولدى عوي، — دەپ ويلادى ول. — ەگەر بۇل امالدى مىناداي ىسكەر شال (اسا مارحاباتتى شال، كەسكىن-كەلبەتى قانداي!) ايتىپ بەرسە، وندا... وندا، ارينە، جولىمنىڭ بولعانى عوي. وعان تەز جەتۋ كەرەك. تۇنگە دەيىن قايتىپ كەلەم، تۇندە ورالام، ەندى بۇل ءىستى ۇتتىم دەي بەر. ايتسە دە، شالدىڭ مەنى مازاق ەتyءى مۇمكىن بە؟" ميتيا ءوزىنىڭ پاتەرىنە كەلە جاتىپ وسىلاي دەگەن، البەتتە، ونىڭ باسىنا باسقا ءبىر وي كەلۋى دە مۇمكىن ەمەس ەدى، ياكي: الدە ول (ونداي ىسكەر ادام) بىلگىرلىكپەن اقىلدى كەڭەس بەردى، ونىڭ ۇستىنە اناۋ كارى توبەت دەگەندى دە (ءاتى-جونى قىزىق ەكەن!) بىلەدى ەكەن، نەمەسە — نەمەسە شال ونى مازاق ەتتى! امال بار ما! وسى ەڭ سوڭعى ويى عانا دۇرىس-تى. كەيىننەن، ماسقارا ولىمنەن سوڭ كوپ ۋاقىت وتكەسىن. سامسونوۆ شالدىڭ ءوزى وندا "كاپيتاندى" مازاق قىپ ايتىپ ەدىم دەپ كۇلىپ وتىرىپ مويىنداعان ەدى. بۇل قاسكوي، ىزبارلى، مىسقىلشىل، ونىڭ ۇستىنە وتە سۇيكىمسىز كىسى ەدى. الدە كاپيتاننىڭ ماسايراعان سيقى ما، الدە وسىناۋ "ىسىراپقور، بىلاپىتتىڭ" ايتقان "جوسپارى" سياقتى ساندىراققا ول سامسونوۆ، ۇيىرىلە قالادى دەگەن زەردەسىزدىك سەنىمى مە، الدە "وسىناۋ تەنتەك" گرۋشەنكانىڭ اتىن اتاپ، قايداعى ءبىر شاتپاعىمەن ونى الداپ، اقشا الۋعا كەلگەندىكتەن قىزدى ودان قىزعانعاندىعىنان با — وندا شالدى قاي سايتاننىڭ تۇرتكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق، ميتيا ونىڭ الدىندا تىزەسى دىرىلدەپ، ولگەن جەرىم وسى بولعانى ما دەپ مىڭگىرلەگەندە — مىنە تاپ وسى ساتتە ميتياعا زىعىردانى قايناعان شالدىڭ ونى وسىلاي مازاق ەتپەكشى بولعانى انىقتى. ميتيا شىعىپ كەتكەسىن، تەرىسىنە سىيماي سازارىپ العان كۋزما كۋزميچ بالاسىنا بۇدان بىلاي اناۋ جالاڭ بۇتتى كورمەيتىن بولايىن، ونى اۋلاعا دا كىرگىزبەسىن دەپ تاپسىرىپ قوي دەدى، ايتپەسە...
ول قورقىتپاقشى بولعان ءسوزىن ىشىندە بۇگىپ قالدى، الايدا، اكەسىنىڭ اشۋعا بۋلىققانىن تالاي كورگەن بالاسى دا ساسقانىنان سەلك ەتكەن. ءبىر ساعاتتان سوڭ ىزادان دىرىلدەپ-قالشىلداپ كەتكەن شال كەشكە قاراي اۋىرىپ قالدى دا، "ەمشىگە" كىسى جىبەردى.
II
كارى توبەت
سونىمەن، "تەز جەتۋ" كەرەك ەدى، ال ات جالدانىن دەسە — قالتاسىندا كوك تيىنى جوق، ياكي ەكى ون تيىندىعى عانا بار ەدى — تالاي جىل شاشىپ-توككەن بايلىقتان قالعانى وسى بولسا، بۇعان امال بار ما! ايتسە دە، ۇيدە ونىڭ الدەقاشان جۇرمەي قالعان ەسكى كۇمىس ساعاتى جاتقان. ول وسى ساعاتىن الىپ، بازارداعى دۇڭگىرشەگىندە وتىرعان ساعاتشى-ەۆرەيگە جۇگىردى. ەۆرەي ساعاتتى التى سومعا ساتىپ الدى. "بۇعان دا شۇكىرشىلىك!" — دەپ ءماز بولعان ميتيا (ول ءالى دە قۋانۋلى ەدى) التى سومدى الا سالا ۇيىنە قايتتى. پاتەرىنە كەلگەسىن ول قوجايىندارىنان تاعى ءۇش سوم سۇراپ الدى؛ ولار ميتيانى بەك جاقسى كورگەندىكتەن، وعان وزدەرىنىڭ اقتىق تيىن-تەبەنىن بەرگەن. قۋانىشى قوينىنا سىيماعان ميتيا سول ارادا ءۇي يەلەرىنە ءوزىنىڭ تاعدىرى شەشىلگەلى تۇرعانىن جايىپ سالدى، سونسوڭ ول ىلكىدە سامسونوۆقا ۇسىنعان بۇكىل "جوسپارىن"، ودان كەيىن سامسونوۆتىڭ قانداي شەشىمگە كەلگەنىن، ءوزىنىڭ بولاشاقتان ءۇمىتىن جانە تاعى باسقالارىن، البەتتە جامان اسىعىپ-ۇسىگىپ بايانداپ بەردى. وعان مەنمەنسىگەن مىرزا دەپ قاراماي ءوز ادامى دەپ ەسەپتەگەندىكتەن ولار ميتيانىڭ كوپتەگەن قۇپياسىنا بۇعان دەيىن دە قانىق ەدى. وسىلاي توعىز سومنىڭ باسى قۇرالعان سوڭ، ميتيا ۆولوۆيا ستانساسىنا اپاراتىن پوشتا اتتارىن الىپ كەلۋگە كىسى جۇمسادى. "بەلگىلى وقيعانىڭ قارساڭىندا، ءتۇس الەتىندە، ميتيانىڭ قالتاسىندا كوك تيىنى بولماعاندىعى، اقشا تابۋ ءۇشىن ول ساعاتىن ساتقاندىعى جانە تۇرعان ءۇيىنىڭ يەلەرىنەن ءۇش سوم سۇراپ العاندىعى، بۇنىڭ بارىنە كۋالارى بار ەكەندىگى" قالاي دەگەنمەن وسىلاي ەستە قالىپ، ءمالىم بولعان.
بۇل جايتتى الدىن الا ايتىپ وتىرمىن، نەگە بۇيتكەنىمدى كەيىن تۇسىنە جاتارسىزدار.
ۆولوۆيا ستانساسىنا تارتىپ وتىرعان ميتيا، اقىرى، "بۇل ءىستىڭ ءبارىن" تامامداپ، ويداعىداي تىندىراتىندىعىنا تۇلا بويىن قۋانىش بيلەپ ماسايراعانىمەن، ءبىر قورقىنىش كوكەيىنەن كەتپەي، قالاي دەگەنمەن، قاپالانا بەرگەن: ول جوقتا گرۋشەنكانىڭ ءحالى نە بولماق؟ ول فەدور پاۆلوۆيچكە بارۋعا، اقىرى، ناق بۇگىن تاۋەكەل ەتپەس پە ەكەن؟ ونىڭ گرۋشەنكاعا ايتپاي كەتۋىنىڭ جانە قوجايىندارىنا، ەگەر بىرەۋ-مىرەۋ ونى سۇراي قالسا، مۇنىڭ قايدا كەتكەنىن استە ايتا كورمەڭدەر دەپ شەگەلەپ تاپسىرۋىنىڭ سەبەبى دە وسى ەدى. "بۇگىن كەشكە قالاي دا، نە دە بولسا قايتا ورالۋىم كەرەك، — دەپ ىشتەي قايتالاي بەردى ول اربادا شايقالىپ كەلە جاتىپ، — ال اناۋ كارى توبەتتى، ءسىرا، وسىندا الا كەلۋ كەرەك شىعار... ساۋدانى ءبىرجولا ءپىسىرۋ ءۇشىن..." — جان دۇنيەسى تەبىرەنگەن ميتيا وسىلاي قيالداعان ەدى، ءبىراق، امال بار ما، ونىڭ بۇل ارمانى ءوزىنىڭ "جوسپارى" بويىنشا ىسكە اسۋعا جازباعان ەدى.
بىرىنشىدەن، ول ۆولوۆيا ستانساسىنان ەسكى سۇرلەۋمەن جۇرگەندىكتەن كەشىگىپ قالعان. باراتىن جەرى ون ەكى شاقىرىم ەمەس، ون سەگىز شاقىرىم بولىپ شىقتى. ەكىنشىدەن، ول كەلگەندە مالينسكيي قازىرەت ۇيىندە جوق ەكەن، كورشى دەريەۆنياعا كەتىپ قاپتى. ميتيا بولدىرعان اتتارىمەن يتپەكتەپ كورشى دەريەۆنياععا جەگىپ، ونى ىزدەپ تاۋىپ العانشا ىمىرتتا ءۇيىرىلدى. سىرتتاي قاراعاندا جۋاس، ءمۇلايىم كورىنگەن قازىرەت، الگى كارى توبەت دەگەن ونىڭ ۇيىنە كەلىپ تۇسكەنمەن، ءقازىر سۋحوي پوسەلوكتە ەكەنىن، ول بۇگىن سونداعى ورمان كۇزەتشىسىنىڭ ۇيىندە تۇنەيتىنىن، ويتكەنى ودان دا اعاش ساتىپ الماقشى ەكەنىن بىردەن-اق ءتۇسىندىردى. ميتيانىڭ ونى كارى توبەتكە ءدال ءقازىر ەرتىپ اپارۋدى، "ءسويتىپ، بىلايشا ايتقاندا، ونى قۇتقارىپ قالۋدى" قولقالاعانىنا قازىرەت اۋەلدە كونبەگەنمەن، كەيىن سۋحوي پوسەلوككە الىپ بارۋعا، جاي اۋەستىكتەن عانا كەلىسكەن؛ ءبىراق، قىرسىققاندا، بۇل ارادان ءبىر شاقىرىمنان "ءسال عانا" اساتىندىقتان، "جاياۋ" بارايىق دەگەنى. البەتتە، كەلىسپەۋگە لاجى قالماعان ميتيا ارشىنداتا جەبەي ادىمداپ كەپ بەرىپ ەدى، قازىرەت ونىڭ سوڭىنان بەزەكتەدى دە وتىردى. ول ءالى تۇعىردان تايماعان، وتە ساق كىسى بولاتىن. ميتيا ءوزىنىڭ جوسپارىن وعان دا جايىپ سالىپ، كارى توبەتپەن قالاي ءتىل تابىسۋعا اقىل-كەڭەس سۇراپ، سويلەگەندە قىزبالانىپ، كۇيگەلەكتەپ، جول بويى اۋىز جاپپاعان. قازىرەت ونى زەيىنمەن تىڭداسا دا، اقىل قوسۋعا ساراڭ بولدى. ميتيانىڭ ساۋالىنا: "بىلمەيمىن، جوق، تۇك بىلمەيمىن، مەن ونى قايدان بىلەدى دەيسىڭ" جانە تاعىسىن تاعىلار دەپ جالتارا جاۋاپ بەرگەن. ال ميتيا شەشەسىنەن قالعان مۇرا جونىندە اكەسىمەن ءتىل تابىسا الماي جۇرگەنىن كوڭىرسىتە باستاعاندا، فەدور پاۆلوۆيچكە بەلگىلى ءبىر سەبەپتەردەن تاۋەلدى بوپ جۇرگەن قازىرەتتىڭ ءتىپتى ۇرەيى قالمادى. ايتسە دە، سول ساۋداگەر شارۋا گورستكيندى ونىڭ نەلىكتەن كارى توبەت دەپ اتاعانىنا تاڭعالىپ، مۇنىڭ سەبەبىن سۇراپ بىلگەن سوڭ، ول شىنىندا دا توبەت يتكە ۇقساعانمەن، ولاي دەپ اتاي كورمە، ويتكەنى ول ءوزىن بۇلاي اتاعانعا جامان شامدانادى، ونىمەن گورستكين دەپ قانا سويلەسكەن ءجون دەپ اقىل بەردى، "ايتپەسە ونىمەن ءتىل تابىسا المايسىڭ، ول سەنى ءتىپتى تىڭدامايدى دا"، — دەپ تۇجىردى قازىرەت. ءسال تاڭىرقاپ قالعان ميتيا ونى سامسونوۆتىڭ ءوزى وسىلاي اتاعانىن ءتۇسىندىردى. وسى جايتتى ەستىگەننەن كەيىن قازىرەت اڭگىمەنى توقتاتا قويدى، ال ەگەر ول: سامسونوۆ ونى وسى مۇجىققا سىلتەگەندە، كارى توبەت دەپ جىبەرسە، مۇنى ءقايسىبىر سەبەپتەن كۇلكى قىلۋ ءۇشىن ىستەمەدى مە ەكەن، بۇل ارادا نەعىپ ءبىر سۇمدىق بولعانى؟ — دەگەن تۇيتكىلىن دميتريي فەدوروۆيچكە ناق سوندا تۇسىندىرسە، مۇنىسى جاقسى بولاتىن ەدى. ءبىراق، ميتيانىڭ "مۇنداي ۇساق-تۇيەككە" توقتالىپ جاتۋعا مۇرشاسى كەلمەگەن. ول اسىعىپ كەلە جاتقان، ءبىر شاقىرىم دا ەمەس، ءبىر جارىم دا ەمەس، تولىق ءۇش شاقىرىم جۇرگەنىن سۋحوي پوسەلوككە كەلگەن سوڭ ءبىر-اق سەزگەن؛ بۇعان ول قاتتى وكىنسە دە، شىداپ باققان. ولار ۇيگە كىردى. قازىرەتتىڭ تانىس ورمانشىسى ءۇيدىڭ ءبىر بولمەسىندە، ال سەنەكتىڭ ار جاعىنداعى تازا، ەكىنشى بولمەدە گورستكين جايعاسىپتى. وسى تازا بولمەگە كىرىپ، ماي شامدى تۇتاتتى. پەشتى مازداتىپ-اق جاققان ەكەن. قاراعاي ۇستەلدىڭ ۇستىندە سونگەن ساماۋىر، ونىڭ جانىندا پودنوستا كەسەلەر، ىشىلگەن رومنىڭ بوس شولمەگى، ءىشىپ بىتىرمەگەن ءبىر شولمەك اراق تۇر، بيداي نانىنىڭ قالدىعى كورىنەدى. گورستكين ساكىنىڭ ۇستىندە سۇلاپ جاتىر، باسىنىڭ استىنا جاستىق ورنىنا سىرتقى كيىمىن جۇمارلاپ سالا سالىپ، قور-قور ەتەدى. ميتيا اڭىرىپ تۇرىپ قالدى. "ارينە، وياتۋ كەرەك: وتە تىعىز شارۋامەن كەلدىم عوي، وسىندا جەتكەنشە جانتالاستىم، ونىڭ ۇستىنە بۇگىننەن قالماي ۇيگە قايتۋىم كەرەك"، — دەپ ابىگەرلەندى ميتيا؛ ءبىراق، قازىرەت پەن كۇزەتشىسى ءتىس جارماي، مەلشيىپ تۇر. ميتيا جاقىنداپ بارىپ، ونى ءوزى وياتا باستادى، ءبىراق قانشاما جۇلقىلاسا دا وياناتىن ءتۇرى جوق. "مىناۋ ماس قوي، ەندى نە ىستەدىم، ءتاڭىرىم-اۋ، ەندى قايتتىم!" — دەپ كۇيىندى ميتيا. ابدەن شىدامى تاۋسىلعاسىن ول ۇيىقتاپ جاتقان كىسىنى اياعىنان، قولىنان ىزالانا جۇلقىلاپ، باسىن ولاي-بۇلاي شايقاپ، قولتىعىنان كوتەرىپ ساكىگە وتىرعىزىپ كوردى، ول وسىلاي ءبىراز اۋرەلەنگەسىن عانا اناۋ بىردەڭە دەپ بەتالدى مىڭگىرلەپ، ءتىلىنىڭ كۇرمەلگەنىنە قاراماستان بالاعاتتاي باستادى.
— جوق، ءسىز ونان دا توسا تۇرىڭىز، ويتكەنى ول ءبارىبىر تۇك سەزبەيدى، — دەدى قازىرەت اقىرىندا.
— ءوزى دە كۇنى بويى ءسىمىرىپ ەدى، — دەپ كۇڭك ەتتى كۇزەتشى.
— و، قۇداي تاعالا! —دەدى كۇيىپ-پىسكەن ميتيا، — ەگەر ونىڭ ماعان قانداي قاجەتتىگىن، مەنىڭ قازىرگى مۇشكىل ءحالىمدى بىلسەڭىزدەر عوي!
— ءسىزدىڭ تاڭ اتقانشا توسا تۇرعانىڭىز ءجون شىعار، — دەپ قايتالادى قازىرەت.
— تاڭ اتقانشا؟ قۇدايشىلىقتارىڭ قايدا، بۇل مۇمكىن ەمەس! — ءسويتىپ دىمى قۇرىعان ميتيا ماسكۇنەمدى تاعى دا وياتىپ كورەيىن دەپ ەدى، ءبىراق، بۇل ارەكەتىنەن تۇك شىقپايتىنىن سەزگەسىن قويا قويدى. قازىرەتتە ءۇن جوق، ال ۇيقىلى-وياۋ كۇزەتشىنىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن.
— ءومىر شىركىن ادامدى قانداي عانا قايعى-قاسىرەتكە دۋشار ەتپەيدى! — دەدى ميتيا ابدەن اشىنعان ۇنمەن. ونىڭ بەتىنەن تەر مونشاقتاي جونەلدى. قازىرەت وڭتايلى ءساتتى پايدالانىپ، ونى وياتا العان كۇندە دە، ماس كىسى ءبارىبىر سويلەسە المايتىنىن وتە دۇرىس ەسكەرتتى، سوسىن "ال ءسىز وتە ماڭىزدى شارۋامەن كەلگەن ەكەنسىز، سوندىقتان تاڭ اتقانشا توسا تۇرعانىڭىز دۇرىس بولار..." — دەدى. ميتياعا قولىن جايىپ، ونىڭ پىكىرىمەن كەلىسۋ عانا قالعان ەدى.
— قازىرەت، مەن ماي شامدى الىپ وسىندا قالايىن دا، ونىڭ ويانعان ءساتىن اڭديىن. ويانسا-اق بولدى، تىلدەسەم عوي... ماي شامىڭنىڭ اقىسىن جەمەيمىن، — دەدى ول كۇزەتشىگە قاراپ، — جامباس اقىمدى دا تولەيمىن، سوندا دميتريي كارامازوۆ جادىڭىزدا ساقتالاتىن بولادى. تەك ءسىزدىڭ قايتەتىنىڭىزدى بىلمەي داعدارىپ تۇرعانىم، قازىرەت: مىناۋ ۇيشىكتىڭ قاي جەرىنە قيساياسىز؟
— جوق، مەن ۇيىمە قايتامىن. اناۋ تەك اياق ارتۋعا بيەسىن بەرسە بولدى، — دەدى ول كۇزەتشىنى نۇسقاپ. — ال ەندى قوش بولىڭىز، جانىڭىز جاي تابۋىنا تىلەكتەسپىن.
سونىمەن، وسىلاي شەشىلدى. اقىرى، ميتيادان قۇتىلعانىنا قۋانعان قازىرەت كۇزەتشىنىڭ بيەسىنە ءمىنىپ كەتە باردى، ءبىراق ول وزىنەن-وزى مازاسىزدانىپ، باسىن شايقاپ: فەدور پاۆلوۆيچكە مىنا قىزىق وقيعانى ەرتەڭ الدىن الا قۇلاق قاعىس ەتكەنىم ءجون شىعار، "ايتپەسە، كىم بىلەدى، ەستىپ قويسا، ەسىركەۋشىم ەمەس پە، ماعان رەنجىپ، تەرىس اينالىپ كەتەر"، — دەگەن ويعا قالدى. كۇزەتشى ءبىر قاسىنعان سوڭ ءۇن-تۇنسىز ءوزىنىڭ بولمەسىنە كەتتى، ال ميتيا بولسا، ءوزى ايتقانداي، انانىڭ كوز اشقان ءساتىن اڭدۋ ءۇشىن ساكىگە بارىپ وتىردى. زىلدەي اۋىر ۋايىم ونىڭ جان دۇنيەسىن تۇمانداي تۇمشالاپ العان ەدى. جانىن جەگەن سۇمدىق ۋايىم! ونىڭ ويى سان-ساققا كەتتى، ايتسە دە ەشقايسىسىنىڭ ۇشتىعىنا شىعا المادى. ماي شام ولەۋسىرەي سىعىرايادى، شەگىرتكە شىرىلدايدى، مونشاداي ىستىق بولمەدە سۇمدىق قاپىرىق بولا باستاعان. كەنەت ونىڭ كوز الدىنا ءبىر ب ا ق، ونىڭ ارت جاعىنان اۋلاعا كىرەتىن تەسىك، اكەسىنىڭ ۇيىندە بىرەۋدىڭ بىلدىرمەي ەسىك اشقانى، ءسويتىپ گرۋشەنكانىڭ ىشكە سىپ ەتە تۇسكەنى ەلەستەپ كەتتى... ول ساكىدەن اتىپ تۇردى.
— بۇل نەعىلعان قورلىق! — دەدى ميتيا ءتىسىن شىقىرلاتىپ. سوسىن ول ۇيقىداعى ادامنىڭ قاسىنا بارىپ، بەتىنە ءۇڭىلدى. بۇل تىم سوپاق بەتتەۋ، اق سارى بۇيرا شاشتى، سيرەك جيرەن تەكە ساقالدى، ۇستىنە شىت جەيدە مەن قارا جەلەتكە كيگەن، اشاڭ دەنەلى، ءالى تۇعىردان تايماعان مۇجىق ەدى، قالتاسىنداعى كۇمىس ساعاتىنىڭ باۋى سالبىراعان. ونىڭ بەت الپەتىنە كوزى تۇسكەندە، ميتيانىڭ زىعىردانى قايناپ كەتتى، نەگە ەكەنى قايدام، اسىرەسە شاشىنىڭ بۇيرالىعى قاتتى ىزالاندىردى. ونىڭ شىمبايىنا بارىنەن دە قاتتى باتقانى — ول.
ميتيا، تاۋەكەل ەتىپ، وسىنشاما شىعىندانىپ، سونشاما ازاپتانىپ، وسىنداي قاۋىرت شارۋامەن كەلگەنىندە "ونىڭ كۇللى تاعدىرىن وزىنە تاۋەلدى ەتىپ قويعان" مىنا ارامتاماقتىڭ "بەينە كوكتەن اياعى سالبىراپ تۇسكەندەي، قاننەن-قاپەرسىز قورىلداپ جاتقاندىعى بولدى. "و، تاعدىردىڭ تالكەگى!" — دەپ كىجىنگەن ول، نە ىستەرىن بىلمەگەسىن، ماس مۇجىقتى تاعى دا جۇلمالاپ وياتا باستادى. ميتيا ونى ىزالانا جۇلقىلادى، قايتا-قايتا جۇلمالاپ، يتەرمەلەپ، ءتىپتى بولماعاسىن قويعىلادى دا، ءبىراق بەس مينۋتتاي اۋرەلەنگەننەن كەيىن تاعى دا تۇك شىعارا الماي، دىڭكەسى قۇرىپ كۇيىنگەن قالپى ءوزىنىڭ ساكىسىنە قايتا بارىپ وتىردى.
— مۇنداي اقىماق بولمان! — دەپ وكىندى ميتيا، — جانە... ارامزالىق قوي مۇنىڭ ءبارى! — دەدى ول كەنەتتەن تاعى دا، نەگە بۇلاي دەگەنىن ءوزى دە بىلمەي. ونىڭ باسى زەڭىپ بارا جاتقان ەدى: "وسى قۇرعىردى قايتەم؟ تايىپ وتىرسام قايتەدى، — دەگەن وي كەلدى. — قوي، نەدە بولسا تاڭ اتقانشا كۇتەيىن. ەرەگىسكەندە سويتەم عوي! بالالارى بولعاسىن نەگە عانا كەلدىم ەكەن؟ سونسوڭ، دايىن كولىك تە جوق، جاياۋ قايدا بارام، و، سۇمدىق-اي!"
الايدا، باسى ونان سايىن ماڭگىرىپ بارادى. ول تىرپ ەتپەستەن وتىرعان ەدى، قالعىپ-مۇلگىگەن كۇيى قالاي ۇيىقتاپ كەتكەنى ەسىندە جوق. شاماسى، ەكى ساعاتتاي ما، الدە ودان كوبىرەك نە ۇيىقتاپ كەتكەن ەدى. ءبىر مەزەتتە ويانا كەلسە، باسى سىنىپ بارادى. ەكى سامايى سولقىلدايدى، توبەسى قول تيگىزبەيدى؛ ويانعاننان كەيىن ول نە بولعانىن تۇسىنە الماي ءبىراز مەڭ-زەڭ بوپ وتىردى. تىمىرسىق بولمەنىڭ ءىشى ءيىس ەكەنىن، دەمەك، ءوزىنىڭ ءيىس ءتيىپ ولە جازداعانىن اڭعاردى-اۋ، اقىرى. ال ماس مۇجىق ءالى قورىلداپ جاتىر، بىلتەسى جانىپ بىتۋگە اينالعان ماي شام ولەۋسىرەپ تۇر. ايقايلاپ جىبەرگەن ميتيا شايقالا باسىپ، سەنەك ارقىلى ءۇي يەسىنىڭ ءوزى جاتقان بولمەگە ۇمتىلدى. كۇزەتشى ونىڭ داۋسىنان تەز وياندى، ءبىراق ول انا بولمەدە ءيىس دەگەندى ەستىگەسىن جارلىق بەرۋگە شىعىپ كەتكەنمەن، پالەندەي ۋايىمداي قويعان جوق، بۇعان ميتيا قىنجىلا قايران قالدى.
— اناۋ ءيىس ءتيىپ ءولدى عوي، ول ءولىپ قالدى، ەندى... ەندى قايتتىم؟ — دەپ باج-بۇج ەتتى كۇيىپ-پىسكەن ميتيا.
ەسىك-تەرەزەنى اڭقيتىپ اشىپ تاستادى، پەشتىڭ مۇرجاسى دا اشىلدى، ميتيا سەنەكتەن شەلەكپەن سۋ اكەلىپ، اۋەلى ءوزىنىڭ باسىن سۋلادى، سوسىن شۇبەرەك تاۋىپ الىپ، ونى سۋعا مالىپ كارى توبەتتىڭ باسىنا قويدى. ال ءۇي يەسى بولسا وسىنىڭ بارىنە ءتىپتى جەركەنە قارايتىن سەكىلدى، تەرەزەنى اشقان سوڭ ول: "وسى دا جارايدى" — دەپ كۇڭك ەتتى دە، جانىپ تۇرعان تەمىر پاناردى ميتياعا ۇستاتا سالىپ، ءوزى قايتادان ۇيىقتاۋعا كەتتى. ميتيا ءيىس تيگەن ماسكۇنەمنىڭ باسىنا قايتا-قايتا سۋلى شۇبەرەك قويىپ، ونىمەن جارتى ساعاتتاي اۋرەگە ءتۇستى، سوسىن تان اتقانشا كوز ىلمەسپىن دەپ ويلاعان ول مۇلدە قاجىعاندىقتان تىنىعايىنشى دەپ ءبىر مينۋتقا تىزە بۇگىپ ەدى، سول ساتتە-اق ەكى كوزى وزىنەن-وزى جۇمىلىپ، ساكىگە قيسايا كەتتى دە، قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ قالدى.
ول وتە كەش ويانعان ەدى. تاڭەرتەڭگى ساعات توعىز شاماسى بولاتىن. كىشكەنتاي ۇيشىكتىڭ الاقانداي ەكى تەرەزەسىنەن كۇننىڭ كوزى جارقىراپ تۇر. كەشەگى دۋدارباس مۇجىق ساكىدە وتىر، بۇرمەلى بەشپەنتىن كيىپ العان. الدىندا ىزىلداعان ساماۋىر، ءبىر شولمەك اراق تۇر. كەشە شولمەك تۇبىندە قالعانىن سارقىپ، جاڭاسىن ورتاسىنان اسىرا ءىشىپتى. ورنىنان اتىپ تۇرعان ميتيا مىنا سۇمىرايدىڭ تاعى دا ماس ەكەنىن، ەسىنەن ايرىلعانشا ءىشىپ ۇلگەرگەنىن لەزدە اڭعاردى. ول ءبىر مينۋتتاي باجىرايا قاراپ تۇردى. ال مۇجىق بولسا وعان ءۇن-تۇنسىز، مەكەرلەنە قاراپ قويادى، ميتياعا ول ءتىپتى ءبىر ءتۇرلى مەنسىنبەي قارايتىن سەكىلدى كورىنگەن ەدى. ول مۇجىقتىڭ جانىنا جەتىپ باردى.
— رۇقسات بولسا، الگى... مەن... ءسىز، بالكىم، انا بولمەدە ۇيىقتاپ جاتقان كۇزەتشىدەن ەستىگەن بولارسىز: مەن پورۋچيك دميتريي كارامازوۆپىن، ءوزىڭىز اناۋ شوق توعايدى ساۋدالاسىپ جۇرگەن كارامازوۆ دەگەن شالدىڭ بالاسىمىن...
— وتىرىك سوقپا! — دەدى كەنەت بەكەمدەپ، بايسالدى ۇنمەن ناقپا-ناق سويلەگەن مۇجىق.
— وتىرىك سوققانىم قالاي؟ فەدور ءپاۆلوۆيچتى بىلەسىز عوي؟
— سەنىڭ فەدور ءپاۆلوۆيچىڭدى بىلگىم كەلمەيدى، — دەدى ءتىلى كۇرمەلە بەرگەن مۇجىق.
— شوق توعاي شە، ءسىز ودان ءبىر شوق توعايدى ساتىپ الماقشى ەدىڭىز عوي؛ ۇيقىڭىزدى اشساڭىزشى، ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىزشى. مەنى وسىندا پاۆەل يلينسكيي قازىرەت ەرتىپ اكەلىپ ەدى... ءسىز سامسونوۆقا حات جازعان ەكەنسىز، ول مەنى سىزگە جىبەردى... — دەدى ميتيا ەنتىگىپ.
— وتىرىك سوقپا! — كارى توبەت تاعى دا زىرك ەتتى.
ميتيانىڭ اياعى مۇزداپ قويا بەردى.
— راقىم ەتىڭىزشى، بۇل قىلجاقتايتىن نارسە ەمەس قوي! ءسىز، مۇمكىن، ماس شىعارسىز. ءسىز، تىم بولماسا، تىلدەسەتىن، تۇسىنە الاتىن شىعارسىز... ايتپەسە... ايتپەسە مەن تۇك تە تۇسىنبەيمىن!
— سەن بوياۋشىسىڭ!
— راقىم ەتىڭىزشى، مەن كارامازوۆپىن، دميتريي كارامازوۆپىن، سىزدە ءبىر شارۋام بار ەدى... ءتيىمدى نارسە... وتە ءتيىمدى... سول شوق توعاي جونىندە...
مۇجىق ساقالىن ماڭىزسىنا سيپاپ وتىرعان.
— جوق، سەن پودرياد الىپ ەدىڭ، ناعىز سۇمىراي بوپ شىقتىڭ عوي. سەن سۇمىرايسىڭ!
— ماعان سەنبەيسىز بە، ءسىز قاتەلەسەسىز! —دەدى كۇيىپ-پىسكەن ميتيا ءوز قولىن ءوزى بۇراپ. ءالى دە ساقالىن سيپاپ وتىرعان مۇجىق كەنەت قۋلانا كوزىن سىعىرايتتى.
— جوق، سەن ماعان مىنانى: باسقا بىرەۋگە قىرسىعىن تيگىزۋگە رۇقسات ەتەتىن زاڭدى كورسەتشى، ەستيمىسىڭ! سەن وڭباعانسىڭ، تۇسىنەسىڭ بە!
ميتيا كۇدەر ءۇزىپ شەگىنىپ قالعانىندا، كەيىننەن ونىڭ ءوزى ايتقانداي، "بىردەڭە قاق ماڭدايدان سارت ەتكەندەي" سەزىنگەن ەدى. كوز اشىپ-جۇمعانشا ساناسى ءبىر ءتۇرلى نۇرلانىپ كەتكەندەي بولىپ، "شامشىراعى جارق ەتىپ جانعاننان كەيىن ءبارىن تۇسىنە قويعان". جالپى، زەردەسىز بولماسا دا، ول مۇندا اقىماقتىق ىسكە، مىنا ۋاقيعاعا نەعىپ كيلىككەنىنە، ءبىر تاۋلىكتەي اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ، كارى توبەتتىڭ باسىنا سۋلى شۇبەرەك قويىپ نەگە عانا ماشاقاتتانعاندىعىنا اقىلى جەتپەي، ماڭگىرىپ تۇرىپ قالعان ەدى... "ول ماس، ۋداي ماس، تاعى ءبىر جۇما قۇنىعا ءىشۋى مۇمكىن — ەندەشە، ودان نە ءۇمىت، نە قايىر؟ ال ەگەر سامسونوۆ مەنى وسىندا قاساقانا الداپ جىبەرسە شە؟ و، ءتاڭىرىم، مەن سورلاعان ەكەم عوي!.."
مۇجىق بولسا، ودان كوز الماي، مۇرتىنان كۇلىپ وتىر. اتتەڭ دىڭكەسى قۇرىپ، ءسابي بالاداي السىرەپ قالعانى، ايتپەسە ميتيا ىزالانعانىنان مىنا اقىماقتى ءتۇتىپ جەر مە ەدى، قايتەر ەدى. ول اقىرىن عانا ساكىگە بارىپ، پالتەسىن الىپ كيدى دە سىرتقا شىقتى. ەكىنشى بولمەدە ءتىرى جان جوق ەكەن، كۇزەتشىنى ىزدەگى تابا المادى. ول قالتاسىنان ەلۋ تيىن ۇساقتى الىن ۇستەلگە قويدى، بۇل ونىڭ تۇنەپ شىققانىنا، ماي شامعا، مازالاعانىنا قالدىرعان اقىسى ەدى. دالاعا شىقسا، اينالاسى قارا ورمان، وزگە دانەڭە كورىنبەيدى. ول نە وڭعا بارارىن، نە سولعا كەتەرىن بىلمەي ءبىراز داعدارىپ تۇردى دا، شامامەن وسى جاق شىعار دەپ تارتىپ كەتتى؛ كەشە تۇندە قازىرەتتى ەرتىپ الىپ، وسىندا جەتكەنشە اسىعىپ كەلە جاتقانىندا، جولدى باعدارلاماپتى. ونىڭ كوڭىلىندە ەشكىمگە، ءتىپتى سامسونوۆقا دا ەشقانداي كەك جوق ەدى. ميتيا ورمان ىشىندەگى تار سوقپاقپەن ەڭسەسى ءتۇسىپ، ەسەڭگىرەپ، "سالى سۋعا كەتىپ" جۇرە بەردى، قايدا بارا جاتقانى قاپەرىنە دە كىرەر ەمەس. كەنەت ونىڭ سۇلدەسى قۇرىپ، جىگەرى قۇم بولعانى سونشا، ەگەر قارسى ۇشىراسقان بالا يتەرىپ قالسا، قۇلاپ كەتەتىندەي ەدى. دەگەنمەن، ول اۋپىرىمدەپ ورماننىڭ شەتىنە شىعا العان-دى: وسى ساتتە الدىندا كوسىلىپ جاتقان ميداي دالادان قۋشيعان اشىق القاپتار شالىندى ونىڭ كوزىنە. "ءولىپ قالساڭ، مىنا قۇلا دۇزدەن سۇيەگىڭ دە تابىلماس!" — دەپ قايتالاعان ول جۇرە بەرگەن، جۇرە بەرگەن.
دەس بەرىسىندە جولاۋشىلاعان بىرەۋلەردىڭ كەزدەسكەنى: ءبىر ارباكەش كوپەس شالدى وسى سوقپاق جولمەن الىپ بارادى ەكەن. جولاۋشىلار سوڭىنان قۋىپ جەتكەندە ميتيا جول سۇراپ ەدى، ولار دا ۆولوۆيا ستانساسىنا باراتىن بولىپ شىقتى. شۇيىركەلەسە كەلە ميتيانى ارباعا وتىرعىزىپ الدى. ولار ستانساعا ءۇش ساعاتتان كەيىن جەتتى. كەلە سالىسىمەن ميتيا شاھارعا باراتىن پوشتا اتتارىن دايىنداۋعا جارلىق ەتتى، ءسويتىپ ول كەنەت جامان وزەگى تالعانىن سەزدى. ات جەككەنشە وعان جۇرەك جالعارلىق بىردەڭە ازىرلەپ تە ۇلگەردى. ول قۋىرعان جۇمىرتقانى ۇلكەن ءبىر ءتىلىم نانمەن قوسىپ سوعىپ الدى، ءبىر ءتۇيىر شۇجىق تابىلىپ ەدى، ونى دا جەپ قويدى، ءۇش رومكە اراق ءىشتى. ىشىنە ەل قونعاننان كەيىن الدەنىپ، كوڭىلى جادىراپ سالا بەردى. ول اتقوسشىنى اسىقتىرىپ، شاھارعا جەتكەنشە مازاسىزدانا بەردى، كەلە جاتىپ "سول اقشاسى قۇرعىردى" بۇگىن كەشكە دەيىن جەردەن قازسا دا تابۋدىڭ جاڭا، "داۋسىز" جوسپارىن ويلاستىرىپ تا ۇلگەردى. "امال بار ما، تاعدىرىڭدى تۇككە تۇرمايتىن سول ءۇش مىڭ سوم شەشكەلى تۇرعان سوڭ قايتەرسىڭ بۇل! — دەدى ول ۇناتپاعان پىشىنمەن. — بۇگىن قالاي دا شەشەمىن! "گرۋشەنكانى ويلاپ، وعان بىردەڭە بولىپ قالمادى ما دەپ مازاسىزدانا بەرمەگەندە، بالكىم، ول تاعى دا مۇلدە كوڭىلدەنىپ كەتەر مە ەدى، قايتەر ەدى. الايدا گرۋشەنكاسى ويىنا تۇسكەندە، مينۋت سايىن ونىڭ جۇرەگىن بىرەۋ وتكىر پىشاقپەن تىلگىلەپ جاتقانداي سەزىندى. اقىرى شاھارعا دا جەتتى، ءسويتىپ ميتيا تەز گرۋشەنكاعا جۇگىرىپ كەتتى.
التىن كەنى
راكيتينگە ميتيانىڭ سوندا قالاي جەتىپ كەلگەنىن اڭگىمەلەگەندە گرۋشەنكانىڭ زارە-قۇتى قالماعان. وندا ول ءوزىنىڭ "ەستافەتىن" كۇتىپ، ميتيانىڭ كەشە دە، بۇگىن دە توبە كورسەتپەگەنىنە ىشتەي قاتتى قۋانىپ، قۇداي جازسا، بۇل تايىپ بەرگەنشە ونىڭ كەلمەۋى دە مۇمكىن عوي دەپ ۇمىتتەنىپ وتىرعان، ءبىراق، ميتيا اياق استىنان ساپ ەتە قالعان ەدى. بىزگە ودان ارعىسى بەلگىلى: ميتيادان تەزىرەك قۇتىلۋ ءۇشىن گرۋشەنكا وعان كۋزما كۋزميچتىكىنە بارىپ "اقشا ساناسپاسا" بولمايتىنىن ايتىپ، ءوزىن سول ۇيگە دەيىن شىعارىپ سالۋعا تەز كوندىرگەن، ال ميتيا ونى سول ساتتە-اق شىعارىپ سالعاننان كەيىن قاقپا الدىندا ونىمەن قوشتاسقاندا، ساعات ون ەكىدە وسى اراعا قايتىپ كەلىپ، ونى ۇيىنە اپارىپ تاستاۋعا ونىڭ ۋادەسىن دە العان. ميتيا ونىڭ بۇل جارلىعىنا دا ءماز بولعان: "ول كۋزمانىڭ قاسىندا بولادى، دەمەك، فەدور پاۆلوۆيچكە بارمايدى... ەگەر وتىرىك سوقپاسا"، — دەگەن ول سونسوڭ تاعى دا. ءبىراق، ءوزىنىڭ پايىمداۋىنشا، جالعان سويلەمەگەن سەكىلدى. ميتيانىڭ قىزعانشاقتىعى دا قىزىق-تى: سۇيگەن ايەلى كوزدەن تاسا بولسا-اق، ول نەعىپ جاتىر ەكەن، مەنىڭ "كوزىمە ءشوپ سالىپ قويمادى ما ەكەن" دەپ كۇدىكتەنىپ، قايداعى جوق ءبىر سۇمدىقتاردى قوزداتاتىن، سوسىن، ونىڭ وپاسىزدىق جاساي قويماعاندىعىنا سەنگەندىكتەن ىشتەي قان جۇتىپ، قايعى جەپ وعان قايتا جۇگىرىپ كەلگەننەن كەيىن ونىڭ كۇلىمدەگەن، كوڭىلدى، جايدارى جۇزىنە كوزى تۇسكەن ساتتە-اق جىعىلعان ءجۇنى قايتا كوتەرىلىپ، كۇدىك-كۇماننان لەزدە ارىلىپ، قۋانعانىنان — ونى نەگە قىزعانعانىنا ۇيالىپ، ءوزىن-وزى سوگە باستايتىن ادەتى بار ەدى. گرۋشەنكانى شىعارىپ سالعان سوڭ، ول ۇيىنە جەتكەنشە اسىقتى. و، ونىڭ بۇگىن تالاي شارۋانى تىندىرۋى كەرەك! ءبىراق، قالاي دەگەنمەن جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى. "تەك سمەردياكوۆتان تەزىرەك سۇراپ ءبىلۋ كەرەك شىعار، كەشە كەشكە نەعىپ بىردەڭە بولمادى ەكەن، قىرسىق قىلعاندا، ول فەدور پاۆلوۆيچكە بارىپ قويماسا يگى ەدى، ۋھ!" — دەگەن وي ساپ ەتتى ءبىر كەزدە ونىڭ باسىنا. ول پاتەرىنە جەتپەي جاتىپ-اق مازاسىز جۇرەگىنىڭ ءبىر تۇكپىرىنەن قىزعانىش قۇرتى قايتا جىبىرلاي باستادى.
قىزعانىش! "وتەللو قىزعانشاق ەمەس، ول سەنگىش"، — دەگەن ەكەن پۋشكين. ۇلى اقىن اقىل-پاراساتىنىڭ عالامات تەرەڭدىگىن وسى سوزدەرىنىڭ ءوزى-اق دالەلدەيدى. وتەللونىڭ جان دۇنيەسى مىلجا-مىلجا بولىپ، بۇكىل دۇنيە تانىمى كۇڭگىرتتەنگەن، ويتكەنى ونىڭ مۇرات تۇتقان دۇنيەسى قۇرىپ بىتكەن. ءبىراق وتەللو جاسىرىنباق وينامايدى، تىڭ تىڭدامايدى، بىرەۋدى اڭدىمايدى: ول سەنگىش. كەرىسىنشە، وپاسىزدىق جاسالعانىن اڭعارتۋ ءۇشىن ونى كۇدىكتەندىرۋ، يتەرمەلەۋ، نامىسىنا تيۋ كەرەك ەدى. شىن قىزعانشاق مۇنداي بولمايدى. قىزعانشاقتىڭ ار-ۇجدانى الدىندا ەشبىر قىسىلىپ-قىمتىرىلماستان قالاي ماسقارا بولىپ، ادامگەرشىلىكتەن قالاي ادا بولاتىندىعىن ءتىپتى كەز الدىنا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. سونسوڭ، ولاردىڭ ءبارىن بىردەي پاسىق، ارامزا جاندار دەۋگە دە بولمايدى. كەرىسىنشە، ولار ابزال جۇرەكتى، ماحابباتى تازا، جان قيۋعا دايىن ادامدار، سولاي بولا تۇرسا دا، ۇستەل استىنا تىعىلۋعا، ارامزالاردى ساتىپ الۋعا بولادى دەپ بىلەدى، تىڭ تىڭداۋ مەن اڭدۋدان دا جەركەنبەيدى. وتەللو وپاسىزدىققا استە كونە الماس ەدى، سابيدەي پاك جاندى، اڭقىلداعان اق كوڭىل بولسا دا، كەشىرۋ بىلاي تۇرسىن، ەشبىر كونە الماس ەدى. ال شىن قىزعانشاق باسقاشا: كەيبىر قىزعانشاقتىڭ نە نارسەگە كونىپ، نە نارسەمەن كەلىسە الاتىنىن، نەنى كەشىرەتىنىن ۇعۋدىڭ ءوزى قيىن! شىندىعىندا بارىنەن بۇرىن كەشىرەتىن ناق وسى قىزعانشاقتار، مۇنى ايەل زاتىنىڭ ءبارى بىلەدى. قىزعانشاق، ايتالىق، ايعاقتالۋعا اينالعان وپاسىزدىقتى، ءوزىنىڭ كوزىنشە قۇشاقتاسىپ تۇرىپ سۇيىسكەندى دە وپ-وڭاي كەشىرە سالادى، بۇعان ونىڭ ءداتى بارادى (البەتتە، اۋەلى بۇرقان-تارقان بوپ اشۋلانعان سوڭ)، ءبىراق بۇل ءۇشىن، مىسالى، مۇنىڭ "ەڭ سوڭعى رەت" ەكەنىنە، وسى ساتتەن باستاپ باقتالاسى جەردىڭ شەتىنە بولسا دا كوزىن جوعالتاتىندىعىنا نەمەسە ءوزىنىڭ عاشىعىن وسى قاس دۇشپان جەتە المايتىن ءبىر قيىرعا الىپ كەتەتىندىگىنە بىردەمە عىپ ونىڭ كوز جەتكىزۋى كەرەك. ارينە، تاتۋلاسۋ ءبىر ساعاتقا عانا سوزىلادى، ويتكەنى ول، باقتالاسى شىنىندا دا ءبىر جاققا جوعالعان كۇندە دە، ەرتەڭىنە-اق تاعى سونداي بىرەۋدى، جاڭا باقتالاستى ويلاپ شىعارىپ، سودان قىزعانار ەدى. ۇنەمى اڭدىپ ءجۇرۋدى تىلەيتىن ماحابباتتان نە بارقادار، كوز جازباي كۇزەتۋدى كەرەك قىلاتىن ماحابباتتىڭ قۇنى قانداي؟ الايدا، شىن قىزعانشاق مىنە ناق وسىنى ەشقاشان دا ۇقپايدى، ال ونىڭ بەر جاعىندا ولاردىڭ اراسىندا، شىنىندا، ءتىپتى ابزال جۇرەكتىلەرى دە كەزدەسەدى. ءبىر عاجابى، وسى جۇرەگى اسىل جاندار ءقايسىبىر قۋىستا جاسىرىنىپ تىڭ تىڭداپ، اڭدىپ تۇرعان كەزىندە، ءوز ەركىمەن كيلىككەن وسى ۇيات قىلىقتارىنىڭ بۇكىل "ماسقارالىعىن "وزدەرىنىڭ ابزال جۇرەكتەرىمەن" ايقىن تۇسىنسە دە، دەگەنمەن، تىم بولماسا، ءدال سول قۋىستا جاسىرىنعان ساتتە ار-ۇجداننان ەش ۋاقىتتا قىسىلىپ-قىمتىرىلمايدى. گرۋشەنكانى كورگەننەن كەيىن ميتيانىڭ قىزعانىشى ساپ تىيىلىپ، ول ءبىر ساتكە سەنگىش، ىزگى جاندى بولا قالدى، كوكەيدەگى ارام ويى ءۇشىن ءتىپتى وزىنەن-وزى جەركەندى. ءبىراق بۇل ونىڭ وسى ايەلگە دەگەن ماحابباتىندا، تەك جالعىز قۇشتارلىق قانا ەمەس، الەشاعا ايتقان تەك جالعىز "ءمۇسىن سۇلۋلىعى" عانا ەمەس، قايتا، ونىڭ ءوزى جورامالداعاننان گورى الدەقايدا بيىك، ەڭسەلى بىردەڭە بار ەكەندىگىنىڭ نىشانى ەدى. الايدا، گرۋشەنكا كەزىنەن تاسا بولىسىمەن-اق، ميتيا وعان ارامزالىق پەن وپاسىزدىقتىڭ زۇلىمدىعىن ۇيىپ-توگىپ، سول ساتتە قايتادان كۇدىكتەنە باستايتىن. بۇيتكەندە ول ءوزىنىڭ ار-ۇجدانىنان ەشبىر قىسىلماعان دا.
سونىمەن، ونى قايتادان قىزعانىش بيلەدى. قالاي دەگەنمەن، اسىعۋ كەرەك ەدى. ەڭ الدىمەن تىم بولماسا ورازا اشاتىنداي اقشا تابۋ كەرەك-تى. كەشەگى توعىز سوم تۇگەلگە جۋىق جولدىڭ شىعىنىنا جۇمسالىپ كەتكەن، ال كوك تيىنسىز قيا باسا المايتىنىڭ ءمالىم. ءبىراق ول باعانا اربادا كەلە جاتىپ ءوزىنىڭ جاڭا جوسپارىن ويلاستىرعاندا ورازا اشارلىق بىردەڭەنى قايدان تابۋدى دا قاراستىرعان ەدى. ونىڭ پاتروندارىمەن قوسا ءتاپ-تاۋىر ەكى بىردەي دۋەلدىك تاپانشاسى باردى، ەگەر بۇلاردى وسىعان دەيىن زاقىلەتكە سالماسا، ماڭدايىنا بىتكەن مۇلكىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جاقسى كورەتىنى وسىلار بولعاندىقتان عانا سالماعان. ونىڭ "استانالىق شاھار" شاراپحاناسىندا ءبىر جاس شەنەۋنىكپەن كوز تانىستىعىنا ءبىراز ۋاقىت وتكەن ەدى، وسىناۋ بويداق، قالتاسى قالىڭ شەنەۋنىكتىڭ ءار ءتۇرلى قارۋعا اسا قۇمارلىعىن، ونىڭ تاپانشا، التى اتار، قانجار ساتىپ الىپ، بولمەسىنىڭ قابىرعالارىنا ساۋسىلداتىپ ءىلىپ قويىپ، تانىستارىنا كورسەتىپ ءبىر ماقتانىپ قالاتىنىن، التى اتاردىڭ ءتۇر-تۇرىن بەس ساۋساعىنداي تاراتىپ، ونى قالاي وقتاپ، قالاي اتۋدى، تاعى باسقاسىن تۇسىندىرۋگە ماشىق ەكەنىن دە سول شاراپحانادان ەستىپ بىلگەن. ميتيا كوپ ويلانباستان سول شەنەۋنىككە باردى دا، ەكى تاپانشاسىن زاقىلەتكە الىپ، ون سوم اقشا بەرە تۇرۋدى ءوتىندى. قۋانعان شەنەۋنىك ونان دا ساتساڭ قايتەدى دەپ جابىسىپ ەدى، ميتيا كونبەدى، سونسوڭ ول ەشقانداي ءوسىمنىڭ قاجەتى جوق دەدى دە، ون سومدى ۇستاتا سالدى. ءسويتىپ، ەكەۋى دوستاسىپ اجىراستى. ميتيا اسىعۋلى ەدى، ول فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ اۋلاسىنىڭ ارت جاعىنداعى ءوزىنىڭ كۇركەسىنە جەتىپ، تەزىرەك سمەردياكوۆتى شاقىرىپ الىپ سويلەسۋگە جانتالاسقان. دەگەنمەن، وسىلايشا تاعى ءبىر جايت انىقتالعان ەدى: ءقايسىبىر ۋاقيعانىڭ الدىندا — مەن بۇل جونىندە كەيىنىرەك توقتالماقپىن، — ودان نە بارى ءۇش ساعات پا، الدە ءتورت ساعات پا بۇرىن ميتيانىڭ كوك تيىنى دا جوق-تى، سوندىقتان ول، اينالاسى ءۇش ساعاتتان سوڭ مىڭداعان اقشا ۋىسىنا تۇسكەلى تۇرعاندا، ءوزىنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن زاتىن زاقىلەتكە سالعان... ايتسە دە، مەن العا وزىپ بارامىن عوي دەيمىن.
ماريا كوندراتيەۆنادان (فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ كورشىسى) سمەردياكوۆتىڭ اۋىرىپ قالعانىن ەستىگەندە ول تاڭ-تاماشا بولىپ، ابىرجىپ قالدى. ميتيا ونىڭ پوگرەبكە قالاي قۇلاعانى، سوسىن قويانشىعى ۇستاپ قالعانى، دارىگەردىڭ كەلگەنى، فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ابىگەر بولعانى تۋرالى حيكايانى ەستىپ ءبىلدى؛ اعاسى يۆان فەدوروۆيچتىڭ باعانا، تاڭەرتەڭ ماسكەۋگە ءجۇرىپ كەتكەنىنە دە اڭ-تاڭ بولدى. "تەگى، ۆولوۆيادان مەنەن بۇرىنىراق ماسكەۋگە وتكەن عوي"، — دەپ ويلادى دميتريي فەدوروۆيچ، ءبىراق ونى سمەردياكوۆتىڭ اۋرۋلىعى سۇمدىق مازالاعان ەدى. — "ەندى قايتتىم، كىم اڭديدى، نە بولعانىن ماعان كىم ايتادى؟" ول ايەلدەردەن: كەشە كەشكە ەشتەڭە بايقامادىڭدار ما؟ — دەپ قازبالاپ سۇراي باستادى. ونىڭ نەنى بىلگىسى كەلىپ تۇرعانىن تىم جاقسى تۇسىنگەن ولار مۇنىڭ كۇدىگىن سەيىلتتى: وعان ەشكىم دە كەلگەن جوق، يۆان فەدوروۆيچ تۇنەپ شىقتى، "ءبارى دە دۇرىس بولدى". ميتيا ويلانىپ قالدى. بۇگىن دە اڭدۋ كەرەك، بۇعان كۇمان جوق، ءبىراق قايدان: وسى ارادان با، الدە سامسونوۆتىڭ قاقپاسىنان با؟ ول ىڭعايىنا قاراي، وسى ارادان با، الدە سامسونوۆتىڭ قاقپاسىنان با؟ ول ىڭعايىنا قاراي، وسى ارادان دا، انا جاقتان دا اڭدۋعا ۇيعاردى، ال ازىرشە، ازىرشە... ەندى ونىڭ الدىندا الگى "جوسپارى"، اربادا كەلە جاتقاندا ويلاستىرىلعان باعاناعى، جاڭا، سەنىمدى جوسپار تۇرعان، ەندى ونىڭ ىسكە اسىرىلۋىن كەشەۋىلدەتۋگە بولمايدى. ميتيا بۇعان ءبىر ساعات ۋاقىتىن جۇمساۋعا بەكىندى: "ءبىر ساعاتتا ءبارىن شەشەمىن، ءبارىن ءبىلىپ الامىن، سونسوڭ، سونسوڭ، بىرىنشىدەن، سامسونوۆتىكىنە بارامىن دا، گرۋشەنكانىڭ وندا بار-جوعىن سۇراپ بىلەمىن، سونسوڭ دەرەۋ وسىندا قايتا ورالىپ، مۇندا ساعات ون بىرگە دەيىن بولامىن، ودان كەيىن ونى ۇيىنە شىعارىپ سالۋ ءۇشىن سامسونوۆتىكىنە قايتا بارامىن. ول مىنە وسىلاي ۇيعارعان ەدى.
ول جۇگىرىپ ۇيىنە بارىپ، جۋىنىپ، تارانىپ، كيىمىن تازارتىپ كيىنگەن سوڭ حوحلاكوۆا حانىمنىڭ ۇيىنە كەتتى. وكىنىشكە قاراي، باعاناعى "جوسپارىنىڭ" ويىنا ورالا قالعانى. ول ءۇشىن مىڭدى وسى حانىمنان قارىزعا الۋعا بەكىندى. ەڭ باستىسى، حوحلاكوۆا قارىز بەرۋدەن باس تارتا قويماس دەگەن سەنىم وعان كەنەتتەن، ءتىپتى اياق استىنان كەلگەن-دى. ەگەر ونىڭ مۇنداي سەنىمى بولسا، وندا ول اۋەلى وسىندا، بىلايشا ايتقاندا، وزىنە تانىس ادامعا بارماي، ءتىپتى ونىمەن قالاي سويلەسۋدىڭ دە رەتىن بىلمەستەن تانىمايتىن كىسىگە، سامسونوۆقا بارعانى نەسى دەپ بىرەۋلەردىڭ تاڭدانۋى دا مۇمكىن. ءبىراق، گاپ مىنادا-دى: ول سوڭعى ءبىر ايدىڭ ىشىندە حوحلاكوۆقا مۇلدە جولاماي كەتكەن، وعان دەيىنگى تانىستىعى دا شامالى بولاتىن، بۇعان قوسا، حانىمنىڭ مۇنى كورگەندە قىجىرايىپ قالاتىنىن دا وتە جاقسى بىلەتىن. ميتيانى كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ۇناتقان جىگىتى بولعانى ءۇشىن عانا اۋەل باستان-اق جايدان-جاي كورىپ كەتكەن حانىم، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كەنەت قىزدىڭ ونى تاستاپ، "كەرەمەت سىپايى يۆان فەدوروۆيچكە، وسىناۋ سۇيكىمدى، ءبىلىمدى، سەرى جىگىتكە ءتيىپ الۋىن" تىلەگەن. ول ميتيانىڭ قىلىعىن جاقتىرمايتىن. ميتيا ونى ءتىپتى كۇلكى قىلاتىن، بىردە ول جونىندە بۇل ايەلدىڭ "پىسىقتىعى مەن ادەپسىزدىگىنە بىلىمسىزدىگى ساي" دەگەن دە بولاتىن. ءسويتىپ باعانا تاڭەرتەڭ، اربادا كەلە جاتقاندا، وعان مىناداي عاجاپ وي كەلگەن ەدى: "ەگەر مەنى كاتەرينا يۆانوۆناعا ۇيلەنبەسىن دەسە، بۇعان سونداي قۇشتار بولسا (حانىمنىڭ ءتىپتى جامان كۇيىپ-پىسىپ قالاتىنىن ول بىلەتىن)، وندا ول ماعان سول ءۇش مىڭدى بەرمەيمىن دەپ نەگە قاسارۋى كەرەك، قايتا، كاتيادان ادا-كۇدە بەزىپ، ءبىر جاققا ماڭگى-باقي كوزىمدى جوعالتۋىم ءۇشىن باستان قۇلاق ساداقا دەمەي مە؟ ونداي ەركەتوتاي اقسۇيەك ايەلدەر، ەگەر بىردەڭە مەنىڭشە بولسىن دەپ قىڭىرايسا، ەشتەڭەنى دە ايامايدى، تەك دەگەنىنە جەتسە بولدى. ونىڭ ۇستىنە بايلىعى دا جەتىپ جاتىر"، — دەپ پايىمدادى ميتيا. ال، ەگەر ونىڭ "جوسپارىنا" كەلسەك، بارلىعى بۇرىنعىشا بولاتىن، ياكي ءوزىنىڭ چەرماشنياعا يەلىگىن الدىنا تارتادى، ءبىراق ەندى ول، كەشە سامسونوۆتى ءۇش مىڭنىڭ ورنىنا، التى نەمەسە جەتى مىڭدى جامباسقا باساسىڭ دەپ قىزىقتىرعانداي، مۇنى دا قىزىقتىرمايدى، تەك قارىز بەرگەنى ءۇشىن جاي ادامگەرشىلىك كەپىلدەمە رەتىندە عانا ۇسىنادى. ءبىر ىسكە كىرىسەردەگى، شۇعىل شەشىمگە كەلەردەگى ءھامانعى ادەتىنە باعىپ ميتيا وسى جاڭا ويىن وربىتە كەلە ماسايراپ كەتكەن ەدى. ول ءوزىنىڭ ءاربىر تىڭ ويىنا جان-تانىمەن بەرىلەتىن. سولاي بولا تۇرسا دا، حوحلاكوۆا حانىمنىڭ باسپالداعىنا كوتەرىلگەندە، ول الدە نەدەن ارقاسى مۇزداپ سالا بەرگەنىن سەزدى: ميتيا بۇل ونىڭ ەڭ سوڭعى ءۇمىتى ەكەنىن، بۇدان ارى دۇنيەدە ول ءۇشىن ەشتەڭە جوعىن، ەگەر وسى اقىرعى ءۇمىتى ۇزىلسە، "وندا ءۇش مىڭعا بولا بىرەۋدى پىشاقتاپ ءولتىرىپ، توناۋدان باسقا ەشتەڭە قالمايتىنىن ءدال وسى ساتتە عانا تولىق جانە الاقانداعىداي ايقىن تۇسىنگەن ەدى..." ول ەسىكتىڭ قوڭىراۋىن شىلدىرلاتقاندا ساعات جەتى جارىم شاماسى بولاتىن.
العاشقىدا ءىستىڭ ءساتى تۇسەتىندەي كورىنگەن: كەلىپ تۇرعانى ايتىلعان سوڭ ونى دەرەۋ قابىلدادى. ميتيانىڭ باسىنا: "مەنى كۇتىپ وتىر ەكەن عوي"، — دەگەن وي ساپ ەتتى، سونان سوڭ، ونى قوناق بولمەسىنە كىرگىزگەننەن كەيىن، ىلە-شالا جۇگىرە باسىپ كىرگەن بيكەسى ونى كۇتىپ وتىرعانىن ايتتى.
— كۇتىپ وتىر ەم، قوش كەلدىڭىز! ءسىزدى ماعان كەلەر دەگەن ويدىڭ قاپەرىمە دە كىرمەيتىندىگىنە، تەگى، ءوزىڭىز دە كەلىسەرسىز دەيمىن، الايدا، مەن ءسىزدى كەلەتىن شىعار دەپ كۇتتىم، مەنىڭ وسى ءبىر تۇيسىگىم تاڭعالارلىق ەمەس پە، دميتريي فەدوروۆيچ، بۇگىن نەعىپ ءبىر توبە كورسەتپەس ەكەن دەپ ازاننان بەرى ۇمىتتەنىپ وتىرعامىن.
— بۇل شىنىندا دا تاڭعالارلىق ەكەن، حانىم، — دەدى ميتيا قولاپايسىزداۋ وتىرىپ جاتىپ، — ايتسە دە... مەن ءبىر وتە تىعىز شارۋامەن كەلگەن ەدىم، اسا ماڭىزدى ءىس، ياكي مەن ءۇشىن، حانىم، تەك مەن ءۇشىن عانا، تىم اسىعىس...
— وتە دىلگەرلىكتەن دىردەكتەپ جۇرگەنىڭىزدى سەزەمىن، دميتريي فەدوروۆيچ؛ مۇنى ءسىز بىردەڭەنى الدىن الا سەزۋ، تاڭعاجايىپقا يەك ارتاتىن كەرىتارتپالىق دەپ ويلاپ قالماسسىز (زوسيم ءپىرادار جايىندا ەستىپ پە ەدىڭىز؟)، بۇل ءدال ەسەپتەۋدىڭ ناتيجەسى، كاتەرينا يۆانوۆنامەن بولعان وقيعادان كەيىن ءسىزدىڭ مۇندا كەلمەۋىڭىز مۇمكىن ەمەس ەدى، كەلمەي تۇرا الماس ەدىڭىز، ءبارىبىر كەلەر ەدىڭىز، ءدال ەسەپ دەگەن مىنە وسى.
— بىلگىڭىز كەلسە، اقيقات ءومىر شىندىعى بۇل، حانىم! ايتسە دە، كەلگەن شارۋامدى...
— ءيا، ناق ءومىر شىندىعى، دميتريي فەدوروۆيچ. مەن ەندى تەك اقيقات ومىرگە عانا دەن قويام، تاڭعاجايىپتى كۇتۋدەن تاعىلىم العام. زوسيم ءپىراداردىڭ قايتىس بولعانىن ەستىپ پە ەدىڭىز؟
— ەستىگەن جوقپىن، حانىم، ءبىرىنشى رەت سىزدەن ەستىپ تۇرمىن، — ميتيا ءسال تاڭعالدى. ونىڭ ساناسىندا الەشانىڭ بەينەسى ەلەستەپ كەتكەن ەدى.
— بىلەسىز بە، بۇگىن تۇندە...
— حانىم، — ميتيا ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى، — مەن ءحالىمنىڭ مۇشكىلدىگىن عانا بىلەمىن، ەگەر ءسىز قول ۇشىن سوزباساڭىز، وندا ءبارى ءبىتتى، ءبىرىنشى بولىپ مەن قۇريمىن. مىلجىڭداپ كەتكەنىمە كەشىرىڭىز، قىزبالانىپ، تىم ابىرجىپ تۇرعانىم.
— بىلەم، ابىرجۋلى ەكەنىڭىزدى بىلەمىن، ءبارىن بىلەمىن، ءسىزدىڭ كوڭىل كۇيىڭىزدىڭ باسقاشا بولۋى دا مۇمكىن ەمەس قوي، نە دەگەلى تۇرعانىڭىزدى مەن ەرنىڭىزدىڭ ەمەۋرىنىنەن-اق سەزەمىن. مەن ءسىزدىڭ تاعدىرىڭىزعا كوپتەن بەرى نازار سالىپ كەلەمىن، دميتريي فەدوروۆيچ، ونى قاداعالاپ، زەرتتەپ ءجۇرمىن... و، سەنسەڭىز، مەن ادام جانىنىڭ ەپسەكتى ەمشىسىمىن عوي، دميتريي فەدوروۆيچ.
— حانىم، ەگەر ءسىز ەپسەكتى ەمشى بولساڭىز، ونىڭ ەسەسىنە مەن اككى بولعان اۋرۋمىن، — ميتيا ءوزىن-وزى زورلاپ جارامساقتاندى، — ەگەر ءسىز مەنىڭ تاعدىرىما زەر سالىپ جۇرسەڭىز، ونىڭ مەرت بولۋىنا دا جاردەمدەسەتىن شىعارسىز، ءبىراق بۇل ءۇشىن مەنىڭ، اقىرى، تاۋەكەل ەتىپ وسىندا كەلۋىمە تۇرتكى بولعان ءبىر ويىمدى الدىڭىزعا جايىپ سالۋىما رۇقسات ەتىڭىز... سىزدەن كۇتەتىنىم... كەلگەن شارۋام، حانىم...
— ايتپاي-اق قويىڭىز، ول انشەيىن بىردەڭە. ال كومەك دەگەنگە كەلسەك، دميتريي فەدوروۆيچ، مەنىڭ قول ۇشىن سوزعان كىسىم جالعىز ءسىز عانا ەمەس. ءسىز مەنىڭ تۋعان بولەم بەلمەسوۆا جونىندە، تەگى، ەستىگەن بولارسىز، مىنە سونىڭ كۇيەۋى، دميتريي فەدوروۆيچ، ءسىزدىڭ تاماشا ايتقانىڭىزداي، ءحالى مۇشكىل بولىپ قۇرىپ بىتۋگە اينالعاندا، مەن وعان جىلقى زاۋىتىن ۇستاۋعا كەڭەس بەرگەن ەدىم، ءقازىر بايىپ الدى. دميتريي فەدوروۆيچ، ءسىزدىڭ جىلقى زاۋىتى جايىندا ماعلۇماتىڭىز بار ما ەدى؟
— ەشقانداي ماعلۇماتىم جوق، حانىم، — وھ، حانىم، تيتتەي دە تۇسىنىگىم جوق ءتىپتى! — شىدامى تاۋسىلعاسىن داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتكەن ميتيا ورنىنان اتىپ تۇرا جازدادى. — سىزدەن جالبارىنىپ وتىنەم، حانىم، مەنىڭ سوزىمە قۇلاق سالىڭىزشى، سىزگە الدىمەن ءبارىن، ويلاستىرعان جوبامدى تۇگەل ايتىپ بەرۋىمە نە بارى ەكى مينۋت ۋاقىت ءبولىڭىزشى. مەنىڭ ۋاقىتىم جوق، وتە اسىعىسپىن!.. — حانىم تاعى دا ءسوزىن ءبولىپ جىبەرە مە دەپ قورقىپ، ءبارىن ايتىپ ۇلگەرۋگە تىرىسقان ميتيا ىشقىنا ايقايلاپ جىبەردى. — سىزگە قىسىلعان سوڭ كەلدىم... سەنىمدى، وتە سەنىمدى، استە ۇتىلمايتىن زاقىلەتكە، حانىم، سىزدەن قارىزعا ءۇش مىڭ سوم اقشا سۇراۋعا باسقا بارار جەرىم بولماعان سوڭ كەلدىم! تەك ايتۋىما رۇقسات ەتىڭىزشى...
— ءسىز مۇنىڭ ءبارىن كەيىن، سوڭىنان ايتارسىز! — دەدى وعان قولىن سەرمەگەن حوحلاكوۆا حانىم، — جاڭا ايتتىم عوي، ءسىزدىڭ نە دەيتىنىڭىزدى مەن الدىن الا بىلەمىن. ءسىز بولماشى قارىز سۇرايسىز، سىزگە ءۇش مىڭ سوم عانا كەرەك، ال مەن سىزگە ودان دا كوپ، الدەقايدا كوپ بەرەمىن، مەن ءسىزدى قۇتقارامىن، دميتريي فەدوروۆيچ، ءبىراق بۇل ءۇشىن مەنىڭ ايتقانىمدى ىستەۋىڭىز كەرەك!
ميتيا وتىرعان ورنىنان تاعى دا ىرشىپ ءتۇستى.
— حانىم، ءسىز وسىنشاما راقىمشىل ما ەدىڭىز! —دەدى ول وتە قۋانىشتى سەزىممەن. — ءتاڭىرىم-اۋ، ءسىز مەنى اجالدان قۇتقاردىڭىز عوي. حانىم-اۋ، ءسىز مەنى اجالدان قۇتقارعالى تۇرسىز، تاپانشانىڭ وعىنان... ولە-ولگەنشە ۇمىتپان...
— الدەقايدا كوپ دەيسىز بە؟ ءبىراق، ماعان ونداي مول اقشانىڭ كەرەگى جوق. وسى زاۋال ءۇش مىڭى قۇرعىردى بەرە تۇرساڭىز جەتەدى، مەن سىزگە بۇل ءۇشىن ءوزىمنىڭ شەكسىز العىسىمدى ءبىلدىرىپ، وسى قارىزىڭىزدىڭ سەنىمدى كەپىلدەمەسىن ايتىپ، ءوز جوسپارىمدى مالىمدەيىن دەپ كەلگەن ەدىم...
— بولدى، دميتريي فەدوروۆيچ، ايتتىم ءبىتتى، — دەپ كەسىپ تاستادى حوحلاكوۆا حانىم كەرەمەت جارىلقاپ تاستايتىن داناگويشە مەرەيلەنىپ. — قۇتقارام دەدىم عوي، دەمەك، قۇتقارام، بەلمەسوۆكە قالاي كومەكتەسسەم، سىزگە دە سولاي كومەكتەسەم، دميتريي فەدوروۆيچ، ءسىز التىن كەنى جايىندا نە ويلايسىز؟
— التىن كەنى دەيسىز بە، حانىم! ول جايىندا مەن ەشقاشان دا ەشتەڭە ويلاعان ەمەسپىن.
— وندا، ءسىز ءۇشىن مەن ويلادىم! تالاي رەت ويلاندىم! وسى ماقساتپەن ءسىزدى ءبىر اي بويى باقىلاپ كەلەمىن. ءوتىپ بارا جاتقانىڭىزدا سىرتىڭىزدان ءجۇز مارتە كوز سالىپ: كەنىشكە باراتىن جىگەرلى جىگىت مىنە وسىنداي-اق بولار دەگەم. مەن ءتىپتى ءسىزدىڭ جۇرىسىڭىزگە دە كوز سالعام: تالاي كەنىشتى اشاتىن مىنە وسى جىگىت دەپ پايىمداعام.
— حانىم-اۋ، جۇرىسىمە قاراپ سولاي شەشتىڭىز بە؟ — دەپ جىميا كۇلدى ميتيا.
— نەسى بار، كىسىنىڭ جۇرىسىنە قاراپ تا بولجاۋعا بولادى. قالاي، دميتريي فەدوروۆيچ، ءسىز مۇنى بەكەرگە شىعارماقسىز با؟ جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى دا وسىلاي دەپ دالەلدەيدى عوي. و، مەن اقيقاتتان اسپايتىن بولعانمىن، دميتريي فەدوروۆيچ. مەن بۇگىننەن باستاپ، ءوزىمدى جامان قاپالاندىرعان موناستىرداعى وقيعادان كەيىن كامىل اقيقاتشىل بولىپ كەتتىم جانە تاجىريبە جۇزىندەگى قىزمەتكە باس قويعىم كەلەدى. دەرتىمنەن جازىلعام. بولدى ەندى! — تۋرگەنيەۆ وسىلاي دەمەپ پە ەدى.
— ايتسە دە، حانىم، ءوزىڭىز جاناشىرلىقپەن قارىزعا بەرمەكشى بولعان الگى ءۇش مىڭدى...
— وعان ساسپاڭىز، دميتريي فەدوروۆيچ، — دەپ حوحلاكوۆا حانىم ميتيانىڭ ءسوزىن تاعى دا كەسىپ تاستادى، — ول ءۇش مىڭدى قالتامدا دەي بەرىڭىز، از عانا ۋاقىت ىشىندە، دميتريي فەدوروۆيچ، ءۇش مىڭ ەمەس، ءۇش ميلليوندى جامباسقا باساسىڭ! ءسىزدىڭ كوكەيكەستىگىڭىزدى ايتىپ بەرەيىن بە: ءسىز كەنىش اشاسىز، ميلليونداعان بايلىق جينايسىز، سونسوڭ وسىندا قايتا ورالىپ قايراتكەر بولاسىز، مىنا بىزدەردى ىزگىلىككە باۋلىپ، ىلگەرى سۇيرەيسىز. بارلىعىن جايتتەرگە بەرىپ قويامىز با؟ ءسىز ءالى عيماراتتار مەن ءتۇرلى كاسىپورىندار سالاسىز. ءسىز جارلى-جاقىبايلارعا جاردەمدەسەسىز، ال ولار ءسىزدىڭ تىلەگىڭىزدى تىلەيتىن بولادى. قازىرگى ۋاقىت، دميتريي فەدوروۆيچ، تەمىر جول زامانى. ءسىز قارجى مينيسترلىگىنە بەلگىلى جانە وعان قاجەت كىسى بولاسىز، وعان ءدال سىزدەي ادامدار جەتپەيدى. بىزدەگى نەسيە قارجىسىنىڭ قۇنسىزدانعانىن ويلاعاندا ءتۇن ۇيقىم ءتورت بولىنەدى، دميتريي فەدوروۆيچ، بۇل جاعىنان جۇرت مەنى از بىلەدى...
— حانىم، حانىم-اۋ! - الدەنەدەن سەكەم العان دميتريي فەدوروۆيچ ونىڭ ءسوزىن تاعى دا ءبولدى، - مەن ءسىزدىڭ بۇل اقىلىڭىزدى، وتە زەردەلى كەڭەسىڭىزدى، بالكىم، ابدەن قابىل الارمىن سوسىن، حانىم، اناۋ... الگى پرييسكىگە دە بارۋىم مۇمكىن... بۇل جونىندە وزىڭىزگە تاعى ءبىر كەلىپ سويلەسەرمىن... ءتىپتى تالاي رەت اقىلداسارمىن... ال ءقازىر ءوزىڭىز سونداي راقىمشىلىقپەن بەرمەكشى بولعان ءۇش مىڭدى... ياكي، كورەسىز بە، مەنىڭ ەندى ءتىپتى ءبىر ساعات تا ۋاقىتىم جوق...
— بولدى، دميتريي فەدوروۆيچ، بولدى ەندى! — وكتەمسي سويلەگەن حوحلاكوۆا حانىم ونىڭ ءسوزىن كۇرت ءۇزىپ تاستادى. — مەنىڭ ساۋالىم بار: كەنىشكە باراسىڭ با، الدە بارمايسىڭ با، وندا بارۋعا تاۋەكەل ەتتىڭ بە، جوق پا، تەك بۇلتاقسىز انىعىن ايت.
— بارامىن، حانىم، كەيىن... قالاعان جەرىڭىزگە بارۋعا دايىنمىن، حانىم... تەك ءقازىر الگى...
— توقتاي تۇر! — داۋسى قاتانداۋ شىققان حوحلاكوۆا حانىم ورنىنان اتىپ تۇرىپ، تولىپ جاتقان سۋىرمالارى بار عاجاپ بيىك ۇستەلىنە قاراي باردى، سوسىن سۋىرمالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تارتىپ اشىپ، بىردەڭەنى اسىعىس-ۇسىگىس ىزدەي باستادى.
— "ءۇش مىڭدى الىپ بەرگەلى جاتقان شىعار! — دەپ ويلادى اڭ-تاڭ ميتيا، — ەشقانداي قاعازسىز، حاتتاۋسىز ءدال ءقازىر قولىما ۇستاتا سالماق قوي... و، مارتتىك دەپ مىنە وسىنى ايت! تىم ءسوزۋارلىعى بولماسا، عاجاپ ايەل..."
— مىنە! — دەدى قۋانعانىنان تاڭدايى تاق ەتكەن حوحلاكوۆا حانىم ميتيانىڭ جانىنا قايتا ورالىپ، — مىنە مىنانى ىزدەپ ەدىم!
بۇل پايعامباردىڭ كىشكەنتاي كۇمىس ءمۇسىنشىسى ەدى، مۇنداي باۋلى مۇسىنشەنى كەيدە ىشتەن مويىنعا كرەسپەن بىرگە تاعىپ جۇرەدى.
— دميتريي فەدوروۆيچ، مەن مۇنى كييەۆتەن، ءدىن جولىندا ازاپ شەككەن قاسيەتتى ۆارۆارانىڭ مۇردەسىنەن العىزعان ەدىم، — دەدى بارماقتاي كۇمىس مۇسىنشەگە سۇيسىنە قاراعان ول ءسوزىن ودان ارى جالعاستىرىپ. — موينىڭىزعا ءوز قولىممەن سالىپ، جاڭا ومىرگە قادامىڭ قۇتتى بولسىن، جاڭا ەرلىك ىستەرىڭنىڭ ءساتىن سالسىن دەپ باتامدى بەرەيىن دەپ ەدىم.
سونسوڭ، حوحلاكوۆا حانىم كىشكەنتاي كۇمىس مۇسىنشەنى شىنىندا دا ونىڭ موينىنا سالىپ، دۇرىستاي باستادى. ميتيا قاتتى قىسىلىپ قالسا دا ەڭكەيىپ مۇسىنشەنى گالستوگى مەن جەيدەسىنىڭ جاعاسى استىنا قاراي جىبەرىپ، كوكىرەگىنە دۇرىستاپ باسىپ قويدى.
— مىنە ءسىزدىڭ ەندى اتتانا بەرۋىڭىزگە بولادى! — دەدى حوحلاكوۆا حانىم ءوزىنىڭ ورنىنا ماردىمەن قايتا وتىرىپ جاتىپ.
— حانىم، سىزگە شىن ريزامىن... ءتىپتى العىسىمدى قالاي ءبىلدىرۋدى دە بىلمەي تۇرمىن... مۇنداي جاقسىلىعىڭىز ءۇشىن... الايدا، ءسىز مەنىڭ ۋاقىتىمنىڭ قانداي قىمباتتىعىن بىلسەڭىز عوي، شىركىن!.. ءسىزدىڭ مارحاباتىڭىزدان ۇمىتتەنگەن اقشانى السام... و، حانىم، ەگەر ءسىز ماعان سونداي اق كوڭىلمەن، سونداي شىن راقىمشىلىقپەن قارايتىن بولساڭىز، — دەدى كەنەت تەبىرەنىپ كەتكەن ميتيا، — وندا سىزگە ىشتەي ءبىر سىرىمدى اشۋعا رۇقسات ەتىڭىز... ايتسە دە، مۇنى ءسىز ءوزىڭىز دە كوپتەن بەرى بىلەسىز... مەن وسىندا ءبىر بيكەشكە عاشىقپىن... مەن كاتياعا... كاتەرينا يۆانوۆناعا وپاسىزدىق جاسادىم، سىزگە وسىنى ايتايىن دەپ ەدىم. و، مەن ونىڭ الدىندا جىگىتشىلىككە جاتپايتىن ءىس ىستەدىم، وعان قيانات قىلدىم، ءبىراق مەن وسىندا ەكىنشى... باسقا ءبىر ايەلدى ءسۇيدىم؛ حانىم، ءسىزدىڭ ونى جەك كورۋىڭىز دە مۇمكىن، ويتكەنى ءسىز بولعان وقيعاعا ابدەن قانىقسىز، ايتسە دە، مەن ونى استە تاستاي المايمىن، ماعان ءۇش مىڭ سوم سول ءۇشىن قاجەت...
— ءبارىن دە بىلاي قويا تۇرىڭىز، دميتريي فەدوروۆيچ! — دەپ حوحلاكوۆا حانىم ونى تىم وكتەمسي كەسىپ تاستادى. — تاستاڭىز، اسىرەسە ۇرعاشىدان اۋلاق بولىڭىز. ءسىزدىڭ ماقساتىڭىز -كەنىش اشۋ، ەندەشە وندا ايەل الىپ بارۋدىڭ قاجەتتىگى جوق. كەيىن، باسىڭا باق-داۋلەت ورناپ، اتاق-داڭقىڭ جەر جارىپ ورالعان سوڭ، اقسۇيەك قاۋىمنان جۇرەگىڭ قالاعان ءبىر سۇلۋدى تاڭداپ الاسىڭ. ول ەسكىلىكتى سەنىمنەن تازا، ءبىلىمدى، وسى زاماننىڭ كوزى اشىق قىزى بولادى. قازىرگى باستالعان ايەل ماسەلەسىنىڭ وعان دەيىن تولعاعى ءپىسىپ، جاڭا تۇرپاتتى ايەلدىڭ شىققانىن كورەمىز...
— حانىم-اۋ، جوق، ولاي ەمەس... — دەپ جالبارىنعان دميتريي فەدوروۆيچ قولىن جايدى.
— قالايشا ولاي ەمەس، دميتريي فەدوروۆيچ، ءالى كۇنگە سەزبەي جۇرگەنىڭىز بولماسا، سىزگە كەرەگى، ءسىزدىڭ كۇتەتىنىڭىز وسى ەمەس پە. ءبىراق، دميتريي فەدوروۆيچ، مەن قازىرگى ايەل ماسەلەسىنەن استە بەزبەيمىن. ايەلدەردىڭ وسىپ-جەتىلۋى، ءتىپتى ەڭ تاياۋ بولاشاقتا ولاردىڭ ساياسي ءرول اتقاراتىن بولۋى — مەنىڭ مۇراتىم مىنە وسى. دميتريي فەدوروۆيچ، مەنىڭ ءوزىمنىڭ دە قىزىم بار، ءبىراق جۇرت مەنى بۇل جاعىنان ونشا بىلە بەرمەيدى. مەن وسى جونىندە ششەدرين دەگەن جازۋشىعا حات جولدادىم. ايەلدىڭ مىندەت-ماقساتى جونىندە بۇل جازۋشىنىڭ ماعان وتە كوپ نارسەنى تۇسىندىرگەنىنە ريزا بولعاسىن مەن وعان وتكەن جىلى ءاتى-جونىمدى ايتپاستان ەكى جول حات تا جازىپ جىبەرگەنمىن: "وسى زاماننىڭ ايەلى ءۇشىن، جازۋشىم، ءسىزدى قۇشاقتاپ، بەتىڭىزدەن سۇيەمىن، وسىدان تايماڭىز". سوڭىنا: "انا" دەپ قول قويدىم. "وسى زامانعى انا" دەپ قول قويايىن دەپ ەدىم، سوسىن ويلانىپ قالدىم دا، جاي انا دەۋگە توقتادىم: بۇلاي دەگەندە ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان ادەمىرەك بولادى، دميتريي فەدوروۆيچ، تاعى ءبىر سەبەپ "وسى زاماندى" دەگەن ءسوز ولاردىڭ ەسىنە "سوۆرەمەننيكتى" تۇسىرەر ەدى — قازىرگى سەنزۋرا جاعدايىندا مۇنىڭ قاجەتى نە... Ah، ءتاڭىرىم-اۋ، سىزگە نە بولعان؟
— حانىم-اۋ، — ميتيا ورنىنان اتىپ تۇرىپ، جالبارىنعان پىشىنمەن ونىڭ الدىنا بارىپ قولىن جايدى، — ەگەر ءوزىڭىز سونداي راقىمشىلىق بىلدىرگەننەن كەيىن... تاعى دا تارتپاقتاساڭىز، حانىم، وندا مەنى جىلاتاتىن بولدىڭىز عوي...
— نەسى بار، جىلاڭىز، دميتريي فەدوروۆيچ، جىلاڭىز! بۇل ءبىر عاجاپ سەزىم... ءسىز ۇزاق ساپارعا اتتاناسىز! جىلاساڭ ءىشىڭ بوسايدى، كەيىن قايتىپ ورالعاسىن قۋاناسىڭ. قۋانىشىڭا مەنىمەن ورتاقتاسۋ ءۇشىن ءالى سوناۋ سىبىردەن ماعان ادەيى كەلەتىن بولاسىڭ...
— دەگەنمەن، ماعان مۇرسات ەتسەڭىزشى، — دەپ مىڭگىرلەدى كەنەت ميتيا، — سىزدەن اقىرعى رەت جالىنىپ سۇرايمىن، باعانا ءوزىڭىز ومەكسىتكەن اقشانى سىزدەن بۇگىن الا الامىن با؟ ەگەر بۇگىن بەرە الماساڭىز، وندا سىزگە قاشان كەلەيىن؟
— قايداعى اقشانى ايتاسىز، دميتريي فەدوروۆيچ؟
— الگى ءوزىڭىز ۋادە ەتكەن ءۇش مىڭدى... سونداي راقىمشىلىقپەن...
— ءۇش مىڭ دەيمىسىڭ؟ سونشاما اقشا ما؟ وھ، جوق، ماعان ونداي اقشا قايدان كەلسىن، — دەدى حوحلاكوۆا حانىم ءبىر ءتۇرلى دەل-سال تاڭىرقانىپ. ميتيا سىلەيىپ تۇرىپ قالدى...
— مۇنىڭىز قالاي... جاڭا عانا... ءوزىڭىز ايتتىڭىز عوي... ءتىپتى ول اقشانى ەندى قالتامدا دەپ ەسەپتەي بەر دەگەن جوقسىز با؟..
— وھ، جوق، ءسىز مەنى دۇرىس تۇسىنبەگەنسىز، دميتريي فەدوروۆيچ. ەگەر ولاي بولسا، وندا ءسىز مەنى ۇقپاعانسىز. مەن كەنىشتى ايتقام... سىزگە ءۇش مىڭنان الدەقايدا كوپ اقشا بەرۋگە ۋادە ەتكەنىم راس، ءبارى ەندى ەسىمە ءتۇستى، ءبىراق بۇلاي دەگەندە مەن تەك كەنىشتى ءسوز ەتكەنمىن.
— ال اقشا شە؟ ءۇش مىڭ سوم شە؟ — دەپ دميتريي فەدوروۆيچ ەرسىلەۋ ايقايلاپ جىبەردى.
— و، ەگەر ءسىز مەنەن قارىز الماقشى بولساڭىز، مەنىڭ اقشام جوق. دميتريي فەدوروۆيچ، ءقازىر مەندە كوك تيىن دا جوق، ءدال وسى كۇندەرى شارۋاشىلىعىمدى باسقارۋشىمەن ۇرسىسىپ تا ءبىتتىم، وسى تاياۋ كۇندە عانا ميۋسوۆتان بەس ءجۇز سومدى ءوزىم قارىزعا الدىم. جو-جوق، اقشا جوق مەندە. بىلەسىز بە، دميتريي فەدوروۆيچ، ءتىپتى بولعان كۇندە دە، سىزگە ءبارىبىر بەرمەس ەدىم. بىرىنشىدەن، مەن ەشكىمگە قارىز بەرمەيمىن. قارىز بەردىم دەگەنشە، ارازداستىم دەي بەر. ءبىراق سىزگە، اسىرەسە سىزگە قارىز بەرمەس ەدىم، ءسىزدى جاقسى كورگەندىكتەن، سىزگە جانىم اشىعاندىقتان بەرمەس ەدىم، ويتكەنى سىزگە ءبىر عانا نارسە كەرەك، ول كەنىش، كەنىش، كەنىش!
— و، سايتاننىڭ ساپالاعى!.. — دەپ كىجىنگەن ميتيا جۇدىرىعىمەن ۇستەلدى قاتتى قويىپ قالدى.
— ا-اي! — دەپ باقىرىپ جىبەرگەن حوحلاكوۆا زارەسى كەتىپ، بولمەنىڭ ەكىنشى بۇرىشىنا بارىپ تىعىلدى.
ميتيا تۇكىرىپ تاستاپ، تەز ادىمداپ ۇيدەن قاراڭعى كوشەگە قالاي شىققانىن بايقاعان دا جوق! ول بۇرناعى كۇنى كەشكە، قاراڭعى كوشەدە كەلە جاتىپ الەشامەن سوڭعى رەت كەزدەسكەنىندە، كەۋدەسىن قويعىلاعان ەدى، ەندى كەۋدەسىن تاعى دا سول تۇسىنان قويعىلاپ، ەسى اۋىسقان كىسىشە كەلە جاتتى. كەۋدەسىن ءدال سول تۇسىنان نەگە قويعىلاعانى، مۇنىمەن ول نە دەگىسى كەلگەنى — بۇل ازىرشە ءتىرى پەندە بىلمەگەن وندا ول ءتىپتى الەشاعا دا اشا قويماعان قۇپيا ەدى، الايدا، بۇل قۇپيادا ول ءۇشىن جاي ماسقارالىقتان دا سۇمدىق، مەرت بولۋمەن، ءوزىن-وزى بار-دى، ەگەر قاتەرينا يۆانوۆنانىڭ اقشاسىن قايتارۋ ءۇشىن، ءسويتىپ كەۋدەسىن، ونىڭ "ءدال سول تۇسىن"، ءوزىنىڭ ار-ۇجدانىن ەزىپ كەلگەن ماسقارالىقتان ارشۋ ءۇشىن سول ءۇش مىڭ سومدى تابا الماسا، وسىلاي ەتۋگە تاۋەكەل ەتكەن. مۇنىڭ بارلىعى وقىرمانعا كەيىنىرەك تولىق تۇسىنىكتى بولا جاتار؛ ەندىگى ايتارىمىز، ەڭ سوڭعى ءۇمىتى ۇزىلگەن سوڭ، وسىناۋ تەپسە تەمىر ۇزەتىن جىگىت حوحلاكوۆانىڭ ۇيىنەن بىرنەشە قادام ۇزاعاسىن-اق ءسابي بالاشا ەڭىرەپ جىلاپ قويا بەردى. ول كەلە جاتىپ ەكى كوزىنەن پارلاعان جاستى ەسەڭگىرەگەن كۇيى جۇدىرىعىمەن سۇرتە بەردى. ول وسىلاي الاڭعا شىققان كەزدە، كەنەت بىردەڭەگە بۇكىل دەنەسىمەن سوقتىققانداي سەزىندى. ءبىر شۇيكەدەي كەمپىردىڭ شىڭعىرعان داۋسى ەستىلدى، بەيشارانى ۇشىرىپ تۇسىرە جازداعان ەكەن.
— قۇداي ساقتاي گور، مىناۋ ولتىرە مە! سوتاناق نەمە-اۋ، كوزىڭە قاراساڭشى!
— قالاي، بۇل ءسىز بە؟! — دەدى قاراڭعىدا كەمپىردى شىرامىتا كەتكەن ميتيا. بۇل كۋزما سامسونوۆتىڭ ۇيىندەگى قىزمەتشى كارى كەمپىر ەدى، كەشە سوندا بارعانىندا ول ميتيانىڭ ەسىندە قالعان.
— كوكەتايىم-اۋ، ءسىز ءوزىڭىز كىم بولاسىز؟ — كەمپىردىڭ داۋسى ىلكىدەگىدەن وزگەرىپ سالا بەردى، — قاراڭعىدا تانىماي جاتىرمىن.
— ءسىز كۋزما كۋزميچتىكىندە تۇرمايسىز با، سونىڭ كۇتۋشىسى ەمەسسىز بە؟
— ءيا، سولاي، كوكەتايىم، پروحورىچتىكىنەن كەلە جاتىرمىن... ءسىزدى ءالى دە جىعا تانىماي تۇرعانىم؟
— ايتىڭىزشى، اناجان، اگرافەنا الەكساندروۆنا ءقازىر سوندا ما؟ باعانا ءوزىم اپارىپ سالىپ ەدىم ونى، — دەدى كەمپىردىڭ جاۋابىن تاعاتسىزدانا كۇتكەن ميتيا.
— بولدى، كوكەتايىم، كەلگەن سوڭ از عانا وتىردى دا، كەتىپ قالدى.
— قالاي؟ كەتىپ قالدى ما؟ — دەدى ميتيا جۇلىپ العانداي، — قايش كەتتى؟ — كەلە سالاسىمەن قايتا كەتكەن، ءبىر مينۋت بولدى ما، جوق پا. كۋزما كۋزميچكە ءبىر ەرتەك ايتىپ ماز-مەيرام عىپ كۇلدىر دە، تەز كەتىپ قالدى.
— وتىرىك سوقپا، كارى مىستان! — دەپ زەكىردى ميتيا.
— ا-اي! — دەپ باقىرىپ جىبەردى كەمپىر. سول ساتتە ميتيانىڭ ءىزى دە سۋىعان ەدى؛ ول موروزوۆانىڭ ۇيىنە جان ۇشىرا جۇگىرىپ كەتكەن. بۇل گرۋشەنكا موكروەعا ءجۇرىپ كەتكەننەن كەيىن، اسسا شيرەك ساعاتتاي عانا ۋاقىت وتكەن مەزگىل ەدى. "كاپيتان" ۇيگە جۇگىرىپ كىرگەندە، فەنيا اس ۇيدە، ءوزىنىڭ اجەسى اسپاز ماترەنانىڭ قاسىندا وتىرعان. ونى كورگەندە فەنيا باقىرىپ جىبەردى.
— نەگە باقىراسىڭ؟ — دەپ مىڭگىرلەدى ميتيا. — گرۋشەنكا قايدا؟ — ءبىراق، زارەسى ۇشقاسىن سىلەيىپ قالعان فەنيانىڭ اۋزىنان ءبىر ءسوز شىقپاي جاتىپ، ميتيا ونىڭ اياعىنا جىعىلا كەتتى:
— فەنيا، قۇداي ءۇشىن، ايتىڭىزشى، گرۋشەنكا قايدا؟
— كوكەتاي، مەن تۇك بىلمەيمىن، جارقىنىم دميتريي فەدوروۆيچ، مەن ەشتەڭە بىلمەيمىن، ءتىپتى ولتىرسەڭ دە ەشتەڭە ايتا المايمىن، — دەپ قارعانىپ-سىلەندى فەنيا، — باعانا ەكەۋىڭ بىرگە كەتىپ ەدىڭىزدەر عوي...
— ول قايتىپ كەلگەن!..
— جارقىنىم، ول كەلگەن جوق دەيمىن، قۇدايدىڭ الدىندا انت ەتەمىن، قايتىپ كەلگەن جوق.
— وتىرىك سوقپا، — دەپ ايقايلادى ميتيا، — ونىڭ قايدا ەكەنىن سەنىڭ مىنا ۇرەيلەنگەن سيقىڭنان-اق ءبىلىپ تۇرمىن!..
سونسوڭ ول ۇيدەن شىعا جونەلدى. زارە-قۇتى قالماعان فەنيا ودان وڭاي قۇتىلعانىنا قۋاندى، ءبىراق ول ميتيانىڭ اسىعىس جۇرگەنى جاقسى بولعانىن، ايتپەسە، بالكىم، ونىڭ سازايىن بەرەتىنىن قاپىسىز ۇققان ەدى. ايتسە دە، ميتيا كەتىپ بارا جاتىپ ءوزىنىڭ ءبىر توسىن قىلىعىمەن فەنيانى دا، ماترەنا كەمپىردى دە قالاي دەگەنمەن تاڭعالدىرعان: ۇستەل ۇستىندە مىس كەلى، ونىڭ ىشىندە ۇزىندىعى ءبىر قارىستاي عانا كىشكەنتاي مىس كەلساپ تۇرعان. ۇيدەن شىعۋعا ىڭعايلانعان ميتيا ءبىر قولىمەن ەسىكتىڭ تۇتقاسىنان ۇستاپ تۇرىپ، ەكىنشى قولىمەن كەلساپتى الىپ جان قالتاسىنا تىعا سالىپ عايىپ بولعان.
— اھ، قۇداي ساقتاي گور، ول بىرەۋدى جازىم قىلماسا يگى ەدى! — دەدى فەنيا قولىن جايىپ.
IV
قاراڭعى تۇندە
ميتيا قاي جاققا جۇگىرە جونەلدى ەكەن؟ "اگرافەنا الەكساندروۆنا فەدور پاۆلوۆيچتىكىندە بولماعاندا، قايدا بولۋشى ەدى؟ سامسونوۆتىكىنەن شىققان سوڭ تۋرا سوعان باردى، بۇل ايدان انىق. ەندى ازازىلدىكتىڭ، الداۋ-ارباۋدىڭ ءبارى اشكەرەلەندى..." — بۇل بەلگىلى. ونىڭ باسىندا وسى ءبىر وي قۇيىنداي ۇيىرىلگەن ەدى. ول ماريا كوندراتيەۆنانىڭ اۋلاسىنا بۇرىلعان جوق: "وندا سوقپاي-اق قويايىن، كوزگە تۇسپەگەنىم ءجون شىعار... تيتتەي كۇدىك تۋماسىن... ايتپەسە،
دەرەۋ ايتىپ قويادى دا، ساتىپ كەتەدى... تەگى، ماريا كوندراتيەۆنانىڭ اۋزىن العان بولۋ كەرەك. سمەردياكوۆ تا سولاي، سولاي، ءبارى ساتىلعان!" ميتيا باسقا نيەتكە كوشكەن-دى: ول تۇيىق كوشە ارقىلى فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ءۇيىن الىستان وراعىتىپ، دميترييەۆ كوشەسىنەن اسقان سوڭ كىشكەنتاي كوپىردەن ءوتىپ، ءبىر جاعىنان ىرگەلەس باقشانىڭ شارباعىمەن، ال ەكىنشى جاعىنان فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ باعىن قورشاعان مىقتى بيىك دۋالمەن بولىنگەن ارت جاقتاعى جان جۇرمەيتىن، تىم-تىرىس، شەتكەرى تۇيىق كوشەدەن ءبىر-اق شىقتى. ونىڭ كەلگەن جەرى، وزىنە تانىس اڭىز بويىنشا، ءبىر كەزدە ساسىق ليزاۆەتا دۋالدان ب ا ق ىشىنە سەكىرىپ تۇسكەن تۇس بولۋعا ءتيىس. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ونىڭ باسىنا: "ەگەر ءتىپتى ول دا ەسكىرىپ تۇسە السا، ماعان نە بولىپتى؟" — دەگەن وي كەلدى. شىنىندا دا، ول سەكىرىپ دۋالدىڭ جوعارعى جاعىنان جارماسا
كەتىپ، تىرمىسىپ ۇستىنە شىققان سوڭ اتتاي ءمىنىپ وتىردى. اناداي جەردە ەسكى مونشا تۇر، ءبىراق دۋالدىڭ ۇستىنەن قاراعاندا ءۇيدىڭ جارىق تەرەزەلەرى دە كورىنەدى ەكەن. "ايتقانىم كەلدى، جاتىن بولمەنىڭ تەرەزەسىندە شام جانىپ تۇر، دەمەك، گرۋشەنكا سوندا" — دەپ ويلاعان دميتريي باقتىڭ ىشىنە سەكىرىپ ءتۇستى. گريگورييدىڭ اۋرۋ، سمەردياكوۆتىڭ قويانشىعى ۇستاۋى مۇمكىن ەكەنىن، مۇنىڭ كەلگەنىن ەشكىم ەستىمەيتىنىن بىلسە دە، ول وزىنەن-وزى بۇعا قالىپ، توقتاپ تۇرىپ تىڭ تىڭدادى. ءبىراق اينالا جىم-جىرت، قاس قىلعانداي، تىلسىم تىنىشتىق، تىم بولماسا ءۇپ ەتكەن سامال بولسايشى.
"تەك قانا سىبىرلايدى تىنىشتىق"، — ونىڭ ويىنا وسى ءبىر ولەڭ جولى الدەقالاي ورالا كەتتى، — مەنىڭ سەكىرىپ تۇسكەنىمدى بىرەۋ-مىرەۋ ەستىپ قالماسا بولدى، ەشكىم ەستىمەگەن سەكىلدى". ول ءبىر مينۋتتاي توقتاپ تۇرعان سوڭ، شوپكە اياعىن ەپتەپ قانا باسىپ ىلگەرى ءجۇردى؛
اعاشتار مەن بۇتالاردى اينالىپ ءوتىپ، ءوزىنىڭ ءاربىر قادامىنا ءوزى قۇلاق سالىپ، مىسىق تابانداپ، ۇزاق ءجۇردى. جارىق تەرەزەگە جاقىنداپ بارعانشا بەس مينۋتتاي ۋاقىت ءوتتى. ءدال تەرەزە تۇبىندە جايىلا، بيىكتەپ، قالىڭ وسكەن بىرنەشە ءتۇپ بادام، شاڭگىش اعاشتارى ونىڭ ەسىندە بولاتىن. ۇيدەن باققا شىعاتىن سول جاق ەسىك جابىق ەكەن، مۇنى ول ءوتىپ بارا جاتىپ ادەيى، ىجداعاتتاپ قاراپ الدى. اقىرى الگى ءتۇپ اعاشتارعا جەتىپ، تاسالاپ تۇردى. ءتىپتى دەمىن شىعارمادى. "ەندى توسا تۇرۋ كەرەك شىعار، — دەپ ويلادى ول، — ەگەر ولار اياعىمنىڭ تىسىرىن ەستىپ قالسا، ءقازىر دە قۇلاق سالىپ تۇرسا، كۇدىكتەرى تارقاسىپ... تەك جوتەلمەسەم، تۇشكىرمەسەم ەكەن..."
ول ەكى مينۋتتاي توسىپ تۇردى، ءبىراق جۇرەگى دۇرسىلدەپ بارادى، كەي-كەيدە تىنىسى تارىلاتىن سەكىلدى. "جوق، جۇرەگىمنىڭ دۇرسىلدەگەنى باسىلاتىن ەمەس، — دەپ ويلادى ول، -بۇدان ارى شىداي الماسپىن". ول بۇتانىڭ تاساسىندا تۇرعان؛ ال بۇتانىڭ الدىڭعى جاعىنا تەرەزەدەن جارىق ءتۇسىپ تۇر. "مىنا شاڭگىشتىڭ جەمىسى قانداي قىپ-قىزىل ەدى!" — دەپ كۇبىرلەدى ول، نەگە بۇيتكەنىن ءوزى دە بىلمەسە دە. ول ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، اقىرىنداپ تەرەزەگە جاقىنداعان سوڭ، اياعىنىڭ ۇشىنان تۇرىپ ىشكە كوز سالدى. فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ جاتىن بولمەسى الاقانداعىداي انىق كورىندى. بۇل فەدور پاۆلوۆيچ "جۇڭگو شىمىلدىعى" دەپ اتايتىن، كولدەنەڭ تارتىلعان قىزىل شىمىلدىعى بار شاعىن عانا بولمە بولاتىن. ميتياعا: "جۇڭگو شىمىلدىعىنىڭ ىشىندە گرۋشەنكا وتىرعان شىعار"، — دەگەن وي ساپ ەتە قالدى. ول فەدور پاۆلوۆيچكە كوز سالدى. شال ۇستىنە جولاقتى جاڭا جىبەك حالاتىن كيىپ، شاشاقتى جىبەك بەلبەۋىن بۋىنىپتى؛ ميتيا ونىڭ بۇلايشا كيىنگەنىن بۇرىن ەش ۋاقىتتا كورگەن جوق ەدى. حالاتتىڭ ىشىنەن ۇستىندەگى التىن زاپوڭكەلى ۇلبىرەگەن تازا، ءساندى گوللاند جەيدەسى كورىنىپ تۇر. فەدور پاۆلوۆيچ باسىن قىزىل شۇبەرەكپەن تاڭىپ الىپتى؛ ونىڭ باسىن وسىلاي تاڭىپ الىپ جۇرگەنىن الەشا دا كورگەن-دى. "ساندەنۋىن"، — دەپ ويلادى ميتيا. فەدور پاۆلوۆيچ تەرەزەگە تاياۋ ويعا شومىپ تۇرسا كەرەك، ءبىر كەزدە باسىن كەگجەڭ ەتكىزىپ، ءسال قۇلاق ءتۇردى دە، ەشتەڭە ەستىلمەگەن سوڭ، ۇستەلگە بارىپ، ترافشپەن ورتا رومكە كونياك قۇيىپ الىپ قاعىپ سالدى. سودان كەيىن كەۋدەسىن كەرە ءبىر كۇرسىندى دە، تاعى دا ءبىراز تۇردى، ەكى تەرەزەنىڭ ارالىعىنداعى شار اينانىڭ الدىنا بارىپ، باسىن تاڭعان قىزىل شۇبەرەكتى وڭ قولىمەن ءسال جوعارى ىسىرىپ، ءالى جازىلا قويماعان كوگەرگەن تاڭبالار مەن قولدىراعان ىسىكتەردى كورە باستادى. "ول جالعىز ەكەن، تەگى، جالعىز ءوزى بولۋ كەرەك" — دەپ ويلادى ميتيا.
فەدور پاۆلوۆيچ اينادان الىستاي بەرىپ، كەنەت تەرەزە جاققا جالت بۇرىلىپ، وعان قارادى. ميتيا تاساعا جىلت ەتتى.
"گرۋشەنكا، مۇمكىن، شىمىلدىق ىشىندە بولار، مۇمكىن، ۇيىقتاپ تا جاتقان شىعار"، — دەگەن وي ونىڭ جۇرەگىنە شوڭگەدەي قادالدى. فەدور پاۆلوۆيچ تەرەزەدەن كەتتى. "شال تەرەزەدەن گرۋشەنكا كەلە جاتقان جوق پا ەكەن دەپ قارادى، ولاي بولسا، ول وندا جوق: ايتپەسە قاراڭعى دالاعا نەسىنە ۇڭىلەدى؟.. دەمەك، تاعاتى تاۋسىلعانى..." ميتيا قايتادان تەرەزەگە بارىپ، تاعى دا ىشكە كوز سالدى. شال كىشكەنتاي ۇستەلدىڭ باسىندا وتىر ەكەن، تەگى، جابىققان عوي. اقىرى، وڭ الاقانىمەن جاعىن تايانىپ، شىنتاقتاپ وتىردى. ميتيا ىشكە شۇقشيا قارادى.
"جالعىز، جالعىز ءوزى! — دەدى ول تاعى دا. — ەگەر گرۋشەنكا قاسىندا بولسا، وندا بۇلاي مۇڭايماس ەدى". تاڭعالارلىق ءىس: گرۋشەنكا جوق بوپ شىققان سوڭ، ونىڭ جۇرەگىن اقىلعا سىيمايتىن، ەرەكشە ءبىر وكىنىش كەرنەپ كەتتى. "بۇل ونىڭ مۇندا جوقتىعىنان ەمەس، ال بار-جوعىن مەنىڭ انىق بىلە الماي تۇرعاندىعىمنان شىعار". ميتيا ويلاستىرا كەلىپ، وزىنە-وزى وسىلاي جاۋاپ بەرگەن. بۇل ساتتە ءوزىنىڭ اقىل-پاراساتى كەرەمەت ايقىن بولىپ، ءبارىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن پايىمداعانىن، شالدىڭ بەت-جۇزىندەگى ءاربىر قۇبىلىستى لەزدە بايقاعاننان كەيىن ميتيانىڭ ءوزى ەسىنە تۇسىرگەن بولاتىن. الايدا ونىڭ جۇرەگىندە بەيماعلۇمدىق پەن جانىن جەگەن كۇدىك-كۇمان ءورشي تۇسكەن ەدى. "اقىر-سوڭىندا، ول وسىندا ما، جوق پا؟" — دەگەن ىزالى ساۋال زىعىردانىن قايناتتى. سونىمەن، ميتيا تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، قولىن سوزىپ تەرەزەنى تىقىلداتتى. ول شالدىڭ سمەردياكوۆپەن كەلىسكەندەي: ەكى مارتە باياۋلاۋ، سوسىن ءۇش مارتە تەزىرەك تىقىلداتتى: تۋك-تۋك-تۋك — "گرۋشەنكا كەلدى" — دەگەندى بىلدىرەدى. شال سەلك ەتىپ، باسىن كەگجيتىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى دا، تەرەزەگە جەتىپ كەلدى. ميتيا تاساعا قاراي جالت بەردى. فەدور پاۆلوۆيچ تەرەزەنى اشىپ، سىرتقا باسىن سۇعىپ قارادى.
— گرۋشەنكا، سەنبىسىڭ؟ بۇل كىم، سەن بە؟ — دەپ كۇبىرلەدى ول ءبىر ءتۇرلى دىرىلدەگەن ۇنمەن. — ساۋلەشىم، پەرىشتەم، قايداسىڭ، قاي جەردە تۇرسىڭ؟ — ول ابدەن دەگبىرسىزدەنىپ، تىنىسى تارىلىپ تۇرعان ەدى.
"جالعىز ەكەن!" — دەپ ءتۇيدى ميتيا.
— قايدا تىعىلىپ تۇرسىڭ؟ — دەپ داۋىستادى شال تاعى دا؛ ەندى ول يىعىن تەرەزەدەن سۇعىندىرا ءتۇسىپ، باسىن سىرتقا كوبىرەك شىعارىپ جان-جاعىنا، وڭعا دا، سولعا دا بۇرىلىپ قاراعان سوڭ، — مىندا كەل ساعان دايىنداعان سىيلىعىم بار، كەلە عوي، ءقازىر كورسەتەم!.. —
دەدى.
"ول ءۇش مىڭ سوم اقشا سالىنعان پاكەتتى ايتىپ جاتىر" — دەگەن وي ساپ ەتە قالدى ميتيانىڭ باسىنا.
— قايداسىڭ؟.. الدە ەسىك الدىنداسىڭ با؟ ءقازىر اشامىن... شال وڭعا قاراي، باققا شىعاتىن ەسىك جاققا موينىن سوزىپ قاراڭعىعا تەسىرەيە قارايمىن دەپ تەرەزەدەن سىرتقا قۇلاپ تۇسە جازدادى. ەندى ءبىر سەكۋند بولعاندا، ول گرۋشەنكانىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن، ەسىكتى اشۋعا جۇگىرە جونەلەتىن ەدى. ميتيا ءبىر بۇيىردەن قاراپ، قيمىلسىز تۇرعان. شالدىڭ قىرىنان قاراعانداعى سۇمدىق جەركەنىشتى سىقپىتى، سالبىراعان جۇتقىنشاعى، يمەك تۇمسىعى، كەزدەسۋدى اڭساۋدان سىلەكەيى شۇبىرىپ، جىمىڭداعان ەرىندەرى سول جاقتاعى بولمەدەن شامنىڭ كولبەي تۇسكەن جارىعىنان ايقىن كورىنەدى. ميتيانىڭ جۇرەگىندە سۇمدىق، شامىرقانعان ىزا-كەك قايناپ كەتتى: "ونىڭ باقتالاسى، ازاپتاۋشىسى، ءومىرىن توزاققا اينالدىرۋشى مىنە وسى!". بۇل وسىدان ءتورت كۇن بۇرىن ەسكى كۇركەدە الەشامەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا، ونىڭ: "اكەمدى ولتىرەمىن دەۋگە قالاي اۋزىڭ بارادى؟" — دەگەن ساۋالىنا جاۋاپ بەرگەندە، ءبىر بالەنى الدىن الا سەزگەندەي ايتىلعان، سونداعى قارىمتاسى قايتپاي تىنىم
تاپپايتىن سۇمدىق، كەكشىل اشۋ-ىزانىڭ تاعى دا كەرنەپ كەتكەندىگىنىڭ بەلگىسى ەدى.
"ازىرشە تۇك تە بىلمەيمىن، قايدام... — دەگەن ول وندا. — بالكىم، ولتىرمەسپىن دە، ءبىر ەسەپتەن، ءولتىرۋىم دە مۇمكىن. ءدال سول ساتتە، ونىڭ سىقپىتىن كورگەنىمدە، كەنەت زىعىردانىم قايناپ كەتە مە دەپ قورقا بەرەمىن. ونىڭ جۇتقىنشاعىن، مۇرنىن، كوزىن، ارسىز كۇلكىسىن ولەردەي جەك كورەمىن. ونى سۋقانىم سۇيمەيدى. مەنىڭ قورقاتىنىم وسى. شىداماي كەتسەم، كىم بىلەدى..."
ميتيانىڭ ونى سۋقانى سۇيمەگەن جەركەنىشى ءورشىپ بارادى. ول نە ىستەمەكشى ەكەنىن ءوزى دە بىلمەي، كەنەت قالتاسىنان مىس كەلساپتى الدى.
"وندا قۇداي تاعالانىڭ ءوزى مەنەن كوز جازباسا كەرەك قوي"، — دەگەن كەيىننەن ميتيانىڭ ءوزى: توسەگىندە قورىلداپ جاتقان گريگوريي ۆاسيليەۆيچ ءدال سول ساتتە ويانىپ كەتىپتى. سول كۇنى كەشكە ول سمەردياكوۆ يۆان فەدوروۆيچكە اڭگىمەلەگەن بەلگىلى ەم-دومىن جاساعان، ياكي اسا كۇشتى ءبىر تۇنبا قوسىلعان اراقپەن جاماعاتىنىڭ جاردەمىمەن دەنەسىن ىسقىلاعان سوڭ، كەمپىرى "ازداپ ۇشكىرگەن" سارقىندىنى ءىشىپ الىپ جاتىپ قالعان ەدى. ىشپەيتىن كىسى بولسا دا، ءدامىن تاتىپ كورگەن مارفا يگناتيەۆنا دا شالىنىڭ قاسىندا قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتقان. ءبىراق مىنە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا گريگوريي كەنەت ويانىپ كەتىپ، ءبىر مينۋتتاي ويلانىپ جاتقان سوڭ، بەلىنىڭ شويىرىلعانىنا قاراماستان، باسىن كوتەرىپ وتىردى. سودان كەيىن ويىنا تاعى بىردەڭە تۇسكەن ول تۇرەگەلىپ كيىنە باستادى. كىم بىلەدى، "وسىنداي قاتەرلى شاقتا" ول قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتقاندىقتان ءۇيدىڭ كۇزەتسىز قالعاندىعىنا وزىنەن-وزى ۇيالىپ، قاپالانۋى دا مۇمكىن عوي. قويانشىعى ۇستاعان سمەردياكوۆ ۇكىشتەي ەكىنشى بولمەدە سۇلىق جاتقان-دى. مارفا يگناتيەۆنا دا تۇك سەزبەيدى. كەمپىرىنە كوزى تۇسكەندە، "تيتىقتاعان عوي بۇل قاتىن" — دەپ ويلاعان گريگوريي ۆاسيليەۆيچ اھىلاپ-ۋھىلەپ باسپالداققا شىقتى. بەلى، اسىرەسە وڭ اياعى قاقساپ بارا جاتقاندىقتان، ونىڭ جۇرۋگە شاماسى جوق ەدى، سول سەبەپتى اۋلاعا باسپالداقتان ءبىر كوز سالۋ ءۇشىن عانا شىققان. وسى ساتتە كەشكە تامان باققا كىرەتىن قاقپانىڭ قۇلپىن سالۋدى ۇمىتقانى ەسىنە تۇسە كەتتى. گريگوريي ءومىر بويى قالىپتاسقان داعدىسىنان جازا باسپايتىن، وتە ۇقىپتى ءارى وتە ىقتياتتى ادام ەدى. ول بەلى بۇگىلىپ، اياعىن ارەڭ باسىپ باسپالداقتان ءتۇستى دە، ب ا ق ىشىنە قاراي ءجۇردى. ءدال سولاي، قاقپا اڭىرايعان اشىق قالىپتى. ول باققا قالاي كىرگەنىن سەزبەي دە قالدى: الدە بىردەڭە كوزىنە ەلەستەدى مە، الدە ءبىر دىبىستى قۇلاعى شالدى ما، ءبىراق، ول سول جاققا بۇرىلىپ قاراعانىندا مىرزانىڭ جاتىن بولمەسىنىڭ تەرەزەسى اشىق تۇرعانىن كوردى، الايدا سىرتقا مويىن سوزعان ەشكىم جوق. گريگوريي: "تەرەزەنى اشىق قالدىراتىنداي جاز ەمەس، بۇل نە حيكمەت!" — دەپ ويلادى، مىنە ءدال وسى كەزدە ونىڭ تۋرا الدىنان ب ا ق ىشىندە بىردەڭە قاراڭداعانداي بولدى. كولەڭكەنىڭ تىم تەز جىلجىعانىنان قىرىق-وتىز قادامداي جەردە، الدىڭعى جاقتا قاراڭعىدا بىرەۋ جۇگىرىپ وتكەندەي كورىندى. "قۇداي ساقتاي گور!" — دەپ كۇبىرلەدى نە ىستەرگە بىلمەگەن گريگوريي، سونان سوڭ ول، بەلىنىڭ شويىرىلعانىن دا ۇمىتىپ، قاشقىننىڭ جولىن كەسە، سوڭىنان ءتۇسىپ كەپ بەردى. باقتىڭ ءىشى ودان گورى بۇعان كوبىرەك تانىس بولعاندىقتان، ول توتەلەي تارتقان؛ ال اناۋ بولسا مونشاعا قاراي قاشىپ بارادى، ودان اسقاننان كەيىن ول سىرتقا قارعىپ ءتۇسۋ ءۇشىن دۋالعا جارماستى... ودان كوز جازىپ قالمايىنشى دەپ گريگوريي دە جانتالاسقان. قاشقىن تىرمىسىپ دۋالدىڭ ۇستىنە شىققان كەزدە ول كەلىپ جەتكەن ەدى. ىزالانا ايقايلاپ جىبەرگەن گريگوريي جان-دارمەن دەگەندە ونىڭ ەكى اياعىنان قوس قولداپ جارماسىپ ۇلگەردى.
سول شىعار دەپ كۇدىكتەنىپ ەدى، جاڭىلماپتى؛ ونى تاني كەتتى، "اكەسىنە قول كوتەرگەن ازعىن"، تاپ سونىڭ ءوزى!
— سەن ازعىن ءوز اكەڭدى ءوزىڭ ولتىرمەكپىسىڭ! — دەپ ايقايلادى شال توڭىرەككە تۇگەل ەستىرتە، ءبىراق تەك وسىعان عانا شاماسى كەلدى؛ ول توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي قۇلاپ ءتۇستى. ميتيا باققا قايتا ءتۇسىپ، جەردە جاتقان شالعا ءۇڭىلىپ قارادى. مىس كەلساپ ءالى ميتيانىڭ قولىندا بولاتىن، ەندى ول ونى ءشوپتىڭ اراسىنا قاراي لاقتىردى. ءبىراق كەلساپ ءشوپتىڭ اراسىنا تۇسپەي، گريگورييدەن ەكى قادام جەرگە، كوزگە بىردەن شالىناتىن سۇرلەۋدىڭ ۇستىنە بارىپ ءتۇستى. ول الدىندا سۇلاپ جاتقان ادامعا بىرنەشە سەكۋند قاراپ تۇردى. شالدىڭ باسى قان-قان؛ ميتيا قولىن سوزىپ، سيپاپ كورە باستادى. ول كەلساپپەن شالدىڭ توبەسىن ويىپ جىبەردى مە، الدە تەك "تالدىرىپ قانا تاستادى ما؟" — ءدال سول مينۋتتا ونىڭ تەك وسىعان "ابدەن كوز جەتكىزگىسى" كەلگەنىن سوڭىنان ول انىق ەسىنە تۇسىرگەن-دى. ءبىراق قان شاپشىپ جاتىر، ءتىپتى توقتار ەمەس، ميتيانىڭ دىرىلدەگەن ساۋساقتارى اپ-ساتتە جىلىمشى قانعا بويالىپ شىعا كەلدى. حوحلاكوۆانىكىنە باراردا قالتاسىنا سالا شىققان اپپاق جاڭا قول ورامالىن الىپ شالدىڭ باسىنا داعى جاراعا باسقانى، ونىڭ ماڭدايى مەن بەتىندەگى قاندى سۇرتۋگە بوسقا تىرىسقانى ونىڭ ءالى ەسىندە. الايدا، الگىندەي بولماي-اق قول ورامالى قانعا مالشىندى. "قۇداي-اۋ، مۇنىم نە مەنىڭ؟ — دەدى كەنەت ەسىن جيعان ميتيا، — ەگەر باسىن جارسام، ونى قالاي بىلمەكپىن... ماعان ەندى ءبارىبىر! — دەدى ول كىلت ءۇمىتى ءۇزىلىپ، — ولتىرسەم قايتەيىن ەندى... بۇل شالدى نە سور ءتۇرتتى ەكەن، جات ەندى وسىلاي!" — دەگەندە داۋسى قاتتى شىققان ول دۋالدان سىرتقا تەز قارعىپ ءتۇسىپ، تۇيىق كوشەمەن زىتا جونەلدى. قانعا مالشىنعان ورامالىن جۇمارلاپ وڭ قولىنا قىسىپ العان ەدى، جۇگىرىپ كەلە جاتىپ سۇرتۇگىنىڭ ارتقى قالتاسىنا تىعا سالدى. ول الدى-ارتىنا قاراماي جۇگىرگەن ەدى؛ شاھاردىڭ قاراڭعى كوشەلەرىندە وعان قارسى ۇشىراسقان بىرەن-ساران ادامدار كەيىن سول كۇنى تۇندە ءبىر جاققا جانتالاسىپ بارا جاتقان بىرەۋدى كورگەنىن ايتقان بولاتىن. ميتيا تاعى دا موروزوۆانىڭ ۇيىنە جەتكەنشە جان ۇشىرعان. باعانا، ول كەتىسىمەن، فەنيا اعا اۋلاشى نازار يۆانوۆيچكە بارىپ: ''قۇداي ءۇشىن بۇگىن دە، ەرتەڭ دە كاپيتاندى ۇيگە كىرگىزە كورمەڭىزشى" دەپ جالىنعان. نازار يۆانوۆيچ ونىڭ ءوتىنىشىن تىڭداپ بولعاسىن بۇعان كەلىسكەن، الايدا، قاس قىلعانداي، تەز كەلسىن دەپ شاقىرتقان سوڭ، جوعارىداعى بايبىشەنىڭ بولمەسىنە كوتەرىلگەن-دى؛ ول كەتىپ بارا جاتىپ، دەريەۆنيادان جۋىردا عانا كەلگەن ءوزىنىڭ نەمەرە ءىنىسىن، جيىرمالارداعى جاس جىگىتتى كەزدەستىرىپ، "سەن اۋلادا بولا تۇرشى" دەپ تاپسىرعان، ءبىراق كاپيتان جايىندا ەسكەرتۋدى ۇمىتقان ەدى. سول زىتقاننان قاقپا الدىنا كەلىپ ءبىر-اق توقتاعان ميتيا تىقىلداتا باستادى. جىگىت ونى بىردەن تانىدى: ميتيا وعان بىرنەشە رەت شايلىق بەرگەن. ول قاقپانى تەز اشىپ، ميتيانى ىشكە كىرگىزدى، سودان كەيىن كوڭىلدەنە كۇلىمسىرەگەن ول: "اگرافەنا الەكساندروۆنا بۇل ۇيدە جوق قوي" — دەپ قۇلاققاعىس ەتۋگە اسىقتى.
— پروحور، ول قايدا كەتتى؟ — دەپ ميتيا توقتاي قالدى.
— باعانا، وسىدان ەكى ساعاتتاي بۇرىن، تيموفەيمەن بىرگە موكروەعا كەتكەن.
— وندا نە بار؟ — دەپ زەكىرىندى ميتيا.
— ول اراسىن بىلمەيمىن، ءبىر وفيسەرگە كەتتى عوي دەيمىن، تەز جەتسىن دەپ بىرەۋ ات جىبەرىپتى...
ميتيا ونى تاستاي سالىپ، ەسەڭگىرەگەن كىسىشە فەنيانىڭ بولمەسىنە ۇمتىلدى.
V
وقىس شەشىم
فەنيا اجەسىمەن بىرگە اس ۇيدە وتىرعان، ەكەۋى دە ۇيىقتاۋعا ىڭعايلانىپ جاتقان. ولار نازار يۆانوۆيچكە سەنىپ، بولمەنى ىشتەن بەكىتىپ الماعان ەدى. ميتيا جۇگىرىپ كىرگەن بويى فەنياعا تاپ بەرىپ، ونىڭ القىمىنان الدى.
— كانە، تەز ايت، ول قايدا كەتتى، موكروەعا كىمگە بارماقشى ەدى؟ — ول تەرىسىنە سىيماي تۇرعان ەدى.
ەكى ايەل باقىرىپ جىبەردى.
— اي، ءقازىر، اي، جارقىنىم دميتريي فەدوروۆيچ، ءقازىر ءبارىن ايتام، ەشتەڭەنى جاسىرمايمىن، — دەپ زارەسى ءزار تۇبىنە كەتكەن فەنيا شىر ەتە قالدى. — ول موكروەداعى ءوزىنىڭ وفيسەرىنە كەتكەن.
— ول قانداي وفيسەر تاعى دا؟ — دەدى ىزالانعان ميتيا.
— وسىدان بەس جىل بۇرىن تاستاپ كەتكەن، ءوزىنىڭ الگى بۇرىنعى وفيسەرى عوي، — دەدى تاعى دا تاقىلداي جونەلگەن فەنيا.
دميتريي فەدوروۆيچ ونىڭ القىمىنان قولىن بوساتتى. بەتىنەن قانى قاشىپ، بوپ-بوز بوپ، ءۇنى وشكەن ول فەنيانىڭ الدىندا سىلەيىپ تۇرىپ قالعان ەدى، ايتسە دە، ونىڭ ءبارىن ۇققاندىعى، ءبار-بارىن ەرىننىڭ ەمەۋرىنىنەن-اق تولىق ءتۇسىنىپ، ءبارىن سەزگەنى كوزىنەن سەزىلىپ تۇرعان. ول ساتتە ميتيانىڭ بىردەڭەنى ۇققان-ۇقپاعاندىعىن شامالاۋعا فەنيا بەيشارانىڭ شاماسى كەلدى دەيمىسىڭ. ول ميتيا كىرىپ كەلگەندە ساندىق ۇستىندە وتىرعان قالپىندا، زارە-قۇتى قاشىپ، قورعانعىسى كەلگەندەي ەكى قولىمەن الدىن قالقالاپ مەلشيىپ قالعان ەدى. قورىققانىنان ەكى كوزى اتىزداي بولعان فەنيا وعان قادالا قارادى. ال ميتيانىڭ ەكى قولى بىردەي قانعا بويالعان-دى. ول قاشىپ كەلە جاتىپ، سامايىنان سورعالاعان تەردى سۇرتكەندە ماڭدايىنا، وڭ جاق بەتىنە جۇقتىرعان قاننىڭ قىزىل داقتارى قالىپتى. فەنيا ەسىنەن تانىپ، دىرىلدەپ-قالشىلداپ قالۋعا جۋىق وتىر، ال ەسەڭگىرەي باستاعان اسپاز كەمپىر ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ميتياعا بەدىرەيە قارادى. دميتريي فەدوروۆيچ سول قالپى ءبىر مينۋتتاي تۇرعان سوڭ، فەنيانىڭ قاسىنداعى بوس ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
ول بىردەڭەنى پايىمداماق تۇگىل، زارە-قۇتى قاشىپ، مەڭىرەيىپ قالعان ەدى. ءبىراق بارلىعى ايدان انىق-تى: ەگەر سول وفيسەر بولسا — وندا بۇل ونى بىلەدى، ول جونىندە بارىنە ابدەن قانىق، گرۋشەنكانىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن، وسىدان ءبىر اي بۇرىن حات كەلگەنى دە بەلگىلى. دەمەك، وسىناۋ بەيماعلۇم كىسىنىڭ ءوزى كەلىپ جەتكەنشە ءبىر اي بويى ءبارى بۇعان سەزدىرمەي، وتە قۇپيا ىستەلىپ جاتقانى عوي، ال ول مۇنىڭ قاپەرىنە دە كىرمەگەن! الايدا، ول جايىندا بۇل نەعىپ ويلاماعان؟ سول وفيسەردى بۇل قالاي عانا ۇمىتقان، ەستي سالا ەسىنەن شىعارعانى نەسى؟ وعان قۇبىجىقتاي كورىنگەن قورقىنىشتى ساۋال مىنە وسى بولاتىن. ءسويتىپ، ول سول قۇبىجىقتى ەندى كوزىمەن كورىپ تۇرعانداي، زارەسى ۇشىپ، قورىققانىنان ارقاسى مۇزداپ بارا جاتقانىن سەزىنگەن ەدى.
ءبىراق ول موماقان، سۇيكىمدى بالاشا، فەنيامەن اقىرىن، مومىن سويلەسىپ كەتتى، ىلكىدە ونىڭ زارەسىن الىپ، جابىرلەپ، جامان قورقىتقانى قاپەرىندە جوق ءتىپتى. بايتال تۇرسىن، باس قايعىدا فەنيادان تاپتىشتەپ سۇراستىرا باستاعانى تىم وعاش ءارى تاڭعالارلىق كورىنگەن. ميتيانىڭ قان-قان قولىنا ودىرايا قاراعانمەن، فەنيا دا ونىڭ ءاربىر ساۋالىنا بار ىنتا ىقىلاسىمەن، اسىعىپ-ۇسىگىپ جاۋاپ بەرىپ جاتتى، ول ءتىپتى "اقيقات شىندىقتى" تۇگەل اقتارۋعا اسىعاتىن سەكىلدى ەدى. ءبارىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ەجەلەپ، ءتىپتى ءبىر ءتۇرلى قۋانىشپەن بايانداعاندا، مۇنى ميتيانى اشىندىرۋ ءۇشىن ەمەس، قايتا وعان شىن جۇرەكتەن جاردەمدەسۋ ءۇشىن ىستەگەن. فەنيا وعان بۇگىن كۇننىڭ قالاي وتكەنىن، الەشا مەن راكيتيننىڭ كەلگەنىن، ءوزىنىڭ ەسىك الدىندا قالاي كۇزەتتە تۇرعانىن، گرۋشەنكانىڭ قالاي ءجۇرىپ كەتكەنىن، اتتانارىندا ول تەرەزە الدىندا تۇرعان الەشاعا وعان، ميتەنكاعا، دۇعاي سالەم ايت دەگەنىن "ءوزىنىڭ ونى ءبىر ساتكە بولسا دا شىن سۇيگەنىن عۇمىر باقي ۇمىتپاسىن" دەپ تاپسىرعانىن باجايلاپ باياندادى. دۇعاي سالەمىن ەستىگەندە ميتيا مىرس ەتىپ كۇلىپ ەدى، بوزارعان بەت-جۇزى الاۋلاپ شىعا كەلدى. ءوزىنىڭ تىم اۋەستىگىنە تيتتەي دە قىمسىنباعان فەنيا ەندى وعان بىلاي دەدى:
— دميتريي فەدوروۆيچ، قولىڭىزعا قاراڭىزشى، قان-قان عوي!
— ءيا، — دەدى ميتيا ويلانباستان، سوسىن ءوزىنىڭ ەكى قولىنا سەلسوق كوز سالعاننان كەيىن قان-قان قولىن دا، فەنيانىڭ ساۋالىن دا لەزدە ۇمىتتى. ول تاعى دا ءۇنسىز قالدى. ونىڭ وسىندا جۇگىرىپ كىرگەنىنە جيىرما مينۋتتاي وتكەن. باعاناعى ۇرەي باسىلعان، ءبىراق، ول ەندى وزگە ءبىر وقىس شەشىمگە تاۋەكەل ەتكەندەي مە قالاي. ءبىر كەزدە ول ورنىنان تۇرەگەلىپ، ويعا شومعان كۇيى كۇلىمسىرەي قارادى.
— مىرزا-ەكەسى، ءبىر بالەگە ۇشىراۋدان ساۋسىز با ءوزى؟ — دەپ كۇبىرلەدى، ميتيانىڭ قايعى-قاسىرەتىنە ورتاقتاسا الاتىن ەڭ جاقىن جاناشىرىنداي، ونىڭ قولىنا تاعى دا ۇڭىلگەن فەنيا.
ميتيا تاعى دا ءوزىنىڭ قولىنا قارادى.
— قان عوي بۇل فەنيا، — دەدى ميتيا، وعان ءبىر ءتۇرلى وعاشتاۋ قاراپ، — ادام قانى بۇل، قۇداي-اۋ، ءبىراق ول قان نەگە توگىلدى ەكەن! الايدا... فەنيا... ءبىر دۋالدىڭ تۇرعانى (ول فەنياعا جۇمباق ايتىپ تۇرعانداي قارادى)، ول سونداي بيىك، سونداي قاتەرلى دۋال، ايتسە دە... ەرتەڭ تاڭ اتا، "كۇن شىعاردا"، ميتەنكا ول دۋالدان ءبىر-اق قارعيدى... فەنيا، سەن ونىڭ قانداي دۋال ەكەنىن تۇسىنبەدىڭ بە، وقاسى جوق... ءبارىبىر ەرتەڭ ءبارىن ەستيسىڭ، ءبارىن تۇسىنەسىڭ... ال ەندى قوش بول! بوگەت بولمايمىن، كوزىمدى جوعالتامىن، بۇل قولىمنان كەلەدى. ءومىردى قىزىقتاي بەر، ساۋلەشىم... مەنى ءبىر ساتكە بولسا دا سۇيگەن ەدىڭ، ەندەشە ميتەنكا كارامازوۆتى عۇمىر باقي ۇمىتپا... ەسىڭدە مە، ول مەنى ءھاماندا ميتەنكا دەپ اتاۋشى ەدى عوي؟
وسىدان كەيىن ول اس ۇيدەن شىعىپ جۇرە بەردى. ال فەنيا بولسا، ونىڭ بۇل قىلىعىنان باعانا ول وسىندا باسا-كوكتەپ كىرىپ، دۇرسە قويا بەرگەندەگىدەن دە جامان قورقىپ كەتكەن ەدى.
ون مينۋتتان سوڭ دميتريي فەدوروۆيچ باعانا تاپانشاسىن زاقىلەتكە سالىپ كەتكەن جاس شەنەۋنىك پەتر يليچ پەرحوتيننىڭ ۇيىنە كەلىپ كىردى. ساعات سەگىز جارىم بولىپ قالعان-دى، پەتر يليچ شاي ىشكەننەن كەيىن "استانالىق شاھار" تراكتيرىنە بيليارد ويناۋعا بارايىن دەپ ەندى عانا سۇرتۇگىن كيگەن ەدى. بۇل كەلگەندە ول كەتكەلى جاتقان. بەتىنە قان جۇقتىرىپ العان ميتيانى كورگەندە اڭ-تاڭ بولعان پەتر يليچ:
— ءتاڭىرىم-اۋ! سىزگە نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى.
— ا، مەن بە، — دەدى ميتيا اسىعىپ-ۇسىگىپ، — مەن سىزگە اقشاڭىزدى قايتارىپ بەرىپ، التى اتارىمدى الايىن دەپ كەلدىم. سىزگە كوپ راحمەت. اسىعىس ەدىم، پەتر يليچ، تەزىرەك بەرىڭىزشى.
پەتر يليچ ايران-اسىر تاڭىرقاپ بارادى: ءبىر كەزدە ونىڭ كوزى ميتيانىڭ قولىنداعى ۋىستاپ ۇستاعان اقشاعا ءتۇستى، عاجابى، ول اقشانى وسىلاي ۇستاعان كۇيى كىرگەن ەدى، دەنى دۇرىس ادام بۇيتە مە جانە بوتەن ۇيگە وسىلاي كىرە مە: اقشانى ۋىستاپ العان وڭ قولىن، بىرەۋ كورسىن دەگەندەي، العا سوزىپ كىرگەنى نەسى. شەنەۋنىكتىڭ ميتيانى اۋىز ۇيدەن قارسى العان مالاي بالاسى كەيىننەن ول ۇيگە اقشانى قولىنا ۇستاعان كۇيى كىرگەن بولاتىن، دەمەك، كوشەدە دە اقشانى قولىنا ۋىستاپ ۇستاپ كەلگەن؛ كىل ءجۇز سومدىق قىزىل الا قاعاز اقشانى قان-قان ساۋساقتارىمەن قالاي ۇستاپ تۇرعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم دەگەن. اۋەسقوي جانداردىڭ: ونىڭ قولىندا قانشا اقشا بار؟ — دەگەن سوڭعى كەزدەگى سۇراقتارىنا پەتر يليچ: "قايدام، وندايدى كوزبەن شامالاۋ قيىن عوي، مۇمكىن، ەكى مىڭ شىعار، ءۇش مىڭ دا بولۋى عاجاپ ەمەس، ايتەۋىر قوماقتى، "قالىڭ" بولاتىن" دەپ جاۋاپ بەرگەن. ال دميتريي فەدوروۆيچتىڭ ءوزى كەيىننەن بىلاي دەپ مويىنداعان: "وندا مەنىڭ دە كوڭىل كۇيىم قاي ءبىر وڭىپ تۇردى دەيسىڭ، ءبىراق ماس ەمەسىم انىق، ءىشىم الابۇرتىپ، نە ىستەپ، نە قويعانىمدى ونشا باعامداعان جوقپىن، سونداي-اق ءبىر ءتۇرلى جيناقى سەكىلدى دە ەدىم، بىردەڭە ىستەمەك بوپ، سوعان تىرىسىپ، ءبىراق، ول قولىمنان كەلمەگەن سەكىلدى ەدى. اسىعىپ-ۇسىگىپ جۇرگەم، دورەكى جاۋاپ بەرگەم، ەڭ تاڭقالارلىعى، كەي ساتتەردە بەينە ەشبىر قاسىرەتكە ۇشىراماعانداي، ءتىپتى شات كوڭىلدى سەزىنگەم".
— سىزگە نە بولعان، مىنا سىقپىتىڭىزعا قاراڭىزشى؟ — دەپ تاعى ايقايلاپ جىبەردى مەيمانىنا ودىرايا قاراعان پەتر يليچ. — قالايشا، قانعا بويالىپ ءجۇرسىز، قۇلاپ قالدىڭىز با، نەمەنە بۇل، تۇرىڭىزگە قاراڭىزشى!
ول ميتيانى شىنتاعىنان الىپ، اينانىڭ الدىنا اپاردى. ءوزىنىڭ قان جۇققان بەتىن كورگەسىن سەلك ەتە تۇسكەن ميتيا ىزالانىپ، قاباعىن ءتۇيدى.
— ءاي، بار بولعىر! ەندىگى جەتپەگەنى وسى ەدى، — دەپ مىڭگىرلەدى تەرىسىنە سىيماعان ول، سودان كەيىن وڭ قولىنداعى اقشانى سول قولىمەن ۇستاپ تۇرىپ، قالتاسىنان اپىل-عۇپىل قول ورامالىن الدى. الايدا، قول ورامالى دا قان-قان ەكەن (ول بۇل ورامالمەن گريگورييدىڭ باسىن، بەتىن سۇرتكەن-دى): ساۋ جەرى قالماپتى، جۇققان قان قاتىپ قالعاندىقتان، جۇمارلانعان ورامالدىڭ ءتىپتى جازىلاتىن ءتۇرى جوق. ىزالانعان ميتيا ونى ەدەنگە لاقتىرىپ تاستادى.
— ءاي، بار بولعىر! سىزدە شۇبەرەك سەكىلدى بىردەڭە جوق پا... سۇرتىنەتىن؟
— ءسىز جارالى ەمەسسىز، تەك قان جۇقتىرىپ العانسىز عوي؟ ونان دا جۋىنساڭىزشى، — دەدى پەتر يليچ. — انە قولجۋعىش، مەن سىزگە جاردەمدەسەيىن.
— قولجۋعىش دەيسىز بە؟ ماقۇل... تەك مىنانى قايتسەم ەكەن؟ — پەتر يليچكە تەلمىرە قاراعان ميتيا، ونىڭ اقشاسىن قايتۋدى بەينە سول شەشەتىندەي-اق، ءبىر ءتۇرلى جامان اڭىراعان كۇيى وعان قولىنداعى ءجۇز سومدىقتاردى كورسەتتى.
— قالتاڭىزعا سالىڭىز نەمەسە اناۋ ۇستەلگە قويىڭىز، جوعالمايدى.
— قالتاما سالايىن با؟ ماقۇل، سويتەيىن. سولاي ەتكەن ءجون شىعار... جوق، بىلەسىز بە، مۇنىڭ ءبارى انشەيىن ساندىراق! — دەپ ايقايلادى ول، كەنەت ەسىن جيناعان كىسىشە. — بىلەسىز بە: اۋەلى مەنىڭ شارۋامدى ءتامامدايىق، ءسىز مەنىڭ تاپانشامدى بەرىڭىز، ال مەن ءسىزدىڭ اقشاڭىزدى قايتارايىن... ويتكەنى ول ماعان وتە-موتە قاجەت... سوسىن مەنىڭ ۋاقىتىم جوق، اسىعىسپىن...
ءسويتىپ، ول ءبىر ءجۇز سومدىقتى الىپ، پەتر يليچكە ۇستاتا بەردى.
— مەنىڭ قايىراتىن اقشام جوق قوي، نەمەنە، باسقا ۇساعىڭ جوق پا؟ — دەدى شەنەۋنىك.
— جوق، — دەدى ميتيا قولىنداعى اقشاعا تاعى ءبىر قاراعان سوڭ، سودان كەيىن، وزىنە-وزى سەنبەگەندەي، ۇستىندەگى ەكى-ۇش قاعازدى ساۋساعىمەن قايىرىپ قارادى، سوسىن: — جوق، ءبارى دە وسىنداي، — دەدى تاعى دا پەتر يليچكە قايتادان تەلمىرە قاراعان ول.
— وسىنشاما اقشانى قايدان الدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى شەنەۋنىك. — توقتاي تۇرىڭىز، ءقازىر مالايىمدى پلوتنيكوۆتارعا جۇمساي قويايىن. دۇكەنىن كەش جابۋشى ەدى — تەك ۇساقتاپ بەرمەي جۇرمەسە. ءاي، ميشا، — دەپ داۋىستادى ول اۋىز ۇيگە قاراپ.
— پلوتنيكوۆتاردىڭ دۇكەنىنە جۇمساساڭ — بۇل ءتىپتى عاجاپ بولدى عوي! — دەپ قۋانىپ كەتتى ميتيا، نەندەي ءبىر قىزىقتى وي ساپ ەتە قالعانداي. — ميشا، — ول كىرىپ كەلگەن بالاعا بۇرىلىپ قارادى، — بىلەسىڭ بە، پلوتنيكوۆتارعا تەز بار دا، دميتريي فەدوروۆيچ سالەم ايتتى، ءقازىر ءوزى دە كەلەدى دە... سونسوڭ، مىنانى ايتۋدى ۇمىتپا: مەن بارعانشا ءۇش دوجناداي شامپان دايىنداپ قويسىن، انا جولى موكروسعا بارعانىمداعىداي ءبۋىپ-تۇيىپ ازىرلەسىن.. وندا مەن ءتورت دوجناسىن العان ەدىم، — دەپ ول ەندى پەتر يليچكە قارادى، — ميشا، سەن ساسپا، ولار ءبارىن بىلەدى، — دەدى ول، سودان كەيىن قايتا بالاعا بۇرىلىپ. — قۇلاق سالعىن: سىر، ستراسبۋرگ سامساسىن، سۇرلەگەن بالىق، تۇزداعان شوشقا مايىن، ۋىلدىرىق سالۋدى ۇمىتپاسىن، قىسقاسى، قولىندا بار جىلى-جۇمساقتىڭ بارىنەن ءجۇز، ءجۇز جيىرما سومعا شامالاپ دايىنداي بەرسىن، وتكەن جولعىداي... سوسىن مىنانى دا ايت: بازارلىق دەگەندەي بىردەڭەلەردى، كامپيت، المۇرت، ەكى-ۇش نەمەسە ءتورت قاربىز — جوق، ءبىر قاربىز دا جەتەدى، شوكولاد، مۇز كامپيت، ءمامپاسي، ساعىز سالۋدى دا ۇمىتپاسىن — قىسقاسى، انا جولى موكروەعا الىپ كەتكەنىمدەي ەتىپ، شامپاندى قوسا ەسەپتەگەندە ءۇش ءجۇز سومعا دايىنداپ قويسىن... بۇل جولى دا ءدال سونداعىداي بولسىن. ەگەر سەن ميشا بولساڭ، ۇمىتپاسقا ءتيىستىسىڭ... ونىڭ اتى ميشا عوي! — دەپ ول تاعى دا پەتر يليچكە بۇرىلىپ قارادى.
— توقتاي تۇرىڭىزشى، — ميتيادان كوز الماستان مازاسىزدانا تىڭداعان پەتر يليچ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى، — مۇنىڭ ءبارىن ءوزىڭىز بارعاسىن ايتقانىڭىز ءجون، ايتپەسە ول بالا ءبارىن شاتاستىرادى.
— شاتاستىراتىنىن كورىپ تۇرمىن، ول شاتاستىرادى! ەھ، ميشا، كىزمەتىڭنىڭ اقىسىنا سەنىڭ بەتىڭنەن سۇيەيىن دەپ تۇرسام... ەگەر شاتاستىرمايتىن بولساڭ، ون سوم بەرەمىن، جۇگىر تەز... شامپاندى، ەڭ باستىسى شامپاندى شىعارىپ قويسىن، سوسىن كونياكتى، قىزىلىن دا، اعىن دا ۇمىتپاسپىن، انا جولعىداي ەتسىن... وندا قالاي ىستەگەنىن ولار بىلەدى.
— ءسىز نەگە ءتىل المايسىز! — شىدامى تاۋسىلعان پەتر يليچ ايقايلاپ جىبەردى. — مەن ايتتىم عوي، ول تەك اقشانى ۇساقتاتىپ الىپ، دۇكەندى جاپپاي تۇرا تۇرىڭدار دەپ ەسكەرتىپ كەلسە بولدى، سوسىن ءوزىڭىز باراسىز دا، ءبارىن ايتاسىز. اقشاڭىزدى بەرىڭىزشى. مارش، ميشا، ءبىر اياعىڭ اندا، ەكىنشى اياعىڭ مىندا بولسىن! — مەيمانىنىڭ قان جۇققان بەتىنە، دىرىلدەگەن ساۋساقتارىمەن ءبىر ۋىس اقشانى ۇستاعان قان-قان قولىنا تاڭىرقاعاندىقتان اۋزىن اشىپ، ۇرەيى قاشىپ، باجىرايا قاراپ قالعان بالا ونىڭ ايتقانىنان تۇك تە تۇسىنبەگەنىن سەزگەسىن پەتر يليچ، ءسىرا، ميشانى ادەيى تەزىرەك شىعارىپ جىبەرگەندەي ەدى.
— ال، ەندى جۋىنۋعا ءجۇرىڭىز، — دەدى پەتر يليچ قاتقىل ۇنمەن.
— اقشاڭىزدى ۇستەلگە قويىڭىز نەمەسە قالتاڭىزعا سالىڭىز... مىنە، سولاي، ءجۇرىڭىز. سۇرتۇگىڭىزدى شەشسەڭىزشى.
ءسويتىپ، ونىڭ سۇرتۇگىن شەشۋىنە جاردەمدەسە باستاعان ول كەنەت تاعى دا ايقايلاپ جىبەردى:
— مىنا قاراڭىز، سۇرتۇگىڭىز دە قانعا بويالىپتى عوي!
— بۇل.. بۇل سۇرتۇككە جۇققان قان ەمەس. ازداپ جەڭىنىڭ اۋىز جاعى عانا بولماسا... بۇل قان قول ورامالدان وتكەن. فەنيانىكىنە بارعاندا ارتقى قالتاداعى قول ورامالدىڭ ۇستىنە وتىرعانىمدا ءوتىپ كەتكەن عوي، — دەپ ءتۇسىندىردى ميتيا نەندەي ءبىر تاڭعالارلىق اڭعالدىقپەن. پەتر يليچ تۇنجىراپ تۇرىپ تىڭدادى.
— ۇرىنشاق بولارسىز، تەگى؛ بىرەۋمەن توبەلەسكەنسىز عوي، — دەپ كۇبىرلەدى ول ميتيا جۋىنا باستادى. پەتر يليچ قۇمىرادان سۋ قۇيىپ تۇردى.
ميتيا ساسقالاقتاپ، قولىن دۇرىستاپ سابىنداي المادى (كەيىن پەتر ءيليچتىڭ ەسىنە تۇسىرگەنىندەي، ونىڭ قولى دىرىلدەپ كەتكەن ەدى). پەتر يليچ وعان قولىڭدى كوپىرتە سابىنداپ، قاتتىراق ىسقىلاساڭشى دەگەن. وسى مينۋتتان باستاپ ول ميتياعا ونان سايىن وكتەم بولا باستاعان ەدى. ورايى كەلگەندە ايتا كەتەلىك: ول ىنجىق مىنەزدى جىگىت ەمەس-تى.
— قاراساڭىزشى، تىرناقتارىڭىزدىڭ استىن جۋماپسىز؛ ال، ەندى بەتىڭىزدى ىسقىلاڭىز، مىنە مىنا تۇسىن: ساماي جاقتى، قۇلاقتىڭ الدىن... ءسىز وسى جەيدەڭىزبەن كەتپەكسىز بە؟ قايدا بارماقسىز؟ قاراڭىزشى، وڭ جەڭىڭىزدىڭ قايىرماسى تۇگەل قان...
— ءيا، قان جۇعىپتى، — دەدى ميتيا جەڭىنىڭ قايىرماسىن قاراپ جاتىپ.
— باسقا جەيدە اۋىستىرىپ كيمەسەڭىز بولمايدى.
— اسىعىسپىن. مەن مىنە بىلاي ەتەم... — دەدى سۇلگىمەن بەتىن، قولىن ءسۇرتىپ، سۇرتۇگىن كيىپ جاتىپ، ءسوزىن ودان ارى جالعاستىرعان ميتيا، — مەن مىنە جەڭىمنىڭ اۋزىن ىشىنە قاراي بىلاي قايىرىپ قويامىن، سوندا ول بايقالمايدى... كوردىڭىز بە!
— ەندى ايتۋىڭىزعا بولادى، قاي جەردە نە نارسەگە ۇرىنىپ قالدىڭىز؟ بىرەۋمەن توبەلەسكەن جوقسىز با؟ انا جولعىداي، تاعى دا تراكتيردە مە؟ انادا شتابس-كاپيتاندى ساقالىنان سۇيرەلەپ ساباپ ەدىڭ، تاعى دا سونىمەن بە؟ — دەدى پەتر يليچ ونىڭ وتكەندەگى قىلىعىن بەتىنە باسقانداي. — تاعى كىمدى سابادىڭ... مۇمكىن، ءولتىرىپ تە تاستاعان شىعارسىز؟
— سەنىكى ساندىراق! — دەپ مىڭگىرلەدى ميتيا.
— قالاي ساندىراق بولادى؟
— قايتەسىڭ سونى، — دەدى ميتيا كەنەت مىرس ەتىپ. — مەن ىلكىدە الاڭدا ءبىر كەمپىردى ۇشىرىپ ءتۇسىردىم.
— ۇشىرىپ ءتۇسىردىم؟ كەمپىردى مە؟
— شالدى! — پەتر ءيليچتىڭ بەتىنە تۋرا قاراعان ميتيا كۇلىپ تۇرىپ، ساڭىراۋمەن سويلەسىپ تۇرعانداي ايقايلاپ كەتتى.
— ءاي، سايتان العىر، بىرەسە شال، بىرەسە كەمپىر... نەمەنە، سەن ءوزىڭ بىرەۋدى ءولتىرىپ تاستاعاننان ساۋمىسىڭ؟
— تاتۋلاستىق. اۋەلى جاعالاسىپ ەدىك، سوسىن تاتۋلاستىق. وسىندا ءبىر جەردە. دوستاسىپ اجىراستىق. ءبىر اقىماق... ول مەنى كەشىردى... ەندىگى كەشىرگەن دە شىعار... ەگەر تۇرەگەلسە، كەشىرمەس تە ەدى، — ميتيا كەنەت كوزىن قىسقان بولدى، — تەك بىلەسىز بە، پەتر يليچ، ەستيمىسىز، سونى قايتەسىز، كەرەگى جوق! ءدال وسى مينۋتتا كەرەك ەمەس! — دەدى ۇزىلدى-كەسىلدى ميتيا.
— كەز كەلگەنمەن كەرىسە كەتۋگە قۇمارسىز، سوسىن ايتىپ جاتقانىم عوي... انا جولى الگى شتابس-كاپيتانعا جوققا بولا بايلاندىڭىز... توبەلەس شىعاردىڭىز، ەندى مىنە ساۋىق-سايران سالۋعا بارا جاتىرسىز. — ءسىزدىڭ مىنەزىڭىز بەلگىلى عوي. ءۇش دوجنا شامپان اپارماقسىز -سونشا ىشكىلىك نەمەنەگە كەرەك؟
— بارەكەلدى! ەندى التى اتارىمدى بەرىڭىزشى. قۇداي اقىنا، اسىعىسپىن. سەنىمەن اڭگىمەلەسۋگە قۇمارمىن، باۋىرىم، ءبىراق ۋاقىتىم جوق. سونسوڭ، ونىڭ ءتىپتى كەرەگى جوق، سويلەسۋگە ەندى كەش. ا! اقشام قايدا، قايدا قويىپ ەم؟ — دەدى ساسقالاقتاعان ول قالتاسىنا قولىن سالىپ جاتىپ.
— ۇستەلگە قويعانسىز... ءوزىڭىز... انە جاتىر. ۇمىتتىڭىز با؟ سىزگە اقشا دا ءبىر، جاي قاعاز نەمەسە سۋ دا ءبىر عوي. مىنە، الىڭىز تاپانشاڭىزدى. تاڭىم بار، باعانا ساعات التىعا كەتكەندە مىنا تاپانشاڭدى ون سومعا زاقىلەتكە سالىپ ەدىڭ، ەندى مىنە بىرنەشە مىڭدى ۋىستاپ ءجۇرسىڭ. ەكى نەمەسە ءۇش مىڭ بار شىعار.
— ءۇش مىڭ بولىپ قالار، — دەدى اقشاسىن شالبارىنىڭ جان قالتاسىنا سالىپ جاتىپ كۇلگەن ميتيا.
— ءبۇيتىپ ءجۇرىپ جوعالتاسىز عوي. الدە التىن كەنىشى بار ما ەدى سىزدە؟
— كەنىش؟ التىن كەنىشى دەيمىسىز؟ — قاتتى ايقايلاپ جىبەرگەن ميتيا قارقىلداپ كۇلدى. — پەرحوتين، كەنىشكە بارعىڭىز كەلە مە؟ تەك نيەت بىلدىرسەڭىز بولدى، وسىنداعى ءبىر حانىم سىزگە ءۇش مىڭ سومدى ۇستاتا سالادى. كەنىشتى جانىنداي جاقسى كورگەندىگىنەن ول ماعان دا ۇستاتا سالدى. حوحلاكوۆانى ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟
— تانىستىعىم جوق، ءبىراق ەستىگەنىم، كورگەنىم بار. ول سىزگە نەعىپ ءۇش مىڭدى بەرە سالدى. جايدان-جاي ۇستاتا سالعانى ما؟ — دەپ پەتر يليچ وعان كۇدىكتەنە قارادى.
— وندا ءسىز ەرتەڭ، كۇن شىققان سوڭ، ماڭگى باقي بالعىن جاس فەب قۇداي تاعالانى ماراپاتتاپ، ماداقتاپ كوككە كوتەرىلگەسىن سول حانىمعا، حوحلاكوۆاعا بارىپ، ودان ءوزىڭىز سۇراپ كورىڭىز: ول ماعان ءۇش مىڭدى بەردى مە ەكەن، الدە بەرمەدى مە ەكەن؟ سۇراپ بىلگەننەن نەڭىز كەتەدى.
— مەن سىزدەردىڭ قارىم-قاتىناستارىڭىزدى بىلمەيمىن عوي... ءبىراق، وسىنشاما سەنىمدىلىگىڭىزگە قاراعاندا، بەرسە بەرگەن شىعار. ال ءسىز قولىڭىزعا اقشا تيگەن سوڭ، سىبىرگە اتتانۋدىڭ ورنىنا، باسقا ءبىر جاققا... شىنىندا دا، ءسىز ەندى قايدا بەت تۇزەمەكسىز، ا؟
— موكروەعا.
— موكروەعا بارماقسىز با؟ ءتۇن جامىلىپ نە بار وندا!
— كەشەگى ماسايراعان مايستريۋك، ەندى قالدى تۇنجىراپ! — دەپ كۇبىرلەدى كەنەت ميتيا.
— تۇنجىراعانى قالاي؟ مىڭ-مىڭداپ ۋىستاپ ءجۇرىپ تۇنجىراي ما ەكەن؟
— مەن اقشانى ايتىپ تۇرعام جوق. مىڭداعان اقشاسى قۇرىسىن!
مەن ۇرعاشىنىڭ مىنەز-قۇلقىن ايتام:
سەنگىش ايەل مىنەزى،
قۇبىلمالى، قۇلىقسىز.
مەن ۋليسسپسن كەلىسەمىن، ول وسىلاي دەگەن بولاتىن.
— نە دەگەنىڭىزدى تۇسىنسەم بۇيىرماسىن!
— نەمەنە، ماس دەپ تۇرمىسىڭ؟
— ماس ەمەسسىڭ، ونان بەتەر جامانسىڭ.
— مەنىڭ جان دۇنيەم ماس، پەتر يليچ، جان دۇنيەم ماس، ايتسە دە، جەتەر، جەتەر ەندى...
— نە ىستەمەكسىز، تاپانشانى وقتاماقشىسىز با؟
— ءيا، وقتاپ الۋىم كەرەك ءقازىر.
ميتيا شىنىندا دا تاپانشانىڭ قورابىن اشىپ، ءوق-دارى سالاتىن ءمۇيىز قۇتىنىڭ تىعىنىن الىپ، ءوق-دارىنى سالعان سوڭ، مىقتاپ تىعىندادى. سودان كەيىن وقتى سالماستان بۇرىن ەكى ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن شىراعداننىڭ ۇستىنە ۇستاپ تۇرىپ، ونى قاراپ كوردى.
— ءسىز وقتى نەسىنە قاراپ كورىپ جاتىرسىز؟ — دەپ سۇرادى ابىرجىڭقىراي كوز سالعان پەتر يليچ.
— جاي. بىردەڭە ەلەستەگەسىن. ەگەر ءسىز وسى وقتى قۇلاق شەكەڭىزدەن سارت ەتكىزبەك بولساڭىز، تاپانشاڭىزدى وقتاماستان بۇرىن اۋەلى ءبىر قاراپ الار ما ەدىڭىز؟
— ونى قاراپ كورۋدىڭ قاجەتى نە؟
— مەنىڭ ميىما قادالاتىن وسى وق ەمەس پە، ەندەشە، ونىڭ قانداي ەكەنىن كورىپ الۋ قىزىق قوي... ايتسە دە، بۇل ساندىراق، بولماشى ءبىر ساندىراق. مىنە، بولدى، — دەدى ول وقتى سالىپ، مىقتاپ تىعىنداعان سوڭ. — پەتر يليچ، باۋىرىم، بۇل ساندىراق، ءبارى دە ساندىراق، ەگەر سەن مۇنىڭ قانداي سۇمدىق ساندىراق ەكەنىن بىلسەڭ عوي! ەندى ماعان قاعاز بەرىڭىزشى.
— مىنە قاعاز.
— جوق، جىلتىر، تازا، جازاتىن قاعاز كەرەك. مىنە مىناداي. سوسىن ميتيا ۇستەلدەن قالامدى الىپ، قاعازعا بولماشى بىردەڭەنى سۇيكەي سالدى دا، قاعازدى تورتكە بۇكتەپ، جەلەتكەسىنىڭ قالتاسىنا تىقتى. تاپانشانى قورابىنا سالىپ، اۋزىن كىلتتەگەننەن كەيىن قولىنا الدى. سودان سوڭ پەتر يليچكە مۇڭايا قاراپ، ىرجيىپ كۇلدى.
— ەندى كەتتىك، — دەدى ول.
— قايدا بارامىز؟ جوق، توقتاڭىز... ءسىز الگى وقتى، تەگى، اتىلىپ ءولۋ ءۇشىن ازىرلەگەنسىز عوي... — دەدى ابىرجىعان پەتر يليچ.
— جاي ساندىراق تا! مەنىڭ ءومىر سۇرگىم كەلەدى، مەن ءومىردى سۇيەمىن! سەن مۇنى ءبىلىپ قوي، مەن التىن شاشى بۇيرالانعان فەب پەن جارىق دۇنيەنى جاقسى كورەم... مارحاباتتى پەتر يليچ، سەن بىلاي كەتە الاسىڭ با؟
— بىلاي كەتكەنى قالاي؟
— جول بەر دەگەنىم عوي بۇل. ءارى جاقسى، ءارى جەكسۇرىن پەندەڭە جول بەرۋىڭ كەرەك. جول بەرگەندە، جەكسۇرىن كىسىڭ سۇيكىمدى جان بولاتىنداي ەتىپ بەرەتىن بول. سونسوڭ، بىلاي دەگىن: جاراتقاننىڭ ءوزى جار بولسىن، بارا بەرىڭىز، كەتە بەرىڭىز، ال مەن...
— ال ءسىز شە؟
— بولدى، كەتتىك.
— قۇداي اقىنا، مەن ءقازىر بىرەۋگە بارىپ ايتارمىن، — دەدى پەتر يليچ وعان قاراپ، — ءسىزدى وندا جىبەرۋگە بولمايدى. سىزگە ءقازىر موكروەعا بارۋدىڭ كەرەگى نە؟
— وندا ءبىر ايەل بار، سونى كورۋىم كەرەك، ءسوزدى دوعار، پەتر يليچ، ءبىتتى!
— تىڭداعىن، ءسىز اۋسار بولساڭىز دا، ماعان ءھامان ءبىر ءتۇرلى ۇنايتىن ەدىڭىز... مازاسىزدانا بەرىپ تۇرعانىم سودان عوي.
— راحمەت ساعان، باۋىرىم. مەنى اۋسارسىڭ دەدىڭ بە؟ اۋسارلار، اۋسارلار! مەن: اۋسارلار! — دەپ قاقسايمىن. ا، ميشا كەلىپ قاپتى عوي، مەن ونى قالاي ۇمىتقانمىن.
ۇساقتالعان ءبىر ۋىس اقشانى الىپ اسىعىپ-ۇسىگىپ كىرىپ كەلگەن ميشا، پلوتنيكوۆتاردىڭ ۇيىندە شولمەكتەردى، بالىقتى، شايدى جيناستىرىپ "ءبارى دۇرلىگىسىپ" جاتقانىن — ءقازىر بارلىعى دايىن بولاتىنىن ايتتى. ميتيا ءبىر ون سومدىقتى الىپ پەتر يليچكە بەردى دە، ەكىنشىسىن ميشاعا لاقتىردى.
— ءسىز وعان نەگە اقشا بەرەسىز! — دەدى شامدانعان پەتر يليچ. — مەنىڭ ۇيىمدە بۇلاي ەتۋگە بولمايدى، بۇل جاس بالانى بۇزۋمەن تەڭ. اقشاڭىزعا يە بولساڭىزشى، مىنە مىندا سالىڭىز، بوسقا نەگە شاشا بەرەسىز؟ ەرتەڭ كەرەك بولادى، ايتپەسە تاعى دا ماعان كەلەسىز عوي ون سوم سۇراپ. جان قالتاعا ۋقالاپ تىعا سالاتىنىڭىز نە بۇل؟ جوعالتاسىز دەپ تۇرمىن عوي!
— تىڭداعىن، دوستىم، ماعان ەرىپ موكروەعا جۇرسەڭ قايتەدى؟
— ماعان وندا نە بار؟
— وندا، ءقازىر مەن ءبىر شولمەكتىڭ اۋزىن اشايىن، سوسىن ەكەۋمىز ءومىر ءۇشىن ءىشىپ جىبەرەيىك! مەنىڭ ىشكىم كەپ تۇر، اسىرەسە سەنىمەن بىرگە وتىرىپ ىشۋگە قۇمارمىن. سەن ەكەۋمىز ەش ۋاقىتتا بىرگە وتىرىپ ىشكەن جوقپىز عوي، ا؟
— تراكتيردە ىشۋگە بولار ەدى، ءجۇر سوندا كەتتىك، ءقازىر مەن دە سوندا بارايىن دەپ تۇرمىن.
— تراكتيرگە بارۋعا مەنىڭ ۋاقىتىم جوق، ونان دا پلوتنيكوۆتاردىڭ دۇكەنىنە بارايىق تا، ارت جاق بولمەسىندە وتىرىپ ىشەيىك. ساعان ءبىر جۇمباق ايتايىن با ءقازىر؟
— ايتساڭ ايت.
ميتيا جەلەتكەسىنىڭ قالتاسىنان الگى قاعازىن الىپ، پەتر يليچكە كورسەتتى. وندا ءىرى ارىپتەرمەن اپ-انىق قىپ بىلاي دەپ جازىلىپتى: "بۇكىل ءومىرىم ءۇشىن ءوزىمدى-وزىم ازاپقا سالامىن، بۇكىل ءومىرىمدى جازالايمىن!"
— بىرەۋگە بارىپ ايتپاسا بولماس، ءقازىر بىرەۋگە بارىپ ايتام، ءقازىر، — دەپ كۇبىرلەدى پەتر يليچ قاعازدى وقىعان سوڭ.
— وعان سەنىڭ ۋاقىتىڭ جوق، دوستىم، ونان دا كەتتىك ىشۋگە، مارش!
پلوتنيكوۆتاردىڭ دۇكەنى پەتر يليچتىكىنە نە بارى ءبىر ۇيدەن كەيىن، كوشەنىڭ بۇرىشىندا بولاتىن. بۇل ءبىزدىڭ شاھارداعى باي ساۋداگەرلەردىڭ مەنشىگىندەگى ەڭ باستى باكالەي ەدى جانە دە وتە جاقسىتىن. وندا استانانىڭ كەز كەلگەن دۇكەنىندە بولاتىن نە كەرەكتىڭ ءبارى: "اعايىندى ەليسەيەۆتەردىڭ" شارابى، ءتۇرلى جەمىستەر، سيگار، شاي، قانت، كوفە تاعى باسقالارى ءارقاشان بار-دى. دۇكەندە ءۇش پىركازشىك تاپجىلماي وتىراتىن دا، ەكى قول بالا ەرتەلى-كەش زىر قاعىپ جۇرەتىن. ولكەمىز جۇتاڭقىراپ، پومەششيكتەر كوشىپ كەتىپ، ساۋدا ناشارلاعانىمەن، بۇل دۇكەن بۇرىنعىسىنشا تابىسقا كەنەلىپ، ءتىپتى جىلدان-جىلعا بايي تۇسكەن: مۇنداي زاتتاردى ساتىپ الۋشىلار ءالى دە تابىلاتىن. دۇكەندە ميتيانى اسىعا كۇتىپ وتىرعان-دى. وسىدان ءۇش-تورت جۇما بۇرىن بىرنەشە ءجۇز سومدى قولما-قول تولەپ (ارينە، وعان قارىزعا ەشكىم دە بەرمەس ەدى)، ءار ءتۇرلى تاۋار مەن اراق-شاراپتى ۇيىپ-توگىپ العانى ولاردىڭ ءالى ەسىندە بولاتىن، ولار ونىڭ، تاپ قازىرگىدەي، وندا دا قىزىل الا ءجۇز سومدىقتاردى بۋدىراتىپ ۇستاپ جۇرگەنىن، وزىنە تاۋار مەن اراق-شاراپتى، تاعى باسقا زاتتاردى قانشاعا ساتىپ جاتقانىن بىلمەي جانە مۇنى ءتىپتى بىلگىسى دە كەلمەي، اقشاسىن بەتالدى شاشقانىن دا ۇمىتپاعان. وندا ونىڭ گرۋشەنكانى ەرتىپ الىپ موكروەعا بارىپ، "ءبىر تۇندە جانە ەرتەڭىنە ءۇش مىڭدى جىن-ويناققا سالىپ ءبىتىرىپ، سوسىن كوك تيىنسىز، جالاڭ بۇت ورالعانىن" كەيىننەن كۇللى شاھار بوپ ءسوز قىلعان. ءبىر قوسىن سىعاندى ونىڭ ءوزى جيناپ العان ەكەن (سوندا وسى ماڭدا كەزىپ جۇرگەن)، ولار ونىڭ ماستىعىن پايدالانىپ، ەكى كۇندە سىمپيتىپ شىعارىپتى، قىمبات اراق-شاراپتى سۋشا ءسىمىرىپتى دەسكەن. ول ساسىق مۇجىقتاردى شامپانمەن سۋارىپ، دەريەۆنيانىڭ قىز-قاتىندارىن كامپيت پەن ستراسبۋرگ سامساسىنا تويعىزىپتى دەپ مازاق ەتكەن. شاھاردا، اسىرەسە تراكتيرگە جينالعاندار، سونداعى ايانباي "شاشىلىپ-توگىلگەنىم" ءۇشىن گرۋشەنكا ماعان "تەك بالتىرىنان عانا سۇيگىزدى، باسقاسىنان قۇراماي قاپتىم عوي" — دەپ جۇرتتىڭ كوزىنشە ميتيانىس ءوزى اشىقتان-اشىق مويىنداعانىن دا كۇلكى قىلعان.
ميتيا پەتر ءيليچتى ەرتىپ دۇكەنگە كەلگەندە، ەسىك الدىندا كىلەم جابىلعان كۇيمەگە جەگىلگەن قوڭىراۋ-سىلدىرماقتارى بار ءۇش ات جەككەننىڭ دەلبەسىن ۇستاعان جامشىك اندرەي ونى كۇتىپ، دايىن وتىر ەكەن. دۇكەندەگىلەر تاۋاردى ءبىر جاشىككە "رەتتەپ سالىپ"، ەندى قاقپاعىن شەگەلەپ، كۇيمەگە قويۋ ءۇشىن ميتيانىڭ كەلۋىن عانا كۇتىپ تۇرعان. پەتر يليچ تاڭعالدى.
— مىنا ترويكا ساعان قالاي تاپ بولا كەتتى؟ — دەپ سۇرادى ول ميتيادان.
— ساعان كەلە جاتىپ مىنا اندرەيدى كەزدەستىردىم دە، وعان دەرەۋ دۇكەننىڭ الدىنا كەلەتىن بول، سول ارادان كەزدەسەمىز دەگەنمىن. ۋاقىتتى زايا كەتىرۋگە بولا ما! وتكەن جولى تيموفەي اپارعان ەدى، ەندى ول جوق، مەنىڭ الدىمدا عانا ءبىر سيقىرلى سىلقىمدى الىپ كەتىپتى. قالاي، اندرەي، ءبىز كوپ كەشىگەمىز بە؟
— ولار بىزدەن بۇرىن بارسا، ءبىر-اق ساعات بۇرىن بارادى، مۇمكىن وعان دا جەتپەس، ءبىز كەشىكسەك نە بارى ءبىر-اق ساعات كەشىگەمىز! — دەدى اندرەي جۇلىپ العانداي. — تيموفەيدى ءوزىم شىعارىپ سالعام، ونىڭ جايى بەلگىلى عوي. دميتريي فەدوروۆيچ، ولارعا بىزبەن تەڭەسۋ قايدا، ەگەر بىرگە اتتانساق، شاڭىمىزعا دا ىلەسە الماس ەدى. بۇرىن جەتۋ وڭاي بولماس! — بۇرمەلى بەشپەتىن كيىپ، شەكپەنىن قولىنا العان، ءالى جىگىت اعاسى بولا قويماعان اقسارى، اشاڭ جامشىك قىزبالانا سويلەدى.
— ەگەر ءبىر-اق ساعاتقا كەشىكسەڭ، ەلۋ سوم بەرەم اراق ىشۋىڭە.
— ءبىر ساعات دەگەن ءسوز بوپ پا، دميتريي فەدوروۆيچ، ولار بىزدەن ءبىر ساعات تۇگىل، جارىم ساعات تا بۇرىن جەتە المايدى!
ميتيا جارلىق بەرگەندە اسىعىپ-اپتىعىپ، سوزدەرى ءبىر ءتۇرلى جۇيەسىز شىعىپ، ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتكەن ەدى. ول ءبىر ويدىڭ باسىن باستاپ، اياعىن تاستاپ جاتتى. سوندىقتان پەتر يليچ سوزگە ارالاسىپ، اڭگىمەنى دەمدەپ جىبەرگەندى ءجون كوردى.
— ءتورت ءجۇز سومعا، ءدال انا جولعىداي بولسىن، كەمىندە ءتورت ءجۇز سومعا سالىڭدار ءبارىڭ — دەپ بۇيىردى ميتيا. — ءتورت دوجنا شامپان، ودان ءبىر شولمەك تە كەم بولماسىن.
— ساعان سونشاما شامپاننىڭ كەرەگى نە؟ توقتاي تۇر! — دەدى ىزا بوپ كەتكەن پەتر يليچ. -مىناۋ نەعىلعان جاشىك؟ وندا نە بار؟ وسى جاشىكتە ءتورت ءجۇز سومنىڭ تاعامدارى بولعانى ما؟ ساسقالاقتاعان پىركازشىكتەر وعان دەرەۋ تۇسىندىرە باستادى: بۇل ءبىرىنشى جاشىك قانا، وندا التى شولمەك شامپان مەن تىسكە باساتىن بىردەڭەلەر، كامپيت، ءمامپاسي تاعى باسقالارى سەكىلدى "بارعان بويدا كەرەك بولاتىن تاعامدار" عانا بار دەپ مايموڭكەلەتتى. ال نەگىزگى تاعامدار مەن "شيكىلىك" انا جولعىداي، ەكىنشى جاشىككە ءبۋىپ-تۇيىلىپ، ءۇش ات جەگىلگەن وزگو اربامەن سىزدەردىڭ سوڭدارىڭنان ىلە-شالا جونەلتىلىپ، دەر كەزىندە جەتكىزىلەدى، "دميتريي فەدوروۆيچتىڭ ىزىنشە، كوپ بولسا ءبىر ساعاتتان سوڭ جەتەدى".
— الايدا ءبىر-اق ساعات، ودان ارتىق كەشىكپەسىن، سونان سوڭ ءمامپاسي مەن ساعىزدى كوبىرەك سالىڭدارشى؛ قىزدار ۇناتۋشى ەدى، — دەپ شەگەلەپ تاپسىردى ميتيا.
— ساعىزىڭ — جارايدى. ال ءتورت دوجنا شامپانعا جول بولسىن؟ ءبىر دوجناسى دا جەتەدى، — دەدى اشۋ قىسۋعا اينالعان پەتر يليچ. ول پىركازشىكتەرمەن ساۋدالاسا باستادى، ەسەپ ايىرۋ قاعازىن تالاپ ەتىپ، قاشان ونى كورگەنشە تىنىشتالعىسى كەلمەدى. ايتسە دە، تەك ءبىر ءجۇز سومدى عانا ۇنەمدەتە الدى. اقىرى، تاۋارلاردىڭ جالپى قۇنى ءۇش ءجۇز سومنان اسپاسىن دەپ كەلىسىلدى.
— ا، مەيلى، كۇل بولماسا ءبۇل بولسىن! — دەدى كۇيىنگەن پەتر يليچ كەنەت ويعا شومعان پىشىنمەن، — مەنىڭ قيمام نەگە قىشيدى؟ جەلمەن كەلگەن، جەلمەن كەتەدى دەگەن وسى مىنە!
— مىندا جۇرسەڭشى، اقىلشىم، مىندا ءجۇر، اشۋلانبا، — دەپ ميتيا ونى تۇكپىر جاقتاعى بولمەگە سۇيرەدى. — ءقازىر بىزگە ءبىر شولمەكتى اشادى، سوسىن ەكەۋمىز ىشەمىز ونى. ەھ، پەتر يليچ، ونان دا ماعان ەرىپ جۇرسەڭىزشى، ءسىز ءبىر جانى جايساڭ ادامسىز عوي، مەن سىزدەيلەردى ۇناتامىن.
ميتيا كىر-كىر سۋلىقپەن جابا سالعان كىشكەنتاي ۇستەلدىڭ الدىنداعى تالدان توقىلعان شاعىن ورىندىققا وتىردى. پەتر يليچ وعان قاراما-قارسى جايعاستى، سوسىن لەزدە شامپان دا اكەلىندى. مىرزالاردىڭ ۋستريساعا، "جاڭادا عانا الىنعان عاجاپ ۋستريساعا" زاۋقى سوقپاي ما ەكەن دەپ قۇلاققاعىس ەتىپ تە جاتىر.
— ۋستريساسى قۇرىسىن، مەن ونداي بالەڭدى اۋىزعا دا المايمىن، باسقا ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس، — دەپ كىرجىڭ ەتتى پەتر يليچ.
— ۋستريسا جەپ وتىرۋعا ۋاقىت جوق، — دەدى ميتيا، — ونىڭ ۇستىنە تابەتىم تارتپايدى. بىلەسىڭ بە، دوستىم، — دەدى ول كەنەت كوڭىلى بوساپ، — مەن وسىناۋ جوسىقسىزدىقتىڭ ءبارىن ەش ۋاقىتتا ۇناتقان ەمەن.
— ونى كىم ۇناتۋشى ەدى! عاپۋ ەتىڭىز، مۇجىقتاردى سۋارۋعا دەنى دۇرىس ادام ءۇش دوجنا شامپان الا ما، بۇل كىمنىڭ بولسا دا جىنىنا تيەر.
— مەنىڭ ايتپاعىم ول ەمەس. مەن تياناقتى ءتارتىپتى ايتام. ءتارتىپ، تياناقتى ءتارتىپ بولمادى عوي مەندە... ءبىراق... ونىڭ ءبارى ءبىتتى، ەندى ۋايىمدايتىن ەشتەڭە جوق. ەندى كەش، قۇرىسىن! مەنىڭ بۇكىل ءومىرىم ءتارتىپسىز ءوتتى، ەندى تارتىپكە كوشۋ كەرەك. جاڭىلتپاشتاپ كەتتىم بە، ا؟
— جاڭىلتپاش ايتىپ وتىرعان جوقسىڭ، ساندىراقتاپ وتىرسىڭ.
ماداقتايمىن بۇ جالعاندا ءتاڭىرىنى،
ماداقتايمىن حاق تاعالا ءتاڭىرىمدى!
وسى ءبىر ەكى جول ولەڭ ءبىر كەزدە مەنىڭ وزەگىمدى جارىپ شىعىپ ەدى، بۇل ولەڭ ەمەس، كوزدىڭ جاسى... ءوزىم شىعارعام... ءبىراق، شتابس-كاپيتاندى ساقالىنان سۇيرەگەن كەزدە ەمەس...
— سەن كەنەت ونى نەلىكتەن ەسكە الدىڭ؟
— مەن نەلىكتەن ونى ەسكە الۋىم كەرەك؟ ساندىراق! بۇل جالعانداعىنىڭ ءبارى بىتپەك، ءبارى تەڭەلمەك، سوسىن سىزىق تارتىلىپ — استىنا قورىتىندىسى شىعارىلادى.
— ماعان سەنىڭ التى اتارىڭ ەلەستەي بەرەدى.
— تاپانشا دا ساندىراق! قيالداي بەرمەي، مىنانى ىشسەڭىزشى. مەن ءومىردى سۇيەم، ءومىردى تىم جاقسى كورەتىنىم سونشا، ءتىپتى جانىم تۇرشىگىپ كەتەدى. جەتەر! ءومىر ءۇشىن، باۋىرىم، ءومىر ءۇشىن ىشەيىكشى، ءومىر ءۇشىن توست كوتەرەيىكشى! مەن وزىمە-وزىم نەگە ريزامىن؟ مەن ارامزا بولا تۇرا، وزىمە ريزامىن. الايدا، ارامزا بولا تۇرا، وزىمە-وزىم نەگە ريزا بولاتىندىعىمنان جان ازابىنا ءتۇسىپ ءجۇرمىن. جان بىتكەنگە اق باتامدى بەرەمىن، مەن ءقازىر جاساعان نەم مەن ونىڭ جاراتقان پەندەلەرىنە باتامدى باعىشتاۋعا ءازىرمىن، ءبىراق... ءبىر جەركەنىشتى جاندىكتى قۇرتۋ كەرەك ەدى، جورعالاپ ءجۇرىپ، وزگەلەردىڭ ءومىرىن بۇلدىرمەۋى ءۇشىن ونى ءولتىرۋ كەرەك... سۇيىكتى باۋىرىم، كانە، ءومىر ءۇشىن ىشەيىكشى! ومىردەن قىمبات نە بولۋشى ەدى! ەشتەڭە جوق، تۇك تە جوق! ءومىر ءۇشىن جانە ايداي ارۋلاردىڭ ءبىرى ءۇشىن.
— ءومىر ءۇشىن، سونسوڭ، سەنىڭ ايداي ارۋىڭ ءۇشىن ىشسەك ىشەيىك. ءبىر ستاقاننان ءىشىپ سالدى. ميتيا ماسايراپ، سەرپىلىپ وتىرسا دا، ءبىر ءتۇرلى مۇڭلى كورىنگەن. ونى ءبىر زىلدەي قايعى-قاسىرەت ەزىپ بارا جاتقانداي ەدى.
— ميشا... مىنا كىرگەن سەنىڭ ميشاڭ با؟ ميشا، اينالايىن، ميشا، بەرى كەلشى، التىن شاشى بۇيرالانعان فەب ءۇشىن مىنا ستاقانداعى شامپاندى ءىشىپ قويشى، ەرتەڭگى...
— سەن نە ىستەمەكسىڭ! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى شامدانعان پەتر يليچ.
— قارسى بولماشى، ەشتەڭە ەتپەس، مەن ءۇشىن ءىشىپ قويسىن.
— ە-ەھ!
ميشا ستاقاندى توڭكەرە سالىپ، تاعزىم ەتتى دە، شىعىپ كەتتى..
— كوپكە دەيىن ۇمىتپايتىن بولادى، — دەدى ميتيا. — مەن ءبىر ايەلدى سۇيەمىن، عاشىقپىن! ايەل دەگەنىمىز نە؟ ول جەر ءجۇزىنىڭ پاديشاسى! پەتر يليچ، مەنى مۇڭ باستى، مەن مۇڭلىمىن. گاملەتتىڭ: "گوراسيو، مەن جابىعىپ ءبىتتىم، مەنى مۇڭ باستى... اھ، بەيشارا يوريك!" — دەگەن سوزدەرى ەسىڭدە مە. بالكىم، سول يوريك مەن شىعارمىن. ءدال وسى ساتتە مەن يوريكپىن، ال قۋارعان باس سۇيەك كەيىننەن. پەتر يليچ ونى ءۇنسىز تىڭداپ وتىرعان ەدى، سونسوڭ ميتيا دا ءۇنسىز قالعان-دى.
— اناۋ نەعىلعان كۇشىك؟ — دەپ سەلقوستاۋ سۇرادى ول پىركازشىكتەن، قارا كوزى جىلتىراپ بۇرىشتا جاتقان كىشكەنتاي ادەمى سابالاق ءيتتى كورگەن سوڭ.
— ۆارۆارا الەكسەيەۆنانىڭ، ءبىزدىڭ بيكەمىزدىڭ قاندەن ءيتى عوي، — دەپ جاۋاپ بەردى پىركازشىك، — باعانا الا كەلگەن ەكەن، ۇمىتىپ كەتىپتى. اپارىپ تاستاۋ كەرەك ەندى.
— ءدال وسىنداي ءبىر كۇشىكتى كورگەنىم بار ەدى... پولكتا... — دەدى ويعا شومعان ميتيا، — تەك ونىڭ ارتقى ءبىر اياعى كەمتار بولاتىن...
— ەرتەڭ ورالمايسىڭ با؟
— ورالعاندا قانداي.
— ەسەپ ايىرىسامىز با؟ — دەدى جىلماڭداعان پىركازشىك.
— ا، ءيا، ەسەپتەسەيىك! ارينە، ەسەپتەسەمىز!
ميتيا قالتاسىنداعى ءبىر بۋدا اقشانى تاعى دا الىپ، قىزىل الا ءجۇز سومدىقتىڭ ۇشەۋىن سورەگە تاستاي بەردى دە، دالاعا شىققانشا اسىقتى. بارلىعى ونىڭ سوڭىنان ەسىك الدىنا شىعىپ، باس ءيىپ تاعزىم ەتىپ، قايىرلى ساپار تىلەپ جاتتى. اندرەي ىلكىدەگى كونياكتان كەيىن
ءبىر قىرق ەتتى دە، لىپ ەتىپ وتىرعىشقا جايعاستى. ميتيا وتىرۋعا ەندى ىڭعايلانا بەرگەندە، كۇتپەگەن جەردەن فەنيا پايدا بولا كەتتى. ول ەنتىگە باسىپ كەلگەن بويدا، وعان قولىن سوزىپ باقىرىپ، اياعىنا جىعىلا كەتتى:
— كوكەتاي، دميتريي فەدوروۆيچ، جارقىنىم، بيكەشكە تيە كورمەڭىزشى! مەن سىزگە ءبارىن ايتىپ بەردىم عوي!.. سوسىن، اناۋ جىگىتكە دە تيمەڭىزشى، قالاي دەگەنمەن، بۇرىنعى ناقسۇيەرى ەمەس پە! ول ەندى اگرافەنا الەكساندروۆناعا ۇيلەنبەكشى، سىبىردەن سول ءۇشىن ورالىپتى... كوكەتاي، دميتريي فەدوروۆيچ، بىرەۋدىڭ ومىرىنە قيانات جاساي كورمەڭىزشى!
— تە-تە-تە، مىنە گاپ قايدا جاتىر! سويقاندى وندا بارعاسىن شىعارماقشى ەكەنسىڭ عوي! — دەپ كۇبىرلەدى ىشىنەن پەتر يليچ. — ەندى ءبارى ايقىن بولدى، ەندى تۇسىنبەيتىن ەشتەڭە جوق. دميتريي فەدوروۆيچ، ەگەر ادامگەرشىلىگىڭ بولسا، ءقازىر تاپانشانى ماعان قايتار، — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ول ميتياعا، — دميتريي، ەستيمىسىڭ!
— تاپانشانى ما؟ سابىر ەت، دوستىم، جولاي مەن ونى شالشىققا لاقتىرىپ كەتەم، — دەپ جاۋاپ بەردى ميتيا. — فەنيا، تۇرەگەل، مەنىڭ اياعىما جىعىلۋدىڭ قاجەتى جوق. ميتيا ەشكىمگە تيمەيدى، ول اقىماق ەندى ەشكىمگە دە تيمەيدى. ونان دا، — دەدى ميتيا ارباعا وتىرىپ جاتىپ، -فەنيا، باعانا مەن سەنى رەنجىتتىم عوي، سول ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىن، مەن وڭباعاندى كەشىرە گور... ال، ەگەر كەشىرە الماساڭ، وندا دا ءبارىبىر! ويتكەنى ەندى ماعان ەكى دۇنيە بىردەي! كەتتىك، اندرەي، باس قامشىنى! اندرەي دەلبەنى قاقتى؛ دوعاداعى كىشكەنتاي قوڭىراۋ شىلدىرلاي جونەلدى.
— پەتر يليچ، قوش بول! ەندى كورىسەمىز بە، جوق پا!..
"ماس بولماسا دا، نە دەپ ساندىراقتاپ كەتتى! — دەپ ويلادى پەتر يليچ ونىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرىپ. مىنالاردىڭ ەكىنشى اربامەن جىبەرىلەتىن قالعان ازىق پەن اراق-شاراپتى دايىنداۋىنا باس-كوز بولايىن، ايتپەسە بۇلار ونى الداپ، جەپ كەتەر" دەگەن ويمەن ول دۇكەندە بولا تۇرايىنشى دەپ ويلاپ ەدى، سونان سوڭ، اياق استىنان وزىنە-وزى ىزا بوپ ءبىر تۇكىرىپ تاستادى دا، تراكتيرگە بيليارد ويناۋعا كەتتى.
— اقىماقتىعى بولماسا، جامان جىگىت ەمەس، — دەپ كۇبىرلەدى ول كەلە جاتىپ. — ول وفيسەر گرۋشەنكانىڭ "بۇرىنعى" جىگىتى ەكەن دەگەندى ەستىگەم. ال، ەگەر ول كەلسە، وندا... ەھ، الگى التى اتارى قۇرعىر! ا، قويشى، مەن ونىڭ كىمى ەدىم سونشا، نەمەرە اعاسىمىن با؟ مەيلى! تۇك تە بولمايدى. وڭشەڭ اۋمەسەرلەر تۇگە. ماس بولعانشا ىشەدى دە، توبەلەسەدى، سوسىن تاعى تابىسادى. ولار ءىستىڭ ادامى ما ءتايىرى؟ "كوزىمدى جوعالتامىن"، "ءوزىمدى-وزىم جازالايمىن" — دەپ تراكتيردە ماس كۇيى مىڭ مارتە قايتالاعان شىعار. ءبىراق تۇك تە بولمايدى. ال ءقازىر ماس ەمەس. "جان دۇنيەم ماس" — قالاي بوسەدى بۇل ارامزالار. نەمەنە، مەن ونىڭ نەمەرە اعاسىمىن با؟ بەت-اۋزى قان، ول توبەلەسپەي جۇرە المايدى. كىممەن توبەلەستى ەكەن؟ تراكتيرگە بارعاسىن بىلەرمىن. قول ورامالى دا قان-قان... فۋ، قۇرعىر، بولمەمدە ەدەندە قالعانىن قاراشى... مەيلى! تراكتيرگە جامان جابىعىپ كەلگەن ول دەرەۋ ويىنعا كىرىسىپ كەتتى. ويىن ونى سەرگىتىپ جىبەردى. ەكىنشى ويىننان كەيىن ارىپتەستەرىنىڭ بىرىنە دميتريي كارامازوۆتىڭ تاعى دا اقشانى ۋىستاپ ۇستاپ جۇرگەنىن ايتتى، ءۇش مىڭ بولىپ قالار، ءوز كوزىممەن كوردىم، موكروەدا گرۋشەنكامەن سايرانداۋعا كەتتى دەدى. تىڭداۋشىلار بۇل حابارعا ەلەڭدەسىپ قالدى. بارلىعى كۇلكىسىز، ءبىر ءتۇرلى بايىپتى سويلەدى. ءتىپتى ويىن توقتاپ قالدى.
— ءۇش مىڭ دەيمىسىڭ؟ قوي، ونداي اقشا قايدان كەلەدى وعان؟ ودان ارى سۇراستىرا باستادى. حوحلاكوۆا جونىندەگى اڭگىمەگە كۇمان كەلتىردى.
— شالدى تونامادى ما ەكەن، ا؟
— ءۇش مىڭ تەگىن ەمەس.
— وسىندا ءبارىمىز ەستىگەنبىز، اكەمدى ولتىرەمىن دەپ ەلىرىپ، ماقتانباپ پا ەدى. سوندا ناق ءۇش مىڭ سومدى ءسوز ەتكەن...
پەتر يليچ تىڭداپ تۇردى، سونان سوڭ قويىلعان سۇراقتارعا لەزدە كەلتە قايىرىپ، سالقىن جاۋاپ بەرە باستادى. وسىندا بارا جاتقانىندا ول ميتيا ونىڭ ۇيىنە بەتى-قولى قان-قان بوپ كەلگەنىن ايتپاقشى بولىپ ەدى، ەندى بۇل جونىندە ءلام-ميم دەگەن جوق. ولار ءۇشىنشى پارتيانى باستادى، ءسويتىپ ميتيا جايىنداعى اڭگىمە بىرتىندەپ باسىلدى؛ ءبىراق، ءۇشىنشى پارتيانى اياقتاعاننان كەيىن، ەندى ويناعىسى كەلمەگەن پەتر يليچ تاياقتى ورنىنا قويدى دا، كەشكى تاماقتان باس تارتىپ، تراكتيردەن كەتىپ قالدى. الاڭعا شىققاننان كەيىن ول وزىنە-وزى تاڭ قالىپ، اڭىراپ تۇردى. سودان كەيىن دەرەۋ فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ۇيىنە بارىپ، ءبارىن ءوزى سۇراپ بىلمەكشى بولعانى ەسىنە تۇسە كەتتى. "كۇدىگىم جاي ساندىراق بوپ شىعىپ، بوتەن ءۇيدى بوسقا دۇرلىكتىرىپ، بالەگە قالىپ جۇرەرمىن. فۋ، قۇرعىر، وسىنشاما مازاسىزداناتىنداي نەمەنە، مەن ونىڭ نەمەرە اعاسىمىن با؟"
ول كوڭىلى جامان قامىققان كۇيى ءوزىنىڭ ۇيىنە كەلە جاتقان-دى، ءبىر كەزدە فەنيا ەسىنە ءتۇستى: "ءا، قۇرعىر، باعانا سودان نەگە سۇراماعانمىن، — دەپ ويلادى ول وكىنىپ، — ءبارىن ءبىلىپ الاتىن ەدىم عوي". پەتر ءيليچتىڭ فەنيامەن سويلەسىپ، ءمان-جايدى سۇراپ بىلۋگە قۇمارتىپ، ونىمەن قالاي دا كەزدەسۋگە اسىققانى سونشا، ورتا جولدان گرۋشەنكا پاتەردە تۇرعان موروزوۆانىڭ ۇيىنە قاراي كەرى بۇرىلدى. ول قاقپانىڭ الدىنا كەلگەن سوڭ، تارسىلداتا باستادى، الايدا
ءتۇن تىنىشتىعىن بۇزعان ءدۇرسىل كەنەت تاعى دا ونىڭ بويىن سەرگىتىپ، ىزاسىن كەلتىرگەندەي كورىندى. قىرسىققاندا، ەشكىم ءۇن قاتپادى، ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى شىرت ۇيقىدا جاتسا كەرەك. "ەندى مۇندا جانجال شىعارىپ الام-اۋ!" — دەپ ويلادى كۇنى بۇرىن ۋايىمعا باتقان ول، ايتسە دە، كەرى بۇرىلىپ كەتە بارماي، قايتادان، ەرەگىسە دۇڭكىلدەتە باستادى. بۇكىل كوشەنى باسىنا كوتەردى. "جوق، ەرەگىسكەندە تارسىلداتا بەرەمىن، وياتپاي قويمايمىن! — دەپ مىڭگىرلەدى وزىنە-وزى ىزالانا قويعىلاپ، قاقپانى سىندىرا جازداعان ول.
VI
مەن كەلە جاتىرمىن!
ال دميتريي فەدوروۆيچ قۇيىنداتىپ بارا جاتقان ەدى. موكروەعا دەيىن جيىرما شاقىرىمنان ءسال عانا اساتىن، ەگەر اندرەيدىڭ ءۇش ات جەككەنى وسى جۇرىسىنەن تايماسا، ءبىر ساعات ون بەس مينۋت شاماسىندا جەتكىزەتىن شىعار. شاپشاڭ ءجۇرىس ميتيانىڭ بويىن لەزدە سەرگىتكەندەي. اۋا تازا، سالقىن، اشىق اسپاندا باداناداي جۇلدىزدار جارقىرايدى. بۇل الەشا ءبىر كەزدە ونىڭ اياعىنا جىعىلىپ "عۇمىر باقي سۇيۋگە ەسى كەتە انت بەرگەن" ءتۇننىڭ ءوزى، بالكىم، ءتىپتى سول ساعاتتىڭ تاپ ءوزى دە بولۋى مۇمكىن. ءبىراق، كوڭىلى جاداۋ تارتىپ، جابىعىپ كەلە جاتقان ميتيانىڭ ىشىندە جانىن جەگەن كۇدىك-كۇمانى كوپ بولعانمەن، ءدال وسى ساتتە ونىڭ بۇكىل جان دۇنيەسى تەك قانا سوعان، سوڭعى رەت تاعى ءبىر كورەيىنشى دەپ اسىعىپ بارا جاتقان سۇيىكتىسىنە، ءوزىنىڭ پاديشاسىنا ىنتىعۋلى ەدى. ايتسە دە، ءبىر نارسەنى ەسكەرتە كەتەلىك: ونىڭ جۇرەگى ءبىر مينۋت تا لۇپىلدەمەگەن.
ەگەر وسىناۋ بەيماعلۇم ادامعا، جەر استىنان شىققانداي پايدا بولا كەتكەن جاڭا باقتالاسىنا، وسىناۋ بەيتانىس "وفيسەرگە" قىزعانشاق باسىمەن تيتتەي دە قىزعانىش بىلدىرگەن جوق دەسەم، ماعان، بالكىم، ەشكىم سەنە دە قويماس. كەز كەلگەن وزگە بىرەۋ تاپ بولسا، ونى سول ساتتە-اق قىزعانار ەدى، ءسويتىپ، ءوزىنىڭ قاندى قولىن تاعى دا قانعا بويار ما ەدى، قايتەر ەدى، ال مىناعان، "گرۋشەنكانىڭ العاشقى
ماحابباتىنا" قۇستاي ۇشىپ كەلە جاتىپ، قىزعانىشتىڭ وشپەندىگىن كورسەتپەگەنى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى جاي دۇشپاندىق سەزىم دە بايقاتقان جوق — راس، ول ونى ءالى كورمەگەن ەدى. "ولاردىڭ ءبىرىن-بىرى سۇيۋىنە حاقى بار، بۇل داۋسىز؛ گرۋشەنكانىڭ العاشقى ماحابباتى بۇل، ول ونى بەس جىل بويى ۇمىتپاعان: دەمەك، بەس جىل بويى تەك سونى عانا سۇيگەن، ەندەشە مەنىكى نە، مەن نەگە كولدەنەڭنەن قىستىرىلۋىم كەرەك؟ بۇل ارادا مەنىڭ كوپ كيلىگۋگە قانداي حاقىم بار؟ بىلاي تۇر، ميتيا، جول بەر! سونسوڭ، ەندى مەنىڭ ءحالىمنىڭ ءوزى نە بولار ەكەن؟ مەن ەندى ول وفيسەرسىز-اق قۇرىپ بىتكەن جوقپىن با، ءتىپتى ول مۇندا كەلمەگەن كۇندە دە بارلىعى وزىنەن-وزى بىتەر ەدى..."
ەگەر ميتيا پايىمداي الاتىن بولسا، ءوزىن قانداي سەزىم بيلەگەنىن شامامەن مىنە وسىلاي باياندار ەدى. ءبىراق، ول وندا بۇلاي پايىمداي الماعان. ونىڭ بۇل تاۋەكەلشىلدىگى ەشقانداي پايىمداۋسىز، كەنەتتەن تۋعان ەدى، ميتيا باعانا، فەنيانىكىندە، ونىڭ العاشقى ءسوزىن ەستىر-ەستىمەستە-اق، اقىرى نەگە اپارىپ سوعاتىنىن بىلە، سەزە تۇرا، بەلدى بەكەم بۋعان. الايدا، وسىعان قاراماستان، جۇرەگى الەم-جالەم بولىپ، جان ازابىنان تورىعا بەرگەن: نار تاۋەكەل دە جانىن تىنىشتاندىرا الماعان. ارتى قايىرسىز قىلىعىنىڭ ءزىلى ەزە بەرگەن. مۇنىڭ ءوزى وعان كەي-كەيدە ءتىپتى تاڭعالارلىقتاي كورىنگەن: ول ءوزىمدى ازاپقا سالامىن، جازالايمىن" — دەگەن ۇكىمىن قاعازعا ءوز قولىمەن جازىپ قويدى ەمەس پە: ءبىر جاپىراق دايىن قاعازدى قالتاسىنا سالىپ قويعان جوق پا؛ تاپانشاسى وقتاۋلى، ازاندا "التىن شاشى بۇيرالانعان فەبتىڭ" الاۋلاپ كوتەرىلگەن ساۋلەسىن قالاي قارسى الاتىنىن شەشىپ قويدى عوي، ونىڭ بەر جاعىندا جان ازابىن تارتقىزعان ارتى قايىرسىز قىلىقتارىنىڭ وتەۋىن بەرۋ قالاي بولعاندا دا قيىن ەدى، وسىنى سەزگەندىكتەن دە ول قينالا بەرگەن، ونىڭ جانىن جەپ، تورىقتىرعان وسى وي-دى. الايدا جولدا ءبىر رەت اندرەيدى توقتاتىپ، اربادان اتىپ ءتۇسىپ، تاپانشاسىن الىپ، تاڭنىڭ اتۋىن بۇرىنعى سۇيىكتىسىمەن قايتا تابىسقانىن كورسەم بولدى، ماعان باسقا ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق". ونى تاعدىردىڭ تالكەگى ەتكەن مىناۋ ايەلگە ميتيا بۇعان دەيىن ەشقاشان دا تاپ مۇنداي ىنتىقپاعان ەدى، ەش ۋاقىتتا باستان كەشپەگەن، توسىننان تۋعان ءبىر سونى سەزىم، قۇلدىق ۇرىپ جالبارىنۋعا، قۇرباندىق بولۋعا بار نازىك سەزىم ونىڭ بويىن بيلەپ العان. "ساداعاڭ كەتەيىن!" — دەدى ءبىر كەزدە جانى ءسۇيسىنىپ ماسايراپ كەتكەن ول.
ولاردىڭ cap جەلىسپەن كەلە جاتقانىنا ءبىر ساعاتتاي وتكەن. ميتيا ءۇنسىز وتىرعان، اندرەي دە، ءسوزۋار مۇجىق بولعانمەن، بىردەڭە دەۋگە قايمىق قانداي، ءتىل قاتپاستان تەك ءوزىنىڭ تەكىرەكتەگەن "تۋلاق" تورىلارىن ۇستى-ۇستىنە قامشىلاۋمەن بولعان. كەنەت ميتيا الدەنەدەن شوشىنعانداي بىلاي دەدى:
— اندرەي! ەگەر ۇيىقتاپ جاتسا قايتەمىز؟ كەنەتتەن ساپ ەتە قالعان بۇل وي وسى ساتكە دەيىن ونىڭ قاپەرىنە دە كىرمەگەن ەدى.
— جاتىپ قالۋى دا مۇمكىن عوي، دميتريي فەدوروۆيچ.
ميتيا كىربەڭدەپ تۇنجىراي قالدى: شىنىندا دا، ول قۇستاي ۇشىپ كەلسە... تۇلا بويىن قۇشتارلىق بيلەپ بارسا... سوندا ول ەكەۋى ۇيىقتاپ جاتسا... گرۋشەنكاسى ونىڭ قۇشاعىندا جاتسا قايتەدى... ونىڭ جۇرەگىن اشۋ-ىزا كەرنەپ كەتكەن ەدى.
— ايداساڭشى، اندرەي، باس قامشىنى، اندرەي! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى شامىرقانعان ول.
— بالكىم، ءالى جاتا قويماعان دا بولار، — دەپ كۇبىرلەدى اندرەي، ءسال ۇنسىزدىكتەن سوڭ. — مانا تيموفەي ايتىپ ەدى كوپ ادام جينالىپتى دەپ.
— ستانسادا ما؟
— ستانسادا ەمەس، پلاستۋنوۆتاردىكىندە، الگى قونالقا ۇيدە، وندا نە ىستەسەڭ دە ەركىڭ عوي.
— بىلەم؛ سەن نە دەدىڭ، كوپ ەكەن دەدىڭ بە؟ ولار كىمدەر؟ — توسىن حابار قۇلاعىنا تيگەندە سەسكەنىپ قالعان ميتيا بويىن ءبىر تىكتەپ قويدى.
— قايدام، تيموفەي ءبارى دە مىرزالار دەگەن، ەكەۋى شاھاردان بولۋ كەرەك، ءبىراق كىم ەكەنىن — بىلمەيمىن، تيموفەيدىڭ ايتۋىنشا، ەكەۋى وسى ارانىكى دە، ەكەۋى باسقا جەردىكى، كىم بىلەدى، باسقا بىرەۋلەر دە بولۋى مۇمكىن عوي، ول اراسىن انىقتاپ سۇراماعان ەدىم. قارتا ويناۋعا كىرىستى دەگەن.
— كارتا ويناۋعا دەيمىسىڭ؟
— وندا، ەگەر كارتاعا كىرىسسە، ءالى جاتا قويماۋى دا مۇمكىن عوي. ساعات ون ەكىگە جۋىقتاعان شىعار، ودان اسا قويماس.
— نەعىپ وتىرسىڭ، اندرەي، ايداساڭشى! — دەدى تاعى دا كۇيگەلەكتەگەن ميتيا.
— مىرزا-ەكەسى، سىزدەن بىردەڭەنى سۇرايىن دەپ ەدىم، ءبىراق رەنجىتەم بە دەپ قيپاقتاپ وتىرعانىم، — دەپ اندرەي ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن قايتادان ءسوز باستادى.
— نەنى سۇراماقشى ەدىڭ؟
— باعانا فەدوسيا ماركوۆنا ءسىزدىڭ اياعىڭىزعا جىعىلىپ، بيكەشكە تيە كورمەڭىزشى دەپ جالبارىندى عوي، سوسىن تاعى بىرەۋگە دە... سونسوڭ دا، مىرزا-ەكەسى، ءسىزدى وندا نەگە اپارا جاتقانىما... عاپۋ ەتىڭىز، مىرزا-ەكەسى، مۇمكىن، بۇل ايتقانىم اقىماقتىق شىعار، ءبىراق شىن نيەتىم.
ميتيا قولىن سوزىپ، ونىڭ يىعىنان ۇستادى.
— سەن جامشىكپىسىڭ؟ جامشىكسىڭ عوي؟ — دەدى ول قىزبالانىپ.
— جامشىك...
— سەن جول بەرۋ كەرەك دەگەندى بىلەمىسىڭ. الدە جامشىكپىن دەپ ەشكىمگە جول بەرمەي، باسىپ كەتەسىڭ بە! جوق، جامشىگىم، ويتۋگە جارامايدى! ادامدى باسۋعا بولمايدى، بىرەۋدىڭ ءومىرىن بۇلدىرۋگە حاقىڭ جوق، ال بۇلدىرگەن ەكەنسىڭ — ءوزىڭدى-وزىڭ جازالاۋىڭ كەرەك... ەگەر بىرەۋدىڭ ءومىرىنىڭ شىرقىن بۇزساڭ، ونى قور قىلساڭ — ءوزىڭدى-وزىڭ جازالا، قاراڭدى ءوشىر.
مۇنىڭ ءبارى ميتيانىڭ اۋزىنان كوڭىلى الابۇرتقاندا شىققان سوزدەر-دى. ءبىراق اندرەي، مىرزاسىنا اڭ-تاڭ بولعانمەن، اڭگىمەنى قوستاعان.
— دۇرىس ايتاسىز، كوكەتاي، دميتريي فەدوروۆيچ، سىزدىكى ءجون، ادامدى باسىپ كەتۋگە، ازاپتاۋعا بولمايدى، ءتىپتى كەز كەلگەن ماقۇلىقتى دا ويتۋگە بولمايدى، ويتكەنى ونى دا، مىسالى، مىنا اتتى دا قۇداي جاراتقان، كەيبىرەۋلەر، اسىرەسە، جامشىك اعايىندار بەكەرگە ومىراۋلايدى... ەلىرگەندە توقتاۋ جوق قوي بۇل مۇندارعا، باسىپ كەتەتىندەي بولىپ جۇرەدى ىلعي.
— دوزاققا اسىعا ما؟ — دەپ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەرگەن ميتيا كەڭكىلدەپ كۇلدى. — اندرەي، اق كوڭىل اڭقىلداعىم مەنىڭ، — دەدى ول جامشىكتى تاعى دا يىعىنان ۇستاپ، — ايتشى، سەن قالاي ويلايسىڭ، دميتريي فەدوروۆيچ كارامازوۆ دوزاققا تۇسە مە، الدە تۇسپەي مە؟
— قايدام، جارقىنىم، بۇل وزىڭىزگە بايلانىستى ەمەس پە، ويتكەنى ءسىز... بىلەسىز بە، مىرزا-ەكەسى، پايعامبارىمىزدى كرەسكە كەرىپ، ازاپتاپ ولتىرگەن عوي، ءبىراق، ول كرەستەن تۇسكەسىن تۋرا دوزاقتان ءبىر-اق شىعىپتى، وندا ول ازاپ شەگىپ جاتقانداردىڭ ءبارىن بوساتىپ جىبەرەدى. بۇدان كەيىن دوزاق ەندى كۇناكارلاردىڭ ەشقايسىسى قولعا تۇسپەي كەتە مە دەپ ۋايىمدايدى. سوندا پايعامبار دوزاققا بىلاي دەپتى: "دوزاق، سەن ۋايىمداما، بۇدان بىلاي ساعان ۇلىقتار مەن باستىقتار، باس سۋديالار مەن بايلار تۇسەتىن بولادى، تاعى ءبىر اينالىپ سوققانىمشا، ءالميساقتان بەرى قالاي كەندە بولماساڭ، ءدال سولاي كەندە بولمايسىڭ". بۇل انىق، وسىلاي دەگەن سوزدەر بولعان..
— حالىق اۋزىنداعى اڭىز عوي، قانداي عاجاپ! اندرەي، اتتانار جاقتاعى تورىنى ءبىر شىقپىرتشى!
— سولاي، مىرزا-ەكەسى، كەيبىرەۋلەر دوزاققا ءتۇسۋى كەرەك، — دەدى قىرساۋ تورىنى شىقپىرتىپ العان اندرەي، — ال ءسىز، مىرزا-ەكەسى، ءسابي بالا سەكىلدىسىز... ءسىزدى ءبارىمىز قۇرمەتتەيمىز... اشۋشاڭ بولساڭىز دا، مىرزا-ەكەسى، مۇنداي مىنەزىڭىز بار عوي، ءتاڭىرىم ءسىزدى
اق كوڭىلدىلىگىڭىز ءۇشىن كەشىرەتىن شىعار.
— ال سەن شە، اندرەي، مەنى كەشىرەر مە ەدىڭ؟
— نە ءۇشىن كەشىرۋىم كەرەك، ءسىز ماعان ەشتەڭە ىستەگەن جوقسىز عوي.
— جوق، بارلىعى ءۇشىن، جۇرتتىڭ ءبارى ءۇشىن جالعىز ءوزىڭ ءدال ءقازىر، وسى ارادا، جول ۇستىندە مەنى كەشىرەر مە ەدىڭ؟ ايتساڭشى، اڭقىلداعان اقكوڭىلىم!
— وھ، مىرزا-ەكەسى! مەن سىزدەن قورقايىن دەدىم، ءسوزىڭىز تاڭعالارلىق بوپ بارادى...
ايتسە دە، ميتيا ونىڭ جاۋابىن ەستىمەگەن ەدى. ول اپىل-عۇپىل شوقىنىپ، ىشىنەن بىردەمە دەپ وعاش كۇبىرلەي بەرگەن.
— سوتاناقتاعان بىرەۋ بولسام دا، بەتىمنەن قاقپاشى، جاساعان يەم، تەك جازالاماشى. مەنى سوتىڭا سالماي وتكىزىپ جىبەرشى... تەك سوتتاي كورمەشى، ويتكەنى مەن ءوزىمدى-وزىم سوتتاعام؛ سوتتاي كورمەشى دەپ جالىناتىنىم — مەن سەنى جاقسى كورەم عوي، جاساعان يەم! وڭباعان بولسام دا، سەنى سۇيەمىن: ءتىپتى دوزاققا سالساڭ دا مەيلىڭ، ءبارىبىر سەنى سوندا دا جاقسى كورەمىن جانە سەنى ماڭگى باقيعا سۇيەمىن دەپ جار سالىپ جاتامىن... الايدا، مەنىڭ دە ماحابباتىمدى تاۋىسۋىما مۇرشامدى كەلتىر، — وسىندا، تاپ ءقازىر قۇمارىمدى قاندىرىپ بولايىنشى، نۇرلى ساۋلەڭ الاۋلاپ شىققانشا بەس ساعات قانا عاشىعىمنىڭ قاسىندا بولايىنشى... نەگە دەسەڭ، جانىم سۇيگەن پاديشاما قالاي قۇمارتپايىن. مەن ونى سۇيەمىن جانە سۇيمەي تۇرا المايمىن. مەنى باستان-اياق كورىپ تۇرسىڭ عوي، مىنە. بارىپ جەتكەسىن-اق اياعىنا باس ۇرامىن: سەنىكى ءجون، مەنى ەلەمەي كەتە بارعانىڭ دۇرىس بولعان... قوش بول، ءبىراق، قۇرباندىعىڭدى ءبىرجولا ۇمىت، ءوزىڭدى ەش ۋاقىتتا قيناما! — دەيمىن.
— انە موكروە! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى قامشىسىمەن العى جاقتى كورسەتكەن اندرەي.
بوزالاڭ تۇندە ەداۋىر جەرگە جايىلىپ جاتقان ءۇي-جايلاردىڭ سۇلباسى قاراڭداي باستاعان ەدى. موكروە سەلوسىندا ەكى مىڭداي جان تۇراتىن، ءبىراق بۇل مەزگىلدە، ءار جەردە ءبىر جىلتىراعان بىرەن-ساران وتتى ەسەپتەمەگەندە، بارلىعى دەرلىك شىرت ۇيقىدا-دى.
— ايدا، ايداساڭشى، اندرەي، كىمدى اكەلە جاتقانىڭدى بىلەسىڭ عوي! — دەپ ەلىردى قىزبالانعان ميتيا.
— ءالى جاتپاپتى! — دەدى اندرەي تاعى دا، سەلونىڭ ءدال كىرە بەرىسىندەگى، كوشە جاق التى تەرەزەسىنىڭ بارىندە شام ءالى سونبەگەن پلاستۋنوۆتاردىڭ قونالقا ءۇيىن قامشىسىمەن نۇسقاپ.
— ءالى جاتپاعان ەكەن! — دەپ ونىڭ ءسوزىن ءىلىپ الا جونەلدى، ونان سايىن ەلىرگەن ميتيا قۋانعانىنان، — باس قامشىنى، اندرەي، ەسىگىنىڭ الدىنا سالدىرلاتىپ-كۇلدىرلەتىپ، قۇيىنداتىپ وتىرىپ ءبىر-اق توقتا. كىمنىڭ كەلگەنىن ءبارى ءبىلسىن! بۇل كەلە جاتقان مەنمىن! مەن كەلە جاتىرمىن!
اندرەي بولدىرعان ترويكانى شوقىراقتاتا جونەلىپ، بيىك باسپالداقتىڭ الدىنا قۇيىنداتىپ كەپ جەتكەنسىن عانا تەرى شۇمەكتەگەن تۋلاقتارىنىڭ تىزگىنىن ءبىر-اق تارتتى. ميتيا اربادان سەكىرىپ ءتۇستى، وسى كەزدە ۇيىقتاۋعا بارا جاتقان ءۇي يەسى ءتۇن ورتاسىندا زاۋلاتىپ كەلگەن كىم ەكەن دەپ باسپالداقتان قاراماقشى بولعان ەدى.
— تريفون بوريسىچ، سەنبىسىڭ؟
قوجايىن ەڭكەيىپ، ۇڭىلە ءبىر قارادى دا، باسپالداقتان جۇگىرىپ ءتۇسىپ، جادىگويسىگەن كۇيى مەيمانىنا ۇمتىلدى.
— كوكەتايىم-اۋ، دميتريي فەدوروۆيچپىسىڭ! ءسىزدى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن عوي؟
تريفون بوريسىچ، اسىرەسە وسىنداعى مۇجىقتاردى قان قاقساتقان، ءالى قۋاتى قايتپاعان، ورتا بويلى، دەمبەلتەك مۇجىق ەدى، الايدا، ونىڭ وزىنە پايدا تۇسەتىنىن سەزگەندە بىرتىق بەتتەۋ، سۇستى ءپىشىنى تەز قۇبىلىپ، كەنەت جارامساقتانا قالاتىن ادەتى دە بار-دى. ول ورىستارشا، قيسىق جاعا جەيدە مەن بۇرمە بەشپەنت كيىپ جۇرەتىن، اجەپتاۋىر اقشالى بولاتىن، ءبىراق بايىعان ۇستىنە بايىسام ەكەن دەگەن ارمانى كوكەيىن تەسىپ تۇراتىن. مۇجىقتاردىڭ جارتىسىنان كوبى ونىڭ قارماعىنا ءتۇسىپ، اينالا بورىشتى بوپ جۇرەتىن ەدى. ول پومەششيكتەردىڭ جەرىن جالعا جانە ءوز مەنشىگىنە دە ساتىپ الاتىن، ءبىراق بۇل جەرلەردى العان قارىزى ءۇشىن وڭدەپ بەرەتىن مۇجىقتار بەلشەسىنەن باتقان بورىشتارىنان ەش ۋاقىتتا شىعا المايتىن. ايەلى ەرتەدە ولگەن، ءتورت ەرەسەك قىزى بولاتىن: جەسىر قالعان ۇلكەن قىزى ەكى جاس بالاسىمەن — مۇنىڭ جيەندەرىمەن بىرگە ونىڭ قولىندا تۇرعانىمەن، كادىمگى جالداما كۇڭ ەسەبىندە جۇرەتىن. مۇجىقتان تۋسا دا، ەكىنشى قىزى اۋپىرىمدەپ حاتشىلىققا قول جەتكىزگەن ءبىر شەنەۋنىككە تۇرمىسقا شىققان-دى، وسىنداعى ءبىر بولمەنىڭ قابىرعاسىنداعى ءۇي ءىشىنىڭ وزگە كىشىگىرىم فوتوسۋرەتتەرىنىڭ اراسىنان پوگوندى مۋندير كيگەن سول شەنەۋنىكتىڭ سۋرەتىن دە كورۋگە بولاتىن ەدى. ال ەكى كەنجە قىزى ءدىني مەيرامداردا ءبىر جاققا قوناققا جينالسا، ۇستەرىنە بوكسە تۇسى تىرسيعان، ارتىنداعى قۇيرىعى ءبىر ارشىن، كوگىلجىم نەمەسە جاسىل ءتۇستى، ءساندى كويلەك كيەتىن، ءبىراق ەرتەڭىنە، كۇندەگى ادەتپەن ەرتە تۇرىپ، قولدارىنا ءبىر-بىر قايىڭ سىپىرعىش الىپ، بولمەلەردىڭ ەدەنىن سىپىرىپ، پاتەرگە تۇسكەندەردەن قالعان قوقىستى جيناپ، جۋىندىنى شىعارىپ توگەتىن. بىرنەشە مىڭدى جامباسقا باسىپ وتىرسا دا، تريفون بوريسىچ ىردۋ-دىردۋعا بەت
الدى شاشىلىپ-توگىلۋشى ەسەرلەردەن بىردەڭەنى جىرىمداپ قالۋعا قۇمار-دى، سول سەبەپتى گرۋشەنكانى وسىندا الىپ كەپ، سايرانداپ جاتقان دميتريي فەدوروۆيچتەن ءبىر تاۋلىكتە ءۇش ءجۇز بولماسا دا، ەكى جۇزدەن ارتىق اقشانى قىمقىرعانىنا ءالى ءبىر اي دا وتپەگەنىن ۇمىتپاعان ول مەيمانىن قۇراق ۇشىپ قارسى الىپ، ەلپىلدەپ قالدى؛ ميتيانىڭ ەسىكتىڭ الدىنا قالاي قۇيعىتىپ كەلگەنىنەن-اق ول وڭاي ولجانى سەزە قويعان-دى.
— كوكەتاي، دميتريي فەدوروۆيچ، قوش كەلدىڭىز، امان-ساۋمىسىز؟
— توقتاي تۇرشى، تريفون بوريسىچ، — دەدى ميتيا، — ەڭ الدىمەن ماعان مىنانى ايتشى، ول قايدا؟
— اگرافەنا الەكساندروۆنا ما؟ — ميتيانىڭ بەتىنە قادالا قاراعان قوجايىن ءبارىن بىردەن ۇققان ەدى، — ول ما... وسىندا عوي...
— جانىندا كىم بار؟
— جولاۋشى مەيماندار... بىرەۋى شەنەۋنىك، سوزىنە قاراعاندا پولياك بولار، ونى الىپ كەلۋگە ات جىبەرگەن دە سول؛ ال ەكىنشىسى ونىڭ جولداسى ما، الدە جاي جولسەرىك پە، ول اراسىن اڭعارمادىم؛ جاي كيىمدە...
— نە، ءىشىپ جاتىر ما؟ باي كىسىلەر مە ەكەن؟
— ءىشۋ قايدا! كادىمگى قيقىم-باقاي ەمەس پە، دميتريي فەدوروۆيچ.
— قيقىم-باقاي ما؟ ال وزگەلەرى شە؟
— اناۋ ەكى مىرزا شاھاردان... چەرنيادان قايتىپ كەلە جاتىپ توقتادى. بىرەۋى جاس جىگىت، ميۋسوۆ مىرزانىڭ تۋىسى بولۋعا ءتيىس، ەسىمىن ۇمىتىپ تۇرعانىم... ال ەكىنشىسىن ءسىز ءوزىڭىز دە بىلەسىز: پومەششيك ماكسيموۆ سىزدەردەگى موناستىرعا عيباداتقا بارىپ ەدى دەيدى، ول ميۋسوۆ مىرزانىڭ الگى تۋىسىمەن بىرگە جۇرسە كەرەك...
— وسىلار عانا ما؟
— وسىلار عانا.
— توقتا، تىڭداعىن، تريفون بوريسىچ، ەندى ماعان ەڭ باستىسىن ايت: ول نەعىپ وتىر، قالاي ءوزى؟
— باعانا كەلگەن ەدى، سولارمەن بىرگە وتىر.
— كوڭىلدى مە؟ كۇلە مە؟
— جوق، كۇلىپ وتىرعان جوق... ءتىپتى مۇلدە كوڭىلسىز سەكىلدى، الگى جاس جىگىتتىڭ شاشىن تاراعان بولدى.
— پولياك وفيسەردىڭ بە؟
— ول قايدان جاس بولسىن، سونسوڭ ول ءتىپتى وفيسەر دە ەمەس؛ جوق، مىرزا-ەكەسى، ونىڭ ەمەس، الگى ميۋسوۆتىڭ نەمەرە ءىنىسىنىڭ، الگى جاس جىگىتتىڭ... ەسىمىن ۇمىتا بەرىپ تۇرعانىمدى قاراشى.
— كالگانوۆ پا؟
— ءدال سونىڭ ءوزى.
— ماقۇل، نە ىستەۋدى ءوزىم بىلەم. كارتا ويناپ جاتقان جوق پا؟
— ويناعان، ءقازىر قويدى، سوسىن شاي ءىشتى، شەنەۋنىك شيە شارابىن العىزدى.
— توقتا، تريفون بوريسىچ، توقتاي تۇرشى، جارقىنىم، ءوزىم دە بىلەم عوي نە ىستەۋدى. ونان دا سەن ماعان ەڭ باستىسىن ايتشى: سىعاندار جوق پا؟
— سىعاندار ءىزىم-قايىم جوعالدى عوي، دميتريي فەدوروۆيچ، باستىقتار قۋىپ جىبەردى، ال سيمبالدا، سكريپكادا وينايتىن جايتتار تابىلادى، روجدەستۆەنسكوسعا، كىسى جىبەرىپ، شاقىرتىپ الۋعا بولادى. ءقازىر جەتىپ كەلەدى.
— وندا جىبەرىڭىز، دەرەۋ جىبەرىڭىز! — دەپ جارلىق ەتتى ميتيا.
— انا جولعىداي قىزداردى توسەگىنەن تۇرعىزا الاسىڭ با، اسىرەسە ماريا كەرەك ماعان، ستەپان دا مەن ارينا دا قاجەت. حورعا ەكى ءجۇز سوم بەرەم!
— مەن مۇنداي اقشاعا ساعان بۇكىل سەلونى جيناپ بەرەمىن، شەتىنەن تىرقيىپ ۇيىقتاپ جاتسا دا اياعىنان تىك تۇرعىزا الام. ءبىراق، كوكەتاي، دميتريي فەدوروۆيچ، مۇنداعى مۇجىقتار، نەمەسە اناۋ قىز-قىرقىن مۇنشاما ەركەلەتۋگە تاتي ما؟ ونداي پاسىقتار مەن دورەكىلەرگە سونشا اقشانى ىسىراپ قىپ كەرەگى نە؟ مۇجىقتىڭ سيگار نە تەڭى، ال سەن عوي ولارعا سيگار تارتقىزدىڭ. ول جەكسۇرىن كۇلىمسى ساسيدى ەمەس پە. ال قىز بىتكەننىڭ ءبيتى ءورىن جۇرەدى. ونداي اقشا تۇگىل، تۇك بەرمەسەڭ دە مەيلىڭ، ونان دا مەن ساعان ءوزىمنىڭ قىزدارىمدى وياتام ءقازىر، جاڭا عانا جاتىپ ەدى، الايدا، سيراعىنان سۇيرەپ تۇرعىزام دا، سەنىڭ الدىڭدا ولەڭ ايتقىزامىن. انا جولى سەن مۇجىقتارعا شامپان ىشكىزدىڭ عوي، سۇمدىق-اي!
تريفون بوريسىچتىڭ ميتياعا جانى اشىعانسۋى بەكەرشىلىك ەدى: وندا ونىڭ ءوزى بەس-التى شولمەك شامپاندى جاسىرىپ قالىپ، ۇستەل استىنان تاۋىپ العان ءجۇز سومدىقتى دا بارماعىنا باسقان. قايتارىپ بەرمەگەن.
— تريفون بوريسىچ، ول جولى مەن ءبىرسىپىرا اقشانىڭ كوزىنە سۋ قۇيدىم عوي دەيمىن. ەسىڭدە مە؟
— جارقىنىم-اۋ، نەگە ەسىمدە بولماسىن، وندا دا اقشانى سۋشا شاشقانسىڭ، ءۇش مىڭداي اقشانى ءراسۋا ەتكەن بولارسىڭ.
— بۇل جولى دا سونداي اقشامەن كەلدىم، مىنە كوردىڭ بە؟
ميتيا ءبىر بۋدا اقشانى قالتاسىنان شىعارىپ، قوجايىننىڭ تۇمسىعىنا تاقادى.
— ەندى ماعان قۇلاق سال دا، ايتقانىمدى ۇعىپ ال: ءبىر ساعاتتان كەيىن اراق-شاراپ، جەڭىل تاماق، سامسا مەن كامپيت كەلىپ جەتەدى — ءبارىن تۋرا جوعارىعا شىعارارسىڭ. اندرەي الا كەلگەن مىنا جاشىكتى ءقازىر سوندا اپارىپ اشقىزىپ، شامپاندى قۇيا باستاڭدار... ەڭ باستىسى — قىزدار كەرەك، قىزدار، ماريانى قالاي دا العىزاتىن بول.
سودان كەيىن ميتيا ارباعا بۇرىلىپ، وتىرعىشتىڭ استىنان تاپانشالاردى سالعان قوبديشانى الدى.
— اندرەي، اقىڭدى المايمىسىڭ! ءما ساعان ترويكاڭ ءۇشىن ون بەس سوم، ال مىناۋ ەلۋ سوم ىشۋىڭە... ءتىلىمدى العانىڭ ءۇشىن، مەنى سىيلاعانىڭ ءۇشىن... كارامازوۆ مىرزانى ۇمىتپاسسىڭ!
— قۇداي ساقتاسىن، مىرزا... شايلىق بەس سوم بەرسەڭىز بولدى، ودان ارتىق المايمىن. تريفون بوريسىچ كۋا. شاتپاقتاپ كەتسەم كەشىرە كورىڭىز...
— نەدەن قورقاسىڭ، — ميتيا ونى باستان-اياق كوزىمەن ءبىر شولدى، — وندا مەيلىڭ، قۇراماي قاباتىن ءوزىن! — دەدى ول كەيىگەن ۇنمەن بەس سومدى وعان لاقتىرىپ جاتىپ. — ال ەندى، تريفون بوريسىچ، مەنى اقىرىن عانا ۇيگە كىرگىز، اۋەلى ولارعا كوزىمنىڭ قيىعىن سالايىن، ءبىراق، ولار مەنى كورمەيتىن بولسىن. ولار قايدا وتىر، كوگىلدىر بولمەدە مە؟
تريفون بوريسىچ ميتياعا سەسكەنە قارادى، ءبىراق ءوتىنىشىن دەرەۋ ورىندادى: ونى ابايلاپ سەنەككە ەرتىپ كىردى، سوسىن ءوزى مەيماندار وتىرعان بولمەگە قاراما-قارسى ءبىرىنشى ۇلكەن بولمەگە بارىپ، شىراعداندى الىپ شىقتى. بۇدان كەيىن ميتيانى اقىرىن ەرتىپ كەتىپ، بولمەنىڭ قاراڭعى بۇرىشىنا تۇرعىزدى، وسى ارادان ول ءوزى كوزگە تۇسپەي، انا بولمەدە اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ادامداردى ەركىن كورە الاتىن ەدى. الايدا، ميتيا ۇزاق قاراپ تۇرعان جوق جانە قاراپ تۇرا المايتىن دا ەدى: گرۋشەنكاعا كوزى تۇسكەندە-اق ونىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ، كوزى قاراۋىتىپ كەتتى. ول ۇستەلدىڭ بۇيىرىندەپ كرەسلودا وتىر ەكەن، جانىنداعى ديۆاندا سۇيكىمدى، ۋىزداي بوزبالا كالگانوۆ وتىر؛ گرۋشەنكا ونىڭ قولىنان ۇستاپ جىميىپ قانا كۇلەدى، ال كالگانوۆ گرۋشەنكانىڭ قارسىسىندا وتىرعان ماكسيموۆقا، بەينە
وكىنگەندەي ۇنمەن، بىردەڭە دەپ جاتىر، ماكسيموۆ الدە نەگە ساقىلداپ كۇلەدى. ديۆانداعى انا بىرەۋ كىم ەكەن، وعان تاقاۋ، قابىرعاعا تامان قويىلعان ورىندىقتا بەيتانىس تاعى بىرەۋ وتىر. ديۆاندا كاليان تارتىپ شالجيىپ وتىرعان كىسىنى كورگەندە، ميتيا ءبىر ساتكە ول كىسى جۋان، جالپاق بەت، تاپال بولۋعا ءتيىس جانە بىردەڭەگە اشۋلى ما قالاي دەپ ويلاپ قالدى. ال ونىڭ جولداسى، ەكىنشى بەيتانىس، ميتياعا تىم سورايعان بيىك سەكىلدى كورىندى؛ ول باسقا ەشتەڭەنى باعدارلاي العان جوق. كەنەت تىنىسى تارىلىپ كەتتى. ءبىر مينۋت تا قاراپ تۇرا الماعان سوڭ، ميتيا قوبديشانى كومودتىڭ ۇستىنە قويا سالدى دا، ارقاسى مۇزداپ، دەمىن ىشىنە تارتقان كۇيى، كوگىلدىر بولمەدە اڭگىمەلەسىپ وتىرعانداردىڭ ۇستىنە تۋرا كىرىپ باردى.
— اي! — ونى ءبىرىنشى بوپ بايقاعان گرۋشەنكا باقىرىپ جىبەرگەن ەدى.
Vll
ءباز باياعى، قاز قالپى
ميتيا ارشىنداي ادىمداپ، تەز ۇستەلگە جاقىندادى.
— مىرزالار، — دەدى داۋسى شىققان ول ءسوز سايىن تۇتىعا بەرىپ، — مەن عوي، مەن جاي انشەيىن! قورىقپاڭدار، — دەدى ول سودان سوڭ، — جاي انشەيىن، كەلگەنىم عوي؛ وسى كەزدە كرەسلودا وتىرعان گرۋشەنكا كالگانوۆقا قاراي ەڭكەيىپ اۋىتقىپ قاپ، ونىڭ قولىنان ۇستاي قالعان ەدى، ميتيا ەندى سولاي قاراي بۇرىلىپ قارادى. — مەن... مەن دە جولاۋشىلاپ ءجۇرمىن. وسىندا قونباقشى ەدىم. مىرزالار، جولاۋشى ادامعا... ءبىر ءتۇندى سىزدەرمەن بىرگە وتكىزۋگە بولاتىن شىعار؟ ءبىر ءتۇن عانا، سوڭعى رەت، وسى بولمەدە؟
ميتيا ءسوزىن ديۆاندا ترۋبكا تارتىپ وتىرعان تىعىرشىقتاي سەمىزگە قاراپ اياقتاعان ەدى. ول ترۋبكاسىن اۋزىنان ماڭعازسىنا الىپ، زىلدەنە بىلاي دەدى:
— پانە، ءبىز وسىندا بولاتىن شىعارمىز. مۇندا باسقا دا بولمە بار ەمەس پە؟
— ءسىز ەكەنسىز عوي، دميتريي فەدوروۆيچ، نەعىپ تۇرسىز؟ وتىرىڭىز بىزبەن بىرگە، سالەمەتسىز بە!
— امان-ساۋمىسىڭ، قىمباتتىم... ارداقتىم! مەن سىزگە امسە قۇرمەتپەن قارايمىن عوي، — قۋانىپ كەتكەن ميتيا وعان ۇستەلدەن اسىرا جالما-جان قولىن سوزدى.
— اي، قاتتى قىسىپ جىبەردىڭىز عوي! ساۋساقتارىم ۋاتىلا جازدادى، — دەپ كۇلدى كالگانوۆ.
— ونىڭ ءدايىم سويتەتىنى بار، امانداسقاندا ساۋساعىڭدى — سىعىمداپ بىتەدى! — دەپ كوڭىلدەنە ءتىل قاتتى ءالى دە بولسا قىمسىنا كۇلىمسىرەگەن گرۋشەنكا: ول ميتيانىڭ تەنتەكتىك جاسامايتىندىعىن بەت الپەتىنەن كەنەت سەزگەندەي، وعان تىم سۇقتانا جانە ءالى دە ىشتەي مازاسىزدانىپ قاراعان ەدى. ميتيانىڭ جۇزىنەن ونى قاتتى تاڭىرقاتقان بىردەڭە بايقالعان، سوسىن ول بەيۋاقتا بۇلاي كىرىپ كەلىپ، بۇلاي سويلەسەدى دەپ استە كۇتپەگەن.
— سالەمەتسىز بە-ە-ە، — دەپ جىلماڭدادى سول جاقتان پومەششيك ماكسيموۆ تا. ميتيا ونىمەن دە امانداستى.
— سالەمەتسىز بە، ءسىز دە وسىندا ەكەنسىز عوي، بۇل ۇيدەن ءسىزدى دە كەزدەستىرگەنىمە قانداي قۋانىشتىمىن! مىرزالار، مىرزالار، مەن... — وسىنداعىلاردىڭ ىشىندەگى دوكەيى سول دەپ ويلاپ قالدى ما قالاي، ميتيا تاعى دا ترۋبكا تارتقان پانعا قاراپ سويلەدى. — مەن قانات بايلاپ كەلدىم... اقىرعى كۇنىم مەن اقتىق ساعاتىمدى وسى بولمەدە وتكىزگىم كەلدى، بۇل بولمەدە... مەن دە... سۇيىكتى پاديشاممەن ويناپ-كۇلگەم!.. عاپۋ ەتىڭىز، پانە! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ول شامىرقانىپ، — مەن مۇندا قانات بايلاپ جەتتىم، بەرگەن انتىن بار... و، قورىقپاڭدار، بۇل مەنىڭ سوڭعى ءتۇنىم! تاتۋلىق ءۇشىن ىشەتىن بولايىق، پانە! ءقازىر شاراپ اكەلەدى... قالتام دا بوس ەمەس. نەگە بۇيتكەنىن كىم ءبىلسىن، ول كەنەت قالتاسىنداعى ءبىر بۋدا اقشاسىن الىپ شىقتى. — مارحابات، پانە! ماعان مۋزىكا ويناپ، داڭعىرلاپ، دۋىلداپ جاتقانى قاجەت، وتكەن جولعىنىڭ ءبارى... الايدا، كادىمگى قۇرت بار عوي، سول تۇككە تۇرعىسىز قۇرت جورعالاپ وتەدى دە، اقىرى جوق بولادى! قۋانىشتى كۇپىمدى تاعى ءبىر ەسكە تۇسىرەيىنشى سوڭعى تۇنىمدە!..
ول بۋلىعىڭقىراپ قالعان-دى؛ ونىڭ ايتپاعى كوپ، وتە كوپ ەدى، ءبىراق اۋزىنان تاڭعالارلىق لەپتەۋدەن وزگە ەشتەڭە شىقپادى. بىرەسە ميتياعا، ونىڭ قولىنداعى ءبىر بۋدا اقشاعا، بىرەسە گرۋشەنكاعا تەسىرەيە قاراعان پاندا ەس جوق.
— ەگەر مەنىڭ كرۋليەۆام رۇقسات ەتسە... — دەدى پان.
— كرۋليەۆاڭ نە، كوروليەۆا دەگەنىڭ بە؟ — گرۋشەنكا ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — ءسىز سويلەگەندە مەنىڭ كۇلكىم كەلەدى. وتىرساڭشى، ميتيا، سەن ءوزى نە دەپ كەتتىڭ؟ تىلەۋىڭدى بەرسىن، ۇرەيىمدى الماشى. قورقىتپايسىڭ عوي، قورقىتپايسىڭ با؟ ۇرەيىمدى قاشىرماساڭ، ساعان قۋانىشتىمىن...
— مەن بە، مەن قورقىتام با؟ — ميتيا قولىن جوعارى سەرمەپ، ايقايلاپ جىبەردى. — و، كىدىرمەي وتە بەرىڭدەر، كەتە بەرىڭدەر، كولدەنەڭ تۇرمايمىن!.. — سونسوڭ، ول وتىرا كەتىپ، ورىندىقتىڭ ارقالىعىنان قۇشاقتاپ الىپ، بەينە گرۋشەنكامەن كورىسكەندەي، تەرىس قاراپ جىلاپ جىبەردى، ونى بۇيتەر دەپ ەشكىم ويلاماعان ەدى، بۇل ءتىپتى ونىڭ ءوزىنىڭ دە قاپەرىنە كىرمەگەن شىعار.
— مۇنىڭ نە، نە بوپ قالدى، سەن وسىنداي ما ەدىڭ! — دەدى گرۋشەنكا كىنالاعان ۇنمەن. — ماعان كەلىپ جۇرگەندە ءوسىتۋشى ەدى، — ويدا جوقتا بىردەڭە دەيدى، ال مەن بولسام تۇككە تۇسىنبەيمىن. بىردە ءدال وسىلاي جىلاعانى بار، مىناۋ ەكىنشى رەت جىلاۋى — ۇيات-اي! سەن نەگە جىلايسىڭ؟ تىم بولماسا، جىلاۋعا تۇراتىن بىردەڭە بولسا عوي؟ — دەدى ول جۇمباقتاي جانە ءبىر ءتۇرلى رەنىشپەن كەكەتىڭكىرەي سويلەپ.
— مەن... مەن جىلاعام جوق . . . سالەمەتسىڭدەر مە! — ميتيا وتىرعان كۇيى جالت بۇرىلىپ كۇلىپ جىبەردى. ءبىراق، ادەتتەگىسىنشە تىرق-تىرق كۇلگەن جوق، دىمىن شىعارماي، كۇيگەلەكتەپ، كەڭكىلدەپ قانا كۇلدى.
— مىنە، قايتادان... كانە كوڭىلدەنسەڭشى، جادىراساڭشى! — دەپ جالىندى گرۋشەنكا. — سەنىڭ كەلگەنىڭە قۋانىپ قالدىم، وتە قۋانىشتىمىن، ميتيا، وتە قۋانىشتىمىن، ەستيمىسىڭ. مەنىڭ تىلەگىم — ول وسىندا بىزبەن بىرگە بولسىن، — دەدى وتىرعانداردىڭ بارىنە قاراپ وكتەم سويلەگەن گرۋشەنكا، ايتسە دە، ونىڭ بۇل سوزدەرى ديۆاندا وتىرعان مىرزاعا ارنالعانى سەزىلىپ تۇردى. — مەنىڭ تىلەگىم بۇل! ءبىلىپ قويىڭدار، ەگەر ول كەتسە، مەن دە كەتەمىن! — دەدى كەنەت جانارى وتتاي جايناعان ول بۇدان كەيىن.
— پاديشامنىڭ ايتقانى — زاڭ! — دەدى پان گرۋشەنكانىڭ قولىنان نازدانا سۇيگەننەن كەيىن. — پاننىڭ بىزبەن بىرگە بولۋىن وتىنەمىن! — دەپ ول سىپايىگەرشىلىكپەن ميتياعا قارادى. ميتيا تاعى دا شۇبىرتا جونەلەيىنشى دەپ تۇرەگەلىپ ەدى، ءبىراق باسقاشا بولىپ شىقتى.
— شاراپ ىشەيىك، پانس! — ول سويلەۋدىڭ ورنىنا، وسىلاي دەدى دە قويدى. بارلىعى كۇلىپ جىبەردى.
— توبا! — مەن ول تاعى دا بىردەڭە ايتپاقشى ما دەپ ويلاسام، — دەدى گرۋشەنكا ەلەڭدەپ. — ەستيمىسىڭ، ميتيا، — ول نىعارلاپ سويلەگەن ەدى، — ەندى اتىپ تۇرەگەلۋىڭدى قوي، ال شامپان الا كەلگەنىڭ جاقسى بولعان. مەن شامپان ىشەمىن، شيە شارابىنان جۇرەگىم اينيدى. بارىنەن دە ءوزىڭنىڭ كەلگەنىڭ جاقسى بولدى، ايتپەسە كوڭىلسىز ەدى... سەن، نەمەنە، تاعى دا دۋمانداتۋعا كەلدىڭ بە؟ اقشاڭدى قالتاڭا سالساڭشى! مۇنشاما اقشانى قايدان الدىڭ؟ بارلىعى، اسىرەسە پاندار، مۇنىڭ ءبىر بۋدا اقشانى قالاي ۋىستاپ ۇستاعانىنا تەسىرەيە قالعانىن بايقاعان سوڭ، ميتيا قولىنداعى اقشاسىن جالما-جاق ىڭعايسىزدانا قالتاسىنا سالدى. ول قىزارىپ كەتكەن ەدى. ءدال وسى مينۋتتا قوجايىن پودنوسپسن اۋزى اشىلعان ءبىر شولمەك شامپان مەن ستاقان اكەلگەن. ميتيا شولمەكتى العانمەن، قايتەرىن بىلمەي، ساسقالاقتاپ تۇرىپ قالدى. سونان سوڭ، كالگانوۆ ونىڭ قولىنداعى شولمەكتى الىپ، شاراپتى ستاقاندارعا قۇيا باستادى.
— تاعى ءبىر شولمەگىن اكەلىڭىز! —دەپ داۋىستادى ميتيا قوجايىنعا، سونسوڭ، ول ىلكىدە تاتۋلىق ءۇشىن ىشەيىك دەپ قالاي لەپىرگەنىن ۇمىتىپ، پانمەن ستاكان دا سوعىستىرماستان، ەشكىمدى كۇتپەي، جالعىز ءوزى ءىشىپ قويدى. ونىڭ بەت-جۇزى كەنەت قۇبىلىپ سالا بەرگەن ەدى. ول ۇيگە كىرگەندەگى ماساتتى، شەرلى پىشىنمەن سابيلىك رەڭگە اۋىسقان. تابان استىندا ءجۇنى جىعىلىپ، تومەنشىكتەپ قالعانداي. يەسىنىڭ ەركەلەتىپ، قايتا كىرگىزگەنىنە ءماز كىنالى كۇشىكشە، قايتا-قايتا قيپاقتاي كۇلىپ، بارىنە جاسقانشاقتاپ، جىلى ۇشىراپ قارايدى. ول ءبارىن ۇمىتىپ، وتىرعاندارعا بالاشا كۇلىمسىرەپ، سۇيسىنە كوز جۇگىرتتى. گرۋشەنكاعا قاراعاندا ءتىپتى ەزۋىن ءبىر جيمادى، ورىندىعىن جىلجىتىپ، ونىڭ كرەسلوسىنا تاقاپ تا قويدى. ءالى ونشا پايىمداپ ۇلگەرمەسە دە، پاندارعا دا ازداپ كوز سالعان. ديۆاندا وتىرعان پان ونى ءوزىنىڭ كەسكىن-كەلبەتىمەن، پولياك اكسەنتىمەن، ەڭ باستىسى — اۋزىنداعى ترۋبكاسىمەن تاڭىرقاتقان. "ونىڭ ترۋبكا تارتقانىندا نە تۇر، مەيلى، تارتسا تارتا بەرسىن"،— دەگەن دە قويعان ىشىنەن. قىرىقتارداعى قىرقىلجىڭ پاننىڭ سالپيىڭكىراعان بەتى، پۇشتيعان مۇرنى، ۇستىڭگى ەرىننەن ەكى جاققا تارتىلعان سىزىقتاي جىپ-جىڭىشكە، بويالعان، ەرسى مۇرتى ميتيادا ازىرشە ەشقانداي ساۋال تۋعىزباعان. ءتىپتى پامنىڭ سىبىردە جاساتىپ العان، ەكى سامايلىعى ءبىر ءتۇرلى رابايسىز العا قاراي تارالعان ەسكى پاريكسىماعى دا ميتيانى تاڭىرقاتا قويماعان-دى. "دەمەك، پاريك كيسە، كەرەك بولعانى عوي"، — دەپ ول دەل-سال قاراپ وتىرا بەرگەن. ال قابىرعاعا تامان، ديۆاندا وتىرعان پاننان گورى جاستاۋ پان ميتيانى تەك سورايعان بيىك بويىمەن عانا تاڭعالدىرعان، وزگەلەرگە دورەكى كوزبەن، مۇرىن شۇيىرە قاراپ، ورتاق اڭگىمەگە تىجىرىنا، ءۇنسىز قۇلاق سالعان ۇزىن تۇرا اناۋ تاپالمەن مۇلدە ۇيلەسپەيتىندەي. "تۇرەگەلگەنىندە سىرىقتاي بوپ سورايىپ تۇراتىن شىعار"، — دەپ ويلاعان ميتيا. ال ۇزىن تۇرا، تەگى، ديۆاندا وتىرعان تاپالدىڭ دوسى ءارى شاش باۋىن كوتەرۋشى، بىلايشا ايتقاندا، "ونىڭ ساقشىسى" بولۋعا ءتيىس، ترۋبكالى تاپەلتەك، ارينە، ۇزىن تۇراعا وزىنشە قوجاڭدايتىن شىعار دەپ تە ويلاعان. ءبىراق، مۇنىڭ ءبارى ميتياعا وتە جاقسى ءارى داۋسىز نارسەدەي كورىنگەن. كىشكەنتاي كۇشىكتىڭ قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ ەركەلەۋى باسىلىپ قالعانداي. گرۋشەنكانىڭ كوكەيىندە نە بارىن، ونىڭ اۋزىنان شىققان بىرەر سويلەمنىڭ جۇمباق اۋەنىن ول ءالى مۇلدە تۇسىنبەگەن؛ ونىڭ جان-جۇرەگى ەلجىرەگى ۇققانى — گرۋشەنكانىڭ وعان نازدانعانى، مۇنى "كەشىرىپ"، ونى ءوزىنىڭ قاسىنا وتىرعىزعانى عانا. گرۋشەنكانىڭ ستاقانداعى شاراپتان ىشكەنىن كورگەندە، ونىڭ توبەسى كوككە جەتكەن. الايدا، جينالعان توپتىڭ كەنەت تىم-تىرىس بولا قالعاندىعىنا اڭىرعان ول بارىنە اينالا
كوز جۇگىرتە باستاعان، ونىڭ تەسىرەيە قاراعان كوزدەرى: "الايدا، ءبىز نەگە بۇلاي ءۇنسىز وتىرمىز، مىرزالار، بىردەڭەنى باستامايسىڭدار ما؟" — دەگەندەي ەدى.
— مىنانىڭ وتىرىكتى سۋداي ساپىرعانىنا ءبىز ءبىراز كۇلىپ العان ەدىك، — دەپ ءتىل قاتتى كالگانوۆ، ونىڭ ويىن تاپ باسقانداي، ماكسيموۆتى كورسەتىپ.
ميتيا اۋەلى كالگانوۆقا، سوسىن ىلە-شالا ماكسيموۆقا تەسىرەيە قالدى.
— وتىرىك سوقتى دەيمىسىڭ؟ — دەدى ول بىردەڭەگە قۋانىپ كەتكەندەي تىرق-تىرق كۇلىپ. — حا-حا!
— ءيا، ناناسىڭ با، ول ءبىزدىڭ كۇللى اتتى اسكەرىمىز جيىرماسىنشى جىلداردا پولياك قىزدارىنا ۇيلەنىپتى-مىس دەيدى، ءبىراق ونىڭ مۇنىسى ناعىز ساندىراق قوي، سولاي ەمەس پە؟
— پولياك قىزدارىنا ما؟ — دەپ تاعى دا تاق ەتتى ميتيا، بۇل جولى ونان بەتەر ءسۇيسىنىپ.
ميتيانىڭ گرۋشەنكاعا قالاي قارايتىنىن كالگانوۆ جاقسى تۇسىنەتىن، پان جايىندا دا بىردەڭەنى سەزەتىن، الايدا، ول مۇنىڭ بارىنە ونشا ءمان بەرمەگەن، مۇمكىن، ءتىپتى مۇلدە ءمان بەرمەگەن دە شىعار، ول بۇدان گورى ماكسيموۆ جونىندە كوبىرەك ويلاعان. كالگانوۆ مۇندا ماكسيموۆقا ەرىپ الدەقالاي كەلە قالعان جانە دە بۇل قونالقا ۇيدەن پانداردى دا ومىرىندە ءبىرىنشى رەت كەزدەستىرگەن بولاتىن. ال گرۋشەنكانى بۇرىننان بىلەتىن، بىرەۋگە ەرىپ ونىڭ ۇيىنە دە بارعانى بار؛ وندا گرۋشەنكا وعان ۇناماعان. الايدا، ول مۇندا وعان تىم نازدانا كوز تاستاپ وتىرعان؛ ميتيا كەلگەنگە دەيىن ءتىپتى ونى ەركەلەتكەن دە، ءبىراق بۇل ونشا ەلىگە قويماعان. كالگانوۆ جاسى جيىرمادان اسپاعان، ءساندى كيىنگەن، وتە سۇيكىمدى اققۇبا ءجۇزدى، عاجاپ قويۋ اقسارى شاشتى جاس جىگىت ەدى. ءبىراق، نەلىكتەن بۇيتەتىنىن ءوزى دە سەزبەي، كەيدە ءسابي بالاشا اڭعال سويلەپ، اڭعال قارايتىن ادەتى بار، ۋىزداي جاس بولسا دا، سونداي پاراساتتى، كەيدە ءتىپتى سونداي تەرەڭ ويلى عاجاپ اشىق-كوك كوزدەرى ونىڭ اققۇبا جۇزىنە جاراسىپ تۇراتىن. جالپى العاندا، ءھاماندا مەيىرىمدى كورىنگەنمەن، ەرەكشە مىنەزدى، ءتىپتى قىڭىر دا بولاتىن. كەيدە ونىڭ بەت-جۇزىنەن ءمىز باقپاي، قاسارىسۋدىڭ تابىنداي بىردەڭە سەزىلەتىن: كوز الماستان تىڭداپ وتىرعانىندا ىشتەي ءوزىنىڭ ءبىر قيالىنا بەرىلگەندەي كورىنەتىن. بىرەسە سۇلەسوقتانىپ، جالقاۋلىعى ۇستاسا، بىرەسە ءتىپتى، ءسىرا، بولماشى سەبەپتەن دە كەنەت مازاسىزدانا باستايتىن.
— تۇسىنەسىز بە، مەن ونى ءتورت كۇننەن بەرى قاسىما ەرتىپ ءجۇرمىن، — دەدى داۋسىن سوزىڭقىراي، باياۋ سويلەگەن ول اڭگىمەسىن ودان ارى ساباقتاپ؛ الايدا، ونىڭ ءۇنى ابدەن تابيعي شىققان، ەشقانداي اسەمپازدىق سەزىلمەگەن. — ەسىڭىزدە مە، انا جولى ءسىزدىڭ ءىنىڭىز ونى اربادان يتەرىپ قاپ توڭقالاڭ اسىرىپ ەدى عوي، ول سودان بەرى مەنىڭ جانىمدا. وندا بۇل نەعىلعان جان ەكەن دەپ تانعالىپ، ونى دەريەۆنياعا ەرتە كەلىپ ەدىم، ەندى مىنە وتىرىكتى سۋداي ساپىرىپ وتىرعانى مىناۋ، ءتىپتى ەرتىپ جۇرۋگە ۇيالاسىڭ. مەن ونى قايتا الىپ كەتىپ بارامىن...
— پان پولياك قىزدارىن كورمەگەن جانە كورۋى دە مۇمكىن ەمەس، — دەدى ترۋبكا تارتقان پان ماكسيموۆقا قاراپ. ول ورىسشا ءتاپ-تاۋىر سويلەيدى ەكەن، قالاي دەگەنمەن، ونىڭ ءوزى ويلاعاننان الدەقايدا جاقسى سويلەيتىن بولىپ شىقتى. ورىس سوزدەرىن پولياك اۋەنىنە سالىپ بۇزادى ەكەن.
— سول پولياك قىزدارىنىڭ بىرىنە ۇيلەنگەن كىسى مىنا مەن بولسام قايتەسىڭدەر، — دەپ كۇلە جاۋاپ قاتتى ماكسيموۆ.
— قالاي، ءسىز اتتى اسكەردە قىزمەت ەتىپ پە ەدىڭىز؟ ءسىزدىڭ ءسوز قىلعانىڭىز بار. ءسىزدىڭ اتتى اسكەر بولعانىڭىز با؟ — دەپ كيلىگە كەتتى كالگانوۆ.
— ءيا، ارينە، ول اتتى اسكەر مە ەدى؟ حا-حا! — دەپ كۇلدى اڭ-تاڭ ميتيا؛ ول ءارقايسىسىن قۇنىعا تىڭداپ، تاعى بىرەۋى سوزگە ارالاسسا — ودان نە كۇتكەنىن قۇداي ءبىلسىن — اۋزىن اشىپ قاراپ وتىرعان-دى.
— جوع-ا، بىلەسىز بە، — دەپ ماكسيموۆ وعان بۇرىلدى، — مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، الگى پانەنكانىڭ... ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي بيكەشتىڭ ءبىزدىڭ ۇلانمەن مازۋركانى عاجاپ بيلەيتىندىگى... مازۋركانى بيلەگەننەن كەيىن ول جىگىتتىڭ تىزەسىنە بالا مىسىقشا سەكىرىپ مىنە قويادى... بەتى اپپاق جۇمىرتقاداي... ال پان-اكەسى مەن پاني-اناسى ءبارىن كورىپ وتىرسا دا ۇندەمەيدى... بايقاماعانسيدى... ءسويتىپ ۇلان ەرتەڭىنە بارىپ، قىزعا قۇدا تۇسەدى... قانداي وپ-وڭاي... قۇدا تۇسەدى، حي-حي! — ماكسيموۆ ءسوزىن قيقىلداعان كۇلكىمەن اياقتادى.
— پان-لايداك! — ورىندىقتا وتىرعان ۇزىن تۇرا پان كۇڭك ەتتى دە، ءبىر اياعىنىڭ ۇستىنە ەكىنشى اياعىن قايتادان اۋىستىرىپ قويدى. پاننىڭ مايلانعان لاپارداي ەتىگىنىڭ بالشىق جۇققان قالىڭ تابانى ميتيانىڭ كوزىنە شالىنا كەتتى. جالپى ەكى پاننىڭ دا ۇستەرىندەگى كيىمدەرى كىر-كىر بولاتىن.
— ەندى لايداك دەي باستادى ما! ول نەگە بالاعاتتايدى؟ — دەپ قاتۋلاندى گرۋشەنكا.
— پاني اگريپپينا، پولياك ولكەسىندە پاننىڭ كوزىنە اسىل تەكتى ارۋلار تۇسە قويدى دەيمىسىڭ، ونىڭ كورگەنى كۇڭدىكتە جۇرگەندەر شىعار، — دەپ قاعىتتى ترۋبكالى پان.
— وعان نەسىنە ۋايىمداي قالدىڭ، — دەپ تويتارىپ تاستادى ورىندىقتا وتىرعان پان ۇناتپاعان پىشىنمەن.
— بۇل نە قىلعانىڭىز! ونى اۋىزدان نەگە قاعا بەرەسىز! ايتا بەرسىن، بوگەت بوپ نە كەرەك! قايتا كوڭىلدى بولادى! —دەپ كىرجىڭدەدى گرۋشەنكا.
— مەن بوگەت جاساپ وتىرعام جوق، پاني، — دەدى پاريك كيگەن پان ماردىمسىعان ۇنمەن گرۋشەنكاعا كوز توقتاتا قاراپ؛ سودان كەيىن كەكىرەيىپ ءۇنسىز قالعان كۇيى تاعى دا ترۋبكاسىن سورا باستادى.
— جوق، جوق، بۇل جولى پان شىنىن ايتتى، — دەپ كالگانوۆ، عاجايىپ بىردەڭە ءسوز بوپ جاتقانداي، تاعى دا قىزبالاندى. — ول ەشقاشان دا پولشادا بولعان ەمەس، ەندەشە ول ءوزى كورمەگەن ەل جايىندا نە دەي الادى؟ ءسىز پولشادا ۇيلەنگەن جوقسىز عوي، سولاي ەمەس پە؟
— جوق. سمولەنسك گۋبەرنياسىندا ۇيلەنگەنمىن. ونى، ياكي مەنىڭ بولاشاق زايىبىمدى ءبىر ۇلان پولشادان الىپ كەلگەن ەكەن، پاني-اناسىمەن، تانتاسىمەن4 جانە ەرەسەك ۇلى بار تاعى ءبىر جاقىن اپكەسىمەن بىرگە سوناۋ پولشانىڭ وزىنەن الىپ كەلىپتى، سونان سوڭ... ول ماعان بۇيىردى. اۋەلى وعان ۇلاننىڭ ءوز ۇيلەنبەكشى بولعان ەدى، ءبىراق ۇيلەنبەدى، قىز اقساق ەكەن...
— سونىمەن، اقساق قىزعا ۇيلەنگەن ەكەنسىز عوي؟ — دەدى كالگانوۆ تاڭىرقاپ.
— ءيا، اقساق قىزعا باسىم بايلانعان بولاتىن. ەكەۋى مەنى الداپ سوعىپتى. قايدام، مەن ونى ادەيى سەكىرە باساتىن شىعار دەسەم... بيشارانىڭ ءسىلتي باسقانىن قۋانىشتان سەكىرگەنگە بالاپپىن عوي...
— سىزگە تيەتىن بولعانىنا قۋانعان عوي؟ — دەدى بالاشا داڭعىرلاعان كالگانوۆ.
— ارينە، قۋانىشتان. ءبىراق، شىندىعىندا، مۇلدە باسقا سەبەپتەن بولىپ شىقتى عوي. سوڭىنان، شىركەۋدە نەكەمىز قيىلعاننان كەيىن، سول كۇنى كەشكە ول ءوزىنىڭ كەمتارلىعىن مويىنداپ، قاتتى قاپالانىپ مەنەن كەشىرىم سۇرادى: بالا كەزىمدە شالشىقتان سەكىرىپ وتكەنىمدە اياعىمدى مەرتىكتىرىپ العان ەدىم دەدى، حي-حي! كالگانوۆ بالاشا ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلىپ، ديۆانعا سۇلاپ جاتىپ الدى. گرۋشەنكا دا كۇلىپ جىبەردى. ال ميتيانىڭ ماسايراعانىندا ءتىپتى شەك جوق-تى.
— بىلەسىز بە، بىلەسىز بە، ول اعىنان جارىلدى، ءسوزىنىڭ ەشبىر قوسپاسى جوق! — دەپ ەلپىلدەدى كالگانوۆ ميتياعا قاراپ. — سوسىن، بىلەسىز بە، ول ەكى رەت توسەك جاڭعىرتقان، بۇل ايتقانى — ءبىرىنشى ايەلى، ال ەكىنشىسى، بىلەسىز بە، ودان قاشىپ كەتكەن، ول وسى كۇنگە دەيىن ءتىرى، ءسىز مۇنى ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟
— راس پا؟ — دەپ تاڭ-تاماشا بولعان ميتيا ماكسيموۆقا جالت بۇرىلدى.
— ءيا، قاشىپ كەتكەنى راس، وندايدى دا باستان كەشكەنبىز، — دەپ سىپايى راستادى ماكسيموۆ. — ءبىر مۋسەنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ ءتايت دەگەن. بارىنەن دە ماڭدايعا بىتكەن جالعىز دەريەۆنيامدى الدىن الا ءوزىنىڭ اتىنا جازدىرعانى باتتى عوي ونىڭ. سەن، دەيدى، ءبىلىمدى ادامسىڭ، ءبىر ءۇزىم نانىڭدى تاۋىپ جەرسىڭ، دەيدى. مەنى ءسويتىپ مۇزعا وتىرعىزدى عوي. ءبىر قادىرمەندى ارحيەرەيدىڭ ماعان: العاشقى ايەلىڭ اقساق ەدى، ەكىنشىسى جەل اياق بوپ شىقتى عوي دەگەنى بار. حي-حي!
— تىڭداڭدارشى، تىڭداڭدارشى! — دەپ وزەۋرەدى كالگانوۆ، — ەگەر ول وتىرىك ايتسا — ال ول ءجيى وتىرىك سوعادى — جۇرتتى ءبىر راقاتتاندىرۋ ءۇشىن عانا بوسەدى: بۇل ارامزالىق بولا قويماس، سولاي ەمەس پە؟ بىلەسىزدەر مە، مەن ونى كەيدە ءتىپتى جاقسى كورەم. ول ناعىز ارامزانىڭ ءوزى، ءبىراق، ول جاراتىلىسىنان وسىلاي، ەشبىر قوسپاسى جوق، سولاي عوي! سىزدەر قالاي ويلايسىزدار؟ كەيبىرەۋلەر بىردەڭەگە بولا، وزىنە پايدا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ارامزالىق جاسايدى، ال ول جايدان-جاي، قۇداي سولاي عىپ جاراتقان سوڭ عانا... مىنا قاراڭىزدارشى،
مىسالى، ول (كەشە جول بويى تالاستى) گوگول "ءولى جاندارىندا": مەن جايىندا جازعان دەپ بوسەدى. ەستەرىڭىزدە شىعار، وندا ماكسيموۆ دەگەن پومەششيك بار ەمەس پە، ونى ساباپ تاستاعانى ءۇشىن نوزدريەۆ "ماس بوپ الىپ پومەششيك ماكسيموۆتى كوك شىبىقپەن شىقپىرتىپ
قورلادى" دەپ كىنالانىپ سوتقا دا تارتىلادى، ەستەرىڭىزدە مە؟ ەندى تۇسىنەسىزدەر مە، بۇل سونداعى پومەششيك ماكسيموۆ مىنا مەن بولاتىنمىن، تاياق جەگەن دە مەنمىن! — دەپ بوي بەرمەيدى. بۇلاي بولۋى مۇمكىن بە؟ چيچيكوۆتىڭ ەل اقتاپ جۇرگەن ۋاقىتى، ەڭ كەش دەگەندە، جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باس كەزى، دەمەك، جىلدارى مۇلدە سايكەس كەلمەيدى. وندا مۇنىڭ نوزدريەۆتان تاياق جەۋى مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى قيسىنى كەلمەيدى، سولاي ما؟ كالگانوۆتىڭ وسىنشاما نەگە ەلەۋرەگەنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەدى، ءبىراق ونىڭ ايتەۋىر شىن نيەتتەن ەلەۋرەگەنى انىق. ميتيا دا ونىمەن پىكىرلەستىگىن شىن نيەتىمەن ءبىلدىرىپ جاتىر.
— قايتەسىڭ ونى، دۇرەلەسە دۇرەلەگەن شىعار! — دەپ كەڭكىلدەپ كۇلدى ول.
— قايداعى دۇرەلەۋ، جاي انشەيىن، — دەپ كىرجىڭ ەتتى ماكسيموۆ.
— جاي انشەيىنى قالاي؟ نەگە ايتپايسىڭ، سەنى دۇرەلەدى مە، جوق پا؟
— كتۋرا گودزينا، پانە؟ (ساعات قانشا بولدى ەكەن؟) — دەدى ورىندىقتا وتىرعان ۇزىن تۇرا پانعا ترۋبكا تارتاتىن پان زەرىككەن پىشىنمەن. ۇزىن تۇرا يىعىن قيقاڭداتتى دا قويدى: ەكەۋىنىڭ دە ساعاتى جوق-تى.
— نەگە سويلەسىپ وتىرماسقا؟ تىم بولماسا، باسقالاردىڭ اۋزىنا قاقپاق بولماساڭدارشى. سەندەردىڭ ىشتەرىڭ پىسقان ەكەن دەپ وزگەمىز اۋىز اشپاۋىمىز كەرەك پە، — دەپ بويىن قايتا تىكتەپ ۇستاعان گرۋشەنكا قاساقانا تيىسكەندەي بولدى. ميتياعا العاش رەت ءبىر وي كەلگەن سەكىلدى ەدى. بۇل جولى پان كورنەۋ شىتىڭقىراپ جاۋاپ قاتتى.
— پاني، يا نيس نە مۋۆەن پروتيۆ، نيس نە پوۆەدزيالەم. (مەنىڭ سوزىمدە قاراما-قايشىلىق جوق، مەن ەشتەڭە دەگەم جوقپىن).
— وندا جاقسى بولدى، ال سەن اڭگىمەڭدى ايتا بەر، — دەدى گرۋشەنكا ماكسيموۆقا قاتتىراق داۋىسپەن. — بارلىعىڭ نەگە ۇندەمەي قالدىڭدار؟
— بۇل ارادا ايتاتىن دا ەشتەڭە جوق، ويتكەنى ءبارى كىل زەردەسىزدىك، — دەپ ءىلىپ اكەتتى ماكسيموۆ، قىبى قانعانداي، ءسال ءتالىمسي قالىپ، — سونسوڭ گوگولدە دە مۇنىڭ ءبارى تۇسپالمەن عانا ايتىلعان عوي، نەگە دەسەڭىز كىسىلەردىڭ ءاتى-جونىنىڭ ءوزى شەتىنەن اللەگوريا:
نوزدريەۆ — نوزدريەۆ ەمەس، نوسوۆ، ال كۋۆشيننيكوۆ — ءتىپتى مۇلدە ۇقسامايدى، ويتكەنى ول شكۆورنيەۆ. تەك فەناردي عانا شىنىندا دا فەناردي بولعان، تەك يتاليان ەمەس، ورىس، پەتروۆ؛ مامزەل فەناردي دە كەرەمەت سۇيكىمدى بولاتىن، تريكو كيگەندەگى كەرەمەت اياقتارى
كىسىنى ەسىنەن تاندىراتىن ەدى عوي، تىلتيعان يۋبكاسى جىلتىراپ الىپ، قىلتىڭ-سىلتىڭعا سالعان سول ەمەس پە، ءبىراق ءتورت ساعات ەمەس، ءتورت-اق مينۋت-تى... ءسويتىپ، ءبارىنىڭ سىلەكەيىن شۇبىرتقان...
— دەگەنمەن، ءسىزدى نە ءۇشىن سابادى، نە ءۇشىن تاياق جەپ ءجۇرسىز؟ — دەپ بولمادى كالگانوۆ.
— پيرون ءۇشىن عوي ءبارى، — دەپ جاۋاپ قاتتى ماكسيموۆ.
— ول قاي پيرون؟ — دەدى تاڭىرقاعان ميتيا.
— كادىمگى فرانسۋزدىڭ بەلگىلى جازۋشىسى پيرون ءۇشىن. وندا ءبىز ءبارىمىز جينالىپ، تراكتيردە وتىرىپ، الگى جارمەڭكەدە شاراپ ىشكەن بولاتىنبىز. ولار مەنى دە شاقىرعان ەدى، مەن كەلە سالا ەپيگرامما ايتا باستاعام: "بۋالو، بۇل كىم، سەنبىسىڭ، كۇلكىلى ەكەن ۇستىڭدەگى كيىمىڭ". ال بۋالو ماسكارادقا جينالىپ جاتىرمىن دەپ جاۋاپ بەرەدى، ياكي مونشاعا بارامىن دەيدى، حي-حي، ءسويتىپ ولار مەنى مازاقتاپ تۇر عوي دەپ ويلاپ قالىپتى. مەن جالما-جان بىلىكتى ادامداردىڭ بارىنە كەڭىنەن ماعلۇم ەكىنشى ءبىر مىسقىلدى ەپيگراممانى ايتا قويدىم:
بولساڭ سەن سافو، مەن فاونمىن،
بۇعان داۋىم جوق مەنىڭ،
الايدا، سورلاتقاندا سەن مەنى،
تەڭىزگە بارار جولدى بىلمەدىڭ.
بۇدان كەيىن ولار ونان بەتەر اشۋلانىپ، مەنى بالاعاتتاي باستادى، بىردەمە عىپ قۇتىلۋ ءۇشىن، قىرسىق قىلعاندا، پيرون تۋرالى ءبىر وتە زيالى انەكدوتتى ايتقانىم: پيروندى فرانسۋز اكادەمياسىنا قابىلداماي قويعان ەكەن، سونىڭ قارىمىن قايتارۋ ءۇشىن ول كەيىن ءوزىنىڭ قۇلپىتاسىنا جازىلاتىن ەپيتافياسىن شىعارىپتى.
Ci-git Piron qui ne fut rien
Pas mene academicien5
سونسوڭ ولار مەنى ساباپ تاستادى.
سوندا نە ءۇشىن سابادى، نە ءۇشىن؟
— ءبىلىمدى بولعانىم ءۇشىن تاياق جەدىم عوي مەن. بىرەۋدى ۇرىپ-سوعۋعا سىلتاۋ تابىلا بەرەدى عوي، — دەپ كەلتە قايىردى اقىلگويسىگەن ماكسيموۆ.
— ءا، بولدى ەندى، وڭباعاندىق قوي بۇل، تىڭداعىم كەلمەيدى، قىزىقتى بىردەڭە مە دەسەم، نە دەپ كەتتىڭدەر، — دەپ تويتارىپ تاستادى گرۋشەنكا. ىڭعايسىزدانا قالعان ميتيا، كۇلكىسىن تىيا قويدى. ۇزىن تۇرا پان ورنىنان تۇرەگەلىپ، وزىمەن تەرەزەسى تەڭ كىسىلەردىڭ اراسىندا بولماعان سوڭ ءىشى پىسقان ادامشا قولىن ارتىنا ۇستاپ، مەنمەنسىگەن قالپى ءبىر بۇرىشتان ەكىنشى بۇرىشقا ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى.
— مىنانىڭ سەلتەڭدەۋىن! — دەپ گرۋشەنكا وعان كىرجىڭدەي كوز تاستادى. ميتيانىڭ ونسىز دا تىنىشى كەتىپ وتىر ەدى، ەندى ديۆاندا وتىرعان پاننىڭ وعان تىجىرىنا قاراعانىن بايقاپ قالدى. اكادەميكتىككە سايلانباي قالعاندا شىعارىپتى.
— پان، — دەدى ەلىرە سويلەگەن ميتيا، — پاندار، شاراپ ىشەلىك. ەكىنشى پان، سىزگە دە ايتام: كانە، شامپان ىشەلىك، پاندار! — ول ءۇش ستاقاندى وزىنە قاراي تەز جاقىنداتقاسىن شامپان قۇيدى.
— پولشا ءۇشىن پانوۆە، سەندەردىڭ پولشاڭ، پولياك ولكەسى ءۇشىن ءىشىپ قويالىق! — دەپ وزەۋرەدى ميتيا.
— باردزو مي تو ميلو، پانە، ۆىپيەم (مىنا ءسوزىڭ ماعان بەك ۇنايدى، پانە، ىشسەك ءىشىپ قويالىق)، — ديۆاندا وتىرعان پان تىلەكتەس پىشىنمەن ماڭىزدانا سويلەپ، ستاقانىن قولىنا الدى.
— ءاي، ەكىنشى پان، اتىڭ كىم ەدى، قادىرمەندى مىرزا-ەكەسى، ستاقانىڭدى ۇستاساڭشى! — دەپ قۇراق ۇشتى ميتيا.
— ونىڭ ءاتى-جونى پان ۆرۋبليەۆسكيي، — دەدى ديۆاندا وتىرعان پان.
پان ۆرۋبليەۆسكيي شايقالا باسىپ ۇستەلگە كەلگەن سوڭ، تۇرەگەپ تۇرعان كۇيى ستاقانىن قولىنا الدى.
— پولشا ءۇشىن، پانوۆە، ۋرا! — دەپ جەلىكتى ميتيا ستاقانىن جوعارى كوتەرىپ.
ۇشەۋى دە ءىشىپ قويدى. ميتيا شولمەكتى قولىنا الىپ، ءۇش ستاقاندى قايتا تولتىردى.
— ەندى رەسەي ءۇشىن، پانوۆە، باۋىرلاستىق ءۇشىن!
— بىزگە دە قۇي، — دەدى گرۋشەنكا، — رەسەي ءۇشىن مەنىڭ دە ىشكىم كەلەدى.
— مەن دە ىشەمىن، — دەدى كالگانوۆ.
— روسسەيۋشكا ءۇشىن، كارى اجەمىز ءۇشىن... مەن دە، — دەپ قيقىلدادى ماكسيموۆ.
— ءبارىن، تۇگەل! — دەپ داۋىستادى ميتيا، — قوجايىن، تاعى دا اكەل!
ميتيا اكەلگەن شامپاننان ءۇش شولمەك قالعان ەكەن، سولاردى الىپ كەلدى. ميتيا تاعى قۇيدى.
— رەسەي ءۇشىن، ۋرا! — دەپ ول تاعى توست كوتەردى. پانداردان باسقاسىنىڭ ءبارى ءىشتى، ال گرۋشەنكا ءوزىنىڭ ستاقانىن تۇگەل ءىشىپ قويدى. ال پاندار ەرىن دە تيگىزگەن جوق.
— پانوۆە، سەندەردىڭ بۇلارىڭ قالاي؟ — دەپ تاڭىرقادى ميتيا.
— مۇنى قالاي ءتۇسىنۋىمىز كەرەك؟
پان ۆرۋبليەۆسكيي ستاقانىن جوعارى كوتەرىپ تۇرىپ، كوتەرىڭكى داۋىسپەن:
— جەتى ءجۇز جەتپىس ەكىنشى جىلعا دەيىنگى رەسەي ءۇشىن! — دەدى.
— وتو باردزو پەنكنە! (جاقسى توست دەپ مىنە وسىنى ايت!)، — دەپ ايقايلادى ەكىنشى پان، ءسويتىپ ولار ستاقاندارىن تۇگەسىپ قويدى.
— پانوۆە، وزدەرىڭ دە ءبىر اقىماق ەكەنسىڭدەر عوي! — دەگەن سوزدەردىڭ اۋزىنان قالاي شىققانىن ميتيا بايقاماي دا قالدى.
— پا-نە!!! — دەپ قورازداندى ەكى پان ميتياعا دۇرسە قويا بەرىپ.
اسىرەسە پان ۆرۋبليەۆسكيي قاتتى ىزالاندى.
— الە نە موجنو نە مەس سلابوس دو سۆوەگو كرايۋ؟ — دەپ كۇيىپ-پىستى ول (ءوز ەلىڭدى سۇيمەۋگە بولا ما؟)
— تەز ۇندەرىڭدى وشىرىڭدەر! توقتاتىڭدار جانجالدى! تىنىش وتىرا المايسىڭدار ما؟ — دەپ زەكىرگەن گرۋشەنكا اياعىمەن ەدەندى ءبىر تەۋىپ قويدى. ونىڭ ەكى بەتى الاۋلاپ، جانارىنان وت ۇشقىنداپ تۇرعان ەدى. الگى ءبىر ستاقان شاراپتىڭ قىزۋى سەزىلگەندەي. ميتيانىڭ زارەسى كەتتى.
— پانوۆە، كەشىرىڭىزدەر! كىنا مەندە، ەندى قويدىم. ۆرۋبليەۆسكيي، پان ۆرۋبليەۆسكيي، مەن قويدىم!..
— اقىماق-اۋ، ساعان نە جوق، ۇندەمەي، تىنىش وتىرساڭشى! — دەپ كىرجىڭ ەتە ءتۇستى ىزا كەرنەگەن گرۋشەنكا.
بارلىعى ورىندارىنا قايتا وتىرىپ، ءۇنسىز قالدى، سونان سوڭ بىر-بىرىنە قارادى.
— مىرزالار، بارىنە مەن كىنالىمىن! — دەپ تاعى دا ءسوز باستادى گرۋشەنكانىڭ الگى زىركىلىنەن تۇك تۇسىنبەگەن ميتيا. — ال، بۇل نە وتىرىس؟ قايتادان كوڭىلدەنۋىمىز ءۇشىن... نە ىستەسەك ەكەن، ا؟
— اھ، شىنىندا دا سۇمدىق زەرىگىپ بارامىز بىلەم، — دەپ سۇلەسوقتانا مىڭگىرلەدى كالگانوۆ.
— بانچيك ويناساق قايتەدى، باعاناعىداي... — دەپ ماكسيموۆ قيقىلداي جونەلدى.
— بانك دەيمىسىڭ؟ عاجاپ قوي! — دەپ ءىلىپ اكەتتى ميتيا، — ەگەر پانوۆە...
— پۋزنو، پانە! — دەدى ديۆاندا وتىرعان پان، ءۇنى ارەڭ شىعىپ.
— دۇرىس ايتاسىڭ، — دەپ قوشتادى پان ۆرۋبليەۆسكيي.
— پۋزنو؟ ول نە دەگەن ءسوز؟ — دەپ سۇرادى گرۋشەنكا.
— ول پوزدنو دەگەن ءسوز، پاني، كەشكىرگەن مەزگىل، ءتۇن ورتاسى دەگەن ءسوز، — دەپ ءتۇسىندىردى ديۆاندا وتىرعان پان.
— ولارعا ءھاماندا كەش كورىنەدى، ولارعا ەشتەڭە ىستەۋگە بولمايدى! — دەدى كۇيىنىشتى ۇنمەن گرۋشەنكا. — وزدەرى تومسىرايىپ وتىرىپ الادى دا، باسقالار دا قاباعىن اشپاسىن دەيدى. ميتيا، سەن كەلگەنگە دەيىن دە ولار وسىلاي تىمىرايىپ وتىرعان، ماعان تاكاپپارسىپ ءبىتىپ ەدى...
— ءتاڭىريام مەنىڭ! — دەپ وزەۋرەدى ديۆاندا وتىرعان پان، — سو مۋۆيش، تو سەن ستانە. ۆيتزەن نەلاسكەن، ي ەستەم سمۋتنى. (ىقىلاسىڭ تۇسپەگەنىن كورىپ وتىرمىن، سول سەبەپتى، قايتەيىن، مەن دە كوڭىلسىزبىن). ەستەم گوتۋۆ (مەن دايىنمىن)، پانە، — دەدى ول ءسوزىنىڭ سوڭىندا ميتياعا قاراپ.
— وندا باستا، پانس! — دەدى ىلە-شالا ميتيا قالتاسىنان اقشاسىن شىعارىپ، ءجۇز سومدىق ەكى سارالانى ۇستەلگە قويىپ جاتىپ.
— قارسىلىعىم جوق، پان، مەنى ءبىر ۇتىپ كورشى. كارتاڭدى ال دا، بانكىڭدى ايت!
— كارتا قوجايىننان بولسىن، پان، — دەدى نىعارلاي جانە بايىپتاي سويلەگەن تاپەلتەك پان.
— تو نايلەپشي سپوسۋب (ەڭ وڭدى ءتاسىل)، — دەپ قوشتادى پان ۆرۋبليەۆسكيي:
— قوجايىننان با؟ ماقۇل، تۇسىندىك، مەيلى سولاي-اق بولسىن، ءسىز جاقسى ايتتىڭىز، پانوۆە! كارتاڭدى اكەل! — دەپ بۇيىردى ميتيا قوجايىنعا.
قوجايىن اشىلماعان ءۇر جاڭا كارتالاردى اكەپ بەرگەن سوڭ، ميتياعا قىزداردىڭ جينالىپ جاتقانىن، قامبالدارىن الىپ ازدان سوڭ جويتتەر دە كەلەتىنىن، ازىق، ىشكىلىك اكەلۋگە ءتيىستى ترويكانىڭ ءالى كەلىپ ۇلگىرمەگەنىن حابارلادى. ميتيا ۇستەلدىڭ باسىنان اتىپ تۇرىپ، تەزىرەك جارلىق بەرۋ ءۇشىن ىرگەلەس بولمەگە جۇگىرىپ باردى. ءبىراق، ءۇش قىز عانا كەلىپتى، ال ماريا ءالى جوق. ول قانداي جارلىق بەرمەكشى بولعانىن جانە نەگە جۇگىرىپ شىققانىن ءوزى دە بىلمەگەن ەدى: جاشىكتەن مۇز كامپيتتەر مەن ساعىزدى الىپ، قىزدارعا ۇلەستىرىڭدەر دەگەننەن باسقا ەشتەڭە اۋزىنا تۇسپەدى. — "سونسوڭ، اندرەيگە اراق بەرىڭدەر، اراق! — دەپ بۇيىردى ول اسىعىس-ۇسىگىس، — مەن اندرەيدى وكپەلەتىپ الىپ ەم!" ميتيانىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ كەلگەن ماكسيموۆ كەنەت ونىڭ يىعىنان تارتتى.
— ماعان بەس سوم بەرىڭىزشى، — دەپ سىبىرلادى ول ميتياعا، — مەن دە باعىمدى سىناپ كورەيىن دەپ ەدىم، حي-حي!
— تاماشا، عاجاپ قوي! ءما، ون سوم ال! — ول قالتاسىنان تاعى دا بارلىق اقشاسىن شىعارىپ، ىشىنەن ون سومدىقتى تاۋىپ بەردى.
— ۇتىلىپ قالساڭ، تاعى كەل، تاعى دا بەرەم...
— ماقۇل-ماقۇل، — دەپ سىبىرلادى قۋانىپ كەتكەن ماكسيموۆ، سوسىن ول جۇگىرە باسىپ زالعا كەتتى. كوپ كەشىكپەي ميتيا دا زالعا قايتىپ كەلىپ، كۇتتىرىپ قويعانى ءۇشىن كەشىرىم سۇرادى. پاندار جايلانىپ وتىرىپ، ويىنعا كىرىستى. الگىندەي ەمەس، جىلى ۇشىراي، ءتىپتى ىلتيپاتپەن قارايتىن سەكىلدى. ديۆاندا وتىرعان پان ترۋبكاسىنا قايتادان تەمەكى تولتىرىپ تۇتاتقاسىن كارتا تاستاۋعا ازىرلەندى؛ ونىڭ بەتىنەن نەندەي ءبىر ماسايۋ سەزىلەدى ءتىپتى.
— نا مەيسا، پانوۆە! — دەدى پان ۆرۋبليەۆسكيي.
— جوق، مەن ەندى وينامايمىن، — دەپ كۇڭك ەتتى كالگانوۆ، — باعانا ەلۋ سوم ۇتقىزعام ولارعا.
— پاننىڭ باعانا قولى جۇرمەگەن، ەندى ءجۇرىپ كەتۋى مۇمكىن عوي، — دەدى ديۆاندا وتىرعان پان كالگانوۆقا قاراپ.
— بانك قانشا؟ — قانشادان قوياسىڭدار؟ — دەپ ەلەۋرەدى ميتيا.
— كىم بىلەدى، پانە، مۇمكىن ءجۇز، مۇمكىن ەكى ءجۇز شىعار، ءوزىڭ قانشا قوياسىڭ.
— ميلليون! — دەدى ميتيا قارقىلداپ كۇلىپ.
— پان كاپيتان، پان پودۆىسوسكيي جونىندە ەستىگەنىڭىز بار ما ەدى؟
— ول قاي پودۆىسوسكيي؟
— ۆارشاۆادا كارتا ويناعاندا بانككە قانشا قوياتىنىن ءبىرىنشى بوپ ءجۇرۋشى ايتادى. پودۆىسوسكيي كەلگەن ەكەن، ءبىر مىڭ زلوتىح قويىلعانىن كورەدى دە: ۆا-بانك دەيدى. بانكەر: "پانە پودۆىسوسكيي، ءبىر زلوتىح قوياسىڭ با، الدە بارىنە مە؟"، — دەيدى. "بارىنە، پانە"، — دەيدى پودۆىسوسكيي. — "تەم لەپەي، پانە". بانكەر تاليانى تاستاعان ەكەن، پودۆىسوسكيي ءبىر مىڭ زلوتىح ۇتادى. "پوچەكاي، پانە، — دەيدى بانكەر، ءسويتىپ ول جاشىكتى اشىپ، ءبىر ميلليوندى ۇستاتا بەرەدى، — الىڭىز، پان، بۇل سەنىڭ راحۋنەگىڭ" (بۇل سەنىڭ ۇتىسىڭ)!
بانكتە ءبىر ميلليون ەكەن. "مەن بىلمەپ ەدىم"، — دەيدى پودۆىسوسكيي. "پانە پودۆىسوسكيي، — دەيدى بانكەر، سەن دە بارىنە قويدىڭ، ءبىز دە بارىنە قويدىق". پودۆىسوسكيي ءبىر ميلليوندى الادى.
— بۇل وتىرىك، — دەدى كالگانوۆ.
— پانە كالگانوۆ، ۆ شلياحەتسكوي كومپانيي تاك مۋۆيس نە پرجيستوم (يناباتتى قاۋىمدا بۇلاي دەمەس بولار).
— پولياك ويىنشىسى ساعان ءبىر ميلليوندى ۇستاتا قويار ما ەكەن! — دەپ سالعانمەن، ميتيا ءوزىنىڭ اعات كەتكەنىن تەز سەزە قويدى. — عاپۋ ەت، پان، جاڭىلىپ جاتىرمىن، تاعى دا كىنالى بولعانىڭدى قاراشى، نەگە بەرمەسىن، بەرەدى، ءبىر ميلليوندى دا بەرە الادى. تونورعا پولياكتىڭ نامىسىنا نەگە بەرمەسىن. كوردىڭدەر مە، مەنىڭ پولياكشا قالاي سۇڭقىلدايتىنىمدى، حا-حا! — مىنە ون سوم قويامىن، جاراي ما — ۆالەت.
— ال مەن قىزىل ايىردىڭ داماسىنا، سۇيكىمدى پانەنوچكاعا، ءبىر سوم قويامىن، حي-حي! — دەپ قيقىلداعان ماكسيموۆ الگى دامانىڭ شەتىن شىعارىڭقىراپ قويىپ، قولىنداعى كارتاسىن ەشكىم كورمەسىن دەگەندەي، ۇستەلگە جاقىنىراق جىلجىپ وتىرىپ، باسىن ۇستەلدىڭ استىنا تىعىپ تەز-تەز شوقىندى. ميتيانىڭ قولى شىقتى. ءبىر سومنىڭ يەسى دە ۇتتى.
— ۋگول! — دەدى ميتيا ءبىر كارتاسىنىڭ بۇرىشىن بۇگىپ جاتىپ، بۇل جيىرما بەس سوم قويامىن دەگەنى ەدى.
— ال مەن تاعى ءبىر سوم قويامىن، اربالاعاننان دوربالاعانىم، — دەپ بالاشا بىلدىراقتادى ءبىر سوم ۇتقانىنا توبەسى كوككە جەتكەن ماكسيموۆ.
— باستىم! — دەدى قىزبالانعان ميتيا. — جەتىلىك — پە! ونىڭ پە-گە قويعانىن دا باستى.
— ەندى قويىڭىز، — دەدى كەنەت كالگانوۆ.
— پە. پە، — دەپ ميتيا ستاۆكانى ەسەلەي بەردى، ءبىراق پە-گە نە قويسا دا — سەرش باسىپ جاتتى. ال ءبىر سومنىڭ يەسى ۇتا بەردى.
— تاعى دا پە! — دەپ ايقايلادى ىزالانعان ميتيا.
— پانە، ۇتقىزعانىڭ ەكى ءجۇز بولدى. تاعى ەكى ءجۇز سومعا بارامىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ديۆاندا وتىرعان پان.
— قالاي، ەكى ءجۇزدى ۇتقىزىپ ۇلگەرگەنىم بە؟ وندا تاعى ەكى جۇزگە بارامىن! بارىنە — تاعى دا پە! — سونان سوڭ ميتيا قالتاسىنان اقشاسىن شىعارىپ، داماسى ءۇشىن ەكى ءجۇز سومدى تاستاي بەرگەندە، كالگانوۆ قولىمەن باسا قويدى.
— جەتەر ەندى! — دەدى ول ءوزىنىڭ اشىق داۋسىمەن.
— سەنىڭ مۇنىڭ نە؟ — دەدى ەجىرەيە قالعان ميتيا.
— جەتەر، توقتاتىڭىز! ەندى وينامايسىز.
— نەگە؟
— سەبەبىن قايتەسىز. قولدى ءبىر سىلتەڭىز دە، تۇرىپ جۇرە بەرىڭىز، سەبەبى وسى. ەندى ويناتپايمىن!
ميتيا وعان تاڭىرقاي قارادى.
— سىزدەر قايدا كەتىپ باراسىزدار؟ — دەپ سۇرادى گرۋشەنكا مازاسىزدانىپ.
— ءقازىر كايتىپ كەلەمىز، — دەپ جاۋاپ بەردى ميتيا. ونىڭ بەت-جۇزىندە الدە قانداي ءبىر باتىلدىق پەن توسىن سەرگەكتىكتىڭ نۇرى ويناپ شىعا كەلگەن ەدى؛ نە بارى ءبىر ساعات بۇرىن وسى بولمەگە كىرىپ كەلگەنىندە ونىڭ اجارى مۇلدە وزگەشە-دى. ميتيا پانداردى ءانشى قىزدار جينالاتىن جانە داستارقان جايىلىپ جاتقان وڭ جاقتاعى ۇلكەن بولمەگە ەمەس، ساندىقتار مەن شاعىن قوبديلار تۇرعان جانە شىت جاستىقتار ۇيمە-جۇيمە جينالعان ەكى ۇلكەن كەرەۋەت قويىلعان جاتىن بولمەگە ەرتىپ باردى. بۇرىشتاعى كىشكەنتاي تاقتاي ۇستەلدىڭ ۇستىندە شىراق جانىپ تۇرعان. پان مەن ميتيا وسى ۇستەلدىڭ باسىنا بىر-بىرىنە قاراما-قارسى وتىردى، ال ەڭگەزەردەي پان ۆرۋبليەۆسكيي قولىن ارتىنا ۇستاعان كۇيى ولاردىڭ ءبىر بۇيىرىنە بارىپ جايعاستى. ەكى پان دا سۋىق قارايدى، ايتسە دە، بۇل نە ايتپاقشى دەگەن اۋەستىكتەرى سەزىلىپ تۇر.
— چەم موگەن سلۋجيس پانۋ؟ (پانعا بىزدەن قانداي جاردەم قاجەت؟) — دەپ مىڭگىرلەدى تاپەلتەك پان. گاپ مىنادا، پانە، كوپ ءسوز بوق ءسوز: مىنە ساعان اقشا، — ميتيا قالتاسىنان اقشاسىن شىعاردى، — قالاساڭ، ءۇش مىڭدى ال دا، كوزىڭدى جوعالت بۇل ارادان.
ميتيادان كوز اۋدارماعان پان باجىرايعان كۇيى ونىڭ بەتىنە تەسىرەيە قاراعان ەدى.
— ترجي تىسەنسى، پانە؟ (ءۇش مىڭ دەيمىسىڭ، پان؟) — ول پان ۆرۋبليەۆسكييگە قارادى.
— ترجي، پانوۆە، ترجي! تىڭداعىن، پان، مەنىڭشە سەن ەستى سەكىلدىسىڭ. ەندەشە ءۇش مىڭدى ال دا، تابانىڭدى جالتىرات جانە دە ۆرۋبليەۆسكييدى ەرتە كەت — ەستيمىسىڭ؟ ءبىراق تاپ ءقازىر، ءدال وسى مينۋتتا كەتەسىڭ، ءتۇسىندىڭ بە، ماڭگى باقيعا كوزىڭدى جوعالتاسىڭ، پانە، مىنە مىنا ەسىكتەن شىعاسىڭ دا، زىم-زيا بولاسىڭ. انا جاقتا نەڭ قالىپ ەدى: پالتوڭ با، ىشىگىڭ بە؟ ءقازىر ءوزىم اكەلىپ بەرەمىن. ترويكا دەرەۋ ءازىر بولادى — ءسويتىپ، دو ۆيدزەنيا، پانس! ا؟ ميتيا جاۋاپ الاتىنىنا سەنىمدى ەدى. بۇعان ەشبىر كۇدىكتەنبەگەن. پاننىڭ بەت-جۇزىنەن نەندەي ءبىر توسىن شەشىمنىڭ ءىزى بايقالعانداي بولدى.
— اقشاڭ قايدا، پانە؟
— اقشانىڭ جايى بىلاي، پانە: ارباكەشكە جانە زاقىلەتكە دەپ بەس ءجۇزدى ءقازىر قولىڭا ۇستاتامىن، قالعان ەكى مىڭ جارىمدى ەرتەڭ شاھارعا بارعاسىن بەرەمىن — ار-ۇجدانىممەن انت ەتەمىن، جەردەن قازسام دا تابامىن! — دەپ ەلىردى ميتيا. پولياكتار تاعى دا بىر-بىرىنە قارادى. پاننىڭ سۇرقى بۇزىلا باستادى.
— جەتى ءجۇز بەرەيىن، بەس ءجۇز ەمەس، جەتى ءجۇز ال وندا، ءقازىر، — دەرەۋ قولىڭا ۇستاتايىن! — ميتيا ساۋدانىڭ پىسپەۋگە اينالعانىن سەزگەن سوڭ العاشقى سومانى وسىرە ءتۇستى. — نە، پان؟ سەنبەيسىڭ بە؟ باقانداي ءۇش مىڭدى قالاي ۇستاتا سال دەيسىڭ. اقشا قولىنا تيگەسىن ەرتەڭ قايتا ورالساڭ قايتپەكپىن... سونسوڭ، ءقازىر جانىمدا ونداي اقشا دا جوق، اقشام شاھارداعى ۇيدە جاتىر، — دەپ بىلدىراقتادى ءسوز سايىن زارەسى ۇشىپ، ۇنجىرعاسى تۇسكەن ميتيا، — قۇداي اقىنا، ۇيدە ەدى، تىعىپ تاستاپ ەدىم... توپەلتەك پاننىڭ بەت الپەتىنەن قايداعى ءبىر الابوتەن نامىسقويلىق سەزىلە قالدى.
— چي نە پوتشەبۋەش ەششە چەگو؟ (تاعى دا بىردەڭەنى تالاپ ەتىپ جۇرمەيمىسىڭ؟) — دەپ سۇرادى ول مىسقىلداپ. — پفە! ا پفە! (ماسقارا، ۇيات-اي!) — ءسويتىپ، ول تۇكىرىپ تاستادى. پان ۆرۋبليەۆسكيي دە تۇكىرىندى.
— سەنىڭ نەگە تۇكىرىنگەنىڭدى ايتايىن با، پان، — دەدى بارلىعىنىڭ قۇرىپ-بىتكەنىن، تۇسىنگەسىن كۇدەر ۇزگەن ميتيا، — تەگى، گرۋشەنكادان بۇدان گورى كوبىرەك پايدا تۇسىرمەك ويىڭ بار عوي. ەكەۋىڭ دە پىشتىرگەن قورازسىڭدار، بىلدىڭدەر مە!
— ەستەم دو جيۆەگو دوتكنەنتيىم! (مەن مۇنداي قورلىققا توزە المايمىن!)، — ەكى بەتى قىپ-قىزىل بوپ دولىرعان تاپەلتەك پان، ەندى ەشتەڭەگە قۇلاق سالعىسى كەلمەگەندەي، تىرسيعان كۇيى بولمەدەن شىعىپ كەتتى. ونىڭ سوڭىنان شايقالا باسىپ ۆرۋبليەۆسكيي شىقتى. ولاردىڭ ىزىنشە سالى سۋعا كەتىپ، اڭىرىپ قالعان ميتيا دا ورالعان. ول گرۋشەنكادان قورىققان ەدى، پاننىڭ ءقازىر ايقاي-شۋ كوتەرەتىنىن الدىن الا سەزگەن. سولاي بولدى دا. پان زالعا كىرگەسىن گرۋشەنكانىڭ الدىنا بارىپ ءتاشتيىپ تۇرا قالدى. ونىڭ تاعى دا:
— پانن اگريپپينا، ەستەم دو جيۆەگو دوتكنەنتيىم! (مەن مۇنداي قورلىققا توزە المايمىن!) — دەپ شىتىناعاندىعى ەندى گرۋشەنكانىڭ نامىسىنا ءتيىپ كەتتى مە قالاي، شىدامى تاۋسىلعاسىن ول بۇلقان-تالقان بولدى. شۇلدىرلەمەي، ورىسشا ايتساڭشى، بىردە-بىر پولياك ءسوزىن قوسپاي ورىسشا نەگە سويلەمەيسىڭ! — دەپ قاتۋلاندى. گرۋشەنكا وعان —
بۇرىن ورىسشا ءتاپ-تاۋىر سويلەۋشى ەڭ عوي، بەس جىلدا ۇمىتىپ قالعانىڭ با! — اشۋ قىسقاسىن گرۋشەنكانىڭ قانى بەتىنە تەۋىپ، نارتتاي بوپ كەتكەن.
— پانن اگريپپينا...
— مەن اگرافەنامىن، مەنى گرۋشەنكا دەپ اتايدى، تىڭداسىن دەسەڭ، ورىسشا سويلە، ايتپەسە اۋلاق ءجۇر! — تەرىسىنە سىيماي، ىرس-ىرس ەتكەن پان ورىس سوزدەرىن بۇزىڭقىراپ، اسىعىپ-ۇسىگىپ، لەپىرە سويلەگەن:
— پاني اگرافەنا، مەن وتكەندەگىنى ۇمىتىپ، ءبارىن كەشىرەيىن دەپ، وسىعان دەيىنگىنىڭ ءبارىن ۇمىتايىن دەپ كەلدىم...
— كەشىرگەنى قالاي؟ سەن، نەمەنە، ماعان كەشىرىم جاساۋ ءۇشىن كەلدىڭ بە؟ — پاننىڭ ءسوزىن كەسىگى تاستاعان گرۋشەنكا ورنىنان اتىپ تۇردى.
— ءدال سولاي، پاني، مەن ارامزا ەمەسپىن، اق كوڭىلمىن. ايتسە دە، اشىنالارىڭدى كورگەندە تاڭ-تاماشا بولدىم. پان ميتيا مەنى انا بولمەگە ەرتىپ بارىپ، ءۇش مىڭدى ال دا، ءوز جونىڭە كەت دەدى. مەن ونىڭ بەتىنە تۇكىردىم.
— نە دەيسىڭ؟ ول مەنى ساۋداعا سالىپ، ساعان اقشا بەرمەكشى بولدى ما؟ — دەدى كۇنىپ-پىسكەن گرۋشەنكا، — ميتيا، بۇل راس پا؟ سەنىڭ بۇعان قالاي ءداتىڭ باردى؟ مەن ساتىلعىش بولعانىم با؟
— پانە، پانە، — دەپ شىجالاقتادى ميتيا، — ونىڭ جانى تازا، ءجۇزى نۇرلى، سونسوڭ مەن ەش ۋاقىتتا ونىڭ اشىناسى بولعان ەمەسپىن! سەن تانتىپ تۇرسىڭ...
— سەن ونىڭ الدىندا مەنى نەسىنە اقتايسىڭ، — دەپ نالىدى گرۋشەنكا، — ەگەر جانىم تازا بولسا، ىزگىلىكتەن نەمەسە كۋزمادان قورىققاسىن پاك جۇرگەم جوق، ال مىنانىڭ الدىندا تاكاپپار كورىنۋ ءۇشىن، سونسوڭ قايتا كەزدەستىرگەنىمدە ونىڭ ارامزالىعىن بەتىنە
باسۋ ءۇشىن بويىمدى تازا ۇستاعامىن. ول سەنەن نەعىپ اقشا المادى ەكەن؟
— نەگە الماسىن، الدى! — دەدى ميتيا تاڭدايى تاق ەتىپ، — تەك ءۇش مىڭدى تۇگەل الىپ تايماقشى بولدى، ءبىراق مەن زاقىلەتكە جەتى ءجۇز بەرەيىن دەپ قاسارىپ تۇرىپ الدىم.
— ەندى ءبارى تۇسىنىكتى: مەنىڭ اقشام بارىن ەستىگەن عوي، ونىڭ مەنىمەن قايتا تابىسىپ، نەكەلەسپەكشى بولعان سەبەبى وسى!
— پاني اگريپپينا، — دەدى پان داۋىستاپ، — مەن سەرى جىگىتپىن، مەن ءشلياحتيچپىن، مەنى لايداك ەكەن دەپ ويلاپ قالما! مەن مۇندا ساعان ۇيلەنەيىن دەپ كەلگەن ەدىم، سەن مۇلدە وزگەرىپ كەتىپسىڭ، بۇرىنعىداي ەمەس، بىربەتكەي، ۇياتسىز بولىپ الىپسىڭ.
— وندا كەلگەن جاعىڭا تايىپ تۇر! ايتسام بولدى، سەنى دۇرىلدەتىپ قۋىپ شىعادى! — دەپ زەكىرىندى اشۋعا بۋلىققان گرۋشەنكا.
— مۇنداي اقىماق، زەردەسىز بولارمىن با، بەس جىل بويى ءوزىمدى ءوزىم ازاپتاپ نەم بار ەدى! ايتسە دە، وعان بولا قاسىرەت شەگەتىن نە بوپتى ماعان، وزىمە-وزىم ىزا بوپ ازاپتاندىم! سونسوڭ، بۇل باياعى مەن بىلەتىن جىگىت ەمەس! ول مۇنداي ما ەدى؟ ونىڭ اكەسى ەمەس پە ەكەن دەپ
وتىرعانىم! سەن مىنا پاريكتى قايدا جاساتتىڭ؟ ول سۇڭقار بولسا، مىناۋ سۇمىراي ەمەس پە. ول كۇلىمدەپ تۇرىپ، ءان سالاتىن ماعان... سورلى باسىم، بەس جىل بويى بەكەرگە جىلاپ-سىقتاپپىن، مۇنداي قارعىس اتقان اقىماق، وڭباعان، ۇياتسىز بولارمىن با! گرۋشەنكا كرەسلوسىنا سىلق قۇلاي كەتىپ، الاقانىمەن بەتىن باستى. وسى كەزدە سول جاقتاعى كورشى بولمەدەن، اقىرى، حورعا جينالعان قىزداردىڭ بي ىرعاعىمەن شىرقالاتىن اسقاق ءانى ەستىلگەن ەدى.
— بۇل نەعىلعان داڭعازا! — دەپ كۇڭك ەتتى پان ۆرۋبليەۆسكيي. — قوجايىن، اناۋ ۇياتسىزداردى قۋىپ جىبەرىڭىزشى! باعانادان بەرى ەسىكتەن سىعالاپ تۇرعان قوجايىن مەيماندارىنىڭ كەرىلدەسىپ جاتقانىن كورگەن سوڭ، بولمەگە كىرىپ كەلدى.
— سەن نەگە وسىنشاما قىزىل كەڭىردەك بولاسىڭ؟ — دەدى ول ۆرۋبليەۆسكييگە ءبىر ءتۇرلى تىم دورەكى ۇنمەن.
— وڭباعان! — دەپ ايقايلادى پان ۆرۋبليەۆسكيي.
— وڭباعان مەن بە، سەن بە؟ سەن جاڭا قانداي كارتانى سالدىڭ؟ مەن ويناۋعا ءبىر كولودا ءۇر جاڭا كارتا اكەپ بەرگەن ەدىم، سەن ونى تىعىپ قويدىڭ عوي! سەن جالعان كارتامەن وينادىڭ! جالعان كارتا ۇستايتىنىڭ ءۇشىن مەن سەنى سىبىرگە ايداتا الامىن، بىلەسىڭ بە، بۇل جالعان قاعازبەن بىردەي... — سونان سوڭ، ول ديۆانعا جاقىنداپ بارىپ، ونىڭ ارقالىعى مەن جاستىقشاسىنىڭ اراسىنا قوس ساۋساعىن سۇعىپ جىبەرىپ، اشىلماعان كولودانى الىپ شىقتى.
— مىنە مەنىڭ كولودام، اشىلماعان دا! — ول قولىنداعى كارتانى جوعارى كوتەرىپ، بارىنە اينالا كورسەتتى. — مەن بەرگەن كولودانى ساڭىلاۋعا قىستىرا قويىپ، ءوز كارتاسىن الىپ شىققانىن مەن انا جاقتان كورىپ تۇردىم — سەن پان ەمەسسىڭ، پاسىقسىڭ!
— ال مەن انا پاننىڭ ەكى مارتە قۋلىق جاساعانىن بايقاپ قالدىم، — دەدى كالگانوۆ تا.
— ماسقارا، ۇيات-اي! — دەپ تاڭىرقادى قولىن سەرمەپ، ۇيالعانىنان شىنىندا دا قىزارىپ كەتكەن گرۋشەنكا. — و، توبا، ادام بالاسى مۇنشاما وزگەرە بەرەدى ەكەن-اۋ!
— ماعان دا وسى وي كەلىپ ەدى، — دەدى تاڭ-تاماشا بولعان ميتيا. ءبىراق ول ءسوزىن اياقتاعانشا، نە قىلارىن بىلمەي، اشۋعا بۋلىققان پان ۆرۋبليەۆسكيي جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، گرۋشەنكاعا قاراپ:
— سەن جالەپ سۇرقياسىڭ! — دەپ ايقايلادى. — الايدا، ول اۋزىن جاۋىپ ۇلگەرگەنشە، ميتيا وعان تاپ بەرىپ، بەلىنەن مىقتاپ قۇشاقتاپ كوتەرىپ العان بويى قاس قاققانشا زالدان الىپ شىعىپ، ىلكىدە عانا تاپەلتەك پان ەكەۋىن ەرتىپ بارعان وڭ جاقتاعى بولمەگە اپارىپ ەدەنگە لاقتىرىپ جىبەرگەن ەدى.
— مەن ونى انا بولمەگە اپارىپ ەدەنگە سۇلاتىپ سالدىم، — دەدى تەز ورالعان ميتيا ابىرجىعاندىقتان ەنتىگە سويلەپ، — سۇمىرايدىڭ ءتىپتى توبەلەسپەك ويى بار، ەندى باس سۇعا قويماس مۇندا!..
— ول ەسىكتىڭ ءبىر جارعىسىن جاۋىپ، ەكىنشىسىن اشىپ تۇرىپ، تاپەلتەك پانعا بىلاي دەپ داۋىستادى.
— قادىرمەندى مىرزا، انا بولمەگە بارۋعا زاۋقىڭىز جوق پا؟
پشەپراشام!
— كوكەتاي، ميتريي فەدوروۆيچ، — دەپ جامپەڭدەدى تريفون بوريسىچ، — سەن ولاردان الگى ۇتقىزعان اقشاڭدى تارتىپ الشى تىم بولماسا، جىبەرمە! ولار ۇتىپ العان جوق، ۇرلاپ الدى عوي.
— ال مەن ۇتقىزعان ەلۋ سومىمدى الماي-اق قويام، — دەدى كالگانوۆ كەنەت سوزگە ارالاسىپ.
— وندا مەن دە المايمىن، ەكى ءجۇز سوم سولاردا-اق كەتسىن! — دەپ ەلىردى ميتيا، — تارتىپ العاندا ماعان نە تۇسەدى، سونىڭ-اق ىندىنى باسىلسىن.
— بارەكەلدى، ميتيا! — جىگىتسىڭ، ميتيا! — دەپ ايقايلادى گرۋشەنكا. ونىڭ داۋسىنان ءىشىن ىزا كەرنەگەن اۋەن سەزىلگەن ەدى. اشۋ قىسقاندىقتان نارتتاي قىزارىپ السا دا، ماڭعازسۋىن ءالى دە قويماعان تاپەلتەك پان ەسىككە قاراي جۇرە بەردى دە، كىلت توقتاي قالىپ، گرۋشەنكاعا قاراپ بىلاي دەدى.
— پانن، ەجەلي حسەش يسس زا منويۋ، يدزمى، ەسلي نە — بىۆاي زدوروۆا! (پانن، ەگەر ماعان ەرەتىن بولساڭ — كەتتىك، ال ەگەر ەرمەسەڭ — وندا قوش بول!).
ءسويتىپ ول ماڭعازسىعان قالپى، ىزاقورلىعى مەن شامشىلدىعىنان ىرس-ىرس ەتىپ ەسىككە قاراي جۇرە بەردى. ول ءور كوكىرەك كىسى-دى: ونىڭ ءوزىن اسىرا باعالايتىندىعى سونداي، ءتىپتى باعانادان بەرگى وقيعالاردىڭ بارىنەن كەيىن دە گرۋشەنكانىڭ وعان ەرىپ كەتە باراتىندىعىنان ءالى دە ءۇمىتىن ۇزبەگەن ەدى. ميتيا ونىڭ سوڭىنان ەسىكتى تارس ەتكىزىپ جاپتى.
— ولاردى كىلتتەپ قويۋ كەرەك، — دەدى كالگانوۆ. ءبىراق بولمەنىڭ ىشكى جاعىنان كىلت سىرت ەتتى، ولار وزدەرى ىشتەن جاۋىپ العان ەدى.
— ءتىپتى جاقسى بولدى! — دەدى تاعى دا گرۋشەنكا ىزا بولىپ.
— ءتىپتى جاقسى بولدى! جولدارى بولسىن!
VIءىى
سۇمدىق قوي بۇل
جىن-ويناققا بەرگىسىز، ۇلان-اسىر دۋمان باستالدى دا كەتتى. گرۋشەنكا ماعان شاراپ اكەلىڭدەرشى دەپ ءبىرىنشى بوپ ايقايلادى: "ءىندىنىم قۇرىپ بارادى، انا جولعىداي سىلەيە سىمىرەيىن دەپ ەم ءبىر، ەسىڭدە مە، ميتيا، سوندا ەكەۋمىزدىڭ قالاي تانىسقانىمىز ەسىڭدە مە!' ال ساندىراقتاعان حالگە جەتكەن ميتيا، "ءوزىنىڭ باقىتىن" الدىن الا سەزگەندەي ەدى. گرۋشەنكا ونى، ايتسە دە، وزىنەن قايتا-قايتا قۋا بەرگەن: "انا جاققا بارىپ، جۇرتپەن بىرگە ويناپ-كۇلسەڭشى، انالارعا بيلەڭدەر، ءبارىڭ دە بيلەڭدەر دەپ ايت، انا جولعىداي، "ءۇيدىڭ قابىرعالارى مەن پەش سولقىلدايتىن" بولسىن، جاراي ما!" — دەدى ول وكتەم ۇنمەن. بيكەش ابدەن جەلىگىپ العان ەدى. ءسويتىپ، ميتيا ونىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەۋگە جانتالاسقان. حور جاپسارلاس بولمەدە جينالعان-دى. ال باعانادان بەرى وتىرعان بولمەلەرى شىت شىمىلدىقپەن ەكىگە ءبولىنىپ، ار جاعىنا مامىق توسەكتىڭ ۇستىنە شىت جاستىقتار تاۋ-توبە عىپ جينالعان داعاراداي كەرەۋەت قويىلعاندىقتان وتە تار ەدى. جالپى وسىنداعى "سىڭعىراعان" ءتورت بولمەنىڭ بارىنە دە كەرەۋەتتەر قويىلعان-دى. گرۋشەنكا ەسىككە جاقىن جايعاستى، ميتيا ونىڭ كرەسلوسىن سول اراعا ادەيى اپارىپ قويعان: "انا جولى"، ەكەۋى وسىندا العاش كەلىپ سايران سالعاندا دا، ول حور مەن ءبيدى وسى ارادا وتىرىپ قىزىقتاعان. جينالعانداردىڭ ءبارى سونداعى قىزدار ەكەن؛ سكريپكالارى مەن سيترالارىن الىپ جويتتەر دە كەلىپتى، اقىر-سوڭىندا، باعانادان بەرى اسىعا كۇتكەن ترويكا دا كەلىپ جەتتى اراق-شارابى مەن ءتاتتى-دامدىسىن الىپ. ميتيا ابىگەر بوپ ءجۇر. بولمەگە كولدەنەڭ بىرەۋلەر دە كىرىپ جاتىر، بۇلار ءبىر اي بۇرىنعىداي اعىل-تەگىل ىشكىلىك پەن ءتاتتى-دامدىنىڭ ءيىسىن سەزىپ، شىرت ۇيقىدان ويانىپ كەلگەن مۇجىقتار مەن قاتىندار ەدى. ميتيا تانىستارىمەن قۇشاقتاسىپ امانداسىپ، ولاردىڭ سىقپىتىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، شولمەكتىڭ اۋزىن اشىپ، كەز كەلگەنىنە قۇيىپ بەرىپ جاتتى. شامپانعا قۇنىققان قىزدار عانا بولدى، ەركەكتەر جاعى كوبىنەسە روم مەن كونياكقا، اسىرەسە ىسسى پۋنشقا باسىڭقىرادى. ميتيا قىزداردىڭ بارىنە شوكولاد قايناتىلسىن، سوسىن شاي مەن پۋنشتىڭ ۇزىلمەۋى ءۇشىن ءۇش ساماۋىر ءتۇنى بويى يىعىنان دەم الىپ تۇرسىن: كەز كەلگەنى قالاعانىنشا ىشەتىن بولسىن دەپ جارلىق ەتتى. قىسقاسى، اقىلعا سىيمايتىن، ءجون-جوسىقسىز ءبىر ءىس باستالعان ەدى، ءبىراق، ميتيا ىستەگەن ءىسى نەعۇرلىم قيسىنسىز بولعان سايىن جانى كىرە تۇسكەندەي جىگەرلەنە بەرگەن. ەگەر ءدال وسى كەزدە مۇجىقتاردىڭ ءبىرى ميتيادان اقشا سۇراعان بولسا، ونىڭ قالتاسىنان ءبىر بۋدا اقشاسىن شىعارىپ، وڭدى-سولدى ۇلەستىرە بەرەتىنى ءسوزسىز ەدى. تەگى، سوندىقتان با قالاي، قوجايىن ميتيانى قورعاشتاپ، ايتەۋىر ونى اينالشىقتاي بەرگەن؛ ىشكىلىككە جولاڭقىراماي (ول نە بارى ءبىر ستاقان پۋنش ىشكەن ەدى)، ميتيانىڭ ءاربىر قيمىلىن وزىنشە قىراعى باقىلاعان تريفون بوريسىچتىڭ بۇگىن تۇندە ءتىپتى ۇيىقتايتىن ءتۇرى جوق-تى. قاجەت بولعان كەزدە ول ميتياعا ءمۇلايىمسىپ، جارامساقتانا قالىپ، مۇجىقتارعا اقشا بەرۋدى، قۇداي ساقتاسىن، ءتىپتى ويىڭا دا الما، ولاردى "سيگاركا مەن رەن شارابىنا" دا دوندەتپە دەپ جالىنىپ، ونى تارتپاقتاپ وتىردى، اسىرەسە قىز-قىرقىننىڭ ليكەر ءىشىپ، كامپيت جەگەنىنە زىعىردانى قاينادى: "ولاردىڭ ءبيتى ءورىپ جۇرەدى، دميتريي فەدوروۆيچ، مەن ول جەكسۇرىنداردىڭ كەز كەلگەنىن تىزەممەن كوتىنەن ءبىر تەپكەن سوڭ، وسىعان ريزا بولاسىڭ دەپ بۇيىرامىن — ولار مىنە وسىنداي!" — دەدى ول ىزالانىپ. ميتيا اندرەيدى تاعى دا ەسىنە الىپ، وعان پۋنش اپارىپ بەرۋگە جارلىق ەتتى: "باعانا ونى وكپەلەتىپ الىپ ەدىم"، — دەپ قايتالادى ول ەلجىرەگەن، ءالسىز ۇنمەن. كالگانوۆتىڭ العاشتا شاراپقا زاۋقى سوقپاعان، وعان قىزداردىڭ قوسىلىپ ءان سالعانى دا مۇلدە ۇناماعان، ايتسە دە، تاعى ەكى باكال شامپاندى سىمىرگەننەن كەيىن ول كەرەمەت كوڭىلدەنىپ، تىنىم تاپپاي جۇرگەن، ىرجالاڭداپ كۇلىپ، ادامداردى دا، ءاندى دە، مۋزىكانى دا — ءبار-بارىن ماقتاي بەرگەن. ماساڭ ماكسيموۆ ماسايراعان قالپى ونىڭ جانىنان قالماعان. گرۋشەنكا دا قىزىڭقىراي باستاعاندى. ول كالگانوۆتى نۇسقاپ ميتياعا: — قانداي سۇيكىمدى، قانداي عاجاپ بالاقان!" — دەدى. ءسويتىپ، ءماز بولعان ميتيا كالگانوۆ پەن ماكسيموۆتىڭ بەتىنەن سۇيۋگە تۇرا جۇگىرگەن. و، ول كوپ نارسەنى كۇنى بۇرىن سەزگەن ەدى؛ گرۋشەنكا وعان ءالى ەشتەڭە دەي قويماعان-دى، نازدى، ىنتىزار كوزدەرىن وعان وقتا-تەكتە ءبىر تاستاعانى بولماسا، ايتار ءسوزىن قاساقانا كەشەۋىلدەتكەندەي ەدى. اقىرى، ول ميتيانى كەنەت قولىنان ۇستاي الىپ، كۇشپەن وزىنە قاراي تارتتى. وندا گرۋشەنكا بوساعادا كرەسلودا وتىرعان.
— باعانا سەن قالاي كىرىپ كەلدىڭ، ا؟ ۇسقىنىڭ كىسى شوشىرلىق ەدى!.. سۇمدىق زارەم ۇشتى. سەن مەنى نەعىپ وعان بەرمەكشى بولدىڭ؟ شىنىمەن-اق بەرمەكشى بولعانىڭ با؟
— سەنىڭ باقىتىڭا كولدەنەڭ تۇرعىم كەلمەپ ەدى! — دەپ بىلدىراقتادى كوڭىلى جاي تاپقان ميتيا. ءبىراق، گرۋشەنكاعا ونىڭ جاۋابى قاجەت ەمەس-تى.
— ەندى انا جاققا بار... ويناپ-كۇلىپ كوڭىلىڭدى كوتەر، — دەپ ول ميتيانى قايتا قۋدى، — قىڭقىلداما، تاعى شاقىرىپ الام. ءسويتىپ، ميتيا كەتە بارعان، ال گرۋشەنكا قايتادان قىزداردىڭ انىنە قۇلاق سالىپ، ءبيىن قىزىقتاپ وتىرا بەرگەن، ءبىراق ول، ميتيا قايدا جۇرسە دە، ونى كوزىمەن باعىپ، شيرەك ساعاتتان كەيىن قايتا شاقىرعانىندا، ميتيا ارسالاڭداي قايتا جۇگىرىپ كەلگەن.
— ال، ەندى جانىما وتىر دا، مەنىڭ وسىندا كەتكەنىمدى كەشە قالاي ەستىگەنىڭدى ايتا بەر؛ ءبىرىنشى كىمنەن ەستىدىڭ؟
سونىمەن، ميتيا ءبارىن ايتا باستاعان، ءبىراق ءسوزىن قيىستىرا الماي، ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتىپ، اسىعىپ-ۇسىگىپ، جۇيەسىز بايانداعان، كەنەتتەن قاباعىن تىرجيتىپ، ءمۇدىرىپ قالا بەرگەن ەدى.
— سەن نەگە كىرجيە بەرەسىڭ؟ — دەپ سۇراعان گرۋشەنكا.
— جاي انشەيىن... اندا ءبىر ناۋقاس ادام قالىپ ەدى. ەگەر ول ساۋىعىپ كەتسە، ەگەر ونىڭ ساۋىعاتىنىن بىلسەم، ون جىل ءومىرىمدى ءقازىر-اق قيار ەدىم وعان!
— جارايدى، ناۋقاس بولسا، ءتاڭىرىنىڭ جازعانى شىعار. سەن ەرتەڭ شىنىمەن-اق اتىلىپ ولمەكپىسىڭ، ءاي اقىماعىم-اي، نە ءۇشىن سوندا؟ مەن مىنە وسىنداي، سەن سياقتى الابۇرتقان الاڭعاسارلاردى سۇيەمىن، — دەپ بىلدىراقتادى ءتىلى كۇرمەلىڭكىرەگەن گرۋشەنكا. — ءسويتىپ، سەن مەن ءۇشىن بارىنە دايىنسىڭ با؟ ا؟ اقىماعىم-اۋ، ەرتەڭ شىنىمەن-اق اتىلىپ ولۋگە بەل بايلادىڭ با! جوق، ازىرشە ايالداي تۇرعىن، ەرتەڭ ساعان، بالكىم، ءبىر ءسوز ايتارمىن... بۇگىن ەمەس، ەرتەڭ ايتامىن. سەنىڭ ونى بۇگىن ەستىگىڭ كەلە مە؟ جوق، بۇگىن ايتقىم كەلمەيدى... ال بار، بار ەندى، كوڭىلىڭدى سەيىلت. الايدا، گرۋشەنكا ونى تاعى ءبىر شاقىرىپ العانىندا جۇزىنەن ءبىر كۇدىك-كۇمانمەن سارى ۋايىم سەزىلىپ قالعان ەدى.
— سەن نەگە جابىرقاۋلىسىڭ؟ جابىعىپ جۇرگەنىڭدى كورىپ تۇرمىن عوي... جوق، مەن ءبارىن سەزەمىن، — دەدى تاعى دا ميتيانىڭ كوزىنە قادالا قالعان ول — سەن انا جاقتا مۇجىقتارمەن ءسۇيىسىپ، داۋرىعىپ جۇرسەڭ دە، مەن بىردەڭەنى كورىپ وتىرمىن. جوق، سەن كۇلىپ-ويناپ كوڭىلىڭدى كوتەر، مەن ماسايراعاندا سەن دە شاتتانساڭشى. مەن وسىندا بىرەۋدى بەك جاقسى كورەم، ونىڭ كىم ەكەنىن تابا قويشى؟.. اي، انانى قاراشى: مەنىڭ بالاقانىم ۇيىقتاپ قاپتى، بايعۇس ماس بولعان عوي.
ول كالگانوۆتى ايتقان ەدى: بالاقان شىنىندا دا ماس بولىپ، ديۆاندا وتىرعان كۇيى ءبىر ساتكە قالعىپ كەتكەن. تەك شاراپتان ەمەس. الدە نەدەن كەنەت جابىعىپ كەتكەسىن، نەمەسە، ونىڭ ءوزى ايتقانداي، "زەرىككەسىن" قالعىپ كەتكەن. اقىرىندا، ىشكىلىكتىڭ اسەرىنەن بىرتىندەپ تىم قارابايىر، دورەكى بىردەڭەگە ۇلاسىپ بارا جاتقان قىزداردىڭ ءانى دە ونى قاتتى ەسەڭگىرەتكەن ەدى. سونسوڭ، بيلەگەن ءبيى دە دورەكى بىردەڭە: ەكى قىز ايۋ بوپ كيىنگەن، ال قولىنا تاياق ۇستاعان وجەت قىز ستەپانيدا، ويىندى باسقارۋشى رەتىندە، ولاردى "كورسەتە" باستاعان، "شيراعىراق قيمىلدا، ماريا، ايتپەسە تاياق جەيسىڭ!" — دەپ اقىرىپ قويادى ول. اقىرى، ايۋلار ەدەنگە ءبىر ءتۇرلى ەرسىلەۋ قۇلاي كەتتى، ىشكىلىككە قىزارا بورتكەن قاتىندار مەن مۇجىقتار توبى بۇعان ءماز بوپ قارقىلداسىپ جاتىر. ال كالگانوۆ ۇستىنە لاس بىردەڭەنى جۇقتىرعانداي جەركەنە قاراعان ەدى. "بۇنىڭ ءبارى، مىنا حالىقتىق كورىنىس ناس ماقۇلىقتىڭ ءىسى، — دەدى ول شەگىنە بەرىپ، — ولاردىڭ جازعىتۇرعى ويىندارىنىڭ سيقى، بۇل، كۇننىڭ كوزىن جازعى تۇنگە تۇگەل جەتسىن دەپ ساقتاعان تۇرلەرى". ءبىراق وعان ءبىر جولاۋشى مىرزانىڭ قىزداردى قالاي تەرگەگەنى تۋرالى ءبيدىڭ شيراق ىرعاعىمەن لەكىلدەتە ايتىلعان "جاڭا" ءاننىڭ ءسوزى اسىرەسە ۇناماعان ەدى:
مىرزاسى تەرگەيدى قىزداردى،
سۇيە مە دەپ، الدە سۇيمەي مە؟
الايدا، قىزدار مىرزانى سۇيە المايتىن سەكىلدى:
سوقسا دا جانىما باتىرا،
سۇيە الماسپىن مەن ونى.
سونان سوڭ سىعان (سىعان دەپ ايتىلعان) كەلە جاتادى، ول دا:
سىعان تەرگەيدى قىزداردى،
سۇيە مە دەپ، الدە سۇيمەي مە؟
الايدا قىزدار سىعاندى دا سۇيمەيدى،
سىعان جۇرسە ۇرلىقپەن،
قايعى جەرمىن قورلىقپەن.
ءسويتىپ، قىزداردى وسىلاي ازاپقا سالعان كوپتەگەن ادامدار، ءتىپتى سولداتتار دا وتەدى:
سولدات تەرگەيدى قىزداردى،
سۇيە مە دەپ، الدە سۇيمەي مە؟
الايدا قىزدار سولداتتى دا جەك كورىپ، جولاتپايدى:
اركالار جولقابى سولداتتىڭ،
سومپەڭدەيمىن سوڭىنان مەن ونىڭ...
كوپ نۇكتەنىڭ ورنىنداعى ناعىز ادەپسىز سوزدەر بۇكپەسىز ايتىلعاندا، تىڭداۋشى جۇرت اڭ-تاڭ بوپ اۋىزدارىن اشىپ قالدى.
ءىستىڭ اقىرى كوپەسپەن بىتەدى:
كوپەس تەرگەيدى قىزداردى،
سۇيە مە دەپ، الدە سۇيمەي مە؟
قىزدار كوپەستى وتە جاقسى كورەتىن بوپ شىعادى، ويتكەنى
ساۋدا قىلار كوپەسى،
مەن بولارمىن كوكەسى.
كالگانوۆ ءتىپتى ىزا بولعان.
— مۇلدە ەسكىرگەن ولەڭ عوي بۇل، — دەدى ول داۋىستاپ، — وسىنداي ولەڭدى كىم شىعارادى ەكەن بۇلارعا! تەمىرجولشىنىڭ نەمەسە ءجويتتىڭ كەلىپ، سۇيەسىڭ بە، سۇيمەيسىڭ بە دەپ تەرگەۋى عانا قالعان ەندى: بۇلار ءبارىن جەڭىپ شىعار ەدى. — سونان سوڭ، ول رەنىش ءبىلدىرىپ، جالىعىپ بىتكەنىن ايتىپ، ديۆانعا بارىپ وتىرعاندا لەزدە قالعىپ كەتكەن. ول ديۆاندا باسىن شالقايتىپ وتىرعان ەدى، سۇيكىمدى اجارى ءسال سولعىنداۋ كورىندى.
— انا قاراشى، ءجۇزى قانداي سۇيكىمدى، — دەدى گرۋشەنكا ونىڭ جانىنا ميتيانى ەرتىپ بارىپ، — باعانا مەن ونىڭ شاشىن تاراپ ەدىم، اقسارى قالىڭ شاشى جىبەكتەي ەكەن... سونان سوڭ، ءىشى-باۋىرى ەلجىرەگەن گرۋشەنكا ونىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى. كالگانوۆ لەزدە كوزىن اشىپ، ءبىر قارادى دا، قاتتى ساسقالاقتاپ: ماكسيموۆ قايدا؟ — دەپ سۇرادى كوتەرىلە بەرىپ.
— ساعان باسقا ەشكىم كەرەك ەمەس ەكەن عوي، — دەپ كۇلدى گرۋشەنكا، — مەنىڭ جانىمدا ءبىر مينۋت وتىرا تۇر. ميتيا، ماكسيموۆتى شاقىرىپ اكەلشى ماعان.
ماكسيموۆ وقتا-تەكتە وزىنە ءبىر رومكە ليكەر قۇيىپ العانى بولماسا، قىزداردان ونشاما ۇزاماپتى، ال شوكولادتىڭ ەكى شاشكەسىن ءىشىپ ۇلگەرگەن. ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، مۇرنى قىزارىپ، كوزدەرى دىمدانا جاۋدىرەپ كەتكەن. جۇگىرە باسىپ جەتىپ كەلگەن شال ءقازىر "ءبىر ادەمى اۋەننىڭ ىرعاعىمەن" سابوتەرا ءبيىن بيلەگىسى كەلەتىنىن ايتتى.
— اقسۇيەك قاۋىمنىڭ وسى ءبىر ونەگەلى بيلەرىنىڭ بارىنە مەنى قارشاداي بالا كەزىمنەن ۇيرەتىپ ەدى...
— وندا بارا قويىڭىز، ميتيا، سەن دە بىرگە بار ونىمەن، مەن ونىڭ قالاي بيلەيتىنىن وسى ارادان كورىپ وتىرايىن.
— مەن دە بارايىن، مەنىڭ دە كورگىم كەلەدى، — گرۋشەنكانىڭ جانىمدا وتىرا تۇر دەگەن ەركەنازىن كالگانوۆ اڭعال باسىمەن ەلەۋسىز قالدىردى. ءسويتىپ، ءبارى ءبيدى قىزىقتاۋعا كەتتى. ماكسيموۆ الگى ايتقان ءبيىن شىنىندا دا بيلەپ شىقتى، ايتسە دە، ميتيادان وزگە ەشكىمگە دە ەرەكشە اسەر ەتە قويعان جوق. بي دەگەنى — ەكى اياقتى تاباندارىن كورسەتە ەكى جاققا قايىرىپ سەكەكتەي بەرۋ عانا، ماكسيموۆ وسىلاي سەكىرگەن سايىن الاقانىمەن ەتىگىنىڭ تابانىن شارت-شۇرت سوققىلاي بەرگەن. كالگانوۆقا بي مۇلدە ۇنامادى، ال ميتيا ءتىپتى ونىڭ بەتىنەن ءبىر ءسۇيىپ الدى.
— ال، راحمەت، شارشاعان شىعارسىڭ، نەگە قاراي قالدىڭ: كامپيت جەگىڭ كەلدى مە، ا؟ الدە شىلىم تارتقىڭ كەلە مە؟
— پاپيروسىڭ جوق پا؟
— بىردەڭە ىشكىڭ كەلمەي مە؟
— جاڭا ليكەر ىشكەم... سىزدە شوكولاد كامپيت بار ما ەدى؟
— انە ۇستەلدە ءۇيىلىپ جاتىر عوي، قويدان جۋاس، مومىنىم-اۋ! سودان قالاعانىڭدى الا بەرمەيمىسىڭ!
— جوع-ا، مەن الگى، ءۆانيلى بارىن... الگى شالدارعا لايىقتىسىن... حي-حي!
— جوق، اعايىن، ونداي ەرەكشە كامپيتىم جوق.
— ءبىر ءسوز ايتايىن با! — شال ەڭكەيىپ، ميتيانىڭ قۇلاعىنا كەنەت اۋزىن تاقادى، — اناۋ قىزدى قاراشى، ماريۋشكانى ايتام، ەگەر راقىمىڭىز ءتۇسىپ، رۇقسات ەتسەڭىز مەن سول قىزبەن تانىسايىنشى...
— مىنانىڭ دامەسىن قارا! جوق، اعايىن، تانتىپ باراسىڭ.
— مەن ەشكىمگە قىساستىق قىلمايمىن عوي، — دەپ سىبىرلادى ماكسيموۆ جابىعىپ.
— جارايدى، ماقۇل، ماقۇل. مۇندا، اعايىن، بي بيلەيدى، ءان سالادى، ايتسە دە، مەيلى! توقتاي تۇرشى... ازىرشە كامپيت جە، شاراپ ءىش. اقشا كەرەك ەمەس پە؟
— كەيىن بەرەسىز، — دەدى ماكسيموۆ جىميا كۇلىپ.
— ماقۇل، ماقۇل...
ميتيانىڭ باسى كۇيىپ-جانىپ بارا جاتقان. ول اشىق سەنەككە — اۋلا جاقتان ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا جاپسىرا سالىنعان اعاش گالەرەياعا شىقتى. سامال اۋا ونى سەرگىتىپ جىبەرگەن ەدى. قاراڭعى بۇرىشتا جالعىز ءوزى تۇرعان ول ءبىر كەزدە باسىن قوس قولداپ ۇستاي الدى. ونىڭ
بىتىراڭقى ويلارى شوعىرلانىپ، سەزىمدەرى ءبىرتۇتاس بىرىگىپ، بارلىعى جينالا كەلىپ ءبىر ساۋلە تۇسىرگەن-دى. سۇمدىق، قورقىنىشتى ساۋلە! وعان: "ەگەر اتىلىپ ءولۋ كەرەك بولسا، بۇدان ارتىق قولايلى ءسات بولۋى مۇمكىن بە؟" — دەگەن وي ساپ ەتە تۇسكەن. — ۇيدەن، تاپانشانى الىپ شىعىپ، وسى لاس، قاراڭعى تۇكپىردە شۇرىپپەنى باسىپ قالسا، ءبارى بىتپەي مە". ول تارتىنشاقتاپ ءبىر مينۋتتاي تۇردى. باعانا، وسىندا جەتكەنشە جان ۇشىرعانىندا، ماسقارا ۇيات قىلىعى، ىستەگەن ۇرلىعى، توگىلگەن قان، بىرەۋدىڭ قانى ونىڭ ارتىندا قالعان!.. الايدا، وندا مۇنىڭ ءبارى وعان وڭاي بولعان، و، الدە قايدا وڭاي بولعان! ويتكەنى وندا ءبارى قۇرىپ بىتكەن: ول گرۋشەنكانى جوعالتقان، ودان ايرىلىپ قالعان، ەندى جوق-تى، و، وندا وزىنە-وزى ۇكىم شىعارۋ وعان وڭاي بولعان ەدى، تىم قۇرىعاندا بۇل وعان لاجسىز، قاجەت نارسە سەكىلدى كورىنگەن، ويتكەنى ول ءۇشىن ەندى جەر باسىپ ءجۇرۋدىڭ قانداي ءمانى بار؟ ال ەندى شە! ەندى جاعداي وزگەشە ەمەس پە؟ ەندى تىم قۇرىعاندا ءبىر قورقىنىشتى قۇبىجىقتىڭ كوزى جويىلدى: ونىڭ الگى "بۇرىنعى" جىگىتى، الگى تاعدىر تاعى ايداپ اكەلگەن ادامى كوزدەن عايىپ بولدى، ءتىپتى ارتىندا ءىزى دە قالعان جوق. ول كەنەتتەن كىسى كۇلەرلىك، كۇيكى بىردەڭەگە اينالىپ كەتە باردى؛ ونى كوتەرىپ الىپ، جاتىن بولمەگە اپارىپ قاماپ، سىرتىنان قۇلىپتاپ قويدى. ول ەش ۋاقىتتا كايتا ورالمايدى. گرۋشەنكا ۇيالىپ وتىر، ونىڭ كىمدى سۇيەتىنىن بۇل كوزىنەن-اق انىق سەزەدى. ەندى ءومىردىڭ قىزىعىن كورۋگە ەشبىر بوگەت جوق... ءبىراق، امال بار ما، بۇل ءومىر سۇرە المايدى، بۇعان مۇرشاسى كەلمەيدى، و وپاسىز جالعان! "و، ءتاڭىرىم، دۋالدىڭ تۇبىندە جاتقان شالدىڭ جانىن ساقتاي گور! وسى سۇمدىق قاتەرىڭنەن قاعىس قىلا گور مەنى! مەندەي كۇناكارلاردىڭ تالايىنا نەبىر عاجايىپتاردى ىستەپ ەدىڭ عوي! الدا-جالدا شال ءتىرى قالسا شە، وندا نە قىلام؟ و، وندا وزگە ماسقارا ۇياتتىڭ ءبارىن جۋۋ قولىمنان كەلەدى، ۇرلاعان اقشانى قايتارامىن، جەردەن قازسام دا تاۋىپ بەرەمىن... كوكىرەكتە شەمەن بوپ قاتقانى بولماسا، ماسقارالىقتىڭ ءىزى دە قالمايدى! الايدا، جوق، جوق، كۇيرەك جاندى
جاسىقتىڭ بوس قيالى بۇل! و، وپاسىز جالعان! ايتسە دە، ميتياعا قاراڭعى تۇندە ءبىر جارقىن ءۇمىتتىڭ ساۋلەسى جارق ەتكەندەي بولعان ەدى. ول تۇرعان جەرىنەن قايتادان ىشكە ۇمتىلدى — سوعان، تاعى دا گرۋشەنكاسىنا، عۇمىرلىق عاشىق جارىنا بارۋى كەرەك! "قالعان ءومىرىمدى ءتىرى ماسقارا بولىپ وتكىزسەم دە، ونىڭ ءبىر ساعاتتىق، ءبىر مينۋتتىق ماحابباتىنا نە جەتەدى؟" وسى ءبىر توسىن ساۋال ونىڭ جۇرەگىن بيلەپ العان. "ماعان تەك سول، جالعىز سول عانا كەرەك، سونىڭ اق ءجۇزىن كورىپ، لەبىزىن تىڭداپ وتىرسام بولدى، باسقا ەشتەڭەنى ويلامايمىن، ءبىر تۇنگە، ءبىر ساعاتقا، ءبىر ساتكە بولسا دا ءبارىن ۇمىتامىن!" گالەرەيادان سەنەككە كىرە بەرىستە ميتيا قوجايىنمەن قارسى كەزدەسىپ قالدى. تريفون بوريسىچتىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن، جۇزىنەن ءبىر ۋايىم سەزىلەدى، مۇنى ىزدەپ كەلە مە قالاي.
— نە، بوريسىچ، مەنى ىزدەپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟
— جو-جوق، — دەدى قوجايىن ساسقالاقتاپ قالعانداي، — ءسىزدى ىزدەپ قايتەم؟ ا ءسىز... قايدا بولدىڭىز؟
— تۇنجىراپ جۇرگەنىڭ نە؟ اشۋلانعان جوقپىسىڭ؟ توسا تۇر، كوپ كەشىكپەي ۇيىقتايسىڭ... ساعات قانشا ەكەن؟
— ءۇشتى سوققان شىعار. تورتكە كەتۋى دە مۇمكىن.
— تامامدايمىز، اياقتايمىز ءقازىر.
— و نە دەگەنىڭىز، وقاسى جوق. وتىرا بەرىڭىزدەر...
ميتيا: "بۇعان نە بولعان؟" — دەپ ويلادى دا، قىزدار بيلەپ جۇرگەن بولمەگە باردى. الايدا، گرۋشەنكا وندا جوق ەكەن. ول كوگىلجىم بولمەدە دە بولماي شىقتى؛ ديۆاندا كالگانوۆ قانا وتىر ۇيىقتاپ. ميتيا شىمىلدىقتىڭ ىشىنە باسىن سۇعىپ قاراپ ەدى — سودان تابىلدى. گرۋشەنكا بۇرىش جاقتاعى ساندىقتىڭ ۇستىندە، تاياۋ تۇرعان كەرەۋەتتىڭ اركالىعىنا قولىمەن سۇيەنىپ، ەشكىم ەستىمەسىن دەپ وكسىگەن دىبىسىن شىعارماي، ەڭكەيىپ جىلاپ وتىر ەكەن. ميتيانى كورگەسىن گرۋشەنكا ونى ىمداپ شاقىرىپ، ول جۇگىرىپ قاسىنا كەلگەندە قولىنان ۇستاي الدى.
— ميتيا، ميتيا، مەن ونى شىنىندا دا سۇيگەن ەدىم — دەدى ول سىبىرلاپ، — وسى وتكەن بەس جىل بويى سۇيگەمىن! ايتسە دە، ونى ءسۇيدىم بە ەكەن، الدە تەك ءىشىمدى ورتەگەن ىزا-كەگىمە ءسۇيسىندىم بە؟ جوق، مەن ونى سۇيگەمىن! ويحوي دۇنيە-اي! وتىرىك ايتام، مەن ونى سۇيگەم جوق، ىشتەگى ىزا-كەگىمە عانا سۇيسىنگەمىن! ميتيا، وندا مەن نە بارى ون جەتىدە ەدىم عوي، وندا ول مەنىڭ ءىشى-باۋىرىمنان ءوتىپ، كەرەمەت كوڭىلدى بولعان، ماعان ارناپ ءان سالعان... الدە اقىلى تولماعان مەندەي شوشاقايعا سولاي كورىندى مە ەكەن... ال ءقازىر ول، قۇداي ساقتاسىن، مۇلدە وزگە كىسى، استە ول ەمەس. قياپاتى دا ۇقسامايدى، ءتىپتى بەيتانىس بىرەۋ. مەن ونى ءتىپتى تانىماي دا قالدىم. تيموفەيمەن وسىندا كەلە جاتىپ، جول بويى: "ونى كورگەندە قايتەر ەكەم، وعان نە دەيمىن، بىر-بىرىمىزگە قالاي قارار ەكەنبىز؟" — دەپ ويلاپ ەدىم. مەن وعان جان ۇشىرىپ جەتسەم، ول توبەمنەن ءبىر شىلاپشىن جۋىندىنى لاق ەتكىزگەندەي بولدى. مەنىڭ ۇستازىمداي: وقىمىستىشا، بىلگىشسىپ سويلەسكەنىن قايتەرسىڭ، ال ماڭعازسي قارسى العان كەزدە ءتىپتى نە ىستەرگە بىلمەدىم. ءلام دەۋگە مۇرشام كەلسەيشى. العاشتا ول ءوزىنىڭ اناۋ ۇزىن تۇراسىنان قىسىلاتىن شىعار دەپ ويلاعان ەدىم. ولارعا قاراپ وتىرىپ: ونىمەن تىلدەسۋگە ءسوز تابا المايتىنىم نە؟ — دەگەن ويعا قالدىم. بىلەسىڭ بە، ونى بۇلدىرگەن انادا مەنەن قاشىپ كەتكەسىن ۇيلەنگەن ايەلى... تانىماستاي قىلعان سول. ميتيا، مۇنداي ماسقارا بولماسپىن! وھ، ابدەن ۇياتقا باتتىم، ميتيا، وھ، بۇكىل ءومىرىم ءۇشىن ماسقارا بوپ ءبىتتىم عوي مەن! قارعىس اتسىن سول بەس جىلدى، قارعىس اتسىن! — ءسويتىپ، گرۋشەنكا تاعى دا ەگىلىپ جىلادى، ءبىراق ول ميتيانى بوساتپاي، قولىنان قىسىپ ۇستاپ العان ەدى.
— ميتيا، جارقىنىم، توقتاي تۇرشى، كەتپەشى، ساعان ايتاتىن ءسوزىم بار ەدى، — دەپ سىبىرلادى ول كەنەت باسىن كوتەرىپ، ونىڭ بەتىنە قاراپ. — ايتشى، مەن وسى كىمدى سۇيەم؟ مەن وسىندا بىرەۋدى سۇيەمىن. ول كىم؟ سەن ماعان وسىنى ايتشى. — گرۋشەنكانىڭ جىلاۋدان دولىرىپ ىسىنگەن بەتىنە كۇلكىنىڭ تابى شىعا كەلىپ، قاراكولەڭكەدە جانارى جارق ەتتى. باعانا وسىندا ءبىر جىگىتتىڭ سىرتتانى جەتىپ كەلگەندە، جۇرەگىم ءلۇپ ەتە قالعان ەدى. ول: "اقىماق بولماساڭ، سەنىڭ كۇيىپ-جاناتىن جىگىتىڭ وسى ەمەس پە"، — دەپ سىبىرلاعانداي بولعان. سەن كىرىپ كەلگەنىڭدە، ءبارىن نۇرلاندىرىپ جىبەردىڭ. مەن: "ول نەدەن قايمىعادى؟" — دەپ ويلادىم. ال سەن شىنىندا دا ۇرەيلەنىپ، بەرەكەڭ قاشىپ، جوندەپ سويلەسە دە المادىڭ. مەن سەنى انالاردان تايسالىپ تۇرماعان بولار دەپ ويلادىم — بىرەۋدەن قورقا قوياتىن سەن بە؟ ءداۋ دە بولسا، مەنەن، تەك قانا مەنەن قايمىعىپ تۇرعان شىعار دەپ ءتۇيدىم. ءبىر ساتكە بولسا دا ميتيانى سۇيگەنىم راس، ەندى باسقا بىرەۋگە... كەتىپ بارامىن دەپ الەشاعا تەرەزەدەن، قالاي ايقايلاعانىمدى فەنيا سەن دالدىرگە ايتتى ەمەس پە. ميتيا، ميتيا، سەنەن كەيىن تاعى سۇيە الارمىن دەپ قانداي اقىماق بولعانمىن! مەنى كەشىرەسىڭ بە، ميتيا؟ كەشىرەسىڭ بە، الدە كەشىرمەيسىڭ بە؟ مەنى سۇيەسىڭ بە؟ سۇيەسىڭ بە؟ گرۋشەنكا اتىپ تۇرىپ، ميتيانى يىعىنان ۇستاي الدى. قۋانىشتان ءلام دەۋگە مۇرشاسى كەلمەگەن ميتيا ونىڭ جاۋدىراعان جانارى مەن كۇلىمسىرەگەن جۇزىنەن كوز الا المادى، سونان سوڭ، ونى قاتتى قۇشاقتاپ الىپ، شوپىلدەتىپ سۇيە باستادى.
— سەنى ازاپقا سالعانىمدى كەشىرەسىڭ بە؟ مەن سەندەردىڭ ءبارىڭدى ىزالانعاسىن ازاپتاندىردىم عوي. ال اناۋ شالدى ىزالانىپ قاساقانا ەسىنەن تاندىردىم... ءبىر جولى ماعان كەلىپ شاراپ ىشكەنىندە باقالدى سىندىرعانىڭ ەسىڭدە مە؟ سونى جادىمدا ساقتاپ، بۇگىن مەن دە شاراپ ىشكەن باكالىمدى سىندىردىم، "وپاسىز جۇرەگىم" ءۇشىن ءىشتىم. ميتيا، سۇڭقارىم-اۋ، مەنىڭ بەتىمنەن نەگە سۇيمەيسىڭ؟ ءبىر-اق رەت ءسۇيدىڭ دە قويدىڭ، ماعان كوزىڭدى ساتىپ، تىڭداپ وتىرعانىن نە... مەنى تىڭداعاندا نە تۇر دەيسىڭ! ونان دا تاعى ءبىر سۇيسەڭشى، مىنە بىلاي، قۇشىرلانا ءسۇي. سۇيەتىن بولساڭ، دۇرىستاپ ءسۇي! مەن ەندى سەنىڭ كۇڭىڭ بولۋعا بارمىن، ءومىر بويى كۇڭىڭ بوپ وتەمىن! سۇيىكتىڭە جايىلىپ توسەك، بۇگىلىپ جاستىق بولعانعا نە جەتەدى!.. سۇيسەڭشى! مەنى ۇرساڭ دا، ازاپتاساڭ دا، نە ىستەسەڭ دە مەيلىڭ... توقتا! كىشكەنە توسا تۇر، كەيىننەن، ءقازىر ەمەس... — گرۋشەنكا كەنەت ونى يتەرىپ جىبەردى. — بار، كەتە بەر، ميتيا، مەنىڭ شاراپ ىشكىم كەلدى، ماس بولعانشا سىمىرەيىنشى ءبىر، ءقازىر ماس بوپ الىپ بيلەيمىن، مەنىڭ بيلەگىم كەلەدى! سونان سوڭ، گرۋشەنكا شىمىلدىقتىڭ بەر جاعىنا سىتىلىپ شىقتى. ونىڭ سوڭىنان ماس ادامشا سەندەلگەن، ميتيا دا كورىندى. "مەيلى، ەندى نە بولسا ول بولسىن — ونىمەن بىرگە وتكىزگەن ءبىر مينۋتقا بار الەم ساداقا!" — دەگەن وي كەلدى ونىڭ باسىنا. گرۋشەنكا شىنىندا دا تاعى ءبىر ستاقان شامپاندى ءسىمىرىپ سالىپ ەدى، لەزدە قىزىڭقىراپ قالدى. ول كرەسلوسىنا، بۇرىنعى ورنىنا بارىپ وتىردى. راقاتتانا جىميىپ قويادى. ەكى بەتى البىرتىپ، ەرىندەرى الاۋلاعان، جالت-جۇلت ەتكەن كوزدەرى كىرتيە باستاعانداي، جانارىنداعى قۇشتارلىق تارتىپ اكەتىپ بارادى. ءتىپتى كالگانوۆتىڭ دا جۇرەگىنە شوق تۇسكەندەي بولدى، ول تۇرەگەلىپ گرۋشەنكانىڭ جانىنا باردى.
— باعانا، ديۆاندا ۇيىقتاپ وتىرعانىڭدا، مەن سەنىڭ ماڭدايىڭنان ءسۇيىپ ەدىم، سەزبەدىڭ بە؟ — دەپ بىلدىراقتادى ول كالگانوۆقا.
— مەن ماس بوپ قالدىم، مىنە... ال سەن ماس بولعان جوقسىڭ با؟ ميتيا نەگە ىشپەيدى؟ ميتيا، سەن نەگە ىشپەيسىڭ، مەن ءىشتىم، ال سەن ىشپەيسىڭ...
— ماس بولايىن با! مەن ونسىز دا ماسپىن عوي، سەنى كورگەسىن ماس بوپ قالدىم، ەندى شاراپتان ماس بولعىم كەلەدى. — ءسويتىپ، ول تاعى ءبىر ستاكان شامپاندى ءسىمىرىپ سالدى؛ ءوزىنىڭ ەسىندە، بۇعان دەيىن ساپ-ساۋ ەدى، — بۇعان ونىڭ ءوزى دە تاڭعالعان، — ەندى وسى سوڭعى
ستاقاننان كەيىن، تەز ماس بوپ قالدى. وسى مينۋتتان باستاپ ميتيا اينالاسىنداعى دۋمانداتقان جىن-ويناقتى اڭعارماعان. ول سەندەلىپ جۇرە بەرگەن، كۇلىمسىرەپ، كەز كەلگەنىمەن سويلەسكەن، الايدا، نە ىستەپ نە قويعانىن ءوزى دە سەزبەگەن. كەيىننەن ول شەڭگەلدەي قادالىپ، دۋىلداتىپ تۇرىپ العان ءبىر عانا سەزىم ونىڭ جانىنا مينۋت سايىن "كۇيدىرگەن كوكىرەگىن قىزىل شوقتاي" باتقانىن ەسىنە تۇسىرگەن بولاتىن. ول گرۋشەنكانىڭ جانىنا بارىپ وتىرىپ، ودان كوز الماعان، ونىڭ اۋزىنا تەلمىرىپ قالعان... گرۋشەنكا دا ءدىلمارسىپ العان ەدى، ول جۇرتتىڭ ءبارىن جانىنا شاقىرىپ الا بەرگەن؛ گرۋشەنكا كەنەت حورداعى قىزداردىڭ ءبىرىن شاقىرعاندا، ول جەتىپ كەلەتىن، سونان سوڭ ول نە قىزدىڭ بەتىنەن سۇيەتىن، نەمەسە قولىمەن شوقىندىرعان سوڭ قايتا قويا بەرەتىن. ەندى ءبىر مينۋتتان كەيىن ءوزى جىلاپ جىبەرەتىندەي كورىنەتىن ەدى. شالسىماق تا ونى حال-حادىرىنشە كوڭىلدەندىرىپ باققان؛ گرۋشەنكا ماكسيموۆتى وسىلاي اتايتىن. شال قايتا-قايتا جۇگىرىپ كەلىپ ونىڭ قولىنان، ءتىپتى "ءاربىر ساۋساعىنان" شوپىلدەتىپ ءسۇيىپ جاتتى، اقىرىندا، ەسكىلىكتى ءبىر انگە سالىپ، تاعى ءبىر ءبيدى بيلەدى. اسىرەسە ءاننىڭ مىنا قايىرماسىنىڭ ىرعاعىنا جەلىگە بيلەگەن:
مەگەجىنىم حريۋ-حريۋ، حريۋ-حريۋ،
قاشارىم مۋ-مۋ، مۋ-مۋ،
ۇيرەگىم كۆا-كۆا، كۆا-كۆا،
قازىم گا-گا، گا-گا.
سەنەكتە جۇرگەن تاۋىعىم.
تيۋريۋ-ريۋ، ريۋ-ريۋ — دەپ سويلەيدى،
اي، اي، سولاي دەپ سويلەيدى!
— انانىڭ الاقانىنا بىردەڭە قىستىرمايمىسىڭ، ميتيا، — دەدى گرۋشەنكا، — بەرە سالساڭشى، اۋزى اسقا جارىماعان بيشارا ەمەس پە. اھ، جارىماعان، سور ماڭدايلار!.. بىلەسىڭ بە، ميتيا، مەن موناستىرعا كەتەمىن. راس ايتام، ايتەۋىر ءبىر كەزدە كەتپەي قويمايمىن. بۇگىن الەشا ماعان عۇمىر باقي ەستەن كەتپەيتىن سوزدەر ايتتى. ءيا... سوندىقتان بۇگىن بيلەپ قالايىن. ەرتەڭ موناستىرعا كەتەتىن بولعاندىقتان، بۇگىن بيلەپ قالۋىم كەرەك. قايىرىمدى جاراندارىم-اۋ، مەن ءبىر تەنتەكتىك ىستەسەم قايتەدى، وندا نە تۇر، قۇداي تاعالا كەشىرە جاتار. ەگەر مەن ءتاڭىرى بولسام، ادامداردىڭ بارلىعىنا كەشىرىم جاسار ەم: "مەنىڭ سۇيكىمدى كۇناكارلارىم، بۇگىننەن باستاپ ءبارىڭدى كەشىرەمىن ، — دەر ەدىم. مەن ءقازىر: "قايىرىمدى جاراندارىم-اۋ، مەندەي اقىماق قاتىندى كەشىرە كورىڭدەرشى"، — دەپ كەشىرىم سۇراۋعا بارامىن. مەن بە، مەن حايۋانمىن عوي. ايتسە دە، عيبادات قىلعىم كەلەدى. مەن پيازدىڭ ءبىر تال ساباعىن سوزدام عوي. زىميان بولسام دا، عيبادات قىلعىم كەلەتىنىن كورمەيسىڭ بە! ميتيا، مەيلى بيلەي بەرسىن، بوگەت بولما. بۇل جالعاندا ەكى اياقتى پەندەلەردىڭ بارلىعى دا، ءبىرى قالماستان ابزال جاندار. جارىق دۇنيە جاقسى عوي. ءوزىمىز جامان بولساق تا، جارىق دۇنيە جاقسى عوي. بىزدەر جامان بولساق تا جاقسىمىز، ءارى جامانبىز، ءارى جاقسىمىز... جوق، ايتىڭدارشى، مەن سىزدەرگە ءبىر سۇراق قويايىن، ءبارىن ماعان كەلىڭدەرشى، مەن سىزدەردەن بىردەڭەنى سۇرايىنشى، ماعان مىنانى ايتىڭدارشى: مەن نەلىكتەن مۇنداي جاقسىمىز؟ مەن جاقسىمىن عوي، مەن تىم جاقسى ەمەسپىن بە... بىلدىڭدەر مە: مەن نەلىكتەن مۇنداي جاقسىمىن؟
— گرۋشەنكا وسىلاي بىلدىراقتاي بەردى جانە سويلەگەن سايىن ماستىعى ءورشي ءتۇستى، اقىرى، ءقازىر ءوزىنىڭ بيلەگىسى كەلەتىنىن ايتتى. كرەسلوسىنان تۇرا بەرىپ ەدى، شايقالىپ كەتتى.
— ميتيا، ماعان ەندى شاراپ ىشكىزبەشى، سۇراسام دا — بەرمەشى. شاراپ كىسىنىڭ مازاسىن الادى. كوزىڭ بۇلدىراپ، پەش تە، بارلىعى دا شىرق اينالا بەرەدى. مەنىڭ بيلەگىم كەلەدى، قالاي بيلەيتىنىمدى... مەنىڭ قانداي جاقسى، عاجاپ بيلەيتىنىمدى كورسىن ءبارى.
گرۋشەنكا بيلەۋگە شىن نيەتتەنگەن: ول قالتاسىنان اپپاق باتەس قول ورامالىن شىعارعان سوڭ، ءبىر ۇشىنان وڭ قولىمەن ۇستاپ، بيلەگەن كەزدە ونىمەن بۇلعاماقشى بولعان-دى. ميتيا ابىگەرلەنىپ قالعان ەدى، بەلگى بەرىلىسىمەن-اق ءبيدىڭ ءانىن حورمەن شىرقاتا جونەلۋ ءۇشىن قىزدار دا تىنا قويعان. گرۋشەنكانىڭ ءوزى بيلەمەكشى ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن ماكسيموۆ قۋانعانىنان باقىرىپ جىبەرىپ:
اياعى شيدەي ونىڭ، جونى استاۋداي،
قۇيرىعى ءبىر-اق سۇيەم، بۇراتىلعاق
— دەپ انگە سالىپ، ونىڭ الدىنا كەلىپ سەكەكتەي باستاپ ەدى، گرۋشەنكا ورامالىمەن سىلتەپ، ونى قۋىپ جىبەردى:
— ش-ش! ميتيا، انالار نەگە كەلمەي جاتىر؟ ءبارى كەلسىن... كورۋگە. قاماپ قويعان كىسىلەرىڭدى دە شاقىر... سەن ولاردى نەگە بەكىتىپ قويدىڭ؟ ولارعا مەنى بيلەپ جاتىر دە، مەنىڭ قالاي بيلەيتىنىمدى ولار دا كورسىن...
ماساڭ ميتيا الشاڭ باسىپ ەسىككە بارىپ، جۇمىرىعىمەن قويعىلاپ ىشتەگى پانداردى شاقىرا باستادى.
— ءاي پاندار... پودۆىسوسكييلەر! شىعىڭدار، گرۋشەنكا بيلەيىن دەپ جاتىر، سەندەردى شاقىرادى.
— لايداك! — دەپ ايقايلادى ىشتەن پانداردىڭ ءبىرى.
— ال سەن پودلايداكسىڭ. سەن تاپەلتەك ارامزاسىڭ؛ ەندى ءبىلدىڭ بە كىم ەكەنىڭدى.
— سىزدەر پولشانى مازاقتاۋدى قويساڭىزدار قايتەدى، — دەدى تىم قىزىپ قالعان كالگانوۆ تا اقىلگويسي سويلەپ.
— سەن بالاقان، اۋزىڭدى جاپ! ەگەر مەن وعان وڭباعانسىڭ دەسەم، بۇل كۇللى پولشاعا ايتىلعان ءسوز ەمەس. قاڭعىرعان جالعىز لايداك ءالى پولشا ەمەس، ءۇنىڭدى شىعارما، سۇيكىمدى بالاقانىم، ونان دا كامپيت جە.
— بۇل نە! كىسى وستە مە ەكەن. بۇلاردىڭ نەلىكتەن تاتۋلاسقىسى كەلمەيدى؟ — دەدى دە، گرۋشەنكا بيلەۋگە شىقتى. حور شىرقاي جونەلدى: "اح سەنەگىم مەنىڭ، سەنەگىم؟" گرۋشەنكا باسىن ءسال كەكىرەيتىپ الىپ، جىميا كۇلگەن كۇيى قولىنداعى ورامالىمەن بۇلعاپ قاپ بيلەي جونەلەيىن دەپ ەدى، كەنەت قاتتى شايقالىپ كەتىپ، بولمەنىڭ ورتاسىندا اڭىراپ تۇرىپ قالدى.
— السىرەپ... — دەدى ول ءبىر ءتۇرلى وشىڭكىرەگەن ۇنمەن، — كەشىرىڭىزدەر، قاجىپ قاپپىن، ءالىم قۇرىپ... كىنالىمىن...
ول اۋەلى حورعا تاعزىم ەتتى، سودان كەيىن بارلىق ءتورت جاعىنا كەزەك-كەزەك بۇرىلىپ، باس ءيىپ تاعزىم ەتە باستادى:
— كىنالىمىن... كەشىرىڭىزدەر...
— ازداپ ىشىڭكىرەگەن عوي، بيكەش، ىشىڭكىرەپ قويعان عوي، سۇلۋ بيكەش، — دەگەن داۋىستار ەستىلدى.
— ماس بوپ قالدى دەگەن وسى، — دەپ ءتۇسىندىردى حورداعى قىزدارعا قيقىلداعان ماكسيموۆ.
— ميتيا، مەنى الىپ كەتشى... قولىمنان ۇستاشى، ميتيا، — دەدى السىرەگەن گرۋشەنكا. ميتيا ۇمتىلا بەرىپ، ونى قولىنا كوتەرىپ الدى دا، باعا جەتپەس اسىلىن شىمىلدىق ىشىنە قاراي اكەتتى. "مەنىڭ ەندى كەتۋىم كەرەك شىعار" — دەپ ويلادى كالگانوۆ، سودان كەيىن ول كوگىلجىم بولمەدەن شىققاسىن جارما ەسىكتىڭ ەكى بولىگىن دە جاۋىپ قويدى. الايدا، زالداعى توي-دۋمان ودان ارى جالعاسىپ، ونان سايىن قىزا تۇسكەن ەدى. ميتيا گرۋشەنكانى كەرەۋەتتىڭ ۇستىنە اپارىپ جاتقىزعان سوڭ، اۋزىنان قۇشىرلانا ءسۇيدى.
— مازالاماشى... — دەپ بىلدىراقتادى وعان گرۋشەنكا جالىنىشتى ۇنمەن، — تيمەشى، ازىرشە سەنىكى ەمەسپىن... سەندىكپىن دەدىم عوي، ءبىراق سەن ماعان ازىرشە تيمە... اياساڭشى... انالاردىڭ كوزىنشە، انالار باردا ماعان تيە كورمەشى. ول ءالى وسىندا. مۇندا... پاسىقتىق بولادى.
— ساداعاڭ كەتەيىن! جانىم پيدا... باس يەم ساعان!.. — دەپ كۇبىرلەدى ميتيا. — ءيا، مۇندا وپاسىزدىق جايلاپ العان، و، مەنىڭ جانىم تۇرشىگەدى. — ءسويتىپ، ول گرۋشەنكانى قۇشاعىنان شىعارماستان، كەرەۋەتتىڭ جانىنا تىزەرلەپ وتىرا كەتتى.
— مەن بىلەم، سەن، حايۋان بولساڭ دا، اق جاندىسىڭ، — دەدى گرۋشەنكا ءۇنى ارەڭ شىعىپ، — ءبارىن ادال ىستەيىك تە... بۇدان بۇلاي ادال بولايىق... ءبىزدىڭ ادال، مەيىرىمدى بولعانىمىز ابزال، قارا جۇرەك بولماي، راقىمشىل بولعانىمىز ابزال.. سەن مەنى ءبىر جاققا الىپ كەتشى، ەستيمىسىڭ، جەردىڭ شەتىنە بولسا دا اكەتشى مەنى... مۇندا قالعىم كەلمەيدى، جان كورمەيتىن ءبىر قيىرعا الىپ كەتشى...
— و، ءيا، ءيا، الىپ كەتەمىن! — دەپ ميتيا ونى قۇشاعىنا قىسا ءتۇستى، سەنى مۇننان الىپ كەتەمىن، قارامىزدى وشىرەمىز بۇل ارادان. و، الگى قىزىل الا قاننىڭ اقىرى نە بولعانىن بىلۋگە مەن ءقازىر قالعان بۇكىل ءومىرىمدى ءبىر جىلعا ايىرباستار ەدىم!
— ول نەعىلعان قان؟ — دەدى تۇككە تۇسىنبەگەن گرۋشەنكا.
— جاي انشەيىن! — دەپ ءتىسىن شىقىرلاتتى ميتيا. — گرۋشا، سەن عوي مەنىڭ ادالدىعىمدى تىلەيسىڭ، ال مەن — ۇرىمىن. مەن كاتكانىڭ اقشاسىن ۇرلادىم... ماسقارا، ۇيات-اي! كاتكانىڭ با؟ بيكەشتىڭ دەيمىسىڭ؟ جوق، سەن ۇرلىق قىلعان جوقسىڭ. مەنەن ال دا، قايتارىپ بەر... نەگە ايقايلايسىڭ؟ ەندى مەنىڭ اقشامنىڭ ءبارى — سەنىكى. بىزگە اقشانىڭ كەرەگى نە؟ ءبارىبىر شاشىپ بىتىرەمىز. ونان دا سەن ەكەۋمىزدىڭ جەر ايداعانىمىز ارتىق. جەردى مىنا ساۋساقتارىممەن تىرناپ ۇقساتقىم كەلەدى مەنىڭ. ەستيمىسىڭ، ەڭبەك ەتۋ كەرەك بىزگە. الەشا سولاي دەپ بۇيىرعان. مەن سەنىڭ اشىناڭ ەمەس، ادال جۇبايىڭ، ەسىگىڭدەگى كۇڭىڭ بولعىم كەلەدى، ساعان جۇمىس ىستەيمىن. سەن ەكەۋمىز بيكەشكە بارىپ، باس ءيىپ تاعزىم ەتىپ كەشىرىم سۇرايمىز، سونان سوڭ كەتەمىز. كەشىرمەسە جانە مەيلى، ءبارىبىر كەتەمىز. سەن وعان اقشاسىن قايتارىپ بەر، ءبىراق مەنى سۇيەتىن بولاسىڭ. ونى سۇيمەيسىڭ. ەندى وعان جولامايسىڭ. ەگەر ونى سۇيەتىن بولساڭ، مەن ونى قىلعىندىرىپ ولتىرەم... ونىڭ ەكى كوزىن
ينەمەن شۇقىپ الام...
— مەن سەنى، تەك ءبىر ءوزىڭدى عانا سۇيەمىن، مەن سەنى سىبىردە دە سۇيەتىن بولامىن.
— ءسىبىرىڭ نە؟ جارايدى، سىبىرگە اكەتسەڭ دە مەيلىڭ، سوندا-اق اكەت، ماعان ءبارىبىر... جۇمىس ىستەيمىز... سىبىردە قار جاۋادى. مەن شانامەن قاردى شىقىرلاتىپ زىمىراتقاندى ۇناتامىن... قوڭىراۋ شىلدىرلايتىن بولسىن... ەستيمىسىڭ، انە قوڭىراۋ شىلدىرلايدى... قوڭىراۋ داۋسى قاي جاقتان شىعادى؟ بىرەۋلەر كەلە جاتىر... مىنە قوڭىراۋدىڭ شىلدىرى دا باسىلدى. قالجىراعان گرۋشەنكا كوزىن جۇمىپ، ءبىر مينۋتقا قالعىپ كەتكەن-دى. الدە قايدان ەمىس-ەمىس ەستىلگەن قوڭىراۋ شىلدىرى كەنەت باسىلا قالعان ەدى. ميتيا ەڭكەيىپ، باسىن ونىڭ كەۋدەسىنە قويعان. ول قوڭىراۋدىڭ ءۇنى قالاي وشكەنىن اڭعارماعانى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى شىرقالعان ءاننىڭ دە كىلت ءۇزىلىپ، ماستاردىڭ داۋرىعىسقان داۋىستارى دا سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، ءۇي ءىشى قۇلاق كەسكەندەي جىم-جىرت بولا قالعانىن دا سەزبەگەن ەدى. ءبىر كەزدە گرۋشەنكا كوزىن اشتى.
— نە، مەن قالعىپ كەتتىم بە؟ ءيا... قوڭىراۋ... كوزىم ىلىنگەندە ءبىر ءتۇس كورگەنىم، ايدالادا كەلە جاتىر ەكەم... اپپاق كار... قوڭىراۋدىڭ شىلدىرىنا بويىم بالقىپ، قالعىپ كەلەدى ەكەم دەيمىن. سۇيىكتىم، سەن قاسىمدا ەكەنسىڭ. الىس ساپارعا اتتانىپپىز... سەنى قۇشاقتاپ، قايتا-قايتا سۇيە بەرەدى ەكەنمىن، دەنەم توڭازىعاسىن سەنىڭ باۋىرىڭا جابىسىپ الىپپىن، شىقىرلاعان قار جارقىراپ جاتىر. بىلەسىڭ بە، تۇنگى اسپاندا اي، جەردە قار جارقىراعان ساتتە ءتىپتى قايدا كەلە جاتقانىڭدى دا اجىراتا المايدى ەكەنسىڭ... ويانا كەلسەم، سەن جانىمداسىڭ، قانداي عاجاپ...
— سەنى نەگە تاستايىن، — دەپ كۇبىرلەدى ميتيا، ونىڭ كويلەگىنەن، كەۋدەسىنەن، قولىنان ءسۇيىپ جاتىپ. سونسوڭ، ول گرۋشەنكانىڭ ماعان، مەنىڭ بەتىمە قاراماي، باسىمنان اسىرا، الدىڭعى جاققا تاڭدانا كوز سالعانى نەسى دەپ اڭ-تاڭ بولدى. كەنەت گرۋشەنكانىڭ جۇزىنەن ۇرەيگە بەرگىسىز تاڭىرقاعاندىق سەزىلە قالدى.
— ميتيا، انا جاقتان بىزگە قاراپ تۇرعان كىم؟ — دەپ سىبىرلادى كەنەتتەن ول ميتيا بۇرىلىپ ەدى، شىنىندا دا، بىرەۋ شىمىلدىقتى ىسىرىپ جىبەرىپ، بۇلارعا قاراپ تۇر ەكەن. سونسوڭ، جالعىز ەمەس سەكىلدى. ميتيا تۇرەگەلىپ، قاراپ تۇرعان كىسىگە ۇمتىلدى.
— مىندا، بەرى قاراي كەلىڭىزدەر. — داۋسى اقىرىن شىققانمەن، بەكەم دە بۇيىرعان بىرەۋدىڭ ءۇنى ەستىلدى ميتياعا. ميتيا شىمىلدىقتىڭ ىشىنەن شىققان بويدا مەلشيىپ تۇرىپ قالدى. بولمە ادامعا لىق تولعان، ءبىراق، باعاناعىلار ەمەس، مۇلدە وزگە بىرەۋلەر، ارقاسى مۇزداپ قويا بەرگەن ول سەلك ەتە ءتۇستى. ميتيا مىنا كىسىلەردىڭ ءبارىن بىردەن-اق تانىدى. مىناۋ ۇستىنە پالتو، باسىنا كوكاردالى فۋراجكا كيگەن ۇزىن بويلى، جۋان شال — يسپراۆنيك، ميحايل ماكارىچ. ال "ەتىگىن جىپ-جىلتىر عىپ تازارتىپ جۇرەتىن"، اناۋ "شىلبيگەن" مۇنتازداي ءسانقوي — پروكۋروردىڭ ورىنباسارى. "ونىڭ ءتورت ءجۇز سومدىق حرونومەترى بار، ماعان كورسەتكەن". مىنا ءبىر كوزىلدىرىكتى، تاپەلتەك، جاس جىگىت... ءاتى-جونىن ۇمىتىپ تۇرعانى، ءبىراق ميتيا، ونى دا بىلەدى، بىردە كورگەنى بار: بۇل تەرگەۋشى، سوت تەرگەۋشىسى، جۋىردا كەلگەن "قۇقىقتانۋ مامانى". ال مىناۋ — ستانوۆوي، ماۆريكيي ماۆريكيچ، مۇنى ول جاقسى بىلەدى، تانىس كىسى. ومىراۋىنا جىلتىراعان تەمىر تاققان مىنا بىرەۋلەر كىمدەر ەكەن، ولارعا نە كەرەك؟ تاعى ەكى ادام بار، مۇجىقتار... بوساعا جاقتا كالگانوۆ پەن تريفون بوريسىچ تۇر...
— مىرزالار... سىزدەردىڭ بۇلارىڭ نە، مىرزالار؟ — دەپ مىڭگىرلەدى ميتيا؛ ءبىراق، سودان كەيىن اپشىسى قۋىرىلىپ ءوزىن-وزى ۇستاي الماعان ول بار داۋسىمەن:
— ءتۇسىندىم! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
كوزىلدىرىكتى جاس جىگىت تەز العا قاراي شىعىپ، ميتياعا جاقىنداپ كەپ ماڭعازسىپ تۇرعانىمەن، ازداپ ابىرجىڭقىراي سويلەگەن:
— ءبىزدىڭ سىزبەن... قىسقاسى، مەن ءسىزدىڭ مىندا، مىنا جەرگە، ديۆانعا كەلىپ وتىرۋىڭىزدى وتىنەمىن... سىزبەن جاۋاپتاسۋىمىز وتە-موتە قاجەت بوپ تۇرعاسىن.
— شال عوي! — دەپ باج ەتتى قايتەرىن بىلمەي ساسقالاقتاعان ميتيا، — شالدىڭ ءولىمىن ماعان جاپپاقسىڭدار عوي!.. ءتۇ-سىن-دىم!
سونسوڭ، ول قاسىنداعى ورىندىققا، بەينە توبىعىنان قاققانداي، سىلق ەتە ءتۇستى.
— ا، ءتۇسىندىم دەيمىسىڭ؟ ەندى ءتۇسىندىڭ عوي؟ سەن وڭباعان تۋعان اكەڭە قول كوتەرگەن جاۋىزسىڭ، قارتايعان اكەڭنىڭ قانى جىبەرە قويماس سەنى! — دەپ زىركىلدەي جونەلدى ميتياعا ءتونىپ كەلگەن يسپراۆنيك شال. اشۋ قىسقان يسپراۆنيك بەت-جۇزى وت بوپ جانىپ، قالشىلداپ
كەتكەن ەدى.
— جوق، ءبۇيتۋدىڭ قاجەتى جوق! — دەدى تاپەلتەك جاس جىگىت. — ميحايل ماكارىچ، ميحايل ماكارىچ، ميحايل ماكارىچ! بۇلاي زىركىلدەۋدىڭ ەشبىر رەتى جوق!.. ونىمەن مەنىڭ سويلەسۋىمە مۇرسات ەتىڭىزشى... ءسىزدى بۇيتەدى دەگەن وي مەنىڭ قاپەرىمە دە كىرمەگەن ەدى...
— ءبىراق، ونىڭ مىنا قىلىعىنا مەنىڭ ءتىپتى ميىم جەتپەيدى، مىرزالار، ميىم جەتپەيدى! — دەپ باجىلداي بەردى يسپراۆنيك، — وزدەرىڭ اناعان قاراڭدارشى: اكەسىنىڭ قانعا بويالىپ جاتقانى اناۋ، ال بۇل مۇندا جەتى تۇندە ماس بوپ الىپ، بۇزىلعان قىزدىڭ قوينىندا جاتىر... بۇل نە سۇمدىق! سۇمدىق قوي بۇل!
— قادىرمەندى ميحايل ماكارىچ، مەن سىزدەن قاتتى وتىنەم، تىم بولماسا وسى جولى، اشۋ شاقىرماڭىزشى، ايتپەسە مەن... — دەپ سىبىر ەتكەن بولدى شالعا پروكۋروردىڭ ورىنباسارى. الايدا، تاپەلتەك تەرگەۋشى ونىڭ ءسوزىن اياقتاتپادى؛ ول ميتياعا قاراپ تۇرىپ بەكەمدەپ، ەستىرتە، نىعارلاي بىلاي دەدى:
— اسكەري قىزمەتتەن كەتكەن پورۋچيك كارامازوۆ مىرزا، مەن سىزگە بۇگىن تۇندە اكەڭىز فەدور پاۆلوۆيچ كارامازوۆتى ولتىرگەنىڭىز ءۇشىن ايىپتالاتىنىڭىزدى حابارلاۋعا ءتيىستىمىن...
ول تاعى دا بىردەڭە دەگەن، پروكۋرور دا قوسارلانا بىردەڭە دەپ جاتقان ەدى، ءبىراق، ميتيا ولاردىڭ ءسوزىن ەستىگەنمەن، ەندى تۇك تە ۇقپاعان. جۇرتتىڭ بارىنە ول وجىرايا قاراعان ەدى...
توعىزىنشى كIتاپ
الدىن الا تەرگەۋ
I
شەنەۋنىك پەرحوتيننىڭ مانسابى
پەتر يليچ پەرحوتيننىڭ موروزوۆا دەگەن كوپەس ايەلدىڭ جابىق تۇرعان بەرىك قاقپاسىن قالاي قاتتى تارسىلداتا باستاعانىن باعانا ايتىپ ەدىك قوي؛ ول اقىرى اشقىزباي قويماعان. وسىدان ەكى ساعات قانا بۇرىن جامان قورىققان سوڭ، ءالى دە ابىرجىپ، ءار ءتۇرلى "ويلاردان" ەلەگىزگەن فەنيا توسەككە قيسايا الماعان ەدى، ەندى تاعى بىرەۋ كەلىپ قاقپانى سىندىرا جازداعانىن ەستىگەندە ونىڭ ونان بەتەر زارەسى ۇشقان: ول دميتريي فەدوروۆيچ قايتىپ كەلىپ، تاعى دا تارسىلداتىپ تۇرعان شىعار (ونىڭ قالاي اتتانىپ كەتكەنىن ءوز كوزىمەن كورسە دە) دەپ ويلادى، ويتكەنى ودان باسقا ءتىرى پەندە تاپ بۇلاي "ورشەلەنە" تارسىلداتپايتىنىن ول بىلەتىن. دالاعا شىققان اۋلاشىنىڭ قاقپا جاققا كەتكەنىن كورگەن سوڭ، فەنيا ونىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ بارىپ، اشا كورمەشى دەپ قۇلدىق ۇردى. الايدا اۋلاشى كەلگەن كىسىنىڭ كىم ەكەنىن سۇراپ ءبىلىپ، ونىڭ فەدوسيا ماركوۆنامەن سويلەسەتىن اسا تىعىز شارۋاسى بارىن ەستىگەسىن، اقىرى، قاقپانى اشۋعا ۇيعاردى. پەتر يليچ بىزگە بەلگىلى اس ۇيگە كىرگەننەن كەيىن فەدوسيا ماركوۆنا "كۇدىك تۋماۋى ءۇشىن" وعان اۋلاشى دا كىرسە قايتەدى دەگەن؛ پەتر يليچ سۇراستىرا باستاپ ەدى، ەڭ باستى وقيعانىڭ ءدال ۇستىنەن ءتۇستى: ياكي دميتريي فەدوروۆيچ گرۋشەنكانى ىزدەۋگە شىعاردا كەلىدە تۇرعان كەلساپتى الا كەتكەن دە، قايتا ورالعانىندا كەلساپتى اكەلمەگەن، ءبىراق ەكى قولى قان-قان ەكەن: "ونىڭ ساۋساقتارىنان قىپ-قىزىل قاننىڭ قالاي تامشىلاپ تۇرعانىن كەرسەڭىز عوي!" — دەپ تامسانعان فەنيا؛ ونىڭ بۇل ايتقانى، تەگى، قورىققانعا قوس كورىنەتىننىڭ كەرى بولسا كەرەك. ويتكەنى وندا ونىڭ قان-قان قولىن پەتر ءيليچتىڭ ءوزى دە كورگەن، ءبىراق قان تامشىلاپ تۇرعان جوق-تى، ونىڭ قولىن جۋۋىنا ءوزى جاردەمدەسكەن، سونسوڭ ماسەلە قاننىڭ تەز كەپكەن-كەپپەگەنىندە ەمەس، ال دميتريي فەدوروۆيچتىڭ كەلساپتى الىپ قايدا كەتكەندىگىندە، ياكي فەدور پاۆلوۆيچتىكىنە انىق بارعان-بارماعاندىعىنا جانە دە بۇلاي دەپ باتىل تۇجىرىمداۋعا نەگىز بار ما ەكەندىگىندە بولاتىن. پەتر يليچ وسى بولجامىنا شۇقشيا تۇسكەن، ءبىراق، مۇنىڭ ناتيجەسىندە ەشتەڭەنى انىقتاي الماعانمەن، ول دميتريي فەدوروۆيچتىڭ اكەسىنىڭ ۇيىنەن باسقا ەشقايدا بارۋى مۇمكىن ەمەس، دەمەك، ول ۇيدە قالاي دا بىردەڭە بولۋعا ءتيىستى عوي دەگەن بايلامعا كەلگەن. "ول قايتا ورالعاندا، باعانا ونى وتىرىك ايتىپ شىعارىپ سالعانىمدى مويىنداعان سوڭ: كوكەتاي دميتريي فەدوروۆيچ، ەكى قولىڭىز بىردەي قان عوي؟" — دەپ سۇراعانىمدا، ول: بۇل ادام قانى، مەن وسى كەلگەندە بىرەۋدىڭ قانىن موينىما جۇك قىپ كەلىپ تۇرمىن دەپ جاۋاپ بەردى، "ونىڭ ءوزى سولاي دەدى، مەنىڭ الدىمدا بارلىق كۇناسىن مويىنداپ قاپالاندى، سوسىن ەسى اۋىسقان ادامشا جۇگىرىپ شىعىپ كەتتى، — دەدى ابىرجىعان فەنيا تاعى دا. مەن وتىرىپ، ويعا باتتىم: "جىن قۋعانداي تاعى قايدا كەتتى ەكەن؟ موكروەعا بارىپ، الگى بيكەشتى جازىم قىلار دەپ تە ويلادىم. اياعىنا جىعىلىپ، بيكەشكە تيە كەرمەشى دەپ جالىنباقشى بوپ ونىڭ پاتەرىنە جۇگىرىپ ەدىم، پلوتنيكوۆتاردىڭ دۇكەنى الدىنان ءجۇرىپ كەتكەلى جاتقانىن كوردىم، وندا قولى قان ەمەس-تى"' (فەنيا مۇنى بايقاپ، جادىندا ساقتاپتى). كەمپىر دە، فەنيانىڭ اجەسى، نەمەرەسىنىڭ بارلىق جاۋابىن قال-قادەرىنشە راستاي جاتىر. پەتر يليچ تاعى بىردەڭەلەردى سۇراپ بىلگەننەن كەيىن وسىندا كىرگەندەگىسىنەن الدەقايدا مازاسىزدانىپ قاتتى ابىگەرلەنىپ شىقتى. پەتر ءيليچتىڭ كامىل سەنىمى بويىنشا، وعان ەندى تۇپا-تۋرا فەدور پاۆلوۆيچتىكىنە بارىپ، وندا ءبارىنىڭ امان-ساۋلىعىن انىقتاۋدان، ال ەگەر بىردەڭە بولا قالسا، ناق نە بولعانىن بىلۋدەن، يسپراۆنيككە تەك وسىدان كەيىن، ءىستىڭ ءمان-جايىنا ابدەن قانىققاسىن عانا بارعاننان ارتىق دۇرىس، تەتە جول جوق-تى. الايدا ءتۇن بولسا قاراڭعى، ال فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ قاقپاسى تاستاي بەرىك، دەمەك، تاعى دا تارسىلداتۋ كەرەك، بۇعان تاۋەكەل ەتۋگە ونىڭ شالمەن تانىستىعى شامالى — ءجا، ول ءتىپتى ۇيدەگىلەردى وياتا الدى دەلىك، وعان قاقپانى دا اشسىن، ءبىراق شىبىق تيگەن ەشكىم جوق بوپ شىعادى، سوندا بۇل قايتەدى — كەلەكەگە جانى قۇمار فەدور پاۆلوۆيچ ەرتەڭىنە-اق پەرحوتين دەگەن ءبىر بەيتانىس شەنەۋنىك ءتۇن ورتاسىندا ۇيىمە كەلىپ، توسەكتەن وياتىپ الىپ: ءسىزدى بىرەۋ-مىرەۋ ءولتىرىپ كەتكەن جوق پا؟ — دەپ سۇرادى دەگەن انەكدوتتى بۇكىل شاھارعا تاراتپاي ما، قىپ-قىزىل جانجال عوي بۇل! ال پەتر ءيليچتىڭ بارىنەن دە وسى جانجال دەگەن بالەدەن ازا بويى تىك تۇرادى. ايتسە دە، ونى ەلىكتىرگەن سەزىم تىم كۇشتى ەدى، سول سەبەپتى ول جەردى ىزالانا ءبىر تەۋىپ، ءوزىن-وزى تاعى ءبىر قىجىرتقاننان كەيىن دەرەۋ جاڭا ءبىر امالعا باس قويدى، ءبىراق، ول ەندى فەدور پاۆلوۆيچتىكىنە ەمەس، حوحلاكوۆا حانىمنىڭ ۇيىنە بەت تۇزەۋگە بەكىنگەن. ول بىلاي توپشىلاعان ەدى: ءسىز باعانا، پالەن ساعاتتا، دميتريي فەدوروۆيچكە ءۇش مىڭ سوم اقشا بەردىڭىز بە؟ — دەگەن ساۋالعا حوحلاكوۆا حانىم: مەن وعان اقشا بەرگەن جوقپىن دەپ جاۋاپ بەرسە، وندا بۇل، فەدور پاۆلوۆيچكە سوقپاستان، تۇپا-تۋرا يسپراۆنيككە بارادى؛ ال ەگەر اقشا بەردىم دەسە، وندا بۇل ءىستى ەرتەڭگە قالدىرادى دا، ۇيىنە قايتادى. بۇل ارادا، ارينە، جاس جىگىتتىڭ مۇلدە بەيتانىس اقسۇيەك حانىمنىڭ ۇيىنە تۇنگى ساعات ون بىردە جەتىپ بارىپ، ءمان-جايى تاڭعالارلىق ءبىر عانا ساۋال قويۋ ءۇشىن ونى ءتىپتى، بالكىم، جىلى توسەگىنەن دە تۇرعىزۋعا نيەتتەنگەن وجارلىعىنان تۋاتىن جانجالمەن سالىستىرعاندا فەدور پاۆلوۆيچكە بارعاننان بولاتىن جانجال تۇك ەمەستىگى تۇسىنىكتى ەدى. الايدا كەيدە، اسىرەسە وسى سىقىلدى جاعدايلاردا، ءتىپتى كورگەنىنەن جازبايتىن جانە ناعىز
بولبىر ادامداردىڭ دا وسىنداي وقىس شەشىمگە تاۋەكەل ەتەتىنى بولا بەرەدى. ال پەتر يليچ سول مينۋتتا استە بولبىر بوز وكپە ەمەس-تى! ونىڭ بويىن بىرتىندەپ بيلەپ العان ءبىر عالامات مازاسىزدىقتىڭ، اقىرى، ونى جان ازابىنا سالىپ، ءتىپتى ىرقىنان تىس ەلىكتىرىپ اكەتكەنىن پەتر يليچ كەيىننەن ءومىر بويى ەسىنە الىپ جۇرگەن. سول حانىمدىكىنە بارا جاتقانى ءۇشىن ول ءوزىن-وزى جول بويى سوككەن، البەتتە، ءبىراق "بۇل ءىستىڭ تۇبىنە جەتپەي تىنبايمىن!" — دەپ ءتىسىن قايراپ، سان مارتە قايتالاپ ايتىپ، ايتقانىن ورىنداعان، ءىسىن اقىرىنا دەيىن جەتكىزگەن. ول حوحلاكوۆا حانىمنىڭ تابالدىرىعىنان اتتاعاندا ساعات ءدال ون ءبىر بولاتىن. ونى اۋلاعا كىدىرىسسىز جىبەرگەن ەدى، الايدا: حانىم جاتىپ قالدى ما، الدە ءالى جاتقان جوق پا؟ — دەگەن ساۋالعا — اۋلاشى ادەتتە بۇل ۋاقىتتا ۇيىقتاۋعا جاتاتىن ەدى دەگەننەن باسقا، انىق ەشتەڭە دەي المادى. "اندا، جوعارىعا كوتەرىلگەسىن، ايتاسىز عوي؛ قالاسا — قابىلدايدى، قالاماسا — قابىلدامايدى". پەتر يليچ جوعارىعا كوتەرىلدى، ءبىراق مۇندا ءىس قيىنداي ءتۇستى. مالاي قاسارىپ تۇرىپ الدى، سونسوڭ، اقىرى، قىزمەتشى قىزدى شاقىردى. پەتر يليچ ودان حانىمعا پەرحوتين دەگەن ءبىر شەنەۋنىك كەلىپ تۇر، وتە تىعىز شارۋاسى بار ەكەن، ەگەر سونداي ماڭىزدى ءىس بولماسا، ءسىزدى استە مازالاماس ەدى دەپ ايتۋدى سىپايىلاپ، ءبىراق دايەكتەي ءوتىندى - "ناق وسى ءسوزىمدى اينىتپاستان جەتكىزىڭىز" — دەدى ول قىزعا. قىز كەتىپ قالدى. ول اۋىز ۇيدە كۇتىپ تۇردى. حوحلاكوۆا حانىم ءوزىنىڭ جاتىن بولمەسىندە وتىرعان، ءبىراق ءالى جاتا قويماعان ەدى. باعانا ميتيا كەلىپ كەتكەننەن كەيىن ونىڭ كوڭىلى الەم-جالەم بولعان، سول سەبەپتى ەندى ءتۇنى بويى باسىنىڭ ساقيناسى ۇستايتىنىن ۋايىمداپ وتىرعان-دى. قىزدىڭ حابارىن ەستىپ تاڭعالعاسىن ول، تانىمايتىن "وسىنداعى ءبىر شەنەۋنىكتىڭ" وسىنشاما كەش جۇرگەندىگى ونىڭ ۇرعاشىعا ءتان اۋەسقويلىعىن قىتىقتاعانمەن، قابىلدامايمىن دەپ كىرجىڭ ەتكەن-دى. الايدا، پەتر يليچ تە بۇل جولى قاشىردان كەم قارىسپادى: قابىلدامايدى دەگەندى ەستىگەن سوڭ، ول قىزدان وعان قايتا بارىپ ايتۋدى، "ءدال وسى سوزدەرىمدى اينىتپاي جەتكىز"، "وتە-موتە ماڭىزدى شارۋامەن كەلدىم، ەگەر ونى ءقازىر قابىلداماسا، سوڭىنان، مۇمكىن، ءوزى وكىنىپ جۇرەر دەپ ايتتى" — دەڭىز دەپ تۇبەتەكتەي ءوتىندى. ونىڭ ءوزى كەيىننەن: "مەن وندا بەينە جاردان قۇلاعانداي بولىپ ەدىم"، — دەپ اڭگىمەلەگەن. پەتر ءيليچتى باستان-اياق كوزىمەن شولىپ تاڭىرقاعان قىزمەتشى قىز ەكىنشى رەت بارىپ ايتۋعا كەتتى. حوحلاكوۆا حانىم تاڭ-تاماشا بولىپ، ويلانىپ قالدى، سوسىن جىگىتتىڭ ءتۇر-تۇلعاسى قانداي دەپ سۇراستىرىپ، "تىم جاقسى كيىنگەن، جاس جىگىت، وتە سىپايى" ەكەنىن ەستىپ ءبىلدى. پەتر ءيليچتىڭ ءبىر كورەرگە سۇلۋ جىگىت ەكەنىن، مۇنى ونىڭ ءوزى بىلەتىنىن رەتى كەلگەسىن جاقشا ىشىندە ەسكەرتە كەتەلىك. حوحلاكوۆا حانىم قابىلداماقشى بولدى. ول ۇيدە كيەتىن حالاتىن دا، اياعىنا تۋفلياسىن كيىپ وتىرعان، ەندى تەك يىعىنا قارا ءشالىسىن جامىلا سالدى. "شەنەۋنىكتى" باعانا ميتيانى قابىلداعان قوناق ۇيگە شاقىردى. بيكەسى مەيمانمەن سويلەسۋگە سۇراۋلى سۋىق رايمەن شىعىپ، جوعارىلاتىڭىز دەمەستەن دە، تۋرا "قانداي شارۋاڭىز بار ەدى؟" — دەگەن ساۋالدان باستادى.
— حانىم، وسىنشا كەش كەلىپ مازالاعاندا، سىزبەن ورتاق تانىسىمىز دميتريي فەدوروۆيچ كارامازوۆ جونىندە سويلەسەيىن دەپ ەدىم.
مەيماننىڭ اۋزىنان ميتيانىڭ اتى شىعا بەرگەندە-اق حانىمنىڭ جۇزىنەن قاتتى شامدانعاندىعى سەزىلىپ قالدى. باج ەتە تۇسە جازداعان ول پەتر ءيليچتىڭ ءسوزىن ىزالانا ءۇزىپ تاستادى.
— مەنى قاشانعى ازاپتاي بەرمەكسىڭدەر سول جەكسۇرىندى الدىما كولدەنەڭ تارتىپ؟ — دەپ زىرك ەتتى ول تەرىسىنە سىيماي. — قادىرمەندى مىرزا، بۇعان قالاي ءداتىڭىز باردى، جەتى تۇندە تانىمايتىن-بىلمەيتىن حانىمنىڭ ۇيىنە كەلىپ، ونىڭ مازاسىن الۋعا ءسىزدىڭ قالاي عانا باتىلدىعىڭىز جەتتى... جانە دە ءدال وسى قوناق ۇيدە، نە بارى ءۇش ساعات بۇرىن، مەنى ولتىرۋگە كەلگەن، اياعىمەن ەدەندى تەپكىلەپ، يناباتتى ءۇيدىڭ ەسىگىن قاتتى سەرپىپ كەتكەن ادام جونىندە مەنىمەن سويلەسپەك بولاسىز. ءبىلىپ قويىڭىز، قادىرمەندى مىرزا، مەن ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن شاعىم ەتەمىن، مەن ءسىزدىڭ بۇل قىلىعىڭىزدى كەشىرمەيمىن، ونان دا ءقازىر ءجونىڭىزدى تابىڭىز... مەن انامىن، مەن ءقازىر... مەن... مەن...
— ولتىرەمىن دەدى مە؟ ول ءسىزدى دە ولتىرمەكشى بولدى ما؟
— نەمەنە، ول بىرەۋدى ءولتىرىپ تە ۇلگەردى مە؟ — دەپ سۇرادى حوحلاكوۆا حانىم جۇلىپ العانداي.
— حانىم، ەگەر جارىم مينۋت قۇلاق سالساڭىز، سىزگە بىرەر سوزبەن ءبارىن ءتۇسىندىرىپ بەرەيىن، — دەپ بەكەم جاۋاپتادى پەرحوتين. — بۇگىن، تۇستەڭ كەيىن ساعات بەستە، كارامازوۆ مىرزا مەنەن، جولداستىق جونمەن، ون سوم قارىزعا العان بولاتىن، مەن ونىڭ اقشاسى جوعىن انىق بىلەمىن، سونسوڭ كەشكى ساعات توعىزدا ول ماعان قايتا كەلدى، شاماسى ەكى مىڭ با، الدە ءۇش مىڭ با، ءجۇز سومدىقتاردىڭ ءبىر بۋداسىن قولىنا جۇمارلاپ ۇستاپ اپتى. ەكى قولى، بەت-اۋزى قانعا بويالعان، ءوزى ەسىنەن تانعان كىسىدەي كورىندى. وسىنشاما اقشانى قايدان الدىڭ دەپ سۇراپ ەدىم، الگىندە عانا سىزدەن الدىم دەدى، التىن كەنىشىنە بار دەپ قارىزعا بەردى دەدى...
حوحلاكوۆا حانىمنىڭ كەنەت ءوڭى بۇزىلىپ، زارەسى ۇشىپ كەتتى.
— قۇداي ساقتاي گور! ول ءوزىنىڭ كارى اكەسىن ولتىرگەن عوي وندا! — دەپ باقىرىپ جىبەردى ەكى قولىن توبەسىنە كوتەرىپ. — مەن وعان ەشقانداي اقشا بەرگەن جوقپىن، ەشقانداي! و، جۇگىرىڭدەر، سول ۇيگە تەز جەتىڭىزدەر!.. ەندى ايتپاي-اق قوي! انا سورلى شالدى اجالدان اراشالاڭدار، ونىڭ اكەسىنە بارىڭدار، جۇگىرىڭدەر!
— عاپۋ ەتىڭىز، حانىم، سونىمەن، ءسىز وعان اقشا بەرگەن جوقسىز عوي؟ وعان ءبىر تيىن دا اقشا بەرمەگەنىڭىز انىق ەسىڭىزدە مە؟
— بەرگەم جوق، بەرگەم جوق! مەن وعان اقشا بەرە المايمىن دەدىم، ويتكەنى ول اقشانى قۇنداي بىلمەيدى. ول بۇلان-تالان بوپ، ەدەندى تەپكىلەدى. ءتىپتى ماعان دۇرسە قويا بەردى، ايتەۋىر جالت بەرىپ ۇلگەرگەنىم... ءسىزدىڭ ەندى ەشتەڭەنى جاسىرۋدىڭ ءجونى جوق شىعار، سوندىقتان تاعى بىردەڭەنى ايتايىن، ول مەنىڭ بەتىمە تۇكىردى عوي، وعان نە قىلارسىڭ؟ ايتسە دە، نەگە تۇرەگەپ تۇرمىز؟ اھ، وتىرساڭىزشى... عاپۋ ەتىڭىز، مەن... جوق، ونان دا بارىڭىز، سىزگە تەز جەتۋ كەرەك، اناۋ سورلى شالدى سۇمدىق ولىمنەن قۇتقارعانىڭىز ءجون!
— ەگەر ونى ءولتىرىپ تاستاسا، نە ىستەي الام مەن؟
— اھ، ءتاڭىرىم-اۋ، سولاي ەكەن عوي؟ ەندى نە ىستەدىك؟ ءسىز قالاي ويلايسىز، ەندى نە قىلۋ كەرەك؟
سونان سوڭ ول پەتر ءيليچتى وتىرعىزدى دا، ونىڭ قاسىنا ءوزى جايعاستى. پەتر يليچ وعان بولعان وقيعانى، اسىرەسە بۇگىن ءوز كوزىمەن كورگەن جايتتاردى قىسقاشا، ءبىراق، ايتارلىقتاي ايقىن بايانداپ بەردى، بۇگىن فەنياعا بارعانىن جانە كەلساپ جونىندە ەستىگەنىن دە جاسىرعان جوق. وسىنىڭ بارىنەن كەيىن مۇلدە دەگبىرسىزدەنگەن حانىم ءالسىن-الى شوشىنىپ، قولىمەن كوزىن جابا بەرگەن ەدى.
— ناناسىز با، مۇنىڭ ءبارىن مەن الدىن الا سەزگەنمىن! مەنىڭ كورىپكەلىم بار، بىردەڭەنى كوزىمە ەلەستەتسەم-اق بولدى، ورىندالماي قويمايدى. سول سۇمىراي كوزىمە تۇسكەن سايىن: تۇبىندە مەنى ءولتىرىپ تىناتىن جاۋگەر عوي مىناۋ دەپ تالاي رەت ويلاعامىن. ەندى مىنە ءدال سولاي بولىپ تا شىقتى. ياكي، ەگەر ول بۇگىن مەنى جاۋكەمدەمەي، ءوزىنىڭ اكەسىنە قول كوتەرسە، بۇل ماعان دارەمەت قىلعان ءتاڭىرىنىڭ جازعانى شىعار، سونسوڭ ونىڭ ءتىپتى مەنى ولتىرۋگە ءداتى دە بارماس ەدى، ويتكەنى مەن وسىندا، تاپ وسى ارادا تۇرىپ، ونىڭ موينىنا ازاپكەر-ۆارۆارانىڭ بارماقتاي بەينەسىن ءوز قولىمنان ىلگەن بولاتىنمىن... ءدال سول مينۋتتا نەعىپ قۇداي ساقتاعانىن بىلمەيمىن، مەن وعان تىم جاقىن باردىم عوي، ول ماعان موينىن سوزىپ، تاقالاپ تۇرعان! بىلەسىز بە، پەتر يليچ (عاپۋ ەتىڭىز، ءسىزدىڭ اتىڭىز پەتر يليچ ەمەس پە، سولاي دەپ ەدىڭىز عوي)... بىلەسىز بە، مەن عاجايىپقا سەنبەيمىن، ايتسە دە، الگى بەينە-سۋرەتتىڭ مەنى اجالدان قاعىس قىلعاندىعى كوكەيىمنەن كەتپەيدى — بۇعان قالاي عاجاپتانباسسىڭ، ەندى قايتادان نە بولسا سوعان سەنە باستاعان سەكىلدىمىن. ءسىز زوسيم ءپىرادار جايىندا بىردەڭە ەستىگەن جوقسىز با؟ ايتسە دە، نە دەپ كەتتىم... قايتەرسىڭ، ول اۋليەنىڭ بەينەسىن موينىنا سالىپ تۇرىپ، مەنىڭ بەتىمە تۇكىردى ەمەس پە... البەتتە، تۇكىردى دە تىندى، سونىسىنا دا تاۋبە، جاۋكەمدەي سالسا قايتەر ەدىم... ەندى قايدان ءبىر-اق شىققانىن قاراڭىزشى! الايدا، ءسىز قالاي ويلايسىز، ءبىز نە ىستەيمىز، قايدا بارامىز؟
پەتر يليچ تۇرەگەلىپ، تۇپ-تۋرا يسپراۆنيككە بارىپ ءبارىن باياندايتىنىن ايتتى، ار جاعىن ونىڭ ءوزى شەشە جاتار.
— اھ، ول ءبىر تاماشا ادام، مەن ميحايل ماكاروۆيچتى بىلەمىن. قالاي دا سول كىسىنىڭ وزىنە بارىڭىز. ءسىز تاپقىر ەكەنسىز. پەتر يليچ، بۇنى قالاي عانا ويلاپ تاپتىڭىز؛ بىلەسىز بە، ءسىزدىڭ ورنىڭىزدا، بۇل وي مەنىڭ قاپەرىمە دە كىرمەس ەدى!
— يسپراۆنيكتىڭ جاقسى تانىسى بولا تۇرا، بولماشى بىردەڭەگە اقىلىم جەتپەيتىن نە بوپتى ماعان، — دەدى پەتر يليچ؛ ەندى ءوز جونىنە كەتۋىنە مۇرشا كەلتىرمەگەن ادۋىندى حانىممەن تەزىرەك قوشتاسۋعا تىرىسقان ول ءالى دە تۇرەگەلىپ تۇرعان.
— بىلەسىز بە، بىلەسىز بە، — دەپ بىلدىراقتادى حانىم، — اندا كورگەن-بىلگەنىڭىزدى... نەنىڭ انىقتالعانىن... وعان نە ىستەيتىنىن جانە قايدا سوتتايتىنىن ماعان كەلىپ حابارلارسىز. ايتىڭىزشى، بىزدە ءولىم جازاسىنا كەسۋ جوق ەمەس پە؟ ءبىراق، قالاي دا كەلىڭىز، ءتىپتى تۇنگى ساعات ءۇش، ءتورت بولسا دا، ءتىپتى ءتورت جارىم بولسا دا كەلىڭىز... ۇيىقتاپ قالسام وياتقىزارسىز، ەگەر تۇرا قويماسام، جۇلمالاسىن... و توبا، مەنىڭ ءتىپتى كوز ىلە الماۋىم دا عاجاپ ەمەس. بىلەسىز بە، ال سىزگە ەرىپ بارسام قايتەدى؟
— جو-جوق، ونان دا ءسىزدىڭ دميتريي فەدوروۆيچكە ەشقانداي اقشا بەرمەگەنىڭىزدى راستاپ وز قولىڭىزبەن بىرەر ءسوزدى سۇيكەي سالعانىڭىز ارتىق، كىم بىلەدى، كەرەك بولىپ قالۋى مۇمكىن عوي...
— ءقازىر جازىپ بەرەمىن! — دەدى لىپ ەتىپ ءوزىنىڭ بيىك ۇستەل-بيۋروسىنا بارعان حوحلاكوۆا حانىم. — بىلەسىز بە، ءسىز مەنى تاڭ-تاماشا عىپ بولدىڭىز، ءسىزدىڭ تاپقىرلىعىڭىزعا، بۇنداي ىسكە داڭعىلدىعىڭىزعا تاڭدانا بەرەم... ءسىز وسىندا قىزمەتتەسىز بە؟ ءسىزدىڭ وسىندا قىزمەت ىستەيتىنىڭىز قانداي جاقسى بولعان...
بۇدان كەيىن ول پوشتا قاعازىنىڭ جارتى پاراعىنا مىنا جولداردى بادىرايتا تەز جازدى؛ "مەن ومىرىمدە ەش ۋاقىتتا، اتاپ ايتقاندا بۇگىن بەيشارا دميتريي فەدوروۆيچ كارامازوۆقا (ول ەندى قالاي دەگەنمەن بەيشارا جان بولدى عوي) ءۇش مىڭ سومدى قارىزعا بەرگەن جوقپىن، جالپى مەن وعان ەشقاشان باسقا دا ەشقانداي اقشا بەرگەن ەمەن! وسى ءسوزىمنىڭ انىقتىعىنا بۇل دۇنيەدەگى بارلىق قاسيەتتى اتاۋلىمەن انت ەتەمىن.
حوحلاكوۆا".
— مىنە سۇراعان قاعازىڭىز! — دەدى حانىم پەتر يليچكە جالت بۇرىلىپ. — ەندى بارىڭىز، قۇتقارىڭىز انا سورلى شالدى. بۇل ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان ۇلى ەرلىك بولادى.
ءسويتىپ حانىم ونى ءۇش مارتە شوقىندىردى. ءتىپتى اۋىز ۇيگە دەيىن شىعارىپ تا سالدى.
— مەن سىزگە ءدان ريزامىن! ءسىز ناناسىز با، جوق پا، ەڭ الدىمەن ماعان كەلگەنىڭىز ءۇشىن سىزگە ريزالىعىمدى بىلدىرەمىن. بۇعان دەيىن نەعىپ ۇشىراسپاعانبىز؟ بىزدىكىنە بۇدان بىلاي دا كەلىپ تۇرساڭىز، مەنى دە اسەرلەندىرىپ تاستار ەدىڭىز. ءسىزدىڭ وسىندا قىزمەت ەتەتىنىڭىزدى ەستۋدىڭ ءوزى قانداي عانيبەت... وسىنداي دوتتەگىش، تاپقىرلىعىڭىز قانداي... ءبىراق، ولار ءسىزدى باعالاي بىلۋگە ءتيىس، اقىرىندا، ولار ءسىزدى ۇقپاي قالماۋى كەرەك، مەنىڭ ءوز باسىم، يلانساڭىز، قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەۋگە دايىنمىن... و، مەن جاستاردى ۇناتامىن! ولارعا عاشىقپىن ءتىپتى. جاس ۇرپاق — ءبىزدىڭ قازىرگى عافيل رەسەيدىڭ ءتۇپ قازىعى، ونىڭ بۇكىل بولاشاعى... و، بارىڭىز، بارىڭىز!
الايدا، پەتر يليچ جۇگىرىپ شىعىپ ۇلگىرگەن، ايتپەسە حانىم وعان اجەپتاۋىر ۇنامدى اسەر ەتكەن دە، مۇنىڭ ءوزى ونىڭ وسى ءبىر ابىرويسىز ىسكە بەكەر-اق كيلىككەن ەكەنمىن دەگەن تۇيتكىلىن ءسال باسەڭدەتكەندەي دە بولعان. ادامداردىڭ تالعامى سان الۋان، بۇل بەلگىلى نارسە. "ول تۇعىردان ونشا تايماعان، — ماعان ونىڭ قىزىنداي كورىندى". ال ەگەر حوحلاكوۆا حانىمنىڭ وزىنە كەلسەك، وعان جىگىت وتە-موتە ۇناپ قالعان-دى. "بۇل زاماندا جاس جىگىتتىڭ بوي-باسىندا سىپايىگەرشىلىگى مەن قياناتتىلىعىنا ىسكەرلىگى مەن ىجداھاتتىعىنىڭ ساي كەلگەندىگىنە قالاي سۇيسىنبەسسىڭ. وسى كۇنگى جاستار جايىندا ولاردىڭ تۇككە ىڭعايى جوق دەپ بىلشىلداي بەرەدى، مىناۋ سونىڭ مىسالى" جانە ت.ت.، ت.س.س. سول سەبەپتى ول "سۇمدىق ۋاقيعانى" تەز ۇمىتقان ەدى، تەك باسى جاستىققا تيگەسىن باعانا "نەعىپ قۇداي ساقتاعانىن" قايتادان ەسىنە تۇسىرگەسىن عانا: "اھ، قۇداي ساقتاي گور، سۇمدىق قوي بۇل!" — دەپ كۇبىرلەگەن. ءبىراق، ول تەز قاننەن-قاپەرسىز، ءتاتتى ۇيقىعا كەتكەن ەدى. ايتسە دە، ەگەر جاس شەنەۋنىكتىڭ ءالى تۇعىرىنان تايماعان جەسىرمەن بۇل باياندالعان ادەتتەن تىس قىزىق كەزدەسۋى كەيىننەن وسىناۋ داتتەگىش، ىجداھاتتى جاس جىگىتتىڭ ءومىر بويعى مانسابىنىڭ تىرەگىنە اينالماعان بولسا، مەن دە مۇنداي ۇساق-تۇيەك، وتكىنشى جايتتاردى باجايلاپ جاتپاس ەدىم؛ شاھارىمىزدا بۇل جايىندا ءالى كۇنگە تاڭداي قاعىپ تامسانىپ ەسكە تۇسىرەدى، اعايىندى كارامازوۆتار حاقىنداعى ۇزاق حيكايامىزدى تامامداعاندا، بالكىم، ءبىز دە ءوزىمىزدىڭ ايرىقشا لەبىزىمىزدى بىلدىرە جاتارمىز.
ءىى
ۇرەي
يسپراۆنيگىمىز ميحايل ماكاروۆيچ ماكاروۆ نادۆورنىي سوۆەتنيك اتاعىن الىپ، پودپولكوۆنيك دارەجەسىندە قىزمەتتى تاستاعان جەكە باستى، كەڭ پەيىل ادام ەدى. بىزگە وسىدان ءۇش-اق جىل بۇرىن كەلسە دە، ول بارشا جۇرتتىڭ تىلەكتەستىگىنە يە بولىپ العان-دى، ەڭ باستىسى، "قاۋىمنىڭ باسىن بىرىكتىرە بىلەتىن". ۇيىنە قوناق كەلمەسە الاڭداپ وتىراتىن، ونداي عاجاپ قوناقجاي ادامدى ءتىپتى كورگەن ەمەسپىز. ونىڭ ۇيىندە، بىر-ەكى كىسى بولسا دا، ايتەۋىر كۇندە بىرەۋلەر تۇستەنىپ جاتاتىن ەدى، بۇل شاڭىراقتا قوناقسىز داستارقانعا وتىرماۋ داستۇرگە اينالعانداي-دى. ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن، كەيدە ءتىپتى بولماشى بىردەڭەنى سىلتاۋراتىپ ارنايى قوناقاسى دا بەرىلىپ جاتاتىن. داستارقانداعى جىلى-جۇمساق تاعامدار، اۋىز تۇشىتار ءدامدى بولماعانمەن، استا-توك مولدىعىمەن تاڭعالدىراتىن، اسىرەسە
سامسانىڭ ءدامى اۋىزدان كەتپەيتىن، پالەندەي ماقتاۋلى سانالماعانمەن، شاراپ تا مول قويىلاتىن. قابىرعالارىنا اعىلشىن سايگۇلىكتەرىنىڭ قارا جيەكتەمەدەگى سۋرەتتەرىنە دەيىن ءىلىنىپ، اجەپتاۋىر عىپ جاساۋلاعان اۋىز بولمەدە بيلليارد تۇراتىن؛ ول كەزدە سىباي-
سالتاڭ ادامداردىڭ كەز كەلگەنىنىڭ بيلليارد بولمەسى وسىلاي بەزەندىرىلەتىن. كۇندە كەشكە تىم قۇرىسا ءبىر ۇستەلگە سارت تا سۇرت كارتا ويناپ جاتاتىن. الايدا، بۇل ۇيگە سارى قارىن بايبىشەلەرى مەن بوي جەتكەن بيكەشتەرىن ەرتىپ الىپ، شاھارىمىزدىڭ بەتكە ۇستار قاۋىمى دا بي بيلەۋگە وتە ءجيى جينالاتىن ەدى. ميحايل ماكاروۆيچ كوپتەن بەرى جالعىز باستى كۇن كەشسە دە، جاستاي جەسىر قالعان قىزى مەن ەكى نەمەرەسىن قولىنا الىپ، ءۇيلى-باراندى كىسىشە تۇراتىن. بوي جەتىپ قالعان نەمەرەلەرى جاقسى تالىم-تاربيە الىپ، ءبىر كورەرگە سياپاتتى، جايدارى بوپ وسكەن؛ شاھارىمىزدىڭ اقسۇيەك جەل باستارى، ولاردىڭ باي قالىڭدىق ەمەسىن بىلسە دە، اتاسىنىڭ ۇيىنە بارعىشتاپ جۇرەتىن. ميحايل ماكاروۆيچ، ونشا ىسكەر كىسى سانالماعانمەن، وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى كوپتەگەن باسقا ادامداردان استە كەم اتقارمايتىن. ەگەر تۋراسىن ايتساق، ول ءبىلىمى وتە تايىز، ءتىپتى قولىنداعى اكىمگەرلىك بيلىكتىڭ شەك-شەڭبەرىن دە ايقىن تۇسىنبەيتىن جەتەسىز ادام ەدى. قازىرگى بولىپ جاتقان ءقايسىبىر رەفورمالاردى تولىق تۇسىنبەيتىندىگى بىلاي تۇرسىن، ولاردى پايىمداۋعا كەلگەندە ول كەيبىر قاتەلەر دە جىبەرەتىن، كەيدە ءتىپتى سوراقى بىلمەستىك تە بايقاتاتىن جانە مۇنىڭ ءوزى ونىڭ قانداي دا ءبىر ماسقارا قابىلەتسىزدىگىنەن ەمەس، قايتا، بىردەڭەنىڭ مانىنە ەشقاشان دا تەرەڭ ۇڭىلمەۋىنەن تۋاتىن سۇمدىق بەرەكەسىزدىگىنەن بولىپ جاتاتىن. "مىرزالار، مەنىڭ جان دۇنيەم جاي ازاماتتان گورى اسكەري ادامعا كوبىرەك لايىق"، — دەيتىن ول ءوزى جونىندە. پومەششيك بولا تۇرا، ونىڭ ءتىپتى شارۋا رەفورماسىنىڭ ناقپا-ناق نەگىزدەرى جايىندا ءالى كۇنگە تۇبەگەيلى، بەكەم ۇعىمى دا جوق-تى، مۇنى ول، بىلايشا ايتقاندا، ءبىلىمىن اعىمداعى ءىستىڭ بارىسىندا، لاجسىزدان جىلدان-جىلعا جەتىلدىرۋ ارقىلى ۇققان-دى. پەتر يليچ بۇگىنگى كەشتە ميحايل ماكاروۆيچتىڭ ۇيىنەن دانىككەن مەيمانداردىڭ ءبىرىن قالاي دا كەزدەستىرەتىنىن انىق سەزگەن، تەك ونىڭ ناق كىم بولاتىنىن عانا بىلمەگەن. ال ونىڭ بەر جاعىندا ءدال وسى ساتتە پروكۋرور مەن زەمستۆولىق دارىگەرىمىز، پەتربوردىڭ مەديسينالىق اكادەمياسىن ۇزدىك بىتىرگەندەردىڭ ءبىرى، استانادان بىزگە جۋىردا عانا كەلگەن جاس جىگىت، ۆارۆينسكيي، يسپراۆنيكتىكىندە سرالاش ءىشىپ وتىرعان ەدى. ال پروكۋرورىمىز، ياكي جۇرتتىڭ ءبارى پروكۋرور دەپ اتاپ كەتكەن پروكۋروردىڭ ورىنباسارى يپپوليت كيريللوۆيچ، جىگىت اعاسىنا ەندى عانا جەتكەن، نە بارى وتىز بەس جاستاعى، كوكىرەك اۋرۋىنا بەيىمدەۋ كورىنەتىن، ءبىراق، ءبىر بىرسيعان سەمىز، بەدەۋ قاتىنعا ۇيلەنگەن، وتە اقىلدى، ءتىپتى اق كوڭىل كىسى بولسا دا، جوق نارسەگە كىلت ەتكىش، نامىسشىل، الابوتەن ادام بولاتىن. مىنەزىندەگى بار كەمىستىگى — ونىڭ ءوزىن-وزى قۇداي بەرگەن شىن قادىر-قاسيەتتەرىنەن اسىرا باعالايتىندىعىندا ەدى. سودان كەيىن ونىڭ كوڭىلى بايىز تاپپايتىن ادام بوپ كورىنۋىنىڭ وزگە سەبەبى دە بار-دى. يپپوليت كيريللوۆيچ كەيدە كورپەسىنە قاراي كوسىلۋدى ۇمىتىپ، قايداعى ءبىر پارىقسىز ويلارعا باتاتىن: مىسالى، ادام پسيحولوگياسىنا جەتىكتىككە، ادامنىڭ جان دۇنيەسىن ايرىقشا بىلۋگە، قىلمىسكەر مەن ونىڭ ىستەگەن قىلمىسىن جازا باسپاي تانۋعا كەلگەندە ونىڭ الدىنا تۇسەتىن جان جوقتاي كورىنەتىن. بۇل ماعىنادا ول ءوزىن باعى جانباعان، قىزمەت بابىندا ەلەۋسىز قالعان ادام دەپ سانايتىن، جوعارعى ورىندا وتىرعاندار ونى باعالامايدى، ويتكەنى ونىڭ دۇشپاندارى بار دەپ ەسەپتەيتىن، قاتتى رەنجىگەن ساتتەرىندە ول بۇدان دا قىلمىستى ىستەر جونىندەگى ادۆوكات بوپ كەتكەنىم ارتىق دەپ كىرجىڭدەپ تە قوياتىن. كارامازوۆتاردىڭ ءوز اكەسىن ءولتىرۋ جونىندەگى كەنەت پايدا بولعان ءىس ونى ءدۇر سىلكىندىرگەندەي ەدى: "بۇل اتاق-داڭقىڭدى كۇللى جالپاق رەسەيگە جاياتىن ءىس قوي". ءبىراق، مەن ءسال وزىڭقىراپ كەتتىم بە قالاي. كورشى بولمەدە، بيكەشتەرمەن بىرگە، وسىدان ەكى-اق اي بۇرىن بىزگە پەتربوردىڭ وزىنەن كەلگەن سوت تەرگەۋشىسى نيكولاي پارفەنوۆيچ نەليۋدوۆ دەگەن جاس جىگىت تە وتىرعان. "قىلمىس جاسالاتىن" كۇنى كەشكە ءبارىنىڭ وسىناۋ اكىمگەردىڭ ۇيىنە ادەيى جينالعانداي بولعانىن كەيىن ءبىز دە كوپ ءسوز عىپ، بۇعان ءتىپتى قايران قالعان دا. ال شىندىعىندا ءبارى وزىنەن-وزى وپ-وڭاي ورايلاسقان-دى: يپپوليت كيريللوۆيچتىڭ زايىبىنىڭ ءتىسى قاقساپ اۋىرعالى ەكى كۇن بولعان، دەمەك، ءۇي ىشىندەگى مازاسىزدىقتان ونىڭ ءبىر جاققا كەتىپ قالىپ، جان ساقتاۋى كەرەك قوي؛ ال دارىگەردىڭ كەشكىلىكتە كارتا ويناماسا، كوڭىلى كونشىمەيتىن ادەتى. نيكولاي پارفەنوۆيچ نەليۋدوۆ بولسا، سول كۇنى كەشكە ميحايل ماكاروۆيچتىكىنە، بىلايشا ايتقاندا، الدەقالاي بارا قالۋدىڭ رەتىن وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن ويلاستىرىپ قويعان؛ ول شالدىڭ بوي جەتكەن ۇلكەن قىزىنشا جۇرەتىن ولگا ميحايلوۆنانى: سەنىڭ ءبىر قۇپياڭدى ءبىلىپ الدىم، بۇگىن تۋعان كۇنىڭ ەكەنىن دە، ءبىراق كۇللى شاھاردى بي بيلەۋگە شاقىرىپ اۋرەلەنبەۋ ءۇشىن مۇنى جۇرتتان ادەيى جاسىرعىڭ كەلگەنىن دە بىلەمىن دەپ ءبىر تاڭعالدىرىپ، ساستىرماقشى بولعان. ولگا ميحايلوۆنا ءوزىنىڭ شىن جاسىن سەزدىرىپ الام با دەپ قورقاتىنىن تۇسپالداپ، ونىڭ وسى قۇپياسىن ءبىلىپ العاندىقتان، مۇنى ول ەرتەڭ-اق جۇرتقا جايىپ جىبەرەتىنىن جانە ت.ت. ايتىپ، كۇلكىگە قارىق بولارمىن دەپ ويلاعان. سۇيكىمدى جاس جىگىت قالجىڭداعاندا شالدۋارلانىپ تا كەتەتىن، سول
سەبەپتى بىزدە حانىمدار ونى شالدۋار دەپ اتايتىن بولعان، بۇل اتاق وعان قاتتى ۇنايتىن دا سەكىلدى ەدى. ايتسە دە، يگى جاقسى قاۋىممەن ارالاساتىن، ءتىپتى تەكتى تۇقىمنان شىققان، جاقسى تاربيە الىپ، ونەگەلى بوپ وسكەن ول، ساۋىق-سايرانشىل بولعانمەن، مەيلىنشە بەيكۇنا، ءدايىم يناباتتى ەدى. سىرتتاي قاراعاندا دەنە ءبىتىمى كىشكەنتاي، ءالجۋاز، ءالسىز تۋعان. قاشان كورسەڭ دە، ونىڭ جىڭىشكە، بوزارعان ساۋساقتارىندا تىم ەبەدەيسىزدەۋ ساقينالاردىڭ بىرنەشەۋى جىلتىرايتىن. ءبىراق، ونىڭ كىزمەتىنە كىرىسكەندە، سودان وزگە جان جوقتاي جانە دۇنيەنىڭ كىلتى — تەك سونىڭ قولىندا تۇرعانداي، الدەقانداي بوپ شىرەنە قالاتىنى بار ەدى. ول، اسىرەسە قارادان شىققان كىسى ولتىرۋشىلەر مەن باسقا دا جاۋىزداردى تەرگەگەندە، ولاردى ەسىنەن تاندىرا ساستىرۋعا اككى بوپ العان-دى، ءسويتىپ ول، شىنىندا دا،
ولاردىڭ سىي-قۇرمەتىنە يە بولماعانمەن، ءبىر قورقىتسا مىقتاپ-اق قورقىتاتىن. پەتر يليچ، يسپراۆنيكتىڭ ۇيىنە كىرىپ كەلگەنمەن، نە دەرىن بىلمەي ساسىپ قالعان ەدى: ول مۇنداعىلار ءبارىن ەستىپ-بىلىپ ۇلگەرگەنىن اڭعارا قويعان. شىنىندا دا، بارلىعى كارتانى لاقتىرىپ تاستاپ، ورە تۇرەگەلىپ، دابىرلاسا سويلەسىپ تۇرعان، ءتىپتى نيكولاي پارفەنوۆيچ تە بيكەشتەردى تاستاپ، ايقاسا كەتۋگە ازىردەي ايبىنمەن ولاردىڭ قاسىنا كەلگەن ەدى. پەتر يليچ بۇگىن كەشكە بىرەۋ سورلى شالدى ءوز ۇيىندە ءولتىرىپ، توناپ كەتكەنى تۋرالى حاباردىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ەكەن. ءىستىڭ ءمان-جايى ونىڭ الدىندا عانا بىلايشا انىقتالىپتى. دۋالدىڭ تۇبىندە قانسىراپ جاتقان گريگورييدىڭ كەمپىرى مارفا يگناتيەۆنانىڭ تاڭ اتقانشا قاننەن-قاپەرسىز، قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتا بەرۋى مۇمكىن ەدى، الايدا، ونىڭ ويدا جوقتا ويانىپ كەتكەنى. بۇعان كورشى بولمەدە قويانشىعى ۇستاپ، ەس-تۇسسىز جاتقان سمەردياكوۆتىڭ جان تۇرشىكتىرە قىرىلداعانى — ونىڭ اۋرۋى ۇستاعاندا وسىلاي قىرىلداي باستاپ، ءومىر بويى مارفا يگناتيەۆنانىڭ زارەسىن كەتىرىپ، بەرەكە-قۇتىن الاتىن سۇمدىق ۇرەيلى ءۇنى سەبەپ بولعان ەدى. سمەردياكوۆتىڭ بۇل قىرىلىنا ەش ۋاقىتتا ونىڭ بويى ۇيرەنە الماي-اق قويعان. كەمپىر توسەگىنەن تۇرىپ، ۇيقىلى-وياۋ كۇيى سمەردياكوۆ جاتقان قۋىسقا قاراي ۇمتىلعان. ءبىراق ول قاراڭعى قۋىستان اۋرۋ بەيشارانىڭ جان تۇرشىكتىرە قىرىلداپ، تىپىرلاپ جاتقانىن عانا ەستىگەن. قورىققانىنان باقىرىپ جىبەرگەن كەمپىر كۇيەۋىن شاقىرا باستاعان، سودان كەيىن ول ءوزى توسەكتەن تۇرعاندا شالى كەرەۋەتتە جوق سەكىلدى كورىنگەنىن ەسىنە تۇسىرگەن. ول قايتا جۇگىرىپ بارىپ، توسەكتى سيپالاپ كورگەنىندە، شىنىندا دا جوق بولىپ شىققان. دەمەك، ول ءبىر جاققا كەتكەن عوي، سوندا قايدا كەتۋى مۇمكىن؟ كەمپىر باسپالداققا شىعىپ، ونى اقىرىن عانا داۋىستاپ شاقىرعان. البەتتە، ول بۇعان ەشقانداي جاۋاپ الا الماعان، الايدا، ونىڭ ەسەسىنە، باقتىڭ الىس تۇكپىرىنەن، بىرەۋدىڭ ىڭىرسىعانى قۇلاعىنا شالىنعانداي بولعان. ول قۇلاعىن تۇرگەن؛ ىڭىرسىعان ءۇن تاعى دا ەستىلگەن، ەندى ونىڭ شىنىندا دا باقتىڭ ىشىنەن شىققاندىعى ايقىن-دى. ونىڭ مەڭ-زەڭ باسىنا: "و، توبا، تاپ انا جىلعى ساسىق ليزاۆەتانىڭ ىڭىرسىعانىنان ءبىر اينىمايدى!" — دەگەن وي ساپ ەتە
قالعان ەدى. كەمپىر ەپتەپ تومەن ءتۇسىپ قاراپ ەدى، باقتىڭ ىشىنە كىرەتىن قاقپا اشىق جاتىر ەكەن. "راس، بايعۇس شال سول جاقتا بولدى عوي" — دەپ ويلاعان كەمپىر قاقپاعا بارا بەرگەندە، گريگورييدىڭ ونى شاقىرىپ جاتقانىن انىق ەستىدى: "مارفا، مارفا!" — دەيدى ادامنىڭ ۇرەيىن الاتىن ىڭىرسىعان، ءالسىن ءۇن. "و، جاساعان، بالە-جالاڭنان ءوزىڭ ساقتاي گور" — دەپ كۇبىرلەگەن مارفا يگناتيەۆنا داۋىس شىققان جاققا جۇگىرىپ بارىپ، گريگورييدى وسىلاي تاۋىپ العان ەدى. كەمپىر ونى دۋال تۇبىنەن، باعانا سۇلاپ تۇسكەن جەرىنەن ەمەس، دۋالدان جيىرما قادامداي جەردەن تاپقان بولاتىن. تەگى، شال ەسى كىرگەسىن ۇيگە قاراي جانتالاسقان، اراسىندا بىرنەشە رەت تالىپ قالىپ، كايتا ەسى كىرگەندە قايتا ەڭبەكتەي بەرگەن بولۋ كەرەك. گريگورييدىڭ ءۇستى-باسى قان-قان بوپ جاتقانىن كورگەندە، مارفا يگناتيەۆنا باقىرىپ جىبەرەدى. ءتىلى كۇرمەلىپ، ارەڭ سويلەگەن شالى وعان: "ءولتىردى... ول اكەسىن ءولتىردى... نەگە باقىراسىڭ، اقىماق... بار جۇگىر، شاقىر..." — دەپ ءتى. الايدا، كەمپىرى بۇعان قاراماستان باقىرا بەرىپتى، سودان كەيىن فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ اشىق تەرەزەسىنەن ىشتە جانىپ تۇرعان شامدى كورگەسىن ايقاي سالىپ، سولاي قاراي جۇگىرەدى. تەرەزەدەن ادامنىڭ يمانى قاسىم بولاتىن سۇمدىقتى كورەدى: مىرزا ەتپەتىنەن ءتۇسىپ قيمىلسىز جاتىر ەكەن. شىمقاي اشىق ءتۇستى حالاتى مەن اق جەيدەسىنىڭ ومىراۋى قانعا بويالعان. ۇستەل ۇستىندەگى بالاۋىز شامنىڭ جارىعى ەدەندەگى قان مەن فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ بوپ-بوز جانسىز بەتىنە ءتۇسىپ تۇر. جامان شوشىنعان مارفا يگناتيەۆنا تەرىس اينالىپ، باقتان اتىپ شىعادى دا، قاقپانىڭ ىسىرماسىن لاقتىرا سالىپ، اۋلانىڭ سىرت جاعىمەن كورشىسى ماريا كوندراتيەۆنانىكىنە قاراي جۇگىرەدى. بۇل كەزدە كورشىلەرى، شەشەسى مەن قىزى ۇيىقتاپ جاتقان، ءبىراق ولار كەمپىردىڭ تەرەزە قاقپاعىن ۇستى-ۇستىنە قويعىلاپ، ايقايلاعانىنا ويانىپ كەتىپ، توسەكتەرىنەن تۇرا سالا تەرەزەگە ۇڭىلەدى. مارفا يگناتيەۆنا بەتالدى باقىرىپ ايقايلاعانمەن، نەگىزگى ويىن بىردەمە عىپ جەتكىزىپ، كومەككە شاقىرادى. ءدال سول ءتۇنى ول ۇيدە كەزبە فوما قونىپ جاتىر ەكەن. ونى تەز وياتىپ الىپ، ۇشەۋى قىلمىس بولعان جەرگە بارادى. جولشىباي ماريا
كوندراتيەۆنا باعانا، ساعات توعىزعا كەتكەن كەزدە، ولاردىڭ باعىنان وسى ماڭايدى دۇرلىكتىرگەن سۇمدىق ءبىر اششى داۋىس شىققانىن ايتادى — بۇل، ارينە، دۋالدىڭ ۇستىنە اتتاي ءمىنىپ العان دميتريي فەدوروۆيچتىڭ ءبىر اياعىنان جارماسا كەتىپ: "سەن ءوز اكەڭدى ءولتىردىڭ!"
دەپ ىشقىنا ايقاي سالعان گريگورييدىڭ داۋىسى بولاتىن. "بىرەۋ باقىرىپ جىبەردى دە، كەنەت تىنا قالدى"، — دەگەن ماريا كوندراتيەۆنا جۇگىرىپ كەلە جاتىپ، گريگوريي جاتقان جەرگە جەتكەن سوڭ، ەكى ايەل فومانىڭ كومەگىمەن شالدى اۋلاداعى وڭاشا ۇيگە كوتەرىپ اپارعان. شام جاعىلعان ەدى، سمەردياكوۆ ءالى تىنىشتالماپتى، ءوزىنىڭ قۋىسىندا قىرىسىپ-تىرىسىپ، تىپىرشىپ جاتقان قالپى، كوزدەرى قىليلانىپ كەتكەن، اۋزىنان اق كوبىك اعادى. باسىن سىركە سۋ قوسىلعان سۋمەن شايىپ تازارتقاسىن اجەپتاۋىر ەسىن جيىپ قالعان گريگوريي دەرەۋ: "مىرزا ءتىرى مە، ءولتىرىپ تاستاماپ پا؟" — دەپ سۇرايدى. ەكى ايەل مەن فوما ەندى مىرزانىڭ بولمەسىنە بارماقشى بولادى، الايدا، باققا كىرگەسىن ولار ءۇيدىڭ تەرەزەسى عانا ەمەس، ءتىپتى ەسىگى دە اڭىرايىپ جاتقانىن كورەدى؛ ال ونىڭ بەر جاعىندا فەدور پاۆلوۆيچ ءبىر جۇمادان بەرى ءۇيدىڭ ەسىگىن ىشتەن ءوزى تاس قىپ بەكىتىپ الىپ، ءتىپتى گريگورييدىڭ دە بوسقا ەسىك قاعۋىنا رۇقسات ەتپەگەنى بەلگىلى. ولار، ەكى ايەل مەن فوما، ەسىكتىڭ اشىق جاتقانىن كورسە دە، "كەيىن ءبىر بالەگە ۇشىرارمىز" — دەپ سەسكەنىپ، ىشكە كىرۋگە قورقادى. ولار قايتىپ كەلگەننەن كەيىن گريگوريي تەزىرەك يسپراۆنيكتىڭ وزىنە بارىڭدار دەپ بۇيىرادى. مىنە وسىدان كەيىن ماريا كوندراتيەۆنا جۇگىرگەن بويى يسپراۆنيكتىڭ ۇيىنە بارىپ، جۇرتتىڭ ءبارىن دۇرلىكتىرگەن بولاتىن. ماريا كوندراتيەۆنا يسپراۆنيكتىكىنە بەس مينۋت بۇرىن جەتىپ ۇلگەرگەندىكتەن، پەتر يليچكە ءوزىنىڭ جورامالدارى مەن تۇجىرىمدارىن ايتىپ قانا تىنباي، قىلمىسكەردىڭ كىم ەكەندىگى تۋرالى جالپى داقپىرتتى راستاۋشى (ايتسە دە، پەتر يليچ ىشتەي، وسى سوڭعى مينۋتقا دەيىن بۇعان ءالى دە سەنگىسى كەلمەگەن) شىنايى كۋاگەر بولۋ عانا قالعان ەدى. تەرگەۋگە تەز كىرىسۋگە ۇيعارىلدى. قالالىق پريستاۆتىڭ كومەكشىسىنە قاسىنا ءتورت ادامنان كۋا ەرتىپ الىپ، دەرەۋ فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ۇيىنە بارىپ، بارلىق ەرەجەنى ساقتاي وتىرىپ، -مەن بۇل ارادا قانداي ەرەجەلەردى ساقتاۋ كەرەگىن بايانداپ جاتپايمىن، — تەرگەۋدى تىكەلەي سوندا جۇرگىزۋ تاپسىرىلدى. زەمستۆولىق دارىگەر جاڭادان كەلگەن، قىزبالاۋ كىسى ەدى، يسپراۆنيكتىڭ، پروكۋرور مەن تەرگەۋشىنىڭ جانىندا بولايىن دەپ ءوزى سۇراندى دەۋگە بولادى. قىسقا عانا ايتىپ وتەيىن: فەدور ءپاۆلوۆيچتى شىنىندا دا ءولتىرىپ كەتىپتى، باسىن جارىپتى، ءبىراق نەمەن جارعان؟ — تەگى، كەيىن گريگورييدى زاقىمداعان قارۋمەن سوققان بولۋ كەرەك. دارىگەرلىك كومەكتەن كەيىن گريگوريي ءوزىن قالاي سۇلاتىپ سالعانىن كىبىرتىكتەگەن، ءالسىز داۋىسپەن ايتىپ بەرگەن سوڭ قىلمىسكەردىڭ قارۋى دا تابىلدى. فونار الىپ ءجۇرىپ دۋال جاقتان ىزدەپ ەدى، ب ا ق ىشىندەگى سۇرلەۋدە جاتقان جەرىنەن مىس كەلساپتى تەز تاۋىپ الدى. فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ بولمەسىندە استان-كەستەن بولعان ەشتەڭە بايقالمايدى، تەك شىمىلدىق ىشىندەگى كەرەۋەت الدىندا ەدەندە كادىمگى كەڭسە كونۆەرتىندەي قالىڭ كونۆەرت جاتىر ەكەن، سىرتىنا: "ەگەر كەلىپ قالسا، پەرىشتەم گرۋشەنكاعا ارناعان ءۇش مىڭ سوم سىيلىعىم" — دەپ جازىلىپتى، سوڭىنان فەدور پاۆلوۆيچ ءوز قولىمەن "بالاپانىما" دەپ قوسا جازىپ قويسا كەرەك. كونۆەرتكە ءۇش جەردەن قىزىل سۇرگىشپەن باتتيتىپ ءمور باسىلعان، ءبىراق ونى جىرتىپ، ىشىندەگى اقشانى الىپ كەتىپتى. كونۆەرتتى ايقۇش-ۇيقىش بايلاعان القىزىل لەنتا دا تابىلادى. ايتسە دە، پەتر ءيليچتىڭ بەرگەن جاۋابىندا، اسىرەسە مىنا ءبىر جايت: دميتريي
فەدوروۆيچ تاڭ الدىندا ءوزىن-وزى اتىپ ولتىرۋگە ءتيىس، ونىڭ ءوزى وسىلاي ۇيعارىپتى، مۇنى ماعان ونىڭ ءوزى ايتتى، سونسوڭ مەنىڭ كوزىمشە تاپانشاسىن وقتاپ، ءبىر جاپىراق قاعازعا بىردەڭەلەردى جازىپ قالتاسىنا سالىپ قويدى، ت.ت. دەگەن سوزدەرى پروكۋرور مەن تەرگەۋشىنى قاتتى ابىرجىتىپ تاستاعان-دى. ونىڭ سوزىنە سەنگىسى كەلمەگەن پەتر يليچ بۇل سۇمدىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن مەن ءقازىر بىرەۋگە بارىپ ايتامىن دەپ ونى قورقىتقان ەكەن، ميتيا ىرجيا كۇلىپ: "ونى ىستەۋگە ۇلگەرمەيسىڭ"، — دەپ جاۋاپ بەرىپتى. دەمەك، وندا، موكروەعا، تەزىرەك جەتۋ كەرەك، كىلمىسكەردى ورنىنان باسپاسا، كىم بىلەدى، ول شىنىندا دا، اتىلىپ ءولۋى مۇمكىن عوي. "بۇل ايقىن، بۇل ايدان انىق!" — دەپ قايتالاي بەرگەن پروكۋرور تىم قاتتى ابىرجىپ، — ونداي اۋسارلار ءھامان وستەدى: ەرتەڭ ءبارىبىر ولەمىن دەيدى دە، ولەرىنىڭ الدىندا دۋمانداتىپ قالۋعا تىرىسادى. دميتريي فەدوروۆيچتىڭ دۇكەنگە بارىپ، شاراپ پەن ىشىم-جەمدىكتى قالاي ۇيىپ-توگىپ العاندىعى پروكۋروردى ودان سايىن ەلەڭدەتتى. "مىرزالار، اناۋ كوپەس ولسۋفيەۆتى ءولتىرىپ، مىڭ جارىم اقشاسىن توناپ اكەتكەن جىگىت ەستەرىڭدە مە، ول دا اۋەلى شاشىن بۇيرالاتىپ، ودان سوڭ اقشاسىن جاقسىلاپ تىقپاستان، ءتىپتى قولىنا ۋىستاپ ۇستاعان كۇيى قىزدارعا بارعان بولاتىن". الايدا تەرگەۋ، فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ۇيىنە ءتىنتۋ جۇرگىزۋ، رەسميلىكتى ساقتاۋ جانە باسقا نارسەلەر ءبارىن كىدىرتە بەرگەن. مۇنىڭ بارلىعىنا ۋاقىت كەرەك-تى، سوندىقتان ولار تاڭەرتەڭ شاھارعا جالاقى الۋعا كەلگەن ستانوۆوي ماۆريكيي ماۆريكييەۆيچ شمەرسوۆتى وزدەرىنەن ەكى ساعات بۇرىن، الدىن الا موكروەعا جىبەرگەن. ماۆريكيي ماۆريكييەۆيچكە: وندا بارعان سوڭ، ەشقانداي ابىگەرشىلىك تۋعىزباستان، ءتيىستى اكىمدەر كەلگەنشە "قىلمىسكەردى" باعىپ وتىراسىڭ، سونىمەن قابات كۋالاردى، سوتسكييلەردى جانە ت.ب. ازىرلەپ قوياسىڭ دەگەن نۇسقاۋ بەرىلدى. ماۆريكيي ماۆريكييەۆيچ ءدال سولاي ىستەگەن دە بولاتىن، ول ءوزىنىڭ كوپتەن بەرگى تانىسى تريفون بوريسىچقا عانا كەلگەن ءىسىنىڭ سىرىن شەت جاعالاپ اشقانى بولماسا، incognito-نى ساقتاعان. بۇل ميتيا قاراڭعى گالەرەيادا، — ونى ىزدەپ كەلگەن قوجايىندى كورگەندە تريفون بوريسىچتىڭ بەت-جۇزى مەن ءسوز مانەرىندە كىلت وزگەرىس بارىن سەزىپ قالعان ساتكە دەپ كەلگەن-دى. سونىمەن، ولاردى اڭدىپ وتىرعانىن ميتيا دا، ءتىپتى ەشكىم دە سەزبەگەن؛ ونىڭ تاپانشالارى سالىنعان قوبديشانى تريفون بوريسىچ الدەقاشان ۇرلاپ اكەتىپ، ءبىر قۋىسقا اپارىپ تىعىپ قويعان. بارلىق باستىقتار: يسپراۆنيك، پروكۋرور مەن تەرگەۋشى ترويكالاتقان ەكى اربامەن ساعات بەسكە كەتكەندە، تاڭ الدىندا عانا كەلدى. دارىگەر فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ۇيىندە قالعان: ونىڭ تاڭەرتەڭ ولىكتى سويىپ تەكسەرۋى كەرەك-تى، ءبىراق ول شىندىعىندا ودان گورى اۋرۋ مالاي سمەردياكوۆتىڭ حال-جايىنا كوبىرەك نازار سالعان. ول كەتىپ بارا جاتقان ارىپتەستەرىنە: "ەكى تاۋلىك بويى دامىلسىز قايتالانا بەرەتىن تاپ مۇنداي سۇمدىق جانە مۇنداي ۇزاق ۇستايتىن قويانشىق اۋرۋى سيرەك كەزدەسەدى، مۇنى عىلىمنىڭ زەرتتەۋى كەرەك شىعار"، — دەپ بىلگىشسىگەندە انالار كۇلىپ، ونى اشقان جاڭالىعىمەن قۇتقارعان ەدى. دارىگەردىڭ وعان قوسا، مەن بىلسەم، سمەردياكوۆ تاڭعا جەتپەيدى دەگەن ۇزىلدى-كەسىلدى پىكىرىن پروكۋرور مەن تەرگەۋشى جادىندا تىم جاقسى ساقتاعان. ەندى، ۇزاق بولسا دا قاجەت سەكىلدى تۇسىنىكتەمەدەن كەيىن، اڭگىمەڭىزدىڭ وتكەن كىتاپتا توقتاتىلعان تۇسىنا قايتا ورالدىق قوي دەيمىن.
III
جان ازابىن شەگۋ
ءبىرىنشى سەرگەلدەڭ
سونىمەن، وعان نە دەپ جاتقانىن تۇسىنبەگەن ميتيا كەلگەندەرگە ودىرايا قاراپ وتىرىپ قالعان ەدى. كەنەت ول تۇرەگەلىپ، ەكى قولىن سەرمەپ، ايقايلاي جونەلدى:
مەنىڭ كىنام جوق! بۇل ولىمگە مەن كىنالى ەمەسپىن! اكەمنىڭ قانىن موينىما جۇك قىپ نە قۇداي اتىپتى مەنى... ولتىرگىم كەلگەنى راس، ءبىراق ولتىرگەن جوقپىن! مەن ەمەس!
ءبىراق، ول اۋزىن جاۋىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، شىمىلدىقتىڭ ىشىنەن اتىپ شىققان گرۋشەنكا يسپراۆنيكتىڭ اياعىنا جىعىلا كەتتى.
— وعان مىنا مەن مالعۇن، مەن كىنالىمىن! — دەپ ول ەكى قولىن جايىپ، جاۋتاڭداپ، زار ەڭىرەپ، جان تۇرشىكتىرە باقىردى، — ول ماعان بولا قولىن قاندادى!.. ونى ازاپقا سالىپ، ورعا قۇلاتقان مىنا مەن! مەن اناۋ مارقۇم بولعان سورلى شالدى دا ابدەن ازاپتاپ بىتكەم، ءبارى مەنىڭ قىساستىعىمنىڭ قىرسىعى، ەندى مىنە ەكەۋىنىڭ دە تۇبىنە جەتىپ تىندىم! بارىنە مەن كىنالىمىن، ءبىرىنشى، باستى كىنالى ادام مەنمىن!
— ءيا، بارىنە سەن كىنالىسىڭ! باستى قىلمىسكەر سەنسىڭ! سەن جانىڭدى جەگەن ءزالىمسىڭ، بۇزىقسىڭ، بار بالە سەندە، — دەپ باجىلداي جونەلگەن يسپراۆنيك جۇدىرىعىن ءتۇيىپ قوقيلانا باستاپ ەدى، ءبىراق ونىڭ اپتىعىن تەز باسىپ تاستادى. پروكۋرور ءتىپتى ونى قۇشاقتاپ ۇستاي الدى.
— مۇنىڭىزدىڭ ەشبىر رەتى جوق، ميحايل ماكاروۆيچ، — دەپ زەكىپ تاستادى ول، — ءسىز مىنا قىلىعىڭىزبەن تەرگەۋگە بوگەت جاسايسىز... ءىستى بۇلدىرەسىز... — ونىڭ تىنىسى تارىلا باستاعان ەدى.
— شارا قولدانۋ كەرەك، شارا، شارا قولدانۋ كەرەك! — دەپ كۇپىلدەدى نيكولاي پارفەنوۆيچ تە، — ونسىز تۇك تە شىقپايدى!
— ەكەۋمىزدى بىرگە سوتتاڭدار! — دەپ زارلاندى گرۋشەنكا ءالى دە تىزەرلەپ تۇرعان كۇيى. — ەكەۋمىزدى بىرگە دارعا اسىڭدار، مەن ونىمەن بىرگە ولۋگە باقىلمىن!
— گرۋشا، جان قالقام، كۇنىم، اسىلىم مەنىڭ! — گرۋشەنكامەن قاتارلاسا تىزەرلەي كەتكەن ميتيا ونى قاتتى قۇشاقتاپ الدى. — ونىڭ ايتقانىنا سەنبەڭدەر، — دەپ ايقايلادى ول، — گرۋشەنكانىڭ ەشقانداي كىناسى جوق، بۇل ولىمگە، ءتىپتى دانەڭەگە دە ول كىنالى ەمەس!
بىرنەشە كىسىنىڭ ونى كۇشپەن اجىراتىپ العانى، گرۋشەنكانى دا تەز ءبىر جاققا اكەتكەنى، سوسىن ۇستەل باسىنا بارىپ وتىرعاسىن عانا ەسىن جيعانى كەيىن ميتيانىڭ جادىندا قالعان. ونىڭ ەكى ءبۇيىرى مەن تۋ سىرتىندا جىلتىر تەمىرلى بىرەۋلەر تۇرعان. ۇستەلدىڭ ار جاعىندا، ديۆاندا وتىرعان سوت تەرگەۋشىسى نيكولاي پارفەنوۆيچ ستاقانداعى سۋدان ءبىر ۇرتتاساڭشى دەپ قايتالاي بەرگەن: "ىشسەڭىزشى، بويىڭىز سەرگىپ، كوڭىلىڭىز ورنىعادى، قورىقپاڭىز، مازاسىزدانباڭىز" — دەگەن وعان قوسا، تىم سىپايى سويلەگەن تەرگەۋشى. ءالى ەسىندە، ميتيانىڭ كوزى كەنەت تەرگەۋشىنىڭ قولىنداعى بىرەۋى امەتيست تاستى، ەكىنشىسى جالتىلداعان، ءمولدىر ءبىر ءتۇرلى اشىق سارعىش تاستى، دوبالداي ەكى جۇزىككە تۇسكەن ەدى. ءتىپتى تەرگەۋدىڭ سول ءبىر قىسىلشاڭ ساتتەرىندە دە سول جۇزىكتەرگە كوزى تۇسە بەرگەنىن، بايتال تۇرسىن باس قايعىدا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ول جۇزىكتەردەن ايتەۋىر كوز اۋدارا الماي، سولاردى ۇمىتا الماي قويعانىن ول كەيىن كوپكە دەيىن تاڭ-تاماشا بوپ ەسىنە العان. ميتيانىڭ سول جاعىندا، كەشە اۋەلى ماكسيموۆ وتىرعان جەردە ەندى پروكۋرور وتىر، ال وڭ جاعىندا، گرۋشەنكانىڭ ورنىندا اڭشىنىڭ يىعىنان تۇسكەندەي تىم كونەتوزداۋ پەنجاقتى ءبىر نارتتاي جاس جىگىت جايعاسقان، الدىندا سياساۋىت پەن قاعاز. بۇل تەرگەۋشىنىڭ ەرتە كەلگەن حاتشىسى بولىپ شىقتى. ال يسپراۆنيك ەندى بولمەنىڭ ارعى شەتىندەگى تەرەزە الدىندا، ورىندىقتا وتىرعان كالگانوۆتىڭ قاسىندا تۇرعان.
— سۋ ىشسەڭىزشى! — دەپ تەرگەۋشى ونىنشى رەت قايتالاعان.
— ءىشتىم، مىرزالار، ءىشتىم... ءبىراق، بولدى، مىرزالار، نە قىلساڭدار و قىلىڭدار، اتىپ-اسساڭدار دا مەيلى، تەك تاعدىرىمدى شەشىپ بىتىرىڭدەرشى ءوزى! — دەپ تەپسىنگەن ميتيا تەرگەۋشىگە كوزىن ادىرايتىپ، تەسىرەيە قاراعان ەدى.
— سونىمەن، ءسىز اكەڭىز فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ولىمىنە كىنالى ەمەسپىن دەگەن جاۋابىڭىزدان تايمايسىز عوي، — دەپ سۇراعان تەرگەۋشى بيازى، ءبىراق، دايەكتى داۋىسپەن.
— اكەمنىڭ ولىمىنە مەنىڭ كىنام جوق! ال باسقا بىرەۋدىڭ، ەكىنشى شالدىڭ قانىن توككەنىمدى مويىندايمىن، ءبىراق اكەمنىڭ قانىن مويىنىما جۇكتەگەن جوقپىن. وبال بولدى-اۋ اناۋ سورلىعا! ونى ءولتىرىپ تاستادىم عوي دەيمىن، سۇلاتىپ تۇسىرگەن ەدىم... الايدا، بۇل ءۇشىن ەشبىر كىنام جوق، ەكىنشى بىرەۋدىڭ قانىن، جان تۇرشىگەتىن قاندى موينىما جۇك قىلۋ قيىن ماعان... بۇدان اسقان سۇمدىق ايىپ جوق، مىرزالار، بەينە بىرەۋ قاق ماڭدايدان سالىپ جىبەرگەندەي بولدىم! ايتسە دە، سوندا مەنىڭ اكەمدى كىمنىڭ ءولتىرۋى، وعان كىمنىڭ قول كوتەرۋى مۇمكىن؟ ەگەر مەن بولماسام، ونى كىمنىڭ ولتىرگەنى؟ تاڭعالارلىق، اقىلعا سىيمايدى، مۇمكىن ەمەس!
— باسە، ونى كىم ءولتىرۋى مۇمكىن... — تەرگەۋشى وسىلاي دەي بەرگەندە وعان كوزىنىڭ قيىعىن سالعان پروكۋرور يپپوليت كيريللوۆيچ: (ءبىز پروكۋروردىڭ كومەكشىسىن ىقشامدىلىق ءۇشىن پروكۋرور دەپ اتاي بەرمەكپىز) ميتياعا قاراپ بىلاي دەدى:
— مالاي شال گريگوريي ۆاسيليەۆيچتى ۋايىمداپ مازاسىزدانباي-اق قويىڭىز. بىلگىڭىز كەلسە — ول ءتىرى، ەسىن دە جيدى، ءسىزدىڭ اۋىر جاراقاتتاعانىڭىزعا قاراماستان جانە ونىڭ ءوزىنىڭ ءسوزى مەن ءسىزدىڭ جاۋابىڭىز بويىنشا، ولە قوياتىن ءتۇرى جوق، تىم قۇرىعاندا دارىگەردىڭ پىكىرىنشە وسىلاي.
— ءتىرى مە؟ ول ءتىرى قالعان، ولمەگەن! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ميتيا قولىن سەرمەپ. ونىڭ بەت-جۇزى جادىراپ سالا بەرگەن ەدى. — و، پارۋادىگار، تىلەگىمدى قابىل ەتىپ، مەندەي كۇناكار، جاۋىزىڭا تيگىزگەن عالامات راقىمىڭا رازىمىن!... ءيا، ءيا، بۇل تىلەگىمنىڭ قابىل بولعاندىعى، جاساعان يەمە ءتۇنى بويى جالبارىنىپ شىعىپ ەم!... — دەپ ول ءۇش مارتە شوقىندى. ميتيا ەنتىگىپ بارا جاتقان ەدى.
— ءسىز جايىندا وسىنشاما ناقپا-ناق ماعلۇماتتى ءبىز سول گريگورييدىڭ ءدال وزىنەن الدىق... — دەپ پروكۋرور ءسوزىن ودان ارى جالعاستىرا بەرگەن كەزدە ميتيا ورنىنان اتىپ تۇردى.
— ءبىر مينۋتقا، مىرزالار، نە بارى، ءبىر مينۋتقا رۇقسات ەتىڭىزدەرشى؛ گرۋشەنكاعا بارىپ كەلە قويايىن دەپ ەم...
— كەشىرەرسىز! ءقازىر سىزگە ەشقايدا شىعۋعا بولمايدى! — دەپ ورنىنان تۇرەگەلگەن نيكولاي پارفەنوۆيچ ايقايلاپ تا جىبەرە جازدادى. جىلتىر تەمىرلى ساقشىلار ميتيانى ۇستاي الدى، ءبىراق ول ورىندىققا ءوزى وتىرعان...
— مىرزالار، قانداي وكىنىشتى! مەن وعان ءبىر ساتكە عانا كورىنەيىن دەپ ەم... ءتۇنى بويى ارقاما ايازداي باتقان ايىپتان اقتالىپ، قولىما جۇققان قاننان تازارعانىمدى، مەنىڭ وستە قانىشەر ەمەستىگىمدى ايتايىن دەپ ەدىم وعان! مىرزالار، گرۋشەنكا مەنىڭ قالىڭدىعىم عوي! — دەدى ول ماساتتانىپ، سۇيسىنگەن داۋىسپەن، جۇرتتىڭ بارىنە كەنەتتەن شولا قاراپ. — و، راحمەت سىزدەرگە، مىرزالار! مەنى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قايتا ءتىرىلتىپ، انامنان قايتا تۋعانداي ەتكەندەرىڭ قانداي عاجاپ بولدى!... مىرزالار، ول شال ءسابي كەزىمدە مەنى كوتەرىپ جۇرگەن، استاۋعا وتىرعىزىپ شومىلدىرعان، ءۇش جاسىمدا ءتىرى جەتىم بوپ سورلاپ قالعانىمدا ول مەنىڭ تۋعان اكەمدەي بولعان!...
— سونىمەن ءسىز... — دەي بەرگەن تەرگەۋشى.
ۇستەلگە شىنتاقتاپ وتىرىپ، الاقاندارىمەن بەتىن باسىپ العان ميتيا ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەرگەن ەدى:
— رۇقسات ەتىڭىزدەرشى، مىرزالار، تاعى ءبىر مينۋتقا رۇقسات ەتىڭىزدەرشى. ءسال ەس جىيۋعا مۇرشا كەلتىرىڭدەرشى، تىنىستاۋعا مۇمكىندىك بەرىڭدەرشى، مىرزالار! مۇنىڭ ءبارى سۇمدىق كۇيزەلتەدى، سۇمدىق نازالاندىرادى مەنى. مىرزالار! مىرزالار-اۋ، ادام داعىرانىڭ قاتقان ءسىرىسى ەمەس قوي!
— سۋدان تاعى ءبىر ۇرتتاساڭىزشى... — دەپ كۇبىرلەدى نيكولاي پارفەنوۆيچ.
ميتيا بەتىنەن قولىن الىپ، كۇلىپ جىبەردى. كوز قاراسى سەرگەك، قاس-قاعىمدا قالاي قۇبىلعان. ونىڭ كۇللى ءتۇر-تۇرپاتىنىڭ ءوزى مۇلدە وزگەرگەن بە دەرسىڭ: ول وسىنداعىلاردىڭ بارىمەن، وسى وتىرعان بۇرىننان تانىس ادامدارىنىڭ بارلىعىمەن تەرەزەسى تەڭ كىسىشە، بەينە اقسۇيەك قاۋىمنىڭ ءبىر ۇيىندە كەشە، ءالى دانەڭە بولماعان كەزدە باس قوسقانداي وتىر. ايتسە دە، ەسكەرتە كەتەلىك، بىزگە كەلگەن العاشقى كەزدە ميتيانى يسپراۆنيكتىكىندە جىلى شىرايلى قابىلداپ جۇرگەندى، ءبىراق كەيىنگى ۋاقىتتا، اسىرەسە سوڭعى ءبىر ايدا، ميتيا ول ۇيگە اياق باسپايتىن بولعان، ال يسپراۆنيك ايتالىق، كوشەدە كەلە جاتىپ ونىمەن كەزدەسىپ قالسا قاتتى تىجىرىنىپ، تەك سىپايىگەرشىلىك ءۇشىن عانا باس يزەگەنسيتىن — مۇنى ميتيا بەك جاقسى بايقاعان. ال ونىڭ پروكۋرورمەن تانىستىعى ودان دا ناشار بولاتىن، ءبىراق، بۇل ميتيانىڭ ول ۇيگە نە ءۇشىن باراتىنىن تۇسىنبەسە دە، كەيدە پروكۋروردىڭ زايىبىنا، وسى ءبىر كۇيگەلەكتەۋ، تىم قيالشىل حانىمعا بارىپ اسا ىزەتتىلىكپەن سالەمدەسىپ جۇرۋىنە استە كەدەرگى جاسامايتىن، حانىم دا ونى ءھامان ىلتيپاتپەن قابىلداپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سوڭعى كەزگە دەيىن وعان نازار سالىپ كەلگەن ەدى. ال تەرگەۋشىمەن ءالى تانىسىپ ۇلگەرمەگەن، الايدا، ونىمەن دە كەزدەسىپ، ءبىر مە الدە ەكى رەت پە سويلەسكەنى دە بار، ەكەۋىندە دە اڭگىمە ايەلدەر جايىندا بولعان.
— بايقاۋىمشا، نيكولاي پارفەنوۆيچ، ءسىز داڭعىل تەرگەۋشىسىز، — دەدى كەنەت كوڭىلدەنە كۇلگەن ميتيا، — ءبىراق سىزگە ەندى مەن ءوزىم-اق قول ۇشىن بەرەيىن. ول، مىرزالار، مەن كۇنامنان ارىلدىم... سىزدەرمەن وسىلاي قىمسىنباي كەپتەسىپ، اعىنان جارىلعانىما مەنى سوكپەڭىزدەر. ونىڭ ۇستىنە، مەن ءقازىر ماساڭداۋمىن، مۇنى سىزدەرگە اشىق ايتامىن. مەن... نيكولاي پارفەنوۆيچ، ءسىزدى، تەگى، بىردە نەمەرە اعام ميۋسوۆتىڭ ۇيىندە كەزدەستىرۋدىڭ قۋانىش-قۇرمەتىنە يە بولدىم عوي دەيمىن... مىرزالار، مىرزالار-اۋ، مەن سىزدەرمەن يىق تەڭەستىرەمىن دەپ ۇمىتتەنبەيمىن، نەگە دەسەڭىزدەر مەن ءقازىر سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا كىم رەتىندە وتىرعانىمدى تۇسىنەمىن... ەگەر گريگوريي ناق مەنى كورسەتىپ جاۋاپ بەرسە... وندا ماعان — و، ارينە — سۇمدىق كۇدىكتىڭ كولەڭكەسى تۇسەدى! سۇمدىق، سۇمدىق بۇل — مۇنى مەن تۇسىنەمىن. الايدا، مىرزالار، ىسكە كىرىسەلىك، مەن دايىنمىن، ءقازىر-اق ءبارىن تىندىرامىز؛ مىرزالار. ماعان قۇلاق سالىپ، مەنى تىڭداساڭىزدار بولدى. ەگەر مەن ءوزىمنىڭ كىناسىز ەكەنىمدى ءبىلىپ تۇرسام، اۋرەلەنەتىن نە بار، بارلىعىن لەزدە بىتىرمەيمىز بە! سولاي عوي؟ سولاي ەمەس پە؟
ميتيا اسىعىپ-اپتىعىپ، كۇيگەلەكتەپ، ەلەۋرەپ كوپ سويلەگەن جانە دە تىڭداۋشىلارىنىڭ ءبارىن بەينە ءبىر ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن دوستارىنداي كورىپ تىم ەركىنسىپ العان-دى.
— سونىمەن، ازىرشە ءسىزدىڭ وزىڭىزگە قويىلعان ايىپتى ۇزىلدى-كەسىلدى تەرىسكە شىعاراتىنىڭىزدى جازىپ قويامىز عوي، — دەپ زىلدەنە سويلەگەن نيكولاي پارفەنوۆيچ، سودان كەيىن حاتشىسىنا بۇرىلىپ قاراپ، نەنى جازۋ كەرەگىن كۇبىرلەپ ايتتى.
— ءسىز نە دەدىڭىز؟ سولاي دەپ جازباقسىزدار ما؟ جارايدى، جازساڭدار، مەن كەلىستىم، تولىق كەلىسەمىن، مىرزالار... ايتسە دە، بىلەسىزدەر مە... توقتاڭدار، توقتاڭدار، وندا بىلاي دەپ جازىڭدار: "ول توبەلەس شىعارىپ، سورلى شالدى ءولىمشى عىپ ساباپ تاستاعانى ءۇشىن ايىپتى" — دەپ جازىڭدار. سوسىن ىشىمدە، جۇرەك تۇكپىرىندە بۇعىپ جاتقان كىنام جوق ەمەس — الايدا، ونى قاعازعا ءتۇسىرۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار، — دەدى ول كەنەت حاتشىعا بۇرىلىپ قاراپ، — بۇل، مىرزالار، مەنىڭ جەكە ءومىرىم، مۇنىڭ سىزدەرگە ەش قاتىناسى جوق، ياعني جۇرەك سەزىمىنىڭ دەگەنىم عوي... ءبىراق تا قارتايعان اكەمنىڭ اجالىنا ايىپتى ەمەسپىن! ءتىپتى كوكەيگە قونبايدى عوي! بۇل مۇلدە اقىلعا سىيمايتىن وي!... مەن مۇنى سىزدەرگە دالەلدەپ بەرەمىن، سوندا بىردەن-اق كوزدەرىڭ جەتەدى. سىزدەر ءالى كۇلكىگە باتاسىزدار!..
تىم ەلەۋرەپ كەتكەن ميتيانى تەرگەۋشى ءوزىنىڭ عاجاپ بايسالدىعىمەن باسقىسى كەلدى مە قالاي:
— سابىر ەتىڭىز، دميتريي فەدوروۆيچ، — دەدى ول تاعى دا. — تەرگەۋدى ودان ارى جالعاستىرماستان بۇرىن ەگەر ءسىز بۇعان جاۋاپ بەرۋگە كەلىسسەڭىز، مەن ءسىزدىڭ مارقۇم فەدور ءپاۆلوۆيچتى جەك كورگەنىڭىزدى، ونىمەن ۇدايى ۇرسىسىپ جۇرگەنىڭىزدى مويىنداعان ءسوزىڭىزدى ەستىگىم كەلەر ەدى... ءتىپتى وسى وتىرعاندا، نە بارى ون بەس مينۋت قانا بۇرىن، ءسىز ءتىپتى ونى ولتىرگىڭىز كەلگەنىن دە ايتىپ سالعان سەكىلدى ەدىڭىز عوي: "ونى ولتىرگەن جوقپىن، ءبىراق ولتىرگىم كەلگەنى راس!" — دەپ ەلەۋرەگەن جوقسىز با.
— مەن سولاي دەپ ەلەۋرەدىم بە؟ وھ، بۇل ابدەن مۇمكىن، مىرزالار! ءيا، قىرسىققاندا، مەنىڭ ونى ولتىرگىم كەلگەنى، ءتىپتى تالاي رەت ولتىرمەكشى بولعانىم راس... سور تۇرتكەندە كىسىنىڭ ويىنا نە كەلمەيدى دەيسىڭ!
— ولتىرگىڭىز كەلدى دەلىك. ءبىراق، سوندا اكەڭىزبەن وسىنشا وشتەسۋگە نەنىڭ سەبەپ بولعانىن تۇسىندىرە الار ما ەدىڭىز؟
— تۇسىندىرەتىن نە بار. مىرزالار! — دەدى شىتىنىپ، يىقتارىن ءبىر كوتەرىپ قونعان ميتيا، تۇنەرە قاراپ. — ونى سۋقانىم سۇيمەيتىنىن ەشقاشان جاسىرعان ەمەن، مۇنى كۇللى شاھار بىلەدى — تراكتيردەگىلەردىڭ بارلىعى بىلەدى. وسى جۋىردا عانا موناستىردا، زوسيما ءپىراداردىڭ قۇجىراسىندا دا ايتقام... سول كۇنى، كەشكە تامان، اكەمدى تىريتىپ ساباپ تا تاستاعام، كەيىننەن قايتا ورالىپ، جۇرتتىڭ كوزىنشە جايراتىپ سالامىن دەپ انت تا ىشكەنمىن... و، بۇعان مىڭ كۋا تابىلادى! ءبىر اي بويى قاقساعام، ءبارى كۋا! ايعاق انىق، ايعاق سايراپ، جار سالىپ تۇر، ءبىراق — سەزىمنىڭ، مىرزالار، ىشكى سەزىمنىڭ ءجونى ءبىر باسقا! بىلەسىزدەر مە، مىرزالار، — ميتيا قاباعىن ءتۇيدى، — ويىمشا، سىزدەردىڭ مەنەن ادامنىڭ سەزىمى جايىندا سۇراۋعا حاقىلارىڭ جوق. سىزدەرگە قۇقىق بەرىلگەن، مەن مۇنى تۇسىنەمىن، الايدا، بۇل تەك مەنىڭ وزىمە عانا قاتىستى ىشكى سەزىمىم، ىشكى قۇپيام بۇل... ونى جەك كورگەنىمدى وسىعان دەيىن جاسىرماعاندىقتان... مىسالى، تراكتيردە كەز كەلگەن كىسىنىڭ بارىنە ايتقاندىقتان... ەندى كەلىپ ودان ءبىر قۇپيا جاساماي-اق قويايىن. كورەرسىزدەر مە، مىرزالار، ونداي جاعدايدا بۇل ماعان قارسى سۇمدىق ايعاق بولىپ شىعاتىندىعىن مەن تۇسىنەمىن عوي: ونى ولتىرەتىنىمدى جۇرتقا جايىپ جۇرگەندە، بىرەۋ شالدى شىنىندا دا مەرت قىلسا شە: سوندا قايتپەكپىن! حا-حا! مەن سىزدەردى تۇسىنەم، مىرزالار، ابدەن تۇسىنەم. ءوزىم دە توبە شاشىم تىك تۇرادى، ويتكەنى، سايىپ كەلگەندە، ەگەر مەن بولماسام، وندا ونى كىمنىڭ ولتىرگەنى؟ شىنى سولاي عوي؟ ەگەر مەن ولتىرمەسەم، وندا كىم بولۋى مۇمكىن؟ مىرزالار، — دەدى ول كەنەت داۋىسىن كوتەرىپ، — مەنىڭ بىلگىم كەلەدى، — مەن ءتىپتى تالاپ ەتەمىن، مىرزالار: ونى قايدا ءولتىرىپتى؟ نەمەن، قالاي ولتىرگەن؟ ايتساڭدارشى، — دەپ سۇرادى ميتيا جالما-جان، پروكۋرور مەن تەرگەۋشىنى كوزىمەن شولىپ.
— ءبىز ونى كابينەتىندە، ەدەندە، ەتپەتىنەن ءتۇسىپ ءولىپ جاتقان جەرىنەن تاپتىق، باسىن جارىپ كەتىپتى، — دەدى پروكۋرور.
— مىناۋ سۇمدىق قوي، مىرزالار! — دەپ سەلك ەتە تۇسكەن ميتيا ۇستەلگە شىنتاقتاپ وتىرىپ، وڭ قولىمەن بەتىن باستى.
— تەرگەۋدى ودان ارى جالعاستىرايىق، — نيكولاي پارفەنوۆيچ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ تاستاعان ەدى. — سونىمەن، وندا ءسىزدىڭ اكەڭىزبەن جاۋىعۋىڭىزعا قانداي سەبەپ بولدى؟ جۇرتتىڭ الدىندا ءسىز ءوزىڭىزدى قىزعانىش بيلەپ العانىن ايتپاپ پا ەدىڭىز.
— ءيا، قىزعانعانىم راس، الايدا، جالعىز قىزعانىش تا ەمەس.
— اقشا داۋى ما؟
— ءيا، اقشا داۋى دا بار.
— داۋدىڭ باسى سىزگە شەشەڭىزدەن قالعان مۇرادان قىمقىردى-مىس دەلىنگەن ءۇش مىڭ سومدا عوي.
— قايداعى ءۇش مىڭ! ودان كوپ، الدەقالاي كوپ، — دەدى داۋسى قاتتى شىققان ميتيا، — التى مىڭنان، بالكىم، ءتىپتى ون مىڭنان دا اسىپ كەتەر. مەن مۇنى جۇرتتىڭ بارىنە ايتقام، بارىنە جار سالعام! ءبىراق مەن، سايىپ كەلگەندە، ءۇش مىڭمەن قاناعاتتانۋعا ۇيعارعامىن. سوسىن، قالايدا ءۇش مىڭ سوم اقشا تاۋىپ الۋىم كەرەك بولدى... شالدىڭ گرۋشەنكا كەلە قالسا، ونى كوڭىلدەندىرۋ ءۇشىن سىيعا تارتۋعا ءۇش مىڭ سومدى پاكەتكە سالىپ، جاستىقتىڭ استىنا تىعىپ قويعانىن بىلەتىن ەدىم. مىرزالار، مەن وسى ءۇش مىڭدى اكەمنىڭ ماعان ءتيىستى اقشادان جىمقىرعان، اسىلىندا، ماعان ءتيىستى اقشا دەپ ەسەپتەدىم...
پروكۋرور تەرگەۋشىگە ىممەن قاراپ، بايقاتپاي كوز قىسىپ تا ۇلگىرگەن.
— ءبىز بۇل اڭگىمەگە ءالى ورالامىز، — دەدى تەرگەۋشى ىلە-شالا، — ال ءقازىر وسى جاعدايدى: ءسىزدىڭ اناۋ، كونۆەرتتەگى اقشانى ءوز مەنشىگىڭىز دەپ ساناعانىڭىزدى ءبىزدىڭ قاعازعا ءتۇرتىپ قويۋىمىزعا ەندى رۇقسات ەتەتىن شىعارسىز.
— جازا بەرىڭدەر، مىرزالار، مەن مۇنىڭ ماعان قارسى تاعى ءبىر ايعاق ەكەنىن تۇسىنەمىن، ءبىراق، ەندى ايعاق-مايعاقتان قورقاتىن مەن ەمەس، ءتىپتى ءوزىمدى-وزىم كورسەتەمىن. ەستيسىڭدەر مە، ءوزىمدى-وزىم كورسەتەمىن! بىلەسىزدەر مە، مىرزالار، سىزدەر مەنىڭ قانداي ادام ەكەنىمدى پايىمداماي، مۇلدە باسقا بىرەۋگە بالايتىن سياقتىسىزدار، — دەدى تۇنجىراپ، مۇڭايا قالعان ول تاعى دا. — سىزدەرمەن يگى نيەتتى كىسى، اسا ىزگى جان، ەڭ باستىسى، — مۇنى ەستەن شىعارماڭىزدار، — تالاي ارامزالىققا بارعان، ءبىراق تا ءدايىم اسا ىزگى جان بولعان جانە بولىپ قالعان ادام سويلەسىپ وتىر، ول كوكىرەگىندە، جان سارايىنىڭ تۇپكىرىندە، قىسقاسى، قالاي دەسەم ەكەن... ءومىر بويى ناق وسىدان ۇنەمى ىزگىلىكتى اڭساۋدان، بىلايشا ايتقاندا ىزگىلىكتەن قاسىرەت شەگۋى، ونى وت الىپ ىزدەۋشى، ديوگەننىڭ پانارىمەن ىزدەۋشى بولعاندىعىمنان جاپا شەكتىم، ال ونىڭ بەر جاعىندا، مىرزالار، ءبىزدىڭ ءبارىمىز سياقتى، مەن دە ارامدىقتان وزگە تۇك بىتىرگەم جوق... ياكي ءوزىمدى ايتامىن، مىرزالار، جاڭىلىپ جاتقانىمدى قاراشى، بارلىعى ەمەس، مەنىڭ ءوزىم، جالعىز ءوزىم دەگەنىم عوي!... مىرزالار، مەنىڭ باسىم اۋىردى، — دەپ ول قينالعانداي بەتىن تىرجيتتى، — بىلەسىزدەر مە، مىرزالار، ماعان ونىڭ سىقپىتى ۇناماۋشى ەدى، ونىڭ ارامزالىعىنان، دارديۋىنان، قاسيەتسىزدىگىنەن، كەلەمەجى مەن كۇدىكشىلدىگىنەن جانىم تۇرشىگەتىن، جەركەنىشتى بولاتىن! ال ەندى، ول ولگەننەن كەيىن، باسقاشا ويدامىن.
— باسقاشا ويلاعانى قالاي؟
— باسقاشا دەگەندە، ونى نەگە جەك كوردىم ەكەن دەپ وكىنگەنىمدى ايتىپ وتىرمىن.
— وكىنەسىز بە؟
— جوق، وكىنبەيمىن، ولاي دەپ جازباڭدار. نەگە دەسەڭىزدەر، مىرزالار، مەنىڭ ءوزىم دە جەتىسىپ تۇرعان جوقپىن، مىنە سولاي؛ ءوزىمنىڭ سۇرقىما قاراماي وعان مۇرىن شۇيىرۋگە حاقىم جوق-تى، مىنە سولاي! مۇنى جازىپ قويۋعا بولادى.
وسىدان كەيىن ميتيا قاتتى مۇڭايىپ قالدى. تەرگەۋشىنىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرگەن كەزدە ونىڭ بىرتىندەپ تۇنجىراي بەرگەنىنە ءبىراز ۋاقىت وتكەن ەدى. ءدال وسى ساتتە اياق استىنان تاعى ءبىر وقيعا بولا قالعانى. باعانا گرۋشەنكانى الىپ كەتكەنمەن، ونى قازىرگى تەرگەۋ ءجۇرىپ جاتقان بولمەنىڭ تاپ ىرگەسىندەگى ءۇشىنشى بولمەگە عانا اپارعان-دى. ول ءتۇنى بويى بي بيلەنىپ، ۋمان-دۋمان توي بولعان بولمەنىڭ ار جاعىنداعى جالعىز تەرەزەلى ۇكىشتەي عانا بولمە بولاتىن. گرۋشەنكا سوندا وتىرعان، قاسىندا اڭ-تاڭ بوپ، زارە-قۇتى قاشقان ماكسيموۆ قانا بار-دى؛ وعان ءوزىنىڭ جانىن ساقتاپ قالاتىن تەك وسى ايەل عانا سەكىلدى كورىنگەن. ەسىكتىڭ سىرتىنان ومىراۋىنا جىلتىر تەمىر تاققان ءبىر مۇجىق ولاردى كۇزەتىپ تۇرعان. ەگىلىپ وتىرعان گرۋشەنكا ىشتەگى قايعى-شەرى القىمىنا كەلىپ تىعىلعان ساتتە ورنىنان اتىپ تۇرىپ، قولىن سەرمەپ: "وسىلاي قايعى جەپ وتكەنىم بە!" — دەپ باقىرعان كۇيى بولمەدەن اتىپ شىعىپ، ءوزىنىڭ ميتياسىنا جۇگىردى؛ كەنەت بولعاندىقتان، اۋەلى ونى ەشكىم ۇستاي الماي قالدى، گرۋشەنكانىڭ ىشقىنعان داۋسى قۇلاعىنا شالىنعاندا دىرىلدەپ-قالشىلداپ، ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ايقايلاپ جىبەرگەن ميتيا دا، نە ىستەگەنىن ءوزى دە سەزبەي، وعان قارسى ۇمتىلدى. ءبىراق، ولار ءبىرىن ءبىرى كورگەنمەن، قۇشاقتارىنىڭ قايتا قاۋىشۋىنا مۇرشالارىن كەلتىرگەن جوق. ميتيانى ەكى قولىنان مىقتاپ ۇستاي الدى: ارپالىسىپ، جۇلقىنىپ باققان ونى ءۇش-تورت ادام ارەڭ ۇستاپ تۇردى. گرۋشەنكانى دا ۇستاپ العان ەدى، قايتا اكەتىپ بارا جاتقاندا ونىڭ باقىرىپ، بۇعان قالاي قول سوزعانىن ميتيا كورىپ تۇردى. ايقاي-شۋ باسىلىپ، تەرگەۋشىنىڭ الدىنداعى ۇستەل جانىنداعى ورنىنا قايتا وتىرعاسىن عانا ەسىن جيعان ميتيا:
— وندا نەلەرىڭ بار؟ وعان نەگە تيەسىڭدەر؟ ول كىناسىز، ونىڭ تيتتەي دە كىناسى جوق!.. — دەدى .
پروكۋرور مەن تەرگەۋشى ميتياعا باسۋ ايتىپ جاتىر. وسىلاي ون مينۋتتاي ۋاقىت ءوتتى، اقىرى ىلكىدە بولمەدەن شىعىپ كەتكەن. ميحايل ماكاروۆيچ اسىعىس-ۇسىگىس قايتا كىرىپ، دابىرلاپ، ەلىگە سويلەپ، پروكۋرورعا بىلاي دەيدى:
— ونى الىپ كەتتى، ول تومەندە وتىر. مىرزالار، مەنىڭ مىنا بەيباققا ايتاتىن ءبىر-اق اۋىز ءسوزىم بار ەدى، سوعان رۇقسات بولار ما ەكەن؟ سىزدەردىڭ الدارىڭدا، كوزبە-كوز ايتام، مىرزالار.
— راقىم ەتىڭىز، ميحايل ماكاروۆيچ، — دەدى تەرگەۋشى، — بۇعان ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان ەشقانداي قارسىلىق بولمايدى.
— كوكەتاي، دميتريي فەدوروۆيچ، ماعان قۇلاق سالشى، — ميحايل ماكاروۆيچ ميتياعا قاراپ ءسوز باستاعاندا الابۇرتقان بەت-جۇزىنەن باقىتسىز بەيشاراعا جانى اشىعان اكەلىك سەزىمى ءبىلىنىپ تۇردى، — سەنىڭ اگرافەنا الەكساندروۆناڭدى تومەنگە ءوزىم الىپ بارىپ، قوجايىننىڭ قىزدارىنا تابىس ەتتىم، الگى ماكسيموۆ دەگەن شالسىماق تا تابان اۋدارماي قاسىندا وتىر، اگرافەنا الەكساندروۆناعا ءبارىن ءتۇسىندىردىم، ەستىپ تۇرسىڭ با مەنى؟ — ونىڭ اقتالىپ شىعۋى كەرەك، سول سەبەپتى سەن ونىڭ كوزىنە ءتۇسىپ بوگەت جاساما، ونى ۋايىمعا باتىرما، ايتپەسە ول ساسقانىنان سوزدەن جاڭىلىپ، بوسقا كىنالى بولىپ قالار دەپ ءتۇسىندىرىپ، تىنىشتاندىرىپ، كوندىرىپ قويدىم، ۇعاسىڭ با؟ ءجا، قىسقاسى، ويىمداعىمدى تۇگەل اقتاردىم، ءسويتىپ ول ءبارىن ءتۇسىندى. باۋىرىم، ول زەيىندى، اقكوڭىل جان عوي، ول ءتىپتى شاۋ تارتقان مەنىڭ قولىمدى سۇيمەكشى بولدى، سەن ءۇشىن قولقا سالدى. ول مەنى وسىندا ءوزى جۇمسادى، مەن ءۇشىن ۋايىم جەمەسىن دەپ ايت دەدى، ەندى، جارقىنىم، مەن وعان قايتىپ بارايىن دا، سەنىڭ كوڭىلىڭ ورنىققانىن، ونى كوپ ويلاپ جۇدەمەيتىنىڭدى ايتايىن. سونىمەن، سەن تىنىشتال دا، وزىڭە ءوزىڭ بەكەم بول ۇقتىڭ با. مەن ونىڭ الدىندا كىنالىمىن، ول ءبىر قۇدايى جان عوي، — مىرزالار، مەن ونداي موماقان مومىندى كورگەن ەمەن، ونىڭ ەشبىر كىناسى جوق. وعان نە دەپ ايتايىن، دميتريي فەدوروۆيچ، قالاي، تىنىش وتىراسىڭ با، جوق پا؟
ميحايل ماكاروۆيچ اق پەيىلدىگىنە باعىپ ارتىق تا كەتىپ جاتقان، ءبىراق گرۋشەنكانىڭ قايعى-قاسىرەتى، بىرەۋدىڭ مۇڭ-شەرى، ونىڭ ءىشى-باۋىرىنا دەيىن ەلجىرەتىپ، ءتىپتى كوزىنە جاس تا كەلتىرگەن ەدى. ميتيا اتىپ تۇرىپ، ونى قۇشاقتاپ الماقشى بولدى.
— عاپۋ ەتىڭىزدەر، مىرزالار، رۇقسات پا، رۇقسات ەتىڭىزدەرشى! — دەدى ول داۋسى ۇزدىگىپ، — ميحايل ماكاروۆيچ، ءسىز پەرىشتەسىز، ناعىز پەرىشتەسىز عوي، گرۋشەنكا ءۇشىن سىزگە ريزامىن! ەندى تىنىشتالامىن، كوڭىلدى بولامىن، مەنى قۋانىشتى! — دەپ اق كوڭىلدىگىڭىزبەن ايتا بارىڭىز، ونىڭ قاسىندا سىزدەي جەبەۋشى پەرىشتە بارىن بىلگەندىكتەن، مەن ءتىپتى ءقازىر-اق كۇلە باستايمىن. بارلىعىن ءقازىر-اق ءتامامدايمىن دا، بوساي سالا، تەز جەتەمىن وعان، سوندا تاعى كورىسەمىز، كۇتسىن مەنى! مىرزالار، — ميتيا كەنەت پروكۋرور مەن تەرگەۋشىگە بۇرىلىپ قارادى، — ەندى مەن سىزدەرگە جان سارايىمدى اشامىن، بارلىعىن جايىپ سالامىن، ءبىز بۇل ءىستى كوزدى اشىپ جۇمعانشا، كوڭىلدى اياقتايمىز — سونان سوڭ راقاتتانا كۇلمەيمىز بە، سولاي عوي؟ ايتسە دە، مىرزالار، ول ايەل — مەنىڭ جان دۇنيەمنىڭ پاديشاسى! و، مەنىڭ وسى ويىمدى ايتۋىما رۇقسات ەتىڭىزدەرشى، ءدال وسى ويىمدى سىزدەردەن استە جاسىرىپ قالا المايمىن.. اسا ىزگىلىكتى ادامدارمەن سۇقباتتاسىپ وتىرعانىمدى كورىپ وتىرمىن: ول كوكتەگى كۇنىم، قاستەرلەيتىن اسىلىم مەنىڭ، اتتەڭ سىزدەر مۇنى تۇسىنسەڭىزدەر عوي! ونىڭ نە دەگەنىن ەستىدىڭىزدەر مە: "مەن ونىمەن بىرگە ولۋگە باقۇلمىن!" — دەدى عوي. ال مەن وعان سونشا قانداي جاقسىلىق كورسەتىپپىن، مەن قايداعى ءبىر جالاڭاياق، جالاڭ بۇت ەمەسپىن بە، ول مەنى نە ءۇشىن ءسۇيۋى كەرەك، سۇرقى جامان ەبەدەيسىز، ماسقارا مالعۇن ادام ونداي ماحابباتقا لايىق بولۋشى ما ەدى، ول مەنىمەن بىرگە نە ءۇشىن ايداۋعا كەتۋى كەرەك؟ باعانا تيتتەي كىناسىز، تاكاپپار قىز ماعان بولا ءسىزدىڭ اياعىڭىزعا جىعىلدى عوي! ەندەشە، مەن وعان ءقازىر جانىمدى ءۇزىپ، ول ءۇشىن ۋايىم جەپ وعان ءقازىر ۇمتىلماعاندا، مۇنى قاشان ىستەمەكپىن؟ و، مىرزالار، كەشىرە كورىڭىزدەرشى! ءبىراق ەندى، ەندى مەنىڭ جانىم جاي تاپتى!
ءسويتىپ، ول ورىندىققا قۇلاي كەتىپ، الاقاندارىمەن بەتىن باسىپ، ەڭىرەپ قويا بەردى. ءبىراق، بۇل قۋانىشتىڭ كوز جاسى ەدى. ميتيا لەزدە ەسىن جيا قويدى. — يسپراۆنيك شال دا، ءتىپتى زاڭگەرلەر دە وتە رازى بولىپ قالعان-دى: ولار تەرگەۋدىڭ ءقازىر جاڭا كەزەڭگە اۋىساتىنىن سەزگەن ميتيا يسپراۆنيكتى شىعارىپ سالعاسىن ءتىپتى جادىراپ كەتكەن ەدى.
— ال، مىرزالار، مەن ەندى باسى ءبۇتىن سىزدەردىڭ قۇزىرىڭىزدامىن جانە... ەگەر سول ۇساق-تۇيەكتەر بولماسا، ءبىز تەز-اق ءتىل تابىساتىن ەدىك. تاعى دا ۇساق-تۇيەككە اۋىسقانىمدى قاراشى. مەن سىزدەردىڭ قۇزىرىڭىزدامىن، مىرزالار، ءبىراق ايتپادى دەمەڭدەر، بىزگە ءوزارا سەنىم قاجەت — سىزدەرگە سەنۋىم كەرەك — ايتپەسە ءبىز ەش ۋاقىتتا ەشتەڭە بىتىرە المايمىز. سىزدەر ءۇشىن ايتامىن. ىسكە كىرىسەلىك، مىرزالار، ىسكە، سونان سوڭ، ەڭ باستىسى، سىزدەر مەنىڭ جان دۇنيەمدى شۇقشيا شۇقىلاي بەرمەڭدەر، تۇككە تۇرعىسىز ۇساق-تۇيەكپەن جانىمدى قيناماڭدار، تەك ءىس پەن ايعاقتى عانا سۇراڭدار، مەن سىزدەردى تابان استىندا قاناعاتتاندىرامىن. ۇساق-تۇيەكتى قايتەسىزدەر!
ميتيا وسىلاي لەپىرگەن. تەرگەۋ قايتا باستالعان.
ەكىنشى سەرگەلدەڭ
— نانساڭىز، دميتريي فەدوروۆيچ، ءسىز بۇنداي ىقىلاسىڭىزبەن ءتىپتى ءبىزدى دە ءبىر سەرپىلتىپ تاستادىڭىز.. — دەپ ءسوز باستادى نيكولاي پارفەنوۆيچ سەرگەك پىشىنمەن، سونىڭ الدىندا عانا كوزىلدىرىگىن العان سوڭ، ونىڭ الىستان كورمەيتىن، ءبىراق، الاقانداي اشىق سۇر بادىراق كوزدەرىنەن ىشتەگى قاناعات سەزىمى انىق ءبىلىنىپ تۇرعان. — بىزدەردىڭ وسىنداي ءوزارا سەنىمىمىز جايىندا ءسىز ىلكىدە دۇرىس ايتتىڭىز، ونسىز مۇنداي ماڭىزدى ىستە كەيدە، اسىرەسە كۇدىك تۋعان ادامنىڭ شىنىندا دا ءوزىن اقتاپ العىسى كەلۋى، بۇعان ۇمىتتەنۋى جانە اقتاپ الۋى ماعىناسىندا، ەشتەڭەگە قول جەتپەۋى دە مۇمكىن. بۇل ءۇشىن ءبىز ءوز تاراپىمىزدان قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن ايامايمىز، بۇل ءىستى ءبىزدىڭ قالاي جۇرگىزىپ وتىرعانىمىزدى مىنە ءسىز ءوزىڭىز دە كورىپ وتىرسىز... سولاي ەمەس پە، يپپوليت كيريللوۆيچ؟ — دەدى ول كەنەت پروكۋرورعا قاراپ.
— و، وعان ەشبىر كۇمان جوق، — دەپ ماقۇلدادى، نيكولاي پارفەنوۆيچتىڭ سەرپىنىمەن سالىستىرعاندا، سالقىنداۋ سويلەگەن پروكۋرور.
الدىن الا ەسكەرتىپ قويايىن: بىزگە جاڭادان كەلگەن نيكولاي پارفەنوۆيچ، قىزمەتىنە كىرىسكەن العاشقى كۇننەن باستاپ، پروكۋرورىمىز يپپوليت كيريللوۆيچكە ەرەكشە ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، ونىمەن كەۋدە سوعىستىرا ۇعىستى دەۋگە بولاتىن ەدى. ءبىزدىڭ "قىزمەت جونىنەن وكپەلى" يپپوليت كيريللوۆيچتىڭ پسيحولوگيالىق ءھام شەشەندىك الابوتەن تالانتىنا كامىل سەنگەن جانە ونىڭ وسى ءبىر وكپەسىنە دە كۇمان كەلتىرمەگەن بىرەۋ بولسا، وسى نيكولاي پارفەنوۆيچ بولاتىن. پروكۋرور جايىندا ول پەتەربوردان ەستىگەن. ونىڭ ەسەسىنە ءوز تاراپىنان بالعىن جاس جىگىت نيكولاي پارفەنوۆيچ تە ءبىزدىڭ "وكپەلى" پروكۋرورىمىزدىڭ شىن ىقىلاسپەن جاقسى كورگەن بىردەن-بىر ادامى بولىپ شىققان. ولار وسىندا كەلە جاتقاندا الداعى ءىستىڭ كەيبىر جايتتارى جونىندە ءوزارا ءتىل تابىسىپ، كەلىسىپ تە ۇلگىرگەن ەدى، ەندى مىنە ۇستەل باسىندا نيكولاي پارفەنوۆيچتىڭ العىر ويى جاسى ۇلكەن جولداسىنىڭ كەز كەلگەن نۇسقاۋىن، بەتىندەگى ءاربىر قۇبىلىستى قالت جىبەرمەي قاعىپ الىپ، ونىڭ ويىن ەرنىنىڭ ەمەۋرىنىنەن، كەزىنىڭ قاراسىنا، بايقاتپاي كوز قىسىسىنان لەزدە ۇعىپ وتىرعان.
— مىرزالار، تەك ءوزىمنىڭ ايتۋىما مۇرشا كەلتىرىڭىزدەرشى، قايداعى جوق بىردەڭەلەرمەن ءسوزىمدى بولمەڭدەرشى، سوندا سىزدەرگە ءبارىن لەزدە بايانداپ بەرەمىن، — دەدى قىزبالانعان ميتيا.
— مىنە بۇل تاماشا بولدى. راحمەت سىزگە. ءبىراق، جاۋابىڭىزدى تىڭداۋعا كىرىسەردەن بۇرىن، ءسىز ماعان ءبىز ءۇشىن وتە قىزعىلىقتى تاعى ءبىر بولماشى ايعاقتى، اتاپ ايتقاندا كەشە، ساعات بەس شاماسىندا، ءوزىڭىزدىڭ تانىسىڭىز پەتر يليچ پەرحوتيپگە تاپانشالارىڭىزدى زاقىلەتكە بەرىپ، ودان ون سوم اقشا العاندىعىڭىز تۋرالى بايانداساڭىز قايتەر ەدى.
— راس، مىرزالار، تاپانشالارىمدى ون سومعا زاقىلەتكە سالعانىم راس، ءبىراق، وندا نە تۇر؟ شاھارعا ورالىسىمەن زاقىلەتكە بەردىم، بار بولعانى وسى.
— نەمەنە، ساپاردان قايتىپ پا ەدىڭىز؟ شاھاردان ءبىر جاققا باردىڭىز با؟
— ءيا، مىرزالار، قىرىق شاقىرىم جەرگە بارىپ قايتتىم، سىزدەر مۇنى بىلمەدىڭىزدەر مە؟
پروكۋرور مەن نيكولاي پارفەنوۆيچ بىر-بىرىنە قارادى.
— جالپى، ءسىز كەشە تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن نە ىستەگەنىڭىزدى جۇيەلەپ بايانداۋعا قالاي قارار ەدىڭىز؟ مىسالى، شاھار سىرتىندا ءبىر جاققا نەگە باردىڭىز، ناق قاشان كەتىپ، قاشان كەلدىڭىز، وسى ايعاقتاردىڭ ءبارىن... بىلۋگە بولار ما ەدى؟..
— اۋەلدەن وسىلاي سۇراماس پا؟ — دەپ قارقىلداپ كۇلدى ميتيا،— قالاساڭىزدار، وندا اڭگىمەنى كەشەدەن ەمەس، ال بۇرناعى كۇنگى تاڭەرتەڭنەن قوزعاۋ كەرەك، مەنىڭ قايدا، قالاي جانە نەگە بارعانىمدى سوندا تۇسىنەسىزدەر. مىرزالار، بۇرناعى كۇنى تاڭەرتەڭنەن قوزعاۋ كەرەك، مەنىڭ قايدا، قالاي جانە نەگە بارعانىمدى سوندا تۇسىنەسىزدەر. مىرزالار، بۇرناعى كۇنى تاڭەرتەڭ مەن سەنىمدى زاقىلەتكە ءۇش مىڭ سوم اقشا الۋ ءۇشىن وسىنداعى كوپەس سامسونوۆقا باردىم،— كەنەتتەن جامان قىسىلعانىم سونداي، مىرزالار...
— ءسوزىڭىزدى بولگەنىم ءۇشىن كەشىرىڭىز، — دەدى سىپايى ءتىل قاتقان پروكۋرور، — سىزگە ويدا جوقتا ناق سونداي سوما، ياكي ءۇش مىڭ سوم اقشا كەرەك بولۋىنىڭ سەبەبى نە؟
— ءا، مىرزالار، ونداي ۇساق-تۇيەكتىڭ قاجەتى نە: قالاي، قاشان، نەلىكتەن نەگە ونشا ەمەس، مۇنشا اقشا دەگەن مىلجىڭعا بەرىلسەك... مۇنىڭ ءوزى ءۇش تومعا دا سىيماي، اقىرىندا ءتىپتى ەپيلوگ تا قاجەت بولىپ جۇرەر!
ميتيا مۇنى ىشتەگى سىرىن جايىپ سالعىسى كەلگەن، ەڭ ىزگى نيەتتى ادامنىڭ اق كوڭىلدىگىمەن ايتسا دا، شىدامسىزدىقتان تۋاتىن ەرسىلىك تە بايقاتقان-دى.
— مىرزالار، — دەدى ول لەزدە ەسىن جيعانداي بولىپ، — تارپاڭ مىنەزىم ءۇشىن مەنى cوگe كورمەڭىزدەرشى، تاعى دا وتىنەم: مەنىڭ سىزدەرگە قۇرمەتپەن قارايتىنىما جانە ءىستىڭ شىن جاعدايىن تۇسىنەتىنىمە تاعى ءبىر يلانىڭىزدارشى. مەنى ماس دەپ ويلاپ قالماڭىزدار. مەن الدەقاشان ايىققانمىن. ءتىپتى ماس بولسام دا، ەشبىر بوگەت بولماس ەدى. مەنىڭ جايىم بىلاي عوي:
ايىعىپ، ەس جيعاسىن — اقىماق بولام،
ءىشىپ اپ، ەس شىققاسىن — اقىل كىرەدى.
حا-حا! ايتسە دە، مىرزالار، بايقايمىن، سىزدەردىڭ الدىڭىزدا مەنىڭ بۇلاي ءدىلمارسۋىما ءالى ەرتە سەكىلدى مە دەيمىن، ياكي ءتۇسىنىسىپ بولعانشا دەگەنىم عوي. سونسوڭ، ءوزىمنىڭ قادىر-قاسيەتىمدى ساقتاۋىم دا كەرەك شىعار. ارامىزداعى ايىرماشىلىقتى مەن نەگە تۇسىنبەيىن: سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا مەن قالاي بولعاندا دا قىلمىسكەر ەسەبىندە وتىرعام جوق پا، دەمەك، سىزدەرمەن استە تەڭەسە المايمىن، ويتكەنى سىزدەرگە مەنى تەرگەۋ تاپسىرىلعان: گريگوريي ءۇشىن مەنى ماڭدايىمنان سيپاي قويماسسىزدار، شىنىندا دا، جايدان-جاي ەكى بىردەي شالدىڭ باسىن جارۋعا بولا ما ەكەن سىزدەر مەنى بۇل ءۇشىن سوت بويىنشا، ايتالىق، جارتى جىلعا ما، الدە ءبىر جىلعا ما، تاۋبەگە كەلتىرەتىن ورىنعا اپارىپ تىقپايسىزدار ما، قايدام، سىزدەردە قالاي سوتتاۋشى ەدى ءوزى، قۇقىقتان ايىرۋشى ما ەدى، سولاي ەمەس پە، پروكۋرور؟ ءيا، سولاي، مىرزالار، بۇل ايىرماشىلىقتى مەن تۇسىنەمىن... ءبىراق سىزدەر: قايدا اياق باستىڭ، قالاي اياق باستىڭ، قاشان اياق باستىڭ جانە قايدا اياق باستىڭ؟ — دەگەن سياقتى سۇراقتارمەن ءتىپتى قۇدايدىڭ ءوزىن دە جاڭىلىستىراتىندارىڭا وزدەرىن دە كەلىسەتىن شىعارسىزدار. ەگەر بۇيتسەك، مەن شاتاسامىن عوي، سونان سوڭ سىزدەر ءبىر بالەنى اكەپ جاپسىراسىڭدار ماعان، سوندا نە بولىپ شىعادى؟ تۇك شىقپايدى! اقىرى، ءبارىبىر وتىرىك ايتا باستاعان ەكەم، ونى اياقتاماسام بولماس، ال سىزدەر، مىرزالار، جوعارى ءبىلىمدى، ىزگىلىكتى ادامدار رەتىندە، مەنىڭ بۇل قىلىعىمدى كەشىرە جاتارسىزدار. ءسوزىمدى ناق وتىنىشپەن ءتامامدايىن: مىرزالار، سىزدەر تەرگەۋ ىسىندەگى تايىزدىقتان ارىلساڭدارشى، ياكي اۋەلى، بىلايشا، ەلەۋسىز، بولماشى بىردەڭەدەن باستاپ: ايتالىق، توسەكتەن قالاي تۇرىپ ەدىڭىز، نە جەدىڭىز، قالاي تۇكىردىڭىز دەگەن سياقتى سۇراقتار بەرىپ، "قىلمىسكەردىڭ نازارىن وسىلاي الداستىرىپ وتىرىپ"، سونان سوڭ كەنەت: "كىمدى ءولتىردىڭ، كىمدى تونادىڭ؟" — دەپ ەسەڭگىرەتىپ جىبەرۋ كەرەك قوي. حا-حا! سىزدەردىڭ تايىزدىقتارىڭ، بۇلجىماس ەرەجەلەرىڭ، بار قۋلىق-سۇمدىقتارىڭ وسى ەمەس پە، ءتايىرى! سىزدەر مۇنداي قۋلىقتارىڭمەن، مەنى ەمەس، مۇجىقتاردى الداڭدار. مەن ءىستىڭ ءمانىن تۇسىنەم عوي، مەن دە قىزمەت ەتكەن كىسىمىن، حا-حا-حا! اشۋلانباڭىزدار، مىرزالار، سىزدەر مەنىڭ بۇل تەنتەكتىگىمدى كەشىرەسىزدەر مە؟ — ميتيا ولارعا قاراپ تاڭعالارلىق اق كوڭىلدىلىكپەن داڭعىرلاپ كەتكەن ەدى. — ميتكا كارامازوۆتىڭ ايتقانىن كەشىرۋگە بولاتىن شىعار، زەيىندى بىرەۋگە كەشىرىلمەسە دە، ميتكاعا كەشىرىلەدى عوي! حا-حا!
نيكولاي پارفەنوۆيچ ونى تىڭداعان كەزدە كۇلىپ وتىرعان! پروكۋرور كۇلمەگەنمەن، ميتيانىڭ بىردە-بىر ءسوزىن، بىردە-بىر قيمىلىن، بەتىندەگى تيتتەي دە ءدىرىلدى قالت جىبەرمەيىن دەگەندەي، ودان كوز الماي، قادالا قاراۋمەن بولعان.
— الايدا، ءبىز العاشتا سىزبەن اڭگىمەمىزدى ءدال سولاي باستادىق ەمەس پە، — دەدى ەزۋىنەن ءالى دە كۇلكى تايماعان نيكولاي پارفەنوۆيچ، — تاڭەرتەڭ توسەكتەن قالاي تۇرىپ ەدىڭىز، نە جەپ، نە ءىشتىڭىز دەگەن سەكىلدى سۇراقتارمەن ءسىزدى شاتاستىرعان جوقپىز عوي، بىردەن توق ەتەرىنە كوشكەن ءوزىڭىز ەمەس پە.
— ءبارىن ۇعىپ، ءتۇسىندىم جانە ريزامىن، ماعان كورسەتكەن عاجاپ راقىمشىلىقتارىڭ ءۇشىن ناعىز ىزگى جاندار ەسەبىندە سىزدەردى توبەمە كوتەرۋگە دايىنمىن. ابزال جاندى ۇشەۋمىزدىڭ باسىمىز قوسىلىپ قالعان ەكەن، ەندەشە، اقىرىنا دەيىن وسىلاي اسىل تەگىمىز بەن ار-نامىسىمىز جاقىنداستىرعان ءبىلىمدى دە اقسۇيەك ادامداردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن قالتقىسىز سەنىمىنەن ايىرماعىن. قالاي بولعاندا دا، ءومىرىمنىڭ وسى ءبىر قيىن ساتىندە، ار-نامىسىم اياققا باسىلعان قىسىلشاڭدا سىزدەردى ءوزىمنىڭ ەڭ اسىل دوستارىم دەپ بىلۋگە رۇقسات ەتىڭىزدەر! مىرزالار، سىزدەر بۇعان رەنجىمەيسىزدەر عوي، سولاي ەمەس پە؟
— و، نە دەگەنىڭىز، قايتا، دميتريي فەدوروۆيچ، ءسىز بارلىعىن ءتىپتى سونداي عاجاپ ايتتىڭىز، — دەپ كەلىستى ونىمەن نيكولاي پارفەنوۆيچ ماڭعازسىپ ماقۇلداعان پىشىنمەن.
— مىرزالار، ۇساق-تۇيەكتى، سول تۇككە تۇرعىسىز ءىلىپ-شالۋدىڭ ءبارىن تاستايىقشى، — دەدى ميتيا قۋانىشتى ۇنمەن، — ايتپەسە مۇنىڭ اقىرى سوراقى بىردەڭە بولىپ شىعار، سولاي ەمەس پە؟
— ءسىزدىڭ سالاۋاتتى اقىلىڭىزعا دەن قويۋعا دايىنمىن، — دەپ كەنەت سوزگە ارالاستى پروكۋرور ميتياعا قاراپ، — دەگەنمەن، ءسىز مەنىڭ ساۋالىمنان باس تارتپاڭىز. بىزگە مىنا ءبىر جايتتى انىقتاۋ وتە-موتە قاجەت: سىزگە ونداي سوما، ياكي ناق ءۇش مىڭ سوم اقشا نە ءۇشىن قاجەت بولدى؟
— نە ءۇشىن قاجەت بولدى دەيسىز بە؟ نەگە دەرىڭ بار ما، اناعان، مىناعان... الگى، بورىشىمدى وتەۋ ءۇشىن.
— ناق كىمگە؟
— جوق، مىرزالار، مۇنى سۇراماڭىزدار، ايتپايمىن! بىلەسىزدەر مە، مۇنى ايتا الماعاندىقتان، بولماسا باتىلدىعىم جەتپەگەندىكتەن، نە قورىققاندىقتان ەمەس، ال سونىڭ ءبارى تۇككە تۇرعىسىز، بولماشى بىردەڭە بولعاندىقتان ايتقىم كەلمەيدى، بۇل ارادا قاسارىپ قالامىن: بۇل مەنىڭ جەكە باسىمنىڭ تىرشىلىگى، سوندىقتان وعان ەشكىمنىڭ ارالاسۋىنا كونە المايمىن. مەنىڭ ءوز ەركىم بۇل. ءسىزدىڭ بۇل ساۋالىڭىزدىڭ ىسكە قاتىسى جوق، بۇل مەنىڭ جەكە باسىمنىڭ تىرشىلىگى! بورىشىمدى قايتارىپ، ار-نامىسىمدى ساقتاعىم كەلدى، ال كىمگە — ونى ايتپايمىن.
— وسىلاي دەپ جازىپ قويۋعا بولادى عوي، — دەدى پروكۋرور.
— راقىم ەتىڭىز. ءدال سولاي دەپ جازىڭىز: ايتپايمىن دا ايتپايمىن دەپ. مىرزالار، مەنىڭ مۇنى ايتۋدى ءتىپتى ماسقارا سانايتىنىمدى دا ءتۇرتىپ قويىڭدار. سىزدەردىڭ جازۋعا جالىقپايتىندارىڭدى كورىپ وتىرمىن!
— مارحاباتتى تاقسىر، — دەدى تىم قاتال ءارى سەستى ۇنمەن پروكۋرور، — ەگەر ءسىز ءقازىر وزىڭىزگە قويىلعان ساۋالدارعا جاۋاپ قايتارماۋعا تولىق قۇقىقتى ەكەنىڭىزدى، ال ءبىزدىڭ، بۇعان كەرىسىنشە، ەگەر ءسىز بەلگىلى ءبىر سەبەپپەن جاۋاپتان جالتارساڭىز، ونداي جاۋاپتى الۋ ءۇشىن ءسىزدى زورلاۋعا ەشقانداي حاقىمىز جوعىن بىلمەسەڭىز، سىزگە مۇنى ەسكەرتىپ، تاعى ءبىر ەسىڭىزگە سالىپ قويۋعا قارسى بولمايتىن شىعارسىز. جاۋاپ بەرۋ-بەرمەۋ ءوز ەركىڭىزدە. ايتسە دە، ءيا ولاي، ءيا بۇلاي دەپ جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتىپ، تاپ قازىرگى جاعدايىڭىزدا ءسىز وزىڭىزگە-وزىڭىز قانداي زيان كەلتىرەتىندىگىڭىزدى سىزگە ەسكەرتىپ، تۇسىندىرمەي تۇرا المايمىز — بۇل ءبىزدىڭ پارىزىمىز. سوندىقتان جاۋابىڭىزدى جالعاستىرا بەرۋدى وتىنەمىن.
— مىرزالار، مەن اشۋلانىپ جاتقان جوقپىن عوي... مەن... — دەپ مىڭگىرلەدى الگى ءزىلدى سوزدەردەن ءسال قىسىلىڭقىراپ قالعان ميتيا، — مىنە، بىلەسىزدەر مە، مىرزالار، انادا مەن بارعان، الگى سامسونوۆ دەگەن...
البەتتە، ميتيانىڭ نە دەيتىنى وقىرمانعا ءمالىم بولعاندىقتان، ءبىز ونىڭ اڭگىمەسىن باجايلاپ جاتپايمىز. ول بارلىعىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بايانداۋعا تىرىسقان، ءبىراق، سونىمەن قابات اڭگىمەسىن دە تەز ءتامامداۋعا اسىققان-دى. الايدا، ونىڭ جاۋاپتارىن جازىپ الۋ، دەمەك، ونى ءالسىن-الى توقتاتۋ كەرەك قوي. دميتريي فەدوروۆيچكە بۇل ۇنامادى، ءبىراق، ول مازاسىزدانبادى، اشۋ قىسسا دا تەرىس كەتكەن جوق. راس، كەيدە: "مىرزالار، مىناعان قۇدايدىڭ ءوزى دە تەرىسىنە سىيماي كەتەر"، نەمەسە: "مىرزالار، بۇيتكەندە سىزدەر مەنى بوسقا رەنجىتەتىندەرىڭىزدى بىلەسىزدەر مە؟" — دەگەن سوزدەر ابايسىزدا اۋزىنان شىعىپ كەتىپ جاتتى، ايتسە دە ول، بۇلاي دەگەندە، ازىرشە ءوزىمسىنىپ ەركىنسىگەن پيعىلىنان جازباعان ەدى. سونىمەن، ول ءوزىن بۇرناعى كۇنى سامسونوۆتىڭ قالاي "مۇزعا وتىرعىزعانىن" ايتىپ بەردى. (سول جولى ءوزىن جامان الداعانىن ميتيا ەندى سەزە باستاعان-دى.) ونىڭ جولعا اقشا تابۋ ءۇشىن ساعاتىن التى سومعا ساتقانىن پروكۋرور مەن تەرگەۋشى مۇلدە بىلمەيتىن ەدى، سوندىقتان ولار بۇل ايعاققا جابىسا كەتتى دە، ميتيانىڭ قاتتى نارازىلىعىنا قاراماستان سونىڭ الدىندا عانا ونىڭ كوك تيىن اقشاسى بولماعاندىعىنىڭ ەكىنشى دالەلى رەتىندە بۇل ايعاقتى ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن قاعازعا ءتۇسىرۋ قاجەت دەپ تاپتى. ميتيا بىرتىندەپ تۇنجىراي بەرگەن ەدى. بۇدان كەيىن ول كارى توبەتكە قالاي بارعانىن، باسىنا ءيىس تيگەن لاشىقتا قالاي تۇنەگەنىن جانە باسقالارىن بايانداي كەلىپ، اڭگىمەسىن شاھارعا قالاي ورالعاندىعىمەن ءبىر-اق تامامداعان سونان سوڭ ول، سونشا قولقالاعان ەشكىم بولماسا دا، گرۋشەنكانى قىزعانىپ قالاي ازاپتاعانىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بايانداۋعا كىرىسىپ كەتكەن. ونى ۇندەمەستەن، زەيىن قويا تىڭداعان، اسىرەسە ماريا كوندراتيەۆنا اۋلاسىنىڭ "ارت جاعىندا" كوپتەن بەرى گرۋشەنكانىڭ فەدور پاۆلوۆيچكە بارعان-بارماعانىن اڭديتىن ورنى بولعاندىعىنا، ۇيدە نە بولىپ جاتقانىن سمەردياكوۆتىڭ وعان جەتكىزىپ تۇرعاندىعىنا شۇقشيا نازار اۋدارىلىپ، بۇل دا قاعازعا تاپتىشتەپ تۇسىرىلگەن-دى. ميتيا ءوزىنىڭ قىزعانشاقتىعىن ەلەۋرەي، بۇكپەسىز اڭگىمەلەپ، اشىنالىق سىرلارىن، بىلايشا ايتقاندا، "جۇرتتىڭ كۇلكىسىنە" جايىپ سالعاندىعىنا ىشتەي قىسىلعانمەن، جاۋابىنىڭ يلانىمدى كورىنۋى ءۇشىن، تەگى، ار-ۇياتتى جيىپ قويسا كەرەك. اڭگىمە ۇستىندە تەرگەۋشىنىڭ، اسىرەسە پروكۋروردىڭ بەدىرەيە قاراعاندىعى، سايىپ كەلگەندە، ونىڭ شىمبايىنا قاتتى باتقان ەدى: وعان: "وسىدان نە بارى بىرنەشە كۇن بۇرىن ايەل جايىندا قايداعى ءبىر زەردەسىزدىكتەردى اڭگىمە ەتكەنىمىزدە، اۋزىنىڭ سىلەكەيىن شۇبىرتقان مىنا بالاقان نيكولاي پارفەنوۆيچ پەن اناۋ دىمكاس پروكۋرورعا جان سىرىمدى اقتارۋعا ءماجبۇر ەتكەن قۇدايعا نە قىلارسىڭ — ماسقارا عوي بۇل!" — دەگەن وي ساپ ەتە قالدى. سودان كەيىن ميتيا ءوزىنىڭ ويىن: "شىداپ ب ا ق، مويىنسۇنىپ، ۇندەمەگىن"، — دەگەن ولەڭ جولىمەن قورىتىپ، اڭگىمەسىن ودان ارى جالعاستىرماق بولدى. حوحلاكوۆا تۋرالى بايانداۋعا كىرىسكەندە، ول قايتادان كوڭىلدەنىپ، ءتىپتى وسى حانىم جايىندا جۋىردا عانا تاراعان ءبىر قىزىق انەكدوتتى، ىسكە قاتىستى بولماسا دا، قىستىرىپ جىبەرمەكشى بولىپ ەدى، تەرگەۋشى ونى توقتاتىپ، سىپايىگەرشىلىكپەن "ودان گورى ماڭىزدىراق" ماسەلەدەن تايماۋدى ۇسىندى. اقىرى، ول ءوزىنىڭ جامان تورىعىپ كەتكەنىن سۋرەتتەپ، حوحلاكوۆانىكىنەن شىققاسىن "بىرەۋگە پىشاق سالسام دا، ءۇش مىڭ سوم اقشا تابۋىم كەرەك" — دەگەن ويعا كەلگەنىن ايتقاندا، ونى تاعى دا توقتاتىپ، "بىرەۋگە پىشاق سالعىسى" كەلگەنىن جازىپ قويدى. بۇعان ميتيا ءۇنسىز كوندى. سودان كەيىن اڭگىمە گرۋشەنكانىڭ ءتۇن ورتاسىنا دەيىن شالدىڭ جانىندا بولامىن دەگەن سوزىندە تۇرماي، بۇل ەرتىپ اپارىپ تاستاعاسىن، ونى الداپ، سامسونوۆتان سول ساتتە-اق كەتىپ قالعانىن كەزدەيسوق ەستىپ بىلگەندىگىنە كەلىپ تىرەلگەن-دى. اڭگىمەنىڭ وسى تۇسىندا: "مىرزالار، ەگەر مەن وندا الگى فەنيانىڭ جوقتاۋىن ءبىر-اق اسىرماسام، بۇعان تەك ۋاقىتىمنىڭ تىعىزدىعى عانا سەبەپ بولدى" — دەگەن سوزدەر اۋزىنان ابايسىزدا شىعىپ كەتكەنى. مۇنى دا تاپتىشتەپ جازىپ قويدى. سونان سوڭ، تۇنەرە توسىپ وتىرعان ميتيا اكەسىنىڭ باعىنا قاراي قالاي جۇگىرە جونەلگەنىن ايتا باستاپ ەدى، تەرگەۋشى ونى كەنەت توقتاتىپ قويىپ، قاسىنداعى ديۆاندا جاتقان ۇلكەن پورتفەلىنەن مىس كەلساپتى الدى.
— مىنانى كورگەنىڭىز بار ما ەدى؟ — دەدى ول كەلساپتى ميتياعا كورسەتىپ.
— اھ، ءيا! — دەدى ميتيا تۇنجىراي مىرس ەتىپ، — كورگەندە قانداي! بەرە تۇرىڭىزشى... ا، قۇرىسىن، كەرەگى جوق!
— ءسىز بۇل جونىندە ايتۋدى ۇمىتىپ كەتتىڭىز عوي، — دەدى تەرگەۋشى.
— قاپ! جاسىرايىن دەگەن جوق ەدىم، مىرزالار، ءبىراق، سىزدەر قالاي ويلايسىزدار، سونى ءسوز قىلماي-اق قويۋعا بولماي ما؟ تارس ەسىمنەن شىققانىن قاراشى.
— راقىم ەتىڭىز، وسى ءبىر زاتپەن قالاي قارۋلانعانىڭىزدى ىجداعاتتاپ بايانداڭىزشى.
— رۇقسات بولسا، راقىم ەتتىم، مىرزالار.
ءسويتىپ ميتيا كەلساپتى قالاي الىپ، جۇگىرە جونەلگەنىن ايتتى.
— الايدا، ونى الا قاشقاندا ءسىزدىڭ قانداي ماقساتىڭىز بولدى؟
— قانداي ماقسات دەيسىز بە؟ ەشقانداي ماقساتىم بولعان جوق! جاي قىستىرا كەتكەنىم عوي.
— ەگەر ەشقانداي ماقساتىڭىز بولماسا، وندا نەگە الدىڭىز؟ ميتيا وكىنىشتەن وكىرىپ جىبەرە جازدادى. ول "بالاقانعا" قادالا قاراپ، تۇنجىراعان كۇيى ىزامەن مىرس ەتتى. "وسىنداي كىسىلەرگە" ءوزىنىڭ قىزعانىش حيكاياسىن سونشالىقتى اعىنان جارىلىپ، شىن پەيىلدەن اقتارعاندىعىنا جامان ۇيالىپ، جەرگە كىرە جازداعان ەدى، — بار گاپ وسىندا-دى.
— سول دا ءسوز بولىپ پا! — دەپ قالدى ول.
— دەگەنمەن دە.
— ال، يت قاپپاسىن دەپ الدىم. قاراڭعىدا... انشەيىن ساقتىق ءۇشىن، وندا نە تۇر.
— تۇندە دالاعا شىققانىڭىزدا، قاراڭعىدا قورىقپايىن دەپ بۇرىن دا سونداي بىردەڭەنى الا ءجۇرۋشى مە ەدىڭىز؟
— ە، قۇرىسىن، تفۋ! مىرزالار، سىزدەرمەن ءتىپتى سويلەسۋ مۇمكىن ەمەس قوي! — دەدى ابدەن زىعىردانى قايناعان ميتيا، سودان كەيىن ىزادان دولدانىپ العان ول حاتشىعا بۇرىلىپ قاراپ، شىتىنعان داۋىسپەن شامىرقانا بىلاي دەدى:
— كونە تەز جاز... تەز دەيمىن... "ءوزىنىڭ اكەسىن.. فەدور ءپاۆلوۆيچتى... باسىن جارىپ... ولتىرمەكشى بولىپ كەلساپتى الا جۇگىردى دە!" ال، مىرزالار، ەندى ماعان ريزاسىزدار ما؟ كوڭىلدەرىڭ كونشىدى مە؟— دەدى تەرگەۋشى مەن پروكۋرورعا تەسىرەيە قاراعان ول.
— بىزگە رەنجىگەسىن جانە ءبىزدىڭ سۇراقتارىمىزدى، شىندىعىندا ولار اسا ءماندى بولا تۇرسا دا، ۇساق-تۇيەك بىردەڭە دەپ ەلەمەي ىزالانعاسىن وسىلاي جاۋاپ بەرەتىنىڭىزدى ءبىز تىم جاقسى تۇسىنەمىز،— دەدى وعان پروكۋرور سالقىن ۇنمەن.
— مىرزالار-اۋ، نەعىپ ۇقپايسىزدار! كەلساپتى العاندا نە تۇر... كىسى قولىنا بىردەڭە ۇستاماۋشى ما ەدى؟ نە ءۇشىن العانىمدى قايدان بىلەيىن. قولىما ۇستاپ كەتە بارعان شىعارمىن. بار بولعانى وسى. مىرزالار، ۇيالساڭدارشى، passans1، ايتپەسە، قۇداي اقىنا، مەن سىزدەرمەن مۇلدە سويلەسپەيمىن ءتىپتى.
ميتيا ۇستەلگە شىنتاقتاپ وتىرىپ، قولىمەن جاعىن سۇيەدى. ول ىشتەگى ىزا-كەگىن ارەڭ تىزگىندەپ، تەرگەۋشىلەرگە قىرىنداپ، قابىرعاعا قاراپ وتىرعان. شىندىعىندا ول ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ەندى "دارعا اسساڭدار دا" ءلام-ميم دەپ اۋىز اشپايمىن دەپ ايقايلاۋدان دا تايىنبايتىن ەدى.
— بىلەسىزدەر مە، مىرزالار، — دەدى ءبىر كەزدە ميتيا ءوزىن-وزى ارەڭ تىزگىندەپ. — سىزدەردى تىڭداعان كەزدە مەنىڭ كوزىمە الدەنە ەلەستەگەندەي بولادى... بىلەسىزدەر مە، مەن كەيدە ءبىر ءتۇس كورەتىن ەدىم... ءجيى قايتالاناتىن سونداي ءبىر قىزىق ءتۇس، بىرەۋ مەنى سوڭىمنان قۋادى ەكەن دەيمىن، كىم ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق ودان ايتەۋىر جامان قورقام، قاراڭعىدا، تۇندە مەنى قۋىپ ءجۇر ەكەن، مەنى ىزدەيدى ەكەن دەيمىن، ال مەن بىرەسە ەسىكتىڭ سىرتىنا، بىرەسە شكافتىڭ ارتىنا جاسىرىنادى ەكەم، ەڭ باستىسى، ول مەنىڭ قايدا تىعىلعانىمدى بەك جاقسى بىلەدى ەكەن دەيمىن، الايدا ول جورتا سەزبەگەنسيدى ەكەن، ويتكەنى ول مەنى ۇرەيلەندىرۋدەن كوبىرەك ءلاززات العىسى كەلەدى ەكەن دەيمىن.. سىزدەر ماعان سونى ىستەپ وتىرسىزدار! سونىڭ كەرى بۇل!
— شىنىمەن سونداي ءتۇس كورەتىن بولعانىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى پروكۋرور.
— ءيا، سونداي ءتۇس كورەم... ءسىزدىڭ مۇنى دا جازىپ قويعانىڭىز كەلىپ تۇر ما؟ — دەپ ميتيا كەكەتە كۇلدى.
— جوعا، ونى جازىپ قايتەم، دەگەنمەن ءسىزدىڭ تۇستەرىڭىز قىزىق ەكەن.
— ەندى ول ءتۇس ەمەس! شىندىق، مىرزالار، شىنايى ءومىر شىندىعى بۇل! مەن — قاسقىرمىن دا، سىزدەر — اڭشىسىزدار، ەندەشە سول قاسقىردى نەگە سوعىپ المايسىزدار.
— ءسىزدىڭ بۇل تەڭەۋىڭىز بەكەر-اق... — دەدى وتە بيازى ۇنمەن نيكولاي پارفەنوۆيچ.
— جوق، مىرزالار، بەكەر ەمەس! — ىشىنە سىيماعان زاپىراندى اقتارا سالعاسىن، تەگى ونىڭ جانى سەرگىپ، ءار ءسوز سايىن تاعى دا جادىراي باستاعانمەن. ميتيا قايتادان قىزبالانىپ كەتتى. — تەرگەگەن سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرۋمەن ازاپقا تۇسكەن قىلمىسكەرگە نەمەسە سوتتالۋشىعا سەنبەۋگە بولادى، ءبىراق، مىرزالار، اسا يگى نيەتتى ادامعا، ونىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ اسا ىزگىلىكتى ىقىلاس-ىنتاسىنا سەنبەۋ — ءتىپتى مۇمكىن ەمەس! (مەن وسىلاي دەپ قىسىلماي جار سالامىن!)، بۇعان سەنبەۋگە بولمايدى، ءتىپتى حاقىلارىڭ جوق ءبىراق...
ۇندەمە، ۇندەمە، مويىنسۇن، استە ۇندەمە!
ال قالاي، ودان ارى جالعاستىرايىن با؟ — دەپ تۇنجىراعان ميتيا كىلت تىيىلىپ قالدى.
— ارينە، راقىم ەتىڭىز. — دەپ جاۋاپ قاتتى نيكولاي پارفەنوۆيچ.
ءۇشىنشى سەرگەلدەڭ
قاتۋلانا سويلەگەن ميتيا، ايتسە دە، ايتپاقشى بولعان جايتتارىنىڭ بۇگە-شىگەسىنەن قاپەلىمدە بىردەڭەنى ۇمىتىپ كەتپەۋگە تىرىسىپ باقسا كەرەك. ول اكەسىنىڭ باعىنا دۋالدان قالاي سەكىرىپ تۇسكەنىن، تەرەزەگە قالاي جاقىنداپ بارعانىن، سوسىن، اقىرى، تەرەزە تۇبىندە نە بولعانىن ءتامامداپ باياندادى. ب ا ق ىشىندە: گرۋشەنكا اكەمنىڭ قاسىندا ما، جوق پا؟ — دەگەن كۇدىكتى قالاي باسىنان كەشكەنىن مۇدىرمەستەن، ايقىن، ناقپا-ناق ايتىپ بەردى. ءبىراق، تاڭعالارلىعى سول، پروكۋرور دا، تەرگەۋشى دە بۇل جولى ونى ءبىر ءتۇرلى تىم سۇلەسوق تىڭداپ، وعان سۇلىق قاراپ، سۇراقتى الدەقايدا از قويعان ەدى. ميتيا ولاردىڭ بەت-جۇزىنەن دانەڭە اڭعارا المادى. "تالاعى تارس ايىرىلىپ، كىرجيە قالعاندارىن قايتەرسىڭ، — مەيلى!" — دەپ ويلادى ول اكەسى تەرەزەنى اشسىن دەپ، گرۋشەنكانىڭ كەلگەندىگى جايىندا قالاي بەلگى بەرمەكشى بولعانىن ايتقاندا، پروكۋرور مەن تەرگەۋشى — "بەلگى" دەگەن سوزگە استە نازار اۋدارعان جوق، بۇل ارادا ول ءسوزدىڭ قانداي ءمانى بارىن ولار مۇلدە اڭعارماعانداي ەدى، مۇنى ءتىپتى ميتيا دا بايقاعان. اقىرى، ول اكەسىنىڭ اشىق تەرەزەدەن سىرتقا باسىن سۇعىپ قاراعانىن كورگەندە، زىعىردانى قايناپ، قالتاسىنان كەلساپتى سۋىرىپ العانىن ايتقان سوڭ، كەنەت قاساقانا كىدىرگەندەي بولدى. ول قابىرعاعا قاراپ وتىرسا دا، اپالاردىڭ بۇعان تەسىرەيە قالعانىن انىق سەزگەن-دى.
— ا-ال، — دەدى تەرگەۋشى، — ءسىز قارۋىڭىزدى شىعاردىڭىز دەلىك... سودان كەيىن نە بولدى؟
— سودان كەيىن بە؟ نە بولۋشى ەدى، ءولتىردىم دە تاستادىم... قاق توبەسىنەن ءبىر پەرىپ، باسىن جاردىم... سولاي ەمەس پە، سىزدەرشە، سولاي عوي! — ونىڭ كوزى كەنەت الاق-جۇلاق ەتتى. ىلكىدە وشكەن بار ىزا-كەگى لەزدە قايتا تۇتانىپ، ءىشىن جاندىرىپ بارا جاتقانداي ەدى.
— بىزدىڭشە سولاي-اق بولسىن، — دەدى نيكولاي پارفەنوۆيچ، — ال سىزدىڭشە قالاي ەدى؟
ميتيا كوزىن تومەن سالىپ، كوپكە دەيىن ۇندەمەدى.
— مەنىڭشە، مىرزالار، مەنىڭشە، بىلاي بولعان ەدى، — دەدى ول باياۋ ءۇن قاتىپ، — ءدال سول ساتتە بىرەۋدىڭ كوز جاسى قاعاس قىلدى ما، شەشەم مارقۇمنىڭ تىلەگى قابىل بولدى ما، الدە جەبەۋشى پەرىشتەم كەلىپ ماڭدايىمنان ءسۇيدى مە، — مۇنى ايتا المايمىن، ءبىراق، ايتەۋىر مەنى تۇرتكەن سايتاننىڭ ساعى سىنعانى انىق. تەرەزەدەن جالت بەرىپ، دۋال جاققا قاشا جونەلدىم... سول ساتتە مەنى ءبىرىنشى رەت بايقاعان اكەم شوشىپ كەتتى بىلەم، باقىرىپ، تەرەزەدەن كەيىن شەگىندى — بۇل تىم جاقسى ەسىمدە قالعان. ال مەن باقتىڭ ىشىمەن دۋالعا قاراي... سەكىرىپ دۋالدىڭ ۇستىنە شىققان كەزىمدە گريگوريي سوڭىمنان قۋىپ جەتىپ جارماسا كەتتى...
ميتيا ءدال وسى اراعا كەلگەندە باسىن كوتەرىپ، تەرگەۋشىلەرگە كوز سالدى. ال ولار بولسا بۇعان مۇلدە بەيجاي قاراپ وتىرعان ەدى. ميتيانىڭ ءىشى-باۋىرىن ءبىر نارازىلىق جالىنى شارپىپ كەتكەندەي سەزىلگەن.
— ال سىزدەر، مىرزالار، ءدال وسى ساتتە مەنى عوي كۇلكى عىپ وتىرسىزدار، سولاي ەمەس پە! — دەدى ميتيا كەنەتتەن.
— ءسىز نەلىكتەن ونداي پىكىرگە كەلدىڭىز؟ — دەدى نيكولاي پارفەنوۆيچ.
— سەبەبى، سىزدەر مەنىڭ بىردە-بىر سوزىمە سەنبەيسىزدەر! جاردان قۇلاعالى تۇرعانىمدى مەن تۇسىنبەيدى دەيسىزدەر مە. شال بولسا اندا باسى جارىلىپ جاتىر، مەن بولسام — مۇندا ونى قالاي ولتىرگىم كەلگەنىن، كەلساپتى قولىما قالاي العانىمدى قامىعا سيپاتتاپ بەرگەننەن كەيىن، كەنەت تەرەزەدەن قاشا جونەلدىم دەپ بىلجىراپ وتىرمىن... داستان عوي! كەرەمەت جىر ەمەس پە! ەرجىگىتتىڭ سوزىنە سەنۋگە بولا ما! حا-حا! مىرزالار، سىزدەر ناعىز كۇلدىرگىش ەكەنسىزدەر عوي!
ءسويتىپ، ول وتىرعان ورىندىعىن سىقىرلاتا، كۇللى كەۋدەسىمەن بۇرىلدى.
— تەرەزەدەن قاشا جونەلگەنىڭىزدە بايقامادىڭىز با: اۋلاداعى ءۇيدىڭ ار جاعىنداعى باققا كىرەتىن ەسىك اشىق پا ەدى، الدە جابىق پا ەدى؟ — مۇنى كورگەن جوقسىز با؟ — دەدى كەنەت پروكۋرور ميتيانىڭ الابۇرتۋىنا ءتىپتى نازار اۋدارماعان پىشىنمەن.
— جوق، جابىق بولاتىن.
— جابىق دەيسىز بە؟
— جابىق بولاتىن، جوق، ونى كىمنىڭ اشۋى مۇمكىن؟ بەۋ، ەسىك پە، توقتاڭىزدار! — ويدا جوقتا بىردەڭە ەسىنە تۇسكەندەي، ول سەلك ەتە تۇسە جازدادى، — پە، سىزدەر كەلگەندە ەسىك اشىق جاتىر ما ەكەن؟
— اشىق جاتىر ەكەن.
— ەگەر ەسىكتى سىزدەردىڭ وزدەرىڭىز اشپاساڭدار، ونى كىمنىڭ اشۋى مۇمكىن؟ — دەدى ايران-اسىر تاڭ قالعان ميتيا.
— ەسىك اشىق قالىپتى، ءسىزدىڭ اكەڭىزدى ولتىرگەن كىسىنىڭ سول ەسىكتەن كىرىپ، زۇلىمدىعىن ىستەگەن سوڭ، سول ەسىكتەن قايتا شىعىپ كەتكەندىگى كۇمانسىز، — دەدى ساسپاي، انىقتاپ، قاداپ-قاداپ ايتقان پروكۋرور. — بۇل بىزگە ايدان انىق. ونى، تەگى، تەرەزەدەن كىرىپ ولتىرمەگەن، بولمەدە ولتىرگەن، قىلمىس بولعان جەردى تەكسەرۋدەن، ولىكتىڭ ەدەندە قالاي جاتقاندىعىن، بارلىق جاعىنان بۇل ايقىن كورىنىپ تۇر. بۇعان ەشقانداي كۇمان بولماۋعا ءتيىس.
ميتيا سۇمدىق قايران قالدى.
— مىرزالار-اۋ، ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس قوي! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى نە دەرگە بىلمەگەن ول، — مەن... مەن ىشكە كىرگەن جوقپىن... شىن ايتام، مەن ب ا ق ىشىندە تۇرعاندا، سوسىن كەيىن قاشىپ بارا جاتقانىمدا دا ەسىك جابىق تۇرعان، مەن سىزدەرگە يمانداي شىنىمدى ايتىپ تۇرمىن. مەن تەرەزەنىڭ تۇبىندە تۇرعانمىن جانە ونى تەرەزەدەن عانا كورگەنمىن... سوڭعى مينۋتقا دەيىن ەسىمدە. ءتىپتى جادىمدا ەشتەڭە قالماسا دا، مەن مۇنى ءبارىبىر بىلەر ەدىم، ويتكەنى ول بەلگى تەك ماعان، سمەردياكوۆقا، سوسىن مارقۇمنىڭ وزىنە عانا ءمالىم بولاتىن، ال شال، ءدال سولاي بەلگى بەرىلمەسە، جۋىر ماڭدا ءتىرى پەندەگە اشا قويماس ەدى!
— بەلگى مە؟ و نەعىلعان بەلگى؟ — پروكۋرور سۇقتانىپ، ءتىپتى ورەسكەلدەۋ اۋەستىكپەن ءتىل قاتقاندا ونىڭ باعانادان بەرگى الابوتەن بايسالدىلىعىنان دانەڭە قالمادى. ول تايساقتاپ، الىستان وراعىتا سۇراعان ەدى. ءالى ەستىمەگەن، ءبىر ءماندى فاكتىنىڭ ءيىسىن سەزگەن سوڭ، ول ميتيا بۇل ءدۇدامالدى تولىق اشپاسا قايتەمىز دەپ قورىققان.
— قالاي، ءسىز بىلمەۋشى مە ەدىڭىز! — ميتيا وعان كوزىن قىسىپ قويىپ، ءزارلى مىسقىلمەن مىرس ەتتى. — ال ەگەر مەن ايتپاسام قايتەسىزدەر؟ وندا كىمنەن بىلمەكسىزدەر؟ ول بەلگىنى مارقۇمنىڭ ءوزى، سوسىن مەن جانە سمەردياكوۆ قانا بىلەتىن، سونسوڭ كوكتەگى قۇدايعا عانا ءمالىم بولاتىن، ءبىراق، ول بىزدەرگە ايتپايدى عوي. ال ايعاق قىزعىلىقتى، وعان سۇيەنىپ قالاي بىلىقتىرساڭ دا بولادى، حا-حا! تىنىشتالىڭىزدار، مىرزالار، مەن ءقازىر ول قۇپيانى اشامىن ال سىزدەردىڭ ويلارىڭداعى — زەردەسىزدىك. كىممەن سويلەسىپ وتىرعاندارىڭىزدى بىلەسىزدەر مە! سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا وتىرعان ايىپكەر — ءوزىن-وزى كورسەتەتىن، وزىنە زيان كەلتىرىپ جاۋاپ بەرەتىن ادام! مىنە سولاي، ويتكەنى مەن ار-نامىستىڭ سەرىسىمىن، ال سىزدەر ونداي بولا المايسىزدار!
ميتيانىڭ كەكەتىپ-مۇقاتقانىنا پروكۋرور شىداپ باققان، ونىڭ تەك تاعى قانداي دايەكتى ەستىپ بىلگەنشە تاعاتى تاۋسىلعان. فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ سمەردياكوۆ ءۇشىن ويلاپ تاپقان بەلگىسىنە قاتىستىنىڭ ءبارىن ميتيا باجايلاپ، ناقپا-ناق بايانداپ بەردى، ءاربىر تىقىلدىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرىپ، ءتىپتى ۇستەلدى تىقىلداتىپ تا كورسەتتى، سونان سوڭ نيكولاي پارفەنوۆيچتىڭ: دەمەك، ول، ميتيا، شالدىڭ تەرەزەسىن تىقىلداتقاندا: ءدال "گرۋشەنكا كەلدى" — دەگەندى بىلدىرەتىن بەلگىنى بەردى مە؟ — دەگەن سۇراققا ءدال سولاي، ياكي "گرۋشەنكا كەلدى"، — دەپ تىقىلداتقانىن ايتتى.
— ەندى قالاي قيالداساڭدار دا ەرىكتەرىڭ! — دەپ كىجىرەيگەن ميتيا كىلت توقتاپ، ولاردان تاعى دا تەرىس اينالدى.
— بۇل بەلگىنى تەك مارقۇم اكەڭىز بەن ءوزىڭىز جانە مالاي سمەردياكوۆ قانا ءبىلۋشى مە ەدى؟ وزگە ەشكىم بىلگەن جوق پا؟ — دەپ تاعى دا انىقتاي ءتۇستى نيكولاي پارفەنوۆيچ.
— ءيا، بىزدەن باسقا، مالاي سمەردياكوۆ جانە كوكتەگى قۇداي عانا. قۇداي دەگەنىمدى دە جازىپ قويىڭىز، بۇل ارتىق بولمايدى. كەيىن قۇدايەكەڭ سىزدەردىڭ وزدەرىڭىزگە دە كەرەك بولار.
ولار، ارينە، جازا باستاعان، سونان سوڭ، پروكۋرور كەنەت جاڭا ءبىر ويعا تىرەلگەندەي، بىلاي دەگەن:
— ال ەگەر ول بەلگىنى سمەردياكوۆ تا بىلسە، ءدال سولاي تىقىلداتىپ اكەڭىزگە ەسىكتى اشقىزىپ، سودان كەيىن... وسى قىلمىستى سول ىستەسە شە؟ بۇلاي دەيتىنىم، ءسىز اكەڭىزدىڭ ولىمىنە قاتىستى ايىپتى ەشبىر مويىندامايسىز عوي.
ميتيا وعان قاتتى كەكەتكەن پىشىنمەن، ونىڭ ۇستىنە وقتى كوزىمەن اتا قاراعان ەدى. وڭمەنىنەن وتكىزە، ۇزاق تەسىرەيە قاراعانىنا شىداماعاندىقتان پروكۋروردىڭ كوزى جىپىلىقتاپ كەتتى.
— تاعى ءبىر تۇلكى ۇستادىم دەسەڭىزشى! — دەدى اقىرىندا ميتيا،— ول سۇمپايىنى ءدال بۇلاڭداعان قۇيرىعىنان قاقپانعا تۇسىرگەن جوقسىز با، حە-حە! مەن ءسىزدىڭ ارام ويىڭىزدى سەزەم، پروكۋرور! ءسىز عوي مەنى الگى ايتقانىڭىزعا جارماسا كەتىپ، ورنىمنان اتىپ تۇرىپ: "باسە، سول سمەردياكوۆ ەكەن عوي مەنىڭ اكەمدى ولتىرگەن!" — ايقاي سالادى دەپ ويلادىڭىز عوي. مويىنداڭىزشى، وسىلاي ويلاعانىڭىزدى مويىنداڭىزشى، ار جاعىن سوسىن ايتايىن.
ءبىراق، پروكۋرور مويىندامادى. ول ۇندەمەستەن كۇتىپ وتىرا بەرگەن.
— قاتەلەسەسىز، سمەردياكوۆقا اۋدارىپ ايقاي سالامىن! — دەدى ميتيا.
— وعان ءتىپتى مۇلدە كۇدىك تە كەلتىرمەيسىز بە؟
— نەمەنە، سىزدەر كۇدىكتەنىپ پە ەدىڭىزدەر؟
— وعان دا كۇدىك تۋعىزعانبىز.
ميتيا كوزىن تومەن سالدى.
— ءازىل-قالجىڭدى بىلاي قويايىقشى، — دەدى ول تۇنجىراعان كۇيى، — ءا دەگەندە-اق، باعانا انا شىمىلدىق ىشىنەن سىزدەرگە جۇگىرىپ شىققان ساتتە باسىما "سمەردياكوۆ!" — دەگەن وي ساپ ەتە قالىپ ەدى. سونسوڭ، وسىندا ۇستەل قاسىندا وتىرىپ، توگىلگەن قانعا مەن كىنالى ەمەسپىن دەپ قاقساعان كەزدە دە ىشتەي: "سمەردياكوۆ!" — دەپ ويلاعان ەدىم. ءتىپتى سمەردياكوۆ كوكەيىمنەن كەتپەي قويعان. اقىر-سوڭىندا، ءقازىر دە كەنەت: "سمەردياكوۆ!" — دەپ تاعى دا ويلادىم، ءبىراق تەك ءبىر ساتكە عانا وسىلاي بولدى، سونسوڭ ىلە-شالا: "جوق، سمەردياكوۆ ەمەس!" — دەگەن ويعا قالدىم. جوق، مىرزالار، بۇل ونىڭ ءىسى ەمەس!
— ولاي بولسا، كۇدىكتەنەتىن باسقا كىسىڭىز جوق پا؟ — دەپ سۇرادى نيكولاي پارفەنوۆيچ سىپايىلاپ قانا.
— بۇل كىمنىڭ نەمەسە قانداي كىسىنىڭ، كوكتەگى قۇدايدىڭ نەمەسە سايتاننىڭ ءىسى ەكەنىن ايتا المايمىن، ءبىراق... ايتەۋىر سمەردياكوۆ ەمەس مۇنى ىستەگەن! — دەپ كەسىپ تاستادى ميتيا.
— الايدا، ءسىز بۇل ونىڭ ءىسى ەمەس دەپ نەلىكتەن وسىنشالىقتى كەسىپ ايتىپ، قاسارا بەرەسىز؟
— سەنىمىم بويىنشا. اسەرىم بويىنشا. نەگە دەسەڭىز، سمەردياكوۆ ناعىز سۇمەلەك، بارىپ تۇرعان قورقاق. قورقاق دەيمىن-اۋ، جوق، بۇ جالعاندا ەكى اياقتىدان ونداي جاسىقتى ىزدەپ تابۋ نەعايبىل ول تاۋىقتان جاراتىلعان. مەنىمەن سويلەسكەندە، وعان ءتىپتى قول كوتەرمەسەم دە، بەينە اجالى مەنەن بولاتىنداي، ءھامان دىرىلدەپ تۇراتىن ەدى. اياعىما جىعىلىپ، جىلاپ قويا بەرەتىن، مەنىڭ مىنا ەتىگىمدى سۇيەتىن، "قورقىتپاشى" دەپ شىنىمەن جالىناتىن. ەستيسىزدەر مە: "قورقىتپاشى" — بۇل نەعىلعان ءسوز؟ وعان مەنىڭ ءتىپتى جانىم اشيتىن. ول قويانشىق اۋرۋلى، ناقۇرىس، دىمكەس سورلى، سەگىز جاسار بالانىڭ ءبىر پەرگەنىنەن دە قالمايدى. سول دا كىسى بولىپ پا؟ جوق، سمەردياكوۆ ەمەس، مىرزالار، ونىڭ اقشاعا قۇمارلىعى جوق، مەنىڭ قولىنا قىستىرا سالعان تيىنىما دا جۋىمايتىن... سوسىن ول شالدى ءولتىرىپ قايتەدى؟ ول، بالكىم، ونىڭ نەكەسىز تۋعان بالاسى شىعار، سىزدەر مۇنى ءبىلۋشى مە ەدىڭدەر؟
— سونداي ءبىر اڭىزدى ەستىگەنىمىز بار. ءبىراق، ءسىز دە اكەڭىزدىڭ بالاسىسىز عوي، سوعان قاراماستان، اكەمدى ولتىرمەي تىنبايمىن دەپ جۇرتتىڭ بارىنە جار سالمادىڭىز با.
— ا، ەندى مەنىڭ باقشاما تاس لاقتىردىڭدار ما! نەتكەن ارامدىق، نەتكەن سۇمدىق بۇل! مەنى قورقىتا المايسىڭدار! مىرزالار-اۋ، ماعان شىمىرىكپەستەن بۇلاي دەۋ، قالاي، سىزدەرگە ناعىز جاۋىزدىق بولىپ كورىنبەي مە! جاۋىزدىق بولاتىن سەبەبى، مۇنى سىزدەرگە مەن ءوزىم ايتتىم. ونى ولتىرگىم كەلگەنى بىلاي تۇرسىن، بۇل مەنىڭ قولىمنان كەلەتىن دە ەدى، ونىڭ ۇستىنە ءولتىرىپ تاستاي جازدادىم دەپ وزىمە-وزىم پالە تىلەپ ايتقانىم جانە بار. ءبىراق، مەن ونى ولتىرگەن جوقپىن، مەنى جەبەۋشى-پەرىشتەم قاعاس قىلدى عوي — مىنە ناق وسى ءبىر جايتتى سىزدەر پايىمداي المادىڭىزدار... سوندىقتان سىزدەردىڭ بۇلارىڭىز جاۋىزدىق بولىپ شىعادى! نەگە دەسەڭىز، ونى مەن ولتىرگەن جوقپىن، مەن ەمەس، مەن ەمەس ونى ولتىرگەن! پروكۋرور، ەستيمىسىڭ، ونى ولتىرگەن مەن ەمەس!
ميتيا دەمىگىپ كەتتى. تەرگەۋ ۇستىندە ول تاپ بۇلاي قاتتى كۇيىپ-پىسپەگەن ەدى.
— مىرزالار، سىزدەرگە سمەردياكوۆ نە دەدى؟ — دەدى ول ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن. — سىزدەردەن مۇنى سۇراۋىما بولاتىن شىعار؟
— بىزدەن ءبارىن، ىسكە تىكەلەي قاتىستى جايتتاردىڭ بارلىعىن سۇراۋىڭىزعا بولادى، — دەپ جاۋاپ قاتتى پروكۋرور سالقىن سۇستى پىشىنمەن، — ال ءبىز، قايتالاپ ايتام، ءسىزدىڭ ءاربىر سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتىمىز. ال ءسىز سۇراعان مالاي سمەردياكوۆ ءبىز بارعاندا قويانشىعى دامىلسىز ۇستاي بەرگەندىكتەن، دىڭكەسى قۇرىپ، ەس-تۇسسىز توسەگىندە جاتىر ەكەن. قاسىمىزداعى دارىگەر اۋرۋدى قاراپ كورىپ ەدى، ول بالكىم، ءتىپتى تاڭعا دا جەتپەس دەدى.
— وندا اكەمدى جىن-شايتان ولتىرگەنى عوي! — بۇل سوزدەر ميتيانىڭ اۋزىنان وسى سوڭعى مينۋتقا دەيىن: "سمەردياكوۆ پا، الدە سمەردياكوۆ ەمەس پە؟" — دەپ وزىنەن-وزى ىشتەي سۇراپ تۇرعانداي، ابايسىزدا شىعىپ كەتكەن ەدى.
— ءبىز بۇل دايەككە تاعى ءبىر ورالا جاتارمىز، — دەدى نيكولاي پارفەنوۆيچ، — ال ءقازىر جاۋابىڭىزدى ودان ارى جالعاستىرۋعا قالاي قارايسىز.
ميتيا ءسال تىنىستاۋعا ءوتىنىش ەتتى. وعان سىپايىلىقپەن رۇقسات بەرىلدى. دەم الىپ بولعاسىن ول جاۋابىن ودان ارى جالعاستىردى. ءبىراق ىشتەي قينالىپ وتىرعانداي. ول سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ، ار-نامىسى اياققا باسىلىپ، قورلانعان ەدى. ونىڭ ۇستىنە، ەندى قاساقانا ىستەگەندەي، پروكۋرور مينۋت سايىن ءاربىر "ۇساق-تۇيەككە" جارماسا بەرگەن-دى. ميتيا دۋالعا ىرعىپ شىققان سوڭ ونىڭ سول اياعىنان جارماسا كەتكەن گريگورييدى قاق باستان كەلساپپەن قالاي سوققانىن، سوسىن سۇلاپ تۇسكەن شالدى كورەيىنشى دەپ جەرگە قالاي سەكىرىپ تۇسكەنىن ايتىپ بولا بەرگەندە، پروكۋرور ونى توقتاتىپ قويىپ، دۋالدىڭ ۇستىندە قالاي وتىرعانىن تولىعىراق سۋرەتتەۋدى ءوتىندى. ميتيا قايران قالدى.
— مىنە، بىلاي، اتتاي ءمىنىپ وتىردىم، ءبىر اياعىم ىشتە، ەكىنشىسى سىرتتا.
— ال كەلساپ شە؟
— قولىمدا بولاتىن.
— قالتاڭىزدا ەمەس پە ەدى؟ ءبارى انىق ەسىڭىزدە مە؟ قالاي، قولىڭىزدى قاتتى سەرمەدىڭىز بە؟
— قاتتى سەرمەۋىم دە مۇمكىن، ال سىزگە مۇنىڭ كەرەگى نە؟
— قولىڭىزدى قاي جاققا، قالاي سەرمەگەنىڭىزدى انىقتاۋ ءۇشىن دۋالدا قالاي وتىرعانىڭىزدى ءقازىر مىنا ورىندىقتا ءدال سولاي وتىرىپ كورسەتسەڭىز قايتەدى؟
— نەمەسە، ءسىز ءوزى مەنى مازاقتاپ وتىرعاننان ساۋسىز با؟ — دەپ سۇرادى پروكۋرورعا ميىعىنان قاراعان ميتيا، ءبىراق اناۋ كىرپىك تە قاققان جوق. كۇيگەلەكتەي بۇرىلعان ميتيا ورىندىققا اتتاي ءمىنىپ الىپ، قولىن سەرمەپ قالدى:
— مىنە، بىلاي سوقتىم! مىنە، وسىلاي ءولتىردىم! تاعى نە كەرەك سىزگە؟
— راحمەت. ەندى مىنانى ءتۇسىندىرىڭىزشى: شىندىعىندا، نەگە جەرگە قايتا سەكىرىپ ءتۇستىڭىز، شىندىعىندا، قانداي ماقسات كوزدەپ، نە ىستەمەك بولدىڭىز؟
— ەي، سايتان... سۇلاپ جاتقان شالدى كورەيىن دەپ... نەگە ويتكەنىمدى قايدان بىلەيىن!
— سونداي ابىرجۋ ۇستىندە مە؟ قاشىپ بارا جاتىپ پا؟
— ءيا، ابىرجىپ جانە قاشىپ بارا جاتسام دا ءسويتتىم.
— وعان جاردەمدەسكىڭىز كەلگەن شىعار؟
— قانداي جاردەم... قايدام، جاردەمدەسكىم كەلۋى دە مۇمكىن، ءبىراق، جادىمدا جوق.
— نە ىستەگەنىم ەسىمدە جوق دەيسىز بە؟ ياكي ءتىپتى اقىلدان اداسقان سەكىلدى بولدىڭىز عوي؟
— و، جوق، سونشاما الجاسىپ نە بولىپتى، ءبارى دە انىق ەسىمدە. ەشتەڭەنى ۇمىتقان جوقپىن. ونى كورەيىنشى دەپ جەرگە ءتۇستىم دە، قول ورامالمەن جاراسىنىڭ قانىن ءسۇرتتىم.
— قول ورامالىڭىزدى كورگەنبىز. نە، قاراعاندا — ءولىپ جاتقان شالدى كايتا تىرىلتەمىن دەپ ۇمىتتەندىڭىز بە؟
— قايدام، ۇمىتتەنە قويدىم با ەكەن؟ جاي ءولى-تىرىسىن بىلگىم كەلگەن شىعار.
— انشەيىن سونى عانا بىلمەكشى بولدىڭىز با؟ ال سونان سوڭ؟
— مەن دارىگەر ەمەسپىن عوي، انىقتاي المادىم. سوسىن ول جازاتايىم بولعان ەكەن دەپ قاشا جونەلدىم، ەندى، مىنە، بەيشارانىڭ ەسى كىرىپتى.
— جاقسى-اق، — دەدى ءسوزىنىڭ قورىتىندىسىندا پروكۋرور. — راحمەت سىزگە. ماعان كەرەگى دە وسى عانا. ەندى جاۋابىڭىزدى جالعاستىرا بەرۋگە بولادى.
امال بار ما، تەك جانى اشىعاسىن عانا سەكىرىپ تۇسكەنى، ولىككە ءتونىپ تۇرىپ: "مۇنى قانداي عانا سور ءتۇرتتى ەكەن، امال جوق، بولارى بولدى، جاتسىن وسىلاي"، — دەپ جاناشىرلىق بىلدىرگەنى جادىندا تۇرسا دا، مۇنى جاۋابىنا قوسا ايتۋ ونىڭ قاپەرىنە دە كىرمەگەن ەدى. ال پروكۋرور بولسا ءبىر عانا تۇجىرىمعا كەلگەن: "ادام ونداي ساتتە، ونداي ابىرجۋ ۇستىندە" تەك ءوزى ىستەگەن قىلمىستىڭ بىردەن-بىر كۋاسىنىڭ ءولى-تىرىسىن قاپىسىز انىقتاۋ ءۇشىن عانا جەرگە قايتا سەكىرىپ ءتۇسۋى مۇمكىن. دەمەك، بۇعان ءداتى بارعان كىسىنىڭ كۇشى، جانكەشتىلىگى، سالقىنقاندىلىعى مەن ساقتىعى قانداي بولۋ كەرەك... جانە تاعىسىن تاعىلار. پروكۋرور داندايسىپ قالعان ەدى: "كۇيگەلەك نەمەنى "ۇساق-تۇيەككە" جارماسىپ ىزالاندىرىپ كورىپ ەدىم، قالاي ايتىپ سالعانىن سەزگەن دە جوق".
ميتيا جاۋابىن قينالا-قينالا ودان ارى جالعاستىرعان. ءبىراق، ەندى ونى نيكولاي پارفەنوۆيچ تاعى دا توقتاتتى.
— ەكى قولىڭىز، سوسىن، كەيىننەن انىقتالعانىنداي، بەت-اۋزىڭىز دا قان-قان كۇيى قىزمەتشى ايەل فەدوسيا ماركوۆناعا قالاي باردىڭىز؟
— مەن وندا قولىما، بەتىمە قان جۇققانىن مۇلدە بىلگەن جوقپىن! — دەپ جاۋاپ بەردى ميتيا.
— ول شىنىن ايتىپ تۇر، وندايدا ناق سولاي بولماق، — دەپ قوسارلاندى پروكۋرور نيكولاي پارفەنوۆيچكە قاراپ.
— شىنىندا دا بىلمەگەن ەدىم، ءسىز وتە دۇرىس ايتتىڭىز، پروكۋرور، — دەدى ونى قوستاي جونەلگەن ميتيا. الايدا، بۇدان كەيىن ونىڭ كەنەت "قاراسىن باتىرعىسى"، "ەكەۋىنىڭ باقىتىنا بوگەت بولماعىسى" كەلگەنى جايىنداعى حيكايالاردى اعىتۋدىڭ كەزەگى كەلدى. ءسويتىپ ونىڭ، باعاناعىداي، تاعى دا جۇرەك سىرىن اقتارىپ، "جان دۇنيەسىنىڭ پاديشاسى" جايىندا تاعى دا ءسوز قوزعاۋعا ەشبىر ءداتى بارمادى. "قاندالاشا قادالعان" وسىناۋ سۇستى كىسىلەردەن ونىڭ جانى جەركەنگەن ەدى. سوندىقتان ول قايتالانعان سۇراقتارعا كەلتە قايىرىپ، تىكسىنە جاۋاپ بەرگەن:
— سونسوڭ ءوزىمدى اتىپ ولتىرۋگە بەكىندىم. ەندىگى تىرلىكتىڭ قاجەتى نە؟ — دەگەن سۇراق جانىمدى جەي بەردى. ءبىر كەزدە ونى الداپ كەتسە دە، بەس جىلدان كەيىن ءوزىنىڭ كىناسىن ەندى زاڭدى نەكەمەن جۋىپ-شايايىن دەپ بۇرىنعى كوڭىل قوسقان ادامى كەلىپ تۇرسا، قايتۋىم كەرەك. قۇرىپ بىتكەن جەرىم وسى شىعار دەپ ويلادىم... وسىلاي ماسقارا بولعانىم اناۋ، گريگورييدىڭ قانىن موينىما جۇك قىلعانىم مىناۋ... ەندەشە نە ءۇشىن ءومىر سۇرەم؟ وقتاپ قويىپ، تاڭ الدىندا قۇلاق شەكەمنەن ءبىر-اق باسىپ سالايىن دەپ زاقىلەتكە سالعان تاپانشالارىمدى الۋعا باردىم.
— ءتۇنى بويعى توي-دۋمان شە؟
— تاڭ اتقانشا دۋمانداتتىق، بۇل راس. ءا، قۇرىسىن، مىرزالار، نە بولسا دا تەز بىتىرىڭدەرشى. ونشا الىسقا بارماي-اق، شوق توعايدىڭ سىرتىنا شىعىپ اتىلىپ ولۋگە ءبىرجولا بەكىنگەم، تاڭعى ساعات بەس كەزىندە مۇنى ىستەيتىن ەدىم دە، قالتامدا جازىپ قويعان قاعازىم دا بار-دى. پەرحوتيندىكىندە تاپانشالاردى وقتاپ جاتقاندا جازعانمىن. مىنە، قاعازىم، وقىڭدار. ءبىراق سىزدەرگە ارنايى ايتىپ تۇرعام جوق! — دەدى ول كىرجيگەن پىشىنمەن. سونسوڭ ميتيا جەلەتكەسىنىڭ قالتاسىنان قاعازىن الىپ، ۇستەلگە لاقتىرىپ تاستادى؛ تەرگەۋشىلەر ونى شۇقشيا وقىپ شىققان سوڭ، ادەتتەگىسىنشە، ىسكە تىگىپ قويدى.
— ءتىپتى پەرحوتين مىرزانىكىنە باراردا دا قولىڭىزدى جۋۋ قاپەرىڭىزگە كىرمەگەنى مە؟ دەمەك، بىرەۋ-مىرەۋ كۇدىكتەنەر دەپ تە قاۋىپتەنبەگەنىڭىز عوي؟
— قانداي كۇدىك؟ كۇدىكتەن كۇدىكتەنبە مەيلىڭ، — ماعان ءبارىبىر، وسىندا تايىپ بەرىپ، ساعات بەستە اتىلىپ ولسەم، ماعان نە قىلادى. ەگەر اكەمنىڭ قازاسى بولماسا، سىزدەر ەشتەڭە بىلمەس تە، مۇندا كەلمەس تە ەدىڭدەر. و، سايتاننىڭ الەگى بۇل، اكەمدى ولتىرگەن سايتان، سىزدەردىڭ مۇنى ىلە-شالا ەستىپ بىلۋلەرىڭە دە سايتان جاردەمدەسكەن! مۇندا قالاي تەز كەلدىڭدەر؟ عاجاپ، ادام نانعىسىز ءتىپتى!
— پەرحوتين مىرزا وعان كەلگەندە ءسىزدىڭ قولىڭىزدا... قانعا بويالعان قولىڭىزدا... اقشا... كوپ اقشا... ءبىر بۋدا ءجۇز سومدىق بولعانىن بىزگە ايتىپ بەردى، مۇنى ونىڭ ۇيىندەگى مالاي بالا دا كورىپتى!
سولاي، مىرزالار، ناق سولاي بولعاندىعى ەسىمدە.
— وندا تاعى ءبىر كىشكەنتاي سۇراق قويساق قايتەدى. ءسىز مىنانى قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭىز، — دەپ بيپازداي باستادى نيكولاي پارفەنوۆيچ، — جاۋاپتارىڭىز بويىنشا ءسىز ءتىپتى ۇيىڭىزگە دە كىرىپ ۇلگىرگەن جوقسىز، سوندا سىزگە مۇنشاما اقشا اياق استىنان قايدان كەلە قالدى؟
نيكولاي پارفەنوۆيچتىڭ تىكەسىنەن قويعان ساۋالىنا پروكۋرور ءسال تىجىرىنعانمەن، ونىڭ ءسوزىن بولمەدى.
— ءيا، ۇيىمە سوققان جوقپىن، — دەپ ميتيا وتە سالماقتى، ءبىراق جەرگە قاراپ جاۋاپ بەردى.
— ولاي بولسا، الگى سۇراقتى تاعى دا قايتالاۋعا رۇقسات ەتىڭىز،— دەپ ءبىر ءتۇرلى جادىگويسي قالعان نيكولاي پارفەنوۆيچ ءسوزىن ودان ارى جالعاستىردى. — ءسىز سونشاما اقشانى قايدان تاپتىڭىز، ونىڭ بەر جاعىندا ءوزىڭىزدىڭ مويىنداۋىڭىز بويىنشا، سول كۇنى ساعات بەستە...
— ون سومعا زارۋلىكتەن تاپانشالارىمدى پەرحوتينگە زاقىلەتكە بەردىم، سونسوڭ ءۇش مىڭ سوم قارىز الايىن دەپ حوحلاكوۆاعا باردىم، ءبىراق ول بەرمەدى، تاعىسىن تاعىلار، تاعى سول سياقتى بىردەڭەلەر، — دەپ ميتيا ونىڭ ءسوزىن كەسىپ تاستادى، — ءيا، مىنە، مىرزالار، زارۋلىك كورىپ ەدىم، ءۇش مىڭ كوكتەن قالاي تۇسە قالدى، ا؟ بىلەسىزدەر مە، مىرزالار، ەندى سىزدەردىڭ ەكەۋىڭىز دە: قايدان العانىن ايتپاسا قايتەمىز؟ — دەپ قورقىپ وتىرسىزدار. ءدال سولاي: ايتپايمىن، سىزدەر مۇنى دۇرىس سەزدىڭىزدەر، مىرزالار، — دەپ تاقىلدادى ورشەلەنە سويلەپ كەتكەن ميتيا. تەرگەۋشىلەر ءسال ءۇنسىز قالدى.
— ءتۇسىنىڭىز، كارامازوۆ مىرزا، مۇنى انىقتاۋدىڭ ءبىز ءۇشىن ۇلكەن ءمانى بار، — دەدى سودان كەيىن نيكولاي پارفەنوۆيچ باياۋ، جۋاسىعان ۇنمەن.
— تۇسىنەمىن، ءبىراق تا ايتپايمىن.
پروكۋرور دا اڭگىمەگە كيلىگە كەتىپ، تاعى دا ەسكەرتكەن بولدى: ەگەر كۇدىك تۋعان ادام جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتقانى وزىنە پايدالى جانە ت.ت. دەپ ەسەپتەسە، وندا مەيلى ۇندەمەۋىنە دە بولادى، ءبىراق، ول بۇل ارقىلى وزىنە-وزى قانداي زيان كەلتىرەتىندىگى سەبەپتى، اسىرەسە مىناداي وتە ماڭىزدى سۇراققا جاۋاپ بەرمەسە، مۇنىڭ اقىرى...
— تاعىسىن تاعىلار، مىرزالار، تاعىسىن تاعىلار! جەتەر، بۇرىن دا ەستىگەنمىن مۇنداي كوك مىلجىڭدى! — دەپ ميتيا تاعى دا ءۇزىپ تاستادى، — قانداي ماڭىزدى ءىس ەكەنىن، ەڭ ءماندى جەرى قايسى ەكەنىن ءوزىم دە بىلەمىن، سولاي بولا تۇرسا دا ايتپايمىن.
— بىزگە ءبارىبىر، بىزدەن ەمەس، سىزدەن جاۋاپ الىنىپ وتىر، جاۋاپ بەرمەسەڭىز وزىڭىزگە ءوزىڭىز زيان كەلتىرەسىز، — دەدى ءسال شىتىنعان نيكولاي پارفەنوۆيچ.
— بىلەسىزدەر مە، مىرزالار، ەندى قىلجاقتى قويا تۇرىڭىزدار.
— ميتيا كەنەت كوزىن الارتىپ، انا ەكەۋىنە قادالا قارادى. — ءدال وسى تۇسقا كەلگەندە ماڭدايىمىز سوقتىعىساتىنىن مەن اۋەلدەن-اق سەزگەنمىن. ءبىراق العاشقى كەزدە، باعانا جاۋاپ بەرۋگە كىرىسكەنىمدە، مۇنىڭ ءبارى الىس تۇمانداي، بەينە اۋەدە قالقىپ جۇرگەندەي كورىنگەن، سونسوڭ ءبارىنىڭ بولماشى بىردەڭە كورىنگەنى سونشالىق، ءسوزىمدى ءتىپتى "ارامىزدا ءوزارا سەنىم بولۋىن" ۇسىنۋدان باستادىم عوي. ونداي سەنىمنىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنە ەندى كوزىم جەتتى، ويتكەنى ءبىز قالاي دەگەنمەن سول قارعىس اتقان دۋالعا كەلىپ تىرەلەتىن ەدىك! مىنە، سوعان كەلىپ جەتتىك تە! ايتسە دە، مەن سىزدەردى استە كىنالامايمىن، سىزدەرگە بىرەۋدىڭ سوزىنە سەنۋگە بولمايدى عوي، مەن مۇنى نەگە تۇسىنبەيىن!
ول تۇنجىراپ وتىرىپ قالدى.
— ەڭ باستىسىن ايتپايمىن دەپ قاسارىسقان نيەتىڭىزدەن قايتپاي-اق، تىم قۇرىسا مىنا ءبىر جايتقا تيتتەي بولسا دا يشارا ەتپەس پە ەكەنسىز: جاۋاپ بەرۋدىڭ وزىڭىزگە وسىنداي اسا قىسىلتاياڭ ساتىندە سىزگە ناق قانداي كۇشتى سەبەپ اۋىز اشتىرماي وتىر؟
ميتيا مۇڭلى پىشىنمەن، ءبىر ءتۇرلى ويعا شومىپ مىرس ەتتى.
— مەن سىزدەردىڭ ويلاعانىڭىزدان گورى الدەقايدا اق كوڭىلمىن، مىرزالار، سىزدەر بۇعان تاتىماساڭىزدار دا، نەلىكتەن ۇندەمەيتىنىمدى ءتۇسىندىرىپ، الگى يشاراڭىزدى جاساپ كورەيىن. ول جايىندا ايتپايتىنىم، مىرزالار، ول ماعان ماسقارا بولۋمەن بارا-بار. ول اقشانى قايدان الدىڭ؟ — دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ مەن ءۇشىن — ەگەر دە مەن شىنىندا دا اكەمدى ءولتىرىپ، اقشاسىن توناسام — مىنە وسى اۋىر قىلمىسپەن دە سالىستىرۋعا بولمايتىن سۇمدىق ماسقارالىقپەن بارا-بار. مەنىڭ ونى ايتا الماۋىمنىڭ سەبەبى وسى. ولىمنەن ۇيات كۇشتى. نە، مىرزالار، مۇنى دا جازباقسىزدار ما؟
— ءيا، جازىپ قويامىز، — دەپ مىڭگىرلەدى نيكولاي پارفەنوۆيچ.
— سىزدەردىڭ مۇنى، الگى "ماسقارالىق" دەگەن ءسوزىمدى جازباعاندارىڭ ءجون. مۇنى ايتپاۋىما دا بولاتىن ەدى، الايدا، اقكوڭىلدىلىگىمنەن ايتىپ سالدىم، بىلايشا ايتقاندا، مەن سىزدەردى سىيلاعاسىن ايتىپ جاتسام، وعان جارماسا كەتىپ، قاعازعا ءتۇرتىپ قويامىز دەگەندەرىڭ سۇمدىق ەكەن. ءبىراق، مەيلى، نە جازساڭدار دا ەرىكتەرىڭ، — دەدى ول تىجىرىنعان جەركەنىشپەن، — مەن سىزدەردەن قورىقپايمىن... قايتا، ءوزىمدى ماقتان ەتەمىن.
— ال ونىڭ نەعىلعان ماسقارالىق ەكەنىن ايتپايسىز با؟ — دەپ مىڭگىرلەدى نيكولاي پارفەنوۆيچ.
پروكۋروردىڭ بەتى جامان تىرجيىپ كەتتى.
— جو-جوق، جەزى fini1، بوسقا اۋرە بولماڭدار. بىلىعۋعا دا تاتىمايدى. سىزدەردەن ونسىز دا بىلىعىپ بولدىم. وعان تاتىمايسىزدار، سىزدەر دە، ەشكىم دە... جەتەر، مىرزالار، ەندى سويلەسپەيمىن.
تىم باتىل ايتىلعان ەدى. نيكولاي پارفەنوۆيچ قايتالاپ سۇراۋىن قويدى، الايدا، يپپوليت كيريللوۆيچتىڭ كوزىنەن ونىڭ ءالى ءۇمىت ۇزبەگەنىن ميتيا بايقاپ قالعان.
— وندا تىم بولماسا مىنانى ايتا الاسىز با: پەرحوتين مىرزانىڭ ۇيىنە بارعانىڭىزدا قولىڭىزدا قانشا اقشا بار ەدى، ياكي ناق قانداي سومانى ۇستاپ كىردىڭىز؟
— مۇنى دا ايتا المايمىن.
— پەرحوتين مىرزاعا ءسىز بۇل حوحلاكوۆا حانىمنان العان ءۇش مىڭ سوم اقشا-مىس دەگەن سەكىلدى ەدىڭىز عوي؟
— ايتسام، ايتقان شىعارمىن. بولدى، مىرزالار، قانشا اقشا ەكەنىن ايتپايمىن.
— وندا وسى جاققا قالاي ءجۇرىپ كەتكەنىڭىزدى جانە وسىندا كەلگەسىن نە ىستەگەنىڭىزدى تۇگەل بايانداپ بەرىڭىز، قارسىلىق جوق پا؟
— وھ، بۇنى وسىنداعىلاردىڭ بارىنەن سۇراساڭىزدار بولماي ما؟ ايتسە دە، جارايدى، ءوزىم-اق ايتايىن.
ميتيا ءبارىن بايانداي بەردى، ءبىراق، بۇل ارادا ءبىز ونىڭ اڭگىمەسىن كەلتىرىپ جاتپايمىز. سۇرەڭسىز، ءاتۇستى بايانداعان. ماحابباتىنىڭ ءسۇيىنىشىن اۋىزعا دا العان جوق. الايدا، "جاڭا فاكتىلەرگە بايلانىستى"، اعىلىپ ولۋگە بەكىنگەن باتىلدىعىنىڭ باسىلىپ قالعانىن ايتۋدى ۇمىتقان جوق. ول دالەلدەپ جاتپاي، ەگجەي-تەگجەيىنە بارماي ايتقان. سونسوڭ، تەرگەۋشىلەرى دە بۇل جولى ونى مازالاماعان: ولار ءۇشىن ەندى باستى پۋنكت بۇل ەمەس ەكەندىگى ايقىن-دى.
— ءبىز مۇنىڭ ءبارىن تەكسەرەمىز، كۋالاردان جاۋاپ العاندا مۇنىڭ بارىنە ءالى تاعى ورالامىز، البەتتە، وعان ءسىز قاتىسىپ وتىراسىز، — دەپ قورىتتى تەرگەۋدى نيكولاي پارفەنوۆيچ. — ال ەندى سىزگە ءقازىر بارلىق زاتتارىڭىزدى، ەڭ باستىسى، اقشاڭىزدىڭ ءبارىن مىنا ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويۋدى وتىنۋگە رۇقسات ەتىڭىز.
— مىرزالار، اقشامدى شىعارايىن با؟ راقىم ەتىڭىز، نە ىستەۋدى ءتۇسىندىم. ءتىپتى ەرتەرەك نەعىپ ەستەرىڭە تۇسپەگەنىنە تاڭىم بار. راس، ەشقايدا قاشپاس ەدىم، كوز الدارىڭدا وتىرمىن عوي. مىنە، اقشام، ءبارى وسى بولۋعا ءتيىس، ەسەپتەپ الىڭىزدار.
ول قالتالارىنىڭ ءبارىن اقتارىپ، بارلىق اقشاسىن شىعاردى، ءتىپتى جەلەتكەسىنىڭ جان قالتاسىنان ەكى ون تيىندىقتى دا الدى. ەسەپتەگەندە سەگىز ءجۇز وتىز التى سوم قىرىق تيىن 6بولدى.
— بارلىعى وسى عانا ما؟ — دەپ سۇرادى تەرگەۋشى.
— وسى.
— ءسىز ىلكىدە بەرگەن جاۋابىڭىزدا پلوتنيكوۆتاردىڭ دۇكەنىندە ءۇش ءجۇز سوم قالدىرعانىڭىزدى، پەرحوتينگە ون سوم، جامشىككە جيىرما سوم بەرگەنىڭىزدى، وسىندا كەلگەسىن كارتا ويناعاندا تاعى ەكى ءجۇز سوم ۇتقىزعانىڭىزدى ايتقانسىز، سونسوڭ...
نيكولاي پارفەنوۆيچ بارلىعىن قوسىپ ەسەپتەۋگە كىرىستى، ميتيا وعان ىقىلاسپەن كومەكتەستى. جۇمسالعان ءاربىر تيىنعا دەيىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ەسەپكە الدى. نيكولاي پارفەنوۆيچ جيىنتىعىن تەز شىعاردى.
— دەمەك، مىنا سەگىز ءجۇزدى قوسا ەسەپتەگەندە، ءسىزدىڭ قولىڭىزدا العاشقىدا مىڭ جارىمداي اقشا بولعان عوي؟
— دەمەك، سولاي بولعان، — دەپ ميتيا كەسىپ ايتتى.
— وندا كۋالاردىڭ ءبارى ودان الدەقايدا كوپ بولاتىن دەپ ايتقانىن قايتەمىز؟
— ايتسا ايتا بەرسىن.
— ءسىزدىڭ ءوزىڭىز دە سولاي دەگەن بولاتىنسىز.
— ءوزىم دە سولاي دەگەنمىن.
— ءبىز مۇنىڭ بارلىعىن ءالى جاۋاپ الىنباعان ادامداردىڭ كۋالىگىمەن سالىستىرىپ تەكسەرەمىز؛ ال اقشاڭىزعا قام جەمەڭىز، ول ءتيىستى ورىندا ساقتالادى، مىنا ءىس... اياقتالعان سوڭ... ەگەر ءسىز وعان داۋسىز قۇقىقتى بولىپ شىقساڭىز نەمەسە، بىلايشا ايتقاندا، ونىڭ سىزدىكى ەكەنى دالەلدەنسە، قولىڭىزعا قايتىپ ورالادى. ال، ءقازىر...
نيكولاي پارفەنوۆيچ تەز تۇرەگەلىپ، ميتياعا "ونىڭ ۇستىندەگى كيىمىن، جالپى ونىڭ بوي-باسىن..." تۇگەل ىجداعاتتاپ تىنتۋگە، بارلىعىن قاراپ كورۋگە "ءماجبۇر بولاتىنىن جانە مۇنى ىستەۋگە مىندەتتى ەكەندىگىن" بەكەمدەپ مالىمدەدى.
— راقىم ەتىڭىزدەر، مىرزالار، ەگەر قاجەت بولسا، بارلىق قالتالارىمدى اينالدىرىپ كورسەتەيىن.
ول شىنىندا دا قالتالارىن اينالدىرا باستاعان ەدى.
— ءتىپتى ۇستىڭىزدەگى كيىمىڭىزدى دە شەشۋگە تۋرا كەلەدى.
— قالاي؟ تىر جالاڭاش پا؟ ءتۇۋ، قۇرىسىن. جاي تىنتسەڭدەرشى! نەمەنە، ويتپەۋگە بولماي ما؟
— استە بولمايدى، دميتريي فەدوروۆيچ. شەشىنۋىڭىز كەرەك.
— قالاعاندارىڭ-اق بولسىن، — تۇنجىراپ كەتكەن ميتيانىڭ كونۋدەن باسقا لاجى قالمادى، — تەك قۇداي ءۇشىن، بۇل ارادا ەمەس، انا شىمىلدىق ىشىنە بارايىنشى. قايسىڭ ءتىنتۋشى ەڭ؟
— ارينە، شىمىلدىق ىشىندە، — دەپ نيكولاي پارفەنوۆيچ ونىمەن كەلىسكەنىن ءبىلدىرىپ باسىن يزەدى. ونىڭ بەت-جۇزىنەن ءتىپتى ەرەكشە ءبىر ماڭعازسىعان قالىپ سەزىلە قالعان ەدى.
VI
پروكۋرور ميتيانى سوزدەن ۇستادى
ميتياعا مۇلدە توسىن، تاڭعالارلىق بىردەڭە باستالعانداي ەدى. بۇعان دەيىن، ءتىپتى وسىدان ءبىر-اق مينۋت بۇرىن، بىرەۋ-مىرەۋ وعان — ميتيا كارامازوۆقا مۇنداي قورلىق كورسەتۋى مۇمكىن-اۋ دەگەن وي ونىڭ قاپەرىنە دە كىرمەگەن. قورلىقتىڭ ەڭ جامانى — ولاردىڭ بۇعان "تاكاپپارسىپ، كىرجيە قاراعاندىعى" بولدى. سۇرتۇگىن شەشكىزگەنى جارايدى، ءبىراق، ولار مۇنى تىر جالاڭاش شەشىنەسىڭ دەپ قورلادى عوي. وتىنسە ءبىر ءسارى، شىندىعىندا، بۇيىردى ەمەس پە؛ ول مۇنى بەك جاقسى ءتۇسىندى. سىر بەرمەيىن دەپ جانە ءىشىن ىزا كەرنەگەسىن قىڭق ەتپەستەن كونە كەتتى. شىمىلدىق ىشىنە نيكولاي پارفەنوۆيچپەن بىرگە پروكۋرور دا كىردى، سوسىن تاعى بىرنەشە مۇجىق بولدى، ولاردى كورگەندە ميتيا: "مۇنىسى، ارينە، كۇش كورسەتۋ، بالكىم، تاعى دا بىردەڭە ءۇشىن دە بولار" — دەپ ويلادى.
— نەمەنە، جەيدەنى دە شەشۋ كەرەك پە؟ — دەپ سۇرادى ول شىتىنعان ۇنمەن، الايدا، نيكولاي پارفەنوۆيچ وعان جاۋاپ قاتپادى: پروكۋرورمەن بىرگە ونىڭ سۇرتۇكتى، شالباردى، جەلەتكە مەن فۋراجكانى شۇقىلاپ قاراپ تەكسەرۋدەن قولى تيمەي جاتقان ەدى، ەكەۋىنىڭ دە شۇقشيا ءتىنتىپ جاتقاندىعى كورىنىپ تۇرعان: "ۇيات دەگەن قايدا بۇل، ءتىپتى سىپايىلىق ساقتاۋ دەگەننەن قالعان عوي، تەگى"، — دەپ ويلادى ميتيا.
— مەن سىزدەردەن قايتالاپ سۇرايمىن: جەيدەمدى شەشەيىن بە، جوق پا؟ — دەدى ودان سايىن شىتىنعان ول بۇرىنعىدان دا قاتال ۇنمەن.
— كەزەگى كەلگەندە ايتىلادى، ازىرشە مازاسىزدانباڭىز. — نيكولاي پارفەنوۆيچتىڭ جاۋابىنان ءتىپتى اكىرەڭدەگەن ءزىلدى ءۇن سەزىلگەن ەدى. قالاي دەگەنمەن، ميتياعا وسىلاي كورىنگەن.
ونىڭ بەر جاعىندا تەرگەۋشى مەن پروكۋرور ءوزارا بىردەڭە دەپ كۇبىرلەسىپ جاتتى. ميتيانىڭ سۇرتۇگىنە، اسىرەسە سول جاق ەتەگىنە ارت جاعىنان جۇققان قان الاقانداي بوپ قاتىپ، كەۋىپ قالىپتى، ءالى ونشا جۇمسارماعان. شالبارىنا دا قان جۇعىپتى. سونان سوڭ، نيكولاي پارفەنوۆيچ كۋالاردىڭ كوزىنشە ونىڭ سۇرتۇگىنىڭ جاعاسىن، جەڭىنىڭ اۋزىن، شالبارىنىڭ ىشقىرى مەن باسقا دا تىگىس-تىگىسىن بىردەڭە ىزدەگەن كىسىشە ساۋساعىمەن سيپالاپ كوردى؛ ونىڭ ىزدەگەنى، ارينە، اقشا. ەڭ جامانى، ميتيا اقشانى شالبارىنىڭ ىشقىرىنا تىگىپ جۇرەتىندەي ماسقارا جاعدايعا جەتكەندەي، وعان كۇدىكتەنەتىندەرىن جاسىرعان دا جوق. "وفيسەر بولسام دا، مىنالاردىڭ مەنى باۋكەسپە ۇرىشا تىنتكەنى ءوتتى-اۋ بارىنەن دە" — دەپ ميتيانىڭ زىعىردانى قاينادى. كۇدىكتەرىن بىر-بىرىنە مۇنىڭ الدىندا ۇيالماستان اشىق ايتقانىن قايتەرسىڭ. مىسالى، ەلپەڭ قاعىپ جۇرگەن حاتشى، ول دا شىمىلدىق ىشىندە بولاتىن، نيكولاي پارفەنوۆيچتىڭ نازارىن ونىڭ قولىنداعى فۋراجكاعا اۋداردى: "گريدەنكا-پەسىر ەسىڭىزدە مە"، — دەدى حاتشى وعان، — ول جازدا بىردە بۇكىل كەڭسەگە ءتيىستى جالاقىنى اكەلۋگە بارىپ، قايتىپ كەلگەسىن: ماس بوپ ءجۇرىپ جوعالتىپ الدىم دەگەن بولاتىن، — كەيىن ول اقشانىڭ قايدان تابىلعانىن بىلەسىزدەر عوي؟ فۋراجكەسىنىڭ اناداي كومكەرمەسىنەن شىققان، ءجۇز سومدىقتاردى شيىرشىقتاپ تىعا بەرىپتى. بۇل فاكتى تەرگەۋشىنىڭ دە، پروكۋروردىڭ دا ەسىندە بولاتىن، سوندىقتان ولار بارلىق كيىمدەرىمەن قوسا كەيىننەن تاعى ءبىر ىجداعاتتاپ تەكسەرۋ ءۇشىن ميتيانىڭ فۋراجكاسىن بىلاي الىپ قويدى.
ميتيانىڭ جەيدەسىنىڭ وڭ جاق جەڭىنىڭ ىشكە قايىرىپ قويعان اۋزى قانعا بويالعانىن كورگەندە، نيكولاي پارفەنوۆيچ:
— عاپۋ ەتىڭىز، مىناۋ نە سۇمدىق، قان عوي؟ — دەپ زىركىلدەدى.
— قان بولسا قايتەيىن، — دەپ دىك ەتە ءتۇستى ميتيا.
— ياكي بۇل نەعىلعان قان... سوسىن جەڭنىڭ اۋزىن نەگە ىشكە قايىرىپ قويدىڭىز؟
ميتيا گريگورييمەن اۋرە بوپ ءجۇرىپ جەڭىنىڭ اۋزىن قالاي بىلعاپ العانىن، سودان كەيىن پەرحوتيننىڭ ۇيىندە قولىن جۋعاندا ونى قالاي ىشكە قايىرا سالعانىن ايتىپ بەردى.
— جەيدەڭىزدى دە الۋعا تۋرا كەلەدى، ايعاق زات بولعاندىقتان... الماسا بولمايدى. — ميتيا قىزارىپ، تەرىسىنە سىيمادى.
— سوندا، نەمەنە، مەن تىر جالاڭاش قالام با؟ — دەپ ايقايلادى.
— اشۋلانباڭىز... ءبىر ءجونىن كەلتىرەرمىز، ال ءقازىر اياعىڭىزداعى ۇيىقتى دا شەشسەڭىز.
— قىلجاق ەمەس پە؟ بۇل شىنىمەن-اق قاجەت پە؟ — ميتيانىڭ كوزى الايىپ كەتكەن ەدى.
— ءبىزدىڭ قىلجاقتاۋعا ۋاقىتىمىز جوق، — دەپ نيكولاي پارفەنوۆيچ ونى تويتارىپ تاستادى.
— وندا، ەگەر قاجەت بولسا... مەن... — دەپ مىڭگىرلەگەن ميتيا كەرەۋەتكە وتىرىپ، ۇيىعىن شەشۋگە كىرىستى. ول ۇيالعانىنان جەرگە كىرە جازدادى: بارلىعىنىڭ ۇستىندە كيىمى بار، ال بۇل جالاڭاش جانە دە تاڭعالارلىعى سول — جالاڭاش بولعاسىن ولاردىڭ الدىندا كىنالى ەكەنىن ونىڭ ءوزى سەزە باستاعان ەدى، سونسوڭ، باستىسى، شىنىندا دا ءوزىنىڭ كەنەت ولاردىڭ بارىنەن تومەنشىكتەپ، ەندى ولاردىڭ مۇنى جەك كورۋگە تولىق حاقىلى ەكەنىنە ءوزى دە كەلىسەتىندەي كورىنگەن. "ەگەر ءبارى جالاڭاش بولسا، وندا ۇيات بولماس ەدى، ال ەگەر جالعىز سەن عانا جالاڭاش بولساڭ جانە جۇرت سەنەن كوز الماسا، بۇل — ماسقارا! — دەگەن وي ميتيانىڭ باسىنا ورالا بەردى. — كەيدە تۇسىمدە وسىنداي سۇمدىق بىردەڭەلەردى كورۋشى ەدىم، مىناۋ دا سونداي ءتۇسىم شىعار". ءبىراق، ول ۇيىعىن شەشۋگە ءتىپتى جامان قينالعان ەدى: ۇيىعى دا، دامبالى دا كىر-كىر بولاتىن، ەندى ءبارى كورىپ قويدى. ەڭ باستىسى، ونىڭ ءوز اياعى وزىنە ۇنامايتىن، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ول عۇمىر بويى ەكى ۇلكەن باقايىن كورگەندە جەركەنىپ، اسىرەسە وڭ اياعىنىڭ جالپيعان، ەبەدەيسىز ۇلكەن باقايىنىڭ تىرناعى تومەن قايىرىلىپ وسكەندىگىنە تىجىرىنا قارايتىن، ەندى سونىڭ ءبارىن بوتەن بىرەۋلەر كورۋى كەرەك. ولەردەي ۇيالعاندىقتان ول قاساقانا بۇرىنعىدان دا دورەكىلەنىپ ۇستىندەگى جەيدەسىن سىپىرىپ الىپ، لاقتىرىپ تاستادى.
— تاعى ءبىر جەرىمدى تىنتكىلەرىڭ كەلمەي مە، ءبىراق وعان قول سالۋ ۇيات قوي؟
— جوق، ازىرشە كەرەك ەمەس.
— نەمەنە، وسىلاي جالاڭاش وتىرا بەرەم بە؟ — دەدى ىزالانعان ميتيا.
— ءيا، ازىرشە جالاڭاش بولاسىز... انا جەرگە بارىپ وتىرعانىڭىز ءجون، كەرەۋەتتەن جۇقا كورپەنى الىپ جامىلا تۇرىڭىز، سونسوڭ... ءبىر رەتىن تابارمىن.
بارلىق زاتتار كۋالارعا كورسەتىلىپ، ءتىنتۋ اكتىسى جاسالدى، سونسوڭ، نيكولاي پارفەنوۆيچ كەتىپ قالدى، ونىڭ سوڭىنان كيىمدەردى دە الىپ كەتتى. يپپوليت كيريللوۆيچ تە كەتىپ قالدى. ميتيانىڭ قاسىندا ودان ءۇن-تۇنسىز كوز اۋدارماعان مۇجىقتار عانا قالعان-دى. ميتيا دەنەسى توڭازىعاسىن كورپەگە ورانىپ وتىردى. قىمتاعىسى كەلىپ قانشاما اۋرەلەنگەنمەن، جالاڭاش سيراعى كورپەدەن شىعىپ تۇرعان. نيكولاي پارفەنوۆيچ كوپكە دەيىن ورالا قويماعان سوڭ، ميتيا: "بارىنەن مىنا قورلىعى ءوتتى-اۋ"، "ءيتتىڭ كۇشىگى دەي مە ەكەن" — دەپ ءتىسىن شىقىرلاتتى. "الگى پروكۋرورسىماققا نە جوق، ول ءداۋ دە بولسا جالاڭاش وتىرعان مەنەن جەركەنىپ كەتىپ قالعان بولار". الايدا، ميتيا كيىمدەرىن انا جاقتا ءبىر جەردە تەكسەرگەن سوڭ قايتا اكەلىپ بەرەتىن شىعار دەپ ويلاعان. نيكولاي پارفەنوۆيچتىڭ سوڭىنان ەرگەن ءبىر مۇجىق كەنەت مۇلدە باسقا كيىمدەردى الىپ كەلگەندە ميتيانىڭ زىعىردانى ودان جامان قايناپ كەتتى.
— مىنە، سىزگە كيىم دە تابىلدى، — دەدى ميتياعا لىپا بولارلىق بىردەڭەنى تەز تاپقانىنا ماساتتانعانداي ەركىنسىگەن نيكولاي پارفەنوۆيچ. — كالگانوۆ مىرزا عوي وسى ءبىر قىزعىلىقتى جاعدايدا قول ۇشىن بەرىپ جاتقان، تازا جەيدەنى بەرگەن دە سول ءساتى تۇسكەندە، وسىنىڭ ءبارى ونىڭ شامادانىندا ەكەن. دامبالىڭىز بەن ۇيىقتارىڭدى قالدىرساڭىز دا بولادى.
ميتيا بۋىرقانىپ كەتتى.
— بوتەن بىرەۋدىڭ كيىمىن كيمەيمىن! ءوز كيىمىمدى بەرىڭدەر! — دەپ ايقايلادى ميتيا.
— ءوز كيىمىڭىزدى بەرە المايمىز.
— ءوز كيىمىمدى بەرىڭدەر، كالگانوۆىڭ دا، ونىڭ كيىمى دە وزدەرىڭدە-اق بولسىن.
ميتيانى ۇزاق ۇگىتتەدى. اقىرى، بىردەمە عىپ كوندىردى. ونىڭ قانعا بويالعان كيىمىن "جينالعان زاتتاي ايعاقتارعا قوسۋ كەرەك، سول سەبەپتى ونى قايتارىپ بەرۋگە ولاردىڭ "ءتىپتى قۇقى دا جوق ەكەنى... ويتكەنى ءىستىڭ اقىرى نەمەن تىناتىندىعى ءالى بەلگىسىز ەكەنى" ميتياعا تۇسىندىرىلگەن-دى. اقىر-سوڭىندا، ميتيا مۇنىڭ ءبارىن ارەڭ دەپ ۇققان. ول تۇنجىراپ ۇندەمەگەن كۇيى اسىعىپ-ۇسىگىپ كيىنە باستادى. كيىنىپ جاتقاندا مىناۋ ونىڭ ءوزىنىڭ ەسكى كيىمىنەن گورى تاۋىرلەۋ ەكەنىن، سوندىقتان ونى "كيمەي-اق قويعانى" ءجون بولاتىنىن ەسكەرتكەن بولدى. ونىڭ ۇستىنە، "تىلتيعان تار ەكەن. سەندەردىڭ ماسايراپ كۇلۋلەرىڭ ءۇشىن.. سايقىمازاق بولۋىم كەرەك پە!"
ءسىز بۇل جولى دا اسىرەلەپ تۇرسىز، كالگانوۆ مىرزانىڭ بويى سىزدەن بيىك بولسا، ءسال عانا شىعار، تەك شالبارى ۇزىنداۋ بولماسا، دەپ وعان تاعى دا ءتۇسىندىرىلدى. دەگەنمەن، سۇرتۇكتىڭ يىقتارى شىنىندا دا تارلاۋ بولىپ شىقتى.
— سايتان العىر، مىنانىڭ تۇيمەلەرى سالۋعا دا كەلەتىن ەمەس قوي، — دەپ ميتيا تاعى دا باج ەتتى، — راقىم ەتىڭىزدەر، دەرەۋ كالعانوۆ مىرزاعا بارىپ: ودان كيىمىن بەرە تۇرۋدى سۇراعان مەن ەمەس، قايداعى ءبىر سايقىمازاقشا كيىندىرىپ قويعان مىنالار دەپ مەنىڭ اتىمنان سالەم ايتىڭدارشى.
— ول مۇنى بەك جاقسى تۇسىنەدى جانە وكىنىش تە ءبىلدىرىپ جاتىر... ياكي كيىمىن بەرگەنىنە ەمەس، جوق، شىندىعىنا كەلگەندە، وسى وقيعانىڭ بارىنە... — دەپ مىڭگىرلەدى نيكولاي پارفەنوۆيچ.
— وكىنسە — وكپەسى ءوشسىن! ال ەندى قايدا؟ الدە وسى ارادا ومالىپ وتىرام با؟
وعان قايتادان "انا بولمەگە" بارىڭىز دەدى. ميتيا اشۋ-ىزادان قاباعى سالبىراپ، ەشكىمگە كوز سالعىسى دا كەلمەي شىعىپ كەتتى. ول بىرەۋدىڭ كيىمىن كيگەنىنە نامىستانىپ، ءتىپتى الگى مۇجىقتار مەن ەسىكتەن ءبىر جىلت ەتىپ جوعالعان تريفون ءبوريسوۆيچتىڭ الدىندا دا ماسقارا بولعانداي سەزىندى؛ ميتيا ونى كورگەندە: "سايقىمازاقتى كورۋگە كەلدى مە ەكەن" — دەپ ويلاعان. ول ءوزىنىڭ بۇرىنعى ورىندىعىنا بارىپ وتىردى. ونىڭ كوزىنە كوكەيگە قونبايتىن، سۇمدىق بىردەڭە ەلەستەگەندەي بوپ، ءتىپتى اقىلىنان اداسقانداي كورىنگەن ەدى.
— ماعان ەندى نە قىلماقسىڭدار، دۇرەلەي باستايسىڭدار ما، ودان باسقا ەشتەڭە قالعان جوق قوي،— ول پروكۋرورعا قاراپ ءتىسىن شىقىرلاتتى. نيكولاي پارفەنوۆيچپەن ءتىپتى تىلدەسكىسى دە كەلمەگەندەي، وعان مويىن بۇرىپ تا قاراعان جوق. "ۇيىقتارىمدى شۇقشيا تىنتكىلەگەنى جامان ەدى، ونىڭ ۇستىنە، اينالدىرىپ كورسەت دەپ بۇيىردى عوي، وڭباعان نەمە، ول مەنىڭ ءىش كيىمىمنىڭ كىر ەكەنىن كورسەتەيىن دەپ قاساقانا ءسويتتى!"
— ەندى كۋالاردان جاۋاپ الۋعا كوشۋگە تۋرا كەلەدى، — دەدى نيكولاي پارفەنوۆيچ، ونىڭ ساۋالىنا جاۋاپ بەرگەندەي.
— ءيا-ا، سولاي-اي، — دەدى پروكۋرور دا ويعا شومىپ، الدەنەنى ەسكە تۇسىرگەندەي پىشىنمەن.
— دميتريي فەدوروۆيچ، ءسىزدىڭ مۇددەڭىز ءۇشىن ءبىز قولىمىزدان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەدىك. — الايدا، ءسىز اقشاڭىزدى قايدان العانىڭىزدى تۇسىندىرۋدەن ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتقاندىقتان، ءبىز ەندى...
— جۇزىگىڭىزدەگى قانداي تاس؟ — ميتيا الدە قانداي ءبىر ويدان سەيىلگەندەي بولىپ، نيكولاي پارفەنوۆيچتىڭ وڭ قولىنداعى ءۇش بىردەي ۇلكەن جۇزىكتىڭ بىرەۋىن ساۋساعىمەن نۇسقاپ، ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— جۇزىك پە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى تاڭىرقاعان نيكولاي پارفەنوۆيچ.
— ءيا، اناۋ... ورتان قولىڭىزداعى، جولاقتىسى، قانداي تاس؟ — ميتيا، بەينە قيقار بالاشا، ءبىر ءتۇرلى شىتىناعان پىشىنمەن سۇرادى.
— سۇرعىلت توپاز عوي، — دەپ جىميدى نيكولاي پارفەنوۆيچ: كورگىڭىز كەلسە، ساۋساعىمنان الايىن...
— جوق، جوق، تيمەڭىز! الماڭىز، قاجەتى جوق!.. — لەزدە ەسىن جيىپ، وزىنە-وزى ىزا بولعان ميتيانىڭ داۋسى قاھارلى شىقتى. — سايتان... مىرزالار، سىزدەر مەنىڭ جان دۇنيەمدى لاستاپ بىتتىڭدەر. مەنىڭ سىزدەرگە تاڭىم بار، ەگەر اكەمدى شىنىندا دا ولتىرگەن بولسام، مەن مۇنى سىزدەردەن جاسىرىپ، بۇلتالاقتاپ، وتىرىك ايتىپ، بۇقپانتايلاپ جاتادى دەپ ويلاعاندارىڭىز با؟
جوق، دميتريي فەدوروۆيچ ونداي سىلىمتىك ەمەس، ول مۇنداي سۇمدىققا توزە الماس ەدى، ەگەر شىن كىنالى بولسام، انت ەتەمىن، مەن سىزدەردىڭ مۇندا كەلگەندەرىڭدى جانە العاشقى ويلاعانىمداي، كۇننىڭ شىعۋىن دا كۇتپەستەن، الدەقاشان تاڭ اتپاي-اق اتىلىپ ولەر ەدىم. مەن مۇنى ءقازىر جان-تانىممەن سەزىپ تۇرمىن. قارعىس اتقان ءبىر تۇندە پايىمداپ ۇلگەرگەنىمە جيىرما جىل ومىرىمدە دە ۇيرەنە الار ما ەكەم!.. ەگەر اكەمدى ولتىرگەنىم شىن بولسا، وتكەن تۇندە جانە ءقازىر سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا ءوزىمدى-وزىم بۇلاي ۇستاپ، بۇلاي وتىرا الار ما ەدىم، — سىزدەرمەن بۇلاي سويلەسىپ، بۇلاي قيمىلدار ما ەدىم، سىزدەرمەن مىنا جارىق دۇنيەگە بۇلاي قارار ما ەدىم، ابايسىزدا گريگورييدىڭ قانىن موينىما جۇك قىلدىم-اۋ دەپ ءتۇنى بويى قىپىلداپ شىققانىمدى سىزدەرگە ءتىپتى ايتپاي-اق قويايىن، — ءبىراق، بۇل ۇرەيلەنگەندىكتەن ەمەس، و، جوق، سىزدەردىڭ جازاڭىزدان قورىققاندىقتان ەمەس. ماسقارالىقتان! ەندى كەلىپ مەنىڭ سەندەردەي بەيشارا، ەشتەڭەنى كورمەيتىن، تۇككە سەنبەيتىن كورسوقىر بەيشارالارعا ءوزىمنىڭ تاعى ءبىر ارامزالىعىمدى، تاعى ءبىر ماسقارالىعىمدى جايىپ سالعانىمدى تىلەيسىزدەر عوي؟ بۇل جاۋابىم مەنى ءتىپتى سىزدەر اكەپ تاعاتىن ايىپتان قۇتقاراتىن بولسا دا مۇنى ىستەي المايمىن. ودان دا كاتورگاعا ايدالعانىم ارتىق! اكەمە ەسىكتى اشقىزىپ، سول ەسىكتەن ىشكە كىم كىرسە، ونى ولتىرگەن دە، توناعان دا سول ادام. ول كىم — مۇنى ايتۋعا مەن دارمەنسىزبىن، ءبىراق، ول ادام تەك دميتريي كارامازوۆ ەمەس، مۇنى ءبىلىپ قويىڭدار، مەنىڭ سىزدەرگە بار ايتارىم، مىنە وسى عانا، وسىمەن ءبىتتى، ەندى مازالاي بەرمەڭدەرشى... ايداساڭدار دا، اسساڭدار دا مەيلى، تەك مازالاماڭدارشى. ەندى ۇندەمەيمىن. كۋالارىڭدى شاقىرا بەرىڭدەر!
ميتيا سۋىرىلا سويلەگەندە ەندى قايتىپ ءۇن قاتپاۋعا ءبىرجولا بەكىنگەندەي بولعان ەدى. ونى باعانادان بەرى باعىپ وتىرعان پروكۋرور، ميتيا اۋزىن جابار-جاپپاستان، مۇلدە سالقىن، وتە بايسالدى پىشىنمەن انشەيىن بىردەڭەنى ءسوز ەتكەندەي ءتىل قاتتى:
— مىنە، ءسىز ىلكىدە عانا ءسوز ەتكەن ناق سول ەسىك جونىندە ءوزىڭىز جاراقاتتاعان شال گريگوريي ۆاسيليەۆتىڭ وتە-موتە قىزعىلىقتى جانە بىزگە دە، سىزگە دە اسا ماڭىزدى جاۋابىن، ورايى كەلىپ تۇرعاندىقتان، سىزگە ءبىزدىڭ ناق ءقازىر حابارلاعىمىز كەلەدى. ەسىن جيعاننان كەيىن ول ءبىزدىڭ سۇراقتارىمىزعا بىلاي دەپ ايقىن دا انىق جاۋاپ بەردى: باسپالداققا شىققاسىن، ب ا ق ىشىنەن ءبىر تىسىردى ەستىگەن ول اشىق تۇرعان قاقپادان باققا كىرمەكشى بولادى، ال باققا كىرگەننەن كەيىن، بىزگە ءسىزدىڭ ءوزىڭىز ايتقانداي، اشىق تەرەزەدەن اكەڭىزدى كورە سالا قاراڭعىعا زىتا جونەلگەن ءسىزدى كورمەستەن بۇرىن ول، گريگوريي، سولعا بۇرىلىپ قاراعانىندا تەرەزە شىنىندا دا اشىق ەكەن، سونداي-اق جاقىن تۇستان ونىڭ اڭىرايعان ەسىككە دە كوزى ءتۇسىپتى، ال ءسىز ب ا ق ىشىندە تۇرعانىمدا ەسىك جابىق بولاتىن دەگەنسىز. جاسىراتىنى جوق، ءسىزدىڭ دۋالعا قاراي قاشىپ بارا جاتقانىڭىزدى ەداۋىر الىستان، باقتىڭ ورتا تۇسىنان كورىپ قالعان ۆاسيليەۆ، ءسىزدىڭ اشىق جاتقان ەسىكتەن قالاي شىققانىڭىزدى ءوز كوزىمەن كورمەسە دە، ءسىزدى سول ەسىكتەن شىققان بولۋعا ءتيىس دەپ ءشۇباسىز، انىق كۋالىك بەرىپ وتىر.
ميتيا پروكۋرور ءسوزىن اياقتاماي-اق ورنىنان اتىپ تۇرعان-دى.
— بۇل ساندىراق! — دەپ ايقايلادى ىزاعا بۋلىققان ول، — بۇل ارسىزدىق الداۋ! جابىق تۇرعان ەسىكتى اشىق جاتقان دەۋگە ونىڭ قالاي ءداتى بارادى... ول وتىرىك سوعادى.
— ونىڭ جاۋابىنان تايمايتىنىن سىزگە ەسكەرتە كەتۋدى ءوزىمنىڭ بورىشىم دەپ بىلەمىن. ول ءشۇبالانبايدى. ەسىك اشىق بولاتىن دەيدى. ءبىز ودان بىرنەشە مارتە قايتالاپ سۇرادىق.
— ءيا، ناق سولاي عوي، جاڭساق ايتپايسىڭ با دەپ قايتالاپ سۇراعان مەن! — دەپ نيكولاي پارفەنوۆيچ تە قىزۋ قوستادى.
— وتىرىك، جالعان! بۇل نە ماعان جالا جابۋ، نە جىندانعان سورلىنىڭ كوزىنە كورىنگەن ەلەس، — دەپ ودان ارى باجىلدادى ميتيا، — باسى جارىلىپ، قانعا بويالعان ادام كىرەسى-شىعاسى ەسى باردا ساندىراقتاماي ما... بۇل ونىڭ سول ساندىراعى.
— ءبىراق، ول ەسىكتىڭ اشىق ەكەنىن ەسىن جيعاسىن ەمەس، وعان دەيىن، اۋلاداعى شاعىن ۇيدەن باققا كىرە بەرگەندە كورىپتى عوي.
— ونىسى وتىرىك، جالعان، ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس! مەنەن كەك الماقشى بولعاسىن جالا جابادى. مەن ەسىكتەن جۇگىرىپ شىقپاسام... ول قالايشا بۇلاي دەمەك، — دەدى القىنعان ميتيا.
پروكۋرور نيكولاي پارفەنوۆيچكە بۇرىلىپ، وعان سۇستى پىشىنمەن:
— كورسەتىڭىز، — دەدى.
— مىنا زاتپەن تانىستىعىڭىز بار ما ەدى؟ — نيكولاي پارفەنوۆيچ كەڭسە كونۆەرتىنىڭ كولەمىندەي، قالىڭ قاعازدان جاسالعان اۋماقتى كونۆەرتتى ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدى، ءۇش جەردەن باسىلعان ءمورى انىق كورىنەدى. ءبىر جاق شەتىنەن جىرتىلعان كونۆەرتتىڭ ءىشى بوس ەكەن. ميتيا وعان باجىرايا قارادى.
— بۇل... دەمەك، اكەمنىڭ كونۆەرتى بولدى عوي، — دەپ مىڭگىرلەدى ول، — الگى ءۇش مىڭ سوم اقشا جاتقان كونۆەرت... جازۋى بار ما ەكەن، كورسەتىڭىزشى؛ "بالاپانىما"... مىنە: ءۇش مىڭ، — ونىڭ داۋى قاتتى شىعىپ كەتتى، — ءۇش مىڭ، كورەسىڭدەر مە؟
— نەگە كورمەيىك، ءبىراق ءبىز ونىڭ ىشىنەن اقتا كورە المادىق، بوس كونۆەرت شىمىلدىق ىشىندەگى كەرەۋەت الدىندا، ەدەندە جاتىر ەكەن.
ميتيا بىرنەشە سەكونت سوستيىپ تۇرىپ قالدى.
— مىرزالار، — دەپ ول كەنەت بار داۋسىمەن ايقايلاپ جىبەردى، — بۇل سمەردياكوۆتىڭ ءىسى! اكەمدى ءولتىرىپ، توناعان سول! شالدىڭ كونۆەرتتى قايدا تىعىپ قويعانىن تەك سول عانا بىلەتىن... ولتىرگەن سول، ەندى ءبارى ايقىن بولدى!
— ءبىراق، كونۆەرتتى جانە ونىڭ جاستىق استىندا جاتقانىن ءسىز دە ءبىلدىڭىز ەمەس پە.
— جوق، ەشقاشان دا بىلگەن ەمەسپىن: مەن ونى ەش ۋاقىتتا كورگەن دە جوقپىن، وسىعان دەيىن سمەردياكوۆتان ەستىگەنىم بولماسا... كورىپ تۇرعانىم وسى، — دەدى مۇلدە القىنىپ كەتكەن ميتيا.
— الايدا، باعانا بىزگە كونۆەرت اكەم مارقۇمنىڭ جاستىعىنىڭ استىندا جاتقان دەپ ايتقان ءوزىڭىز ەمەس پە. ءسىز ناق جاستىقتىڭ استىندا بولاتىن دەدىڭىز، ەندەشە، ونىڭ قايدا ەكەنىن بىلگەنسىز عوي.
— ءبىز ءدال سولاي دەپ جازىپ تا قويدىق! — دەپ راستادى نيكولاي پارفەنوۆيچ.
— ساندىراق، شاتپاق! جاستىقتىڭ استىندا ەكەنىن مەن مۇلدە بىلگەن جوقپىن. كىم بىلەدى، مۇمكىن، باسقا ءبىر جەردە شىعار... جاستىقتىڭ استىندا دەپ... جاي جورامالداپ ايتا سالعام، سمەردياكوۆ نە دەدى؟ قايدا ەكەنىن ودان سۇرادىڭىزدار ما؟ سمەردياكوۆ نە دەيدى؟ بۇل ەڭ باستىسى... ال مەن قاساقانا وزىمە اۋدارعام... سىزدەرگە جاستىق استىندا دەپ ويلانباستان وتىرىك ايتقام، ال سىزدەر.. بىلەسىزدەر مە، كەيدە اۋزىڭنان وتىرىكتىڭ قالاي شىققانىن بايقاماي دا قالاسىڭ. ال كونۆەرتتىڭ جاتقان جەرىن جالعىز سمەردياكوۆ قانا، تەك سول عانا بىلەتىن، باسقا ەشكىم دە بىلمەيدى!.. كونۆەرتتىڭ قايدا جاتقانىن ول ماعان دا ايتپاعان! اكەمدى سول ولتىرگەن، ودان باسقا ەشكىم دە ەمەس، سول ەكەنى كۇمانسىز، بۇل ماعان ەندى ايدان انىق، — دەپ شامىرقانىپ العان ميتيا ورشەلەنە سويلەپ، ءبىر ايتقانىن ءجون-جوسىقسىز قايتالاي بەرگەن. بۇل ايتقانىمدى تۇسىنەسىزدەر مە، ونى نەگە تەزىرەك قاماۋعا المايسىزدار... مەن قاشىپ كەتكەن سوڭ گريگوريي ەس-تۇسسىز جاتقاندا، ۇيگە كىرىپ ولتىرگەن ناق سول، بۇل ەندى ايقىن... ول بەلگى بەرگەن سوڭ، اكەم ەسىكتى اشقان... ويتكەنى قالاي تىقىلداتۋدى جالعىز سول عانا بىلەتىن، ونسىز اكەم ەشكىمگە ەسىك اشپاس ەدى...
— ءسىز تاعى دا ءبىر نارسەنى ەسكەرمەي تۇرسىز، — دەدى بۇرىنعىسىنشا ۇستامدى، ءبىراق، ەندى ماساتتانا ءۇن قاتقان پروكۋرور، — ءسىز باردا، ياكي ءسىز ءالى باقتا تۇرعان كەزدىڭ وزىندە ەسىك اشىق جاتسا، بەلگى بەرۋدىڭ قاجەتى نە...
— ەسىك، ەسىك، — دەپ مىڭگىرلەگەن ميتيا ءۇنى ءوشىپ، پروكۋرورعا موليە قاراعان كۇيى، ءالى قۇرىپ ورىندىعىنا قايتا وتىرا كەتتى. بارلىعى ءۇنسىز قالدى.
— ءيا، ەسىك!.. ول جاي ءبىر ەلەس! ماعان قۇدايدىڭ قارعىسى تيگەن! — دەپ ايقاي سالدى كوز الدىنا سۇلەسوقتانا قاراعان ول.
— مىنە كورەسىز بە، دميتريي فەدوروۆيچ، ەندى ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى، — دەدى ماڭىزسي سويلەگەن پروكۋرور. — ءبىر جاعىنان، ءوزىڭىز جۇگىرىپ شىققاسىن اشىق قالعان ەسىك تۋرالى كۋانىڭ بەرگەن جاۋابى، مۇنىڭ ءوزى ءسىز بەن بىزگە وڭاي ءتيىپ تۇرعان جوق. ەكىنشى جاعىنان — سونىڭ الدىندا ءۇش ساعات بۇرىن عانا، ءسىزدىڭ ءوز اۋزىڭىزدان ەستۋىمىزشە، نە بارى ون سومعا تاپانشالارىڭىزدى زاقىلەتكە سالعانىڭىزعا قاراماستان، اياق استىنان پايدا بولا قالعان اقشانى قايدان العانىڭىزدى ايتۋدان قاسارىسا باس تارتۋىڭىز مۇلدە تۇسىنىكسىز-اق! وسىنىڭ ءبارىن ويلاستىرا كەلىپ، ءوزىڭىز ايتىڭىزشى: ءبىزدىڭ قايسىسىنا سەنۋىمىز كەرەك جانە نەگە كەلىپ شوككەنىمىز ءجون؟ سونسوڭ، ءبىزدى جان دۇنيەڭىزدىڭ يگى نيەتىن ۇعا المايتىن "قانىپەزەر ۇياتسىزدار مەن كۇلدىرگى كىسىلەر"، — دەپ سوگە كورمەڭىزشى... قايتا، ءبىزدىڭ دە جاعدايىمىزعا زەر سالىڭىز...
ميتيا ادام تۇسىنبەستەي تولقىپ، بوزارىپ كەتكەن ەدى.
— ماقۇل! — دەدى ول كەنەتتەن، — مەن سىزدەرگە قۇپيامدى اشىپ، ول اقشانىڭ قايدان كەلگەنىن ايتىپ بەرەيىن!.. كەيىن سىزدەردى دە، ءوزىمدى دە كىنالاماۋ ءۇشىن ءوز ماسقارامدى ءوزىم اشايىن.
— ماعان سەنسەڭىز، دميتريي فەدوروۆيچ، — دەپ تەرگەۋشى ءبىر ءتۇرلى قۋانعان پىشىنمەن ونىڭ ءسوزىن ءىلىپ اكەتتى، — ءسىزدىڭ تاپ وسى مينۋتتە شىنىڭىزدى ايتىپ، كىناڭىزدى تولىق مويىنداۋىڭىز كەيىن ءوز تاعدىرىڭىزدىڭ كوپ جەڭىلدەۋىنە سەپتىگىن تيگىزۋى مۇمكىن، سوسىن، ونىڭ ۇستىنە...
الايدا، پروكۋرور ۇستەلدىڭ استىنان تەرگەۋشىنى ءسال ءتۇرتىپ قالىپ ەدى، ول دەر كەزىندە تارتىنىپ ۇلگىردى. ءبىر ءتاۋىرى، ميتيا ونىڭ سوزىنە قۇلاق تا سالماعان ەدى.
VII
ميتيانىڭ قۇپيا سىرى. تالكەككە ءتۇسۋ
— مىرزالار، — دەدى ءالى دە تولقىپ تۇرعان ميتيا، — ول اقشا... مۇنى تولىق مويىنداۋىم كەرەك... ول مەنىڭ ءوز اقشام بولاتىن.
مۇنداي جاۋاپتى كۇتپەگەن پروكۋرور مەن تەرگەۋشىنىڭ ءتىپتى سۇرقى بۇزىلىپ كەتكەن ەدى.
— قالايشا سىزدىكى بولماق، — دەپ مىڭگىرلەدى نيكولاي پارفەنوۆيچ، — ءسىزدىڭ ءوز مويىنداۋىڭىزشا، كۇندىزگى ساعات بەستە...
— ءا، قۇرىسىن، ول كۇنگى ساعات بەس پەن مەنىڭ مويىنداۋىمدى ءسوز عىپ قايتەمىز، ەندى گاپ وندا ەمەس! ول اقشا مەنىڭ ءوزىمنىڭ، مەنشىكتى اقشام، بىلايشا ايتقاندا، ۇرلىقتان تۇسكەن، ياكي مەنىكى بولماعانمەن، ۇرلىقپەن تاپقان اقشا بولاتىن، مىڭ جارىم سوم، قايدا بارسام دا جانىمدا جۇرەتىن...
— سوندا ءسىز ونى قايدان الا قويدىڭىز؟
— قايدان الۋشى ەم، مىنە، مىنا موينىمنان الدىم، مىرزالار... الاقانداي شۇبەرەككە تىگىپ كوپتەن بەرى، ءبىر اي بويى، ۇيات بولسا دا، موينىما سالىپ جۇرگەم!
— ءبىراق، ول اقشانى كىمنەن... سولاي ما؟
— ءسىزدىڭ: "ۇرلاپ الدىڭىز" — دەگىڭىز كەلدى ەمەس پە؟ — سولاي دەپ تۋراسىن نەگە ايتپايسىز. ءيا، مەن ءوزىم دە سولاي ما دەپ ويلايمىن: ءتىپتى ۇرلادىم دەسەم دە بولادى، قالاساڭىز، "سولاي-اق" بولسىن، ايتسە دە، مۇنىم ۇرلىق شىعار دەپ ويلاي بەردىم. ال كەشەگى كەشتەن بەرى ءتىپتى ءبىرجولا سىڭىرۋگە اينالدىم عوي دەيمىن.
— كەشەگى كەشتەن بەرىسى قالاي؟ ءسىز جاڭا عانا ايتقان جوقسىز با: ءبىر اي بويى... اقشا جانىمدا جۇرەتىن دەپ!
— جوق، بۇل اكەمنىڭ اقشاسى ەمەس، مەن ونى اكەمنەن ۇرلاپ العان شىعار دەپ ويلاپ قالماڭىزدار، بۇل باسقا بىرەۋدەن جىمقىرىلعان اقشا. مۇرشامدى كەلتىرىڭدەرشى، ءسوزىمدى بولمەڭدەرشى. وڭاي دەيسىڭدەر مە. ول بىلاي بولعان ەدى: وسىدان ءبىر اي بۇرىن ءبىر كۇنى مەنى بۇرىنعى قالىڭدىعىم كاتەرينا يۆانوۆنا ۆەرحوۆسيەۆا شاقىرىپ الدى. سىزدەر ونى ءبىلۋشى مە ەدىڭىزدەر؟
— نەگە بىلمەيىك، راقىم ەتىڭىز.
— بىلەتىندەرىڭدى اڭعارامىن. بۇل جالعاندا ونداي اسىلدىڭ اسىلى، ىزگى جاندى قىز بولا قويار ما ەكەن، الايدا، ول سەنى ۇناتپاسا، بۇعان امال بار ما، و، ول مەنى كوپتەن، كوپتەن بەرى جەك كورەتىن... جانە دە مۇنىڭ ءجونى دە بار، وزىمە دە سول كەرەك!
— كاتەرينا يۆانوۆنا ما؟ — دەپ تەرگەۋشى قايتالاپ سۇرادى. پروكۋرور دا ونان بەتەر تەسىرەيە قارادى.
— و، بەكەر-اق اتادىڭىز ونىڭ ەسىمىن، قاجەتى جوق! تاعى ونى اكەپ قىستىرعان مەن وڭبايمىن عوي بۇل دۇنيەدە. ءيا، مەن ونىڭ جەك كورەتىنىن سەزىپ ءجۇردىم... كوپتەن... العاشقى كەزدەسۋىمىزدەن، الگى مەنىڭ پاتەرىمدە بولعاننان... الايدا، وسى دا جەتەر، ەندىگىسىن ايتپايمىن، مۇلدە قاجەتى جوق... سىزدەر وعان تاتىمايسىزدار... تەك مىنانى عانا ايتايىن: وسىدان ءبىر اي بۇرىن ول مەنى شاقىرىپ الىپ، ماسكەۋدەگى اپكەسى مەن ءبىر تۋىسىنا پوشتامەن سالىپ جىبەرشى دەپ (بەينە ءوزى جىبەرە المايتىنداي!)، قولىما ءۇش مىڭ سومدى ۇستاتا سالماسى بار ما، ال مەن... بۇل، مەنىڭ سورىما، ومىرىمدەگى اسا ءبىر شەتىن ساتكە... ياكي، الگى، قىسقاسى، ەكىنشى ايەلگە، ءقازىر انا جاقتا، تومەندە وتىرعان ايەلگە، گرۋشەنكاعا عاشىق بوپ قالعان ساتكە ءدوپ كەلگەنى... عاشىق جارىمدى الىپ، وسىندا، موكروسعا كەلىپ، سول ءۇش مىڭنىڭ جارتىسىنىڭ ياكي ءبىر جارىم مىڭىنىڭ باسىنا سۋ قۇيدىم عوي؛ قالعان جارتىسىن ساقتاپ قويعام. مىنە، شۇبەرەككە تىگىپ، بويتۇمار ورنىنا، موينىما سالىپ جۇرگەن سول مىڭ جارىمدى كەشە الىپ، اياماستان شاشىپ-توكتىم. سەگىز ءجۇزى ءوزىڭىزدىڭ قولىڭىزدا، نيكولاي پارفەنوۆيچ، كەشەگى مىڭ جارىمنان قالعانى سول.
— عاپۋ ەتىڭىز، سوندا بۇل قالاي، وسىدان ءبىر اي بۇرىن ءسىز وسىندا كەلگەنىڭىزدە، مىڭ جارىم ەمەس، ءۇش مىڭدى تۇگەل شاشىپ-توكتىڭىز عوي، مۇنى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى ەمەس پە؟
— ونى كىم بىلەدى؟ كىم ساناپ وتىرىپتى؟ مەن ونى كىمگە ەسەپتەتىپپىن؟
— جارقىنىم-اۋ، سوندا ارتىق-كەمسىز ءۇش مىڭدى شاشىپ-توگىپ سايراندادىم دەپ جار سالعان ءوزىڭىز عوي.
— راس، كۇللى شاھارعا سولاي دەپ جار سالعام، كۇللى شاھار دا سولاي دەپ گۋىلدەسكەن، ءبارى سولاي دەپ ساناعان، وسىندا، موكروسدا دا ءۇش مىڭ دەپ ساناعان. ءبىراق مەن، ءۇش مىڭ ەمەس، ءبىر جارىم مىڭىن عانا جۇمساعانمىن، قالعانىن بويتۇمار عىپ تىگىپ قويعانمىن، كەشەگى اقشانى قايدان الدىڭ دەگەن ساۋالدارىڭا — بار شىنىم وسى، مىرزالار...
— مىناۋىڭىز عاجايىپ قوي... — دەپ كۇبىر ەتتى نيكولاي پارفەنوۆيچ.
— وندا مىناداي ساۋال قويۋعا رۇقسات ەتىڭىز، — دەپ ءتىل قاتتى اقىرىندا پروكۋرور، — وسىعان دەيىن... بۇل جونىندە... ياكي سوندا، وسىدان ءبىر اي بۇرىن، مىڭ جارىم سومدى ۇنەمدەپ قالعانىڭىزدى بىرەۋ-مىرەۋگە ايتپاپ پا ەدىڭىز؟
— ەشكىمگە ايتقان جوقپىن.
— تاڭعالارلىق ەكەن. نەعىپ ەشكىمگە دە ايتپادىڭىز؟
— مۇنى ەشكىم بىلمەيدى. ءتىرى پەندەگە ايتقان ەمەن.
— ايتسە دە، مۇنى نەلىكتەن بۇگىن قالدىڭىز؟ مۇنى سونداي كەرەمەت قۇپياعا اينالدىرۋعا يتەرمەلەگەن نە؟ ويىمدى انىعىراق ايتسام: ءسىز، اقىرى، بىزگە، ءوز ءسوزىڭىز بويىنشا، ىشتەگى كەرەمەت "ماسقارا" سىرىڭىزدى اشتىڭىز: ال شىندىعىندا — ياكي، ارينە، تەك بىلايشا ايتقاندا — بۇل قىلىعىڭىز، ياكي بوتەن بىرەۋدىڭ ءۇش مىڭ سوم اقشاسىن، كۇمان جوق، تەك ۋاقىتشا عانا ءسىڭىرىپ كەتۋىڭىز — مىنە، بۇل قىلىعىڭىز، مەنىڭ ويىمشا، وتە-موتە اعاتتىق ءىس بولعان، ءبىراق بۇل سونشاما كۇيزەلەرلىكتەي ماسقارا قىلىق ەمەس، ارينە، ال ەگەر، وعان قوسا ءسىزدىڭ مىنەزىڭىزدى ەسكەرسەك... جارايدى، ايتالىق، ءتىپتى وتە-موتە ۇيات-اق ءىس بولسىن، بۇعان كەلىسەيىك، ءبىراق، قالاي دەگەنمەن، ۇيات ءىس بولعانمەن، ماسقارا قىلىق ەمەس قوي. ياكي مەن، شىندىعىندا، ۆەرحوۆسيەۆا حانىمنىڭ ءۇش مىڭ سوم اقشاسىن ءسىزدىڭ شاشىپ-توگىپ جۇمساپ قويعاندىعىڭىزدى وندا، ءسىز ءتىس جارماساڭىز دا، تالايلاردىڭ سەزگەندىگىن ايتپاقپىن، مۇنداي اڭىزدى مەن ءوزىم دە ەستىگەنمىن... مىسالى، ميحايل ماكاروۆيچ تە ەستىگەن. دەمەك، سايىپ كەلگەندە، مۇنىڭ ءوزى ەندى اڭىز دا ەمەس، ول كۇللى شاھاردىڭ اۋزىنداعى وسەك. ونىڭ ۇستىنە، ەگەر قاتەلەسپەسەم، مۇنى، ياكي ول اقشانى، ناق ۆەرحوۆسيەۆا حانىمنان العانىڭىزدى بىرەۋگە ءوزىڭىزدىڭ ايتقانىڭىز دا ءمالىم... سوندىقتان دا، ءوزىڭىزدىڭ ايتۋىڭىزشا، بويتۇمار عىپ ساقتاپ جۇرگەن مىڭ جارىم سومدى وسىعان دەيىن، ياكي ءدال وسى مينۋتكە دەيىن ءسىزدىڭ سونشالىقتى ءبىر عاجاپ قۇپياعا اينالدىرعانىڭىزعا جانە دە سوعان بولا ءتىپتى وسىنداي ازاپقا تۇسكەنىڭىزگە قاتتى قايران قالىپ وتىرمىن. وسىنداي قۇپيانى اشۋعا ءسىزدىڭ سونشاما نەگە قىنجىلاتىنىڭىز تۇسىنىكسىز... ويتكەنى ءسىز ىلكىدە عانا، مۇنى مويىنداعانشا، كاتورگاعا ايدالعانىم ارتىق دەپ ءتىپتى ايقايلاپ تا جىبەردىڭىز عوي...
پروكۋرور ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. ول قىزبالانىپ كەتكەن ەدى. سول سەبەپتى ىشىندەگى ىزاعا بەرگىسىز، قاتتى وكىنىشىن جاسىرا الماي، كوكىرەگىنە سىيماعان زاپىراندى ءسوزىنىڭ تارتىمدى شىعۋىنا دا ءمان بەرمەستەن اقتارا سالعان، ياكي جاڭىلا بەرىپ، جۇيەسىز سويلەگەن.
— ماسقارالىقتىڭ ءمانى ول مىڭ جارىمدا ەمەس، قايتا، مەنىڭ ونى اناۋ ءۇش مىڭنان جىرىمداپ قالۋىمدا، — دەگەندە ميتيانىڭ ءۇنى بەكەم ەستىلدى.
— وندا نە تۇر، — دەپ شىتىنا قالعان پروكۋرور مىرس ەتتى، — ۇياتتا بولسا، نەمەسە، ءوزىڭىز قالاساڭىز، ءتىپتى ماسقارا بولسا دا، ءوزىڭىز جىمقىرىپ كەتكەن ءۇش مىڭنىڭ جارتىسىن ءوزىڭىز ۇنەمدەگەننىڭ نەسى ايىپ؟ گاپ ءۇش مىڭدى قايتكەنىڭىزدە ەمەس، ونى نەگە جىمقىرعانىڭىزدا عوي. ايتپاقشى، ءسىز نەگە ءويتتىڭىز، ياكي اقشانىڭ جارتىسىن نەگە الىپ قالدىڭىز؟ نە ءۇشىن، نەندەي ماقساتقا ءبۇيتتىڭىز، بىزگە وسىنى تۇسىندىرە الاسىز با؟
— مىرزالار-اۋ، بارلىق كۇش تە سول ماقسات تا ەمەس پە! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ميتيا. — وڭباعاندىقتان، ياكي ەسەپقورلىقتان عوي، ويتكەنى ەسەپقورلىق بۇل رەتتە جاۋىزدىق بوپ شىعادى... وسى جاۋىزدىعىم تابانداتقان ءبىر ايعا سوزىلدى عوي!
— تۇسىنبەدىك.
— سىزدەرگە تاڭىم بار. ايتسە دە، تۇسىندىرمەسەم بولماس، ايتپەسە بالكىم، ۇقپاي قالارسىزدار. سىزدەر تەك مەنىڭ ويىمدى باعىپ وتىرىڭىزدار: ءوزىمنىڭ ار-نامىسىما سەنىپ تاپسىرىلعان ءۇش مىڭ سومدى يەمدەنىپ كەتەمىن دە، ونى شاشىپ-توگىپ سايرانداعاننان كەيىن، ەرتەڭىنە وعان بارىپ: "كاتيا، مەنى قۇداي اتتى، سەنىڭ اقشاڭدى جۇمساپ قويدىم، — دەيدى ەكەم — سوندا قالاي، مۇنىم جاقسى ما؟ جوق، جاقسى ەمەس — بۇل قياناتشىلىق، ۇياتسىزدىق، ءوزىن-وزى ۇستاي بىلمەيتىن حايۋاننىڭ ءىسى بولىپ شىقپاي ما، سولاي ەمەس پە، سولاي عوي؟ ءبىراق، قالاي دەگەنمەن، ۇرى ەمەسپىن عوي؟ بىرەۋدىڭ قالتاسىنا تۇسكەن جوقپىن عوي، سولاي ەمەس پە! شاشىپ-توگىپ جۇمساپ قويعانىم بولماسا، ۇرلاعان جوقپىن! ەندى سىزدەرگە بۇدان دا تيىمدىرەك، ەكىنشى جاعدايدى ايتايىن، تەك مەنىڭ ويىمدى باقىلاپ وتىرىڭىزدار، ايتپەسە، جاڭىلىپ كەتۋىم دە عاجاپ ەمەس — باسىم اينالىپ كەتكەنى — سونىمەن، ەكىنشى جاعداي: بۇل رەتىندە مەن ءۇش مىڭنىڭ مىڭ جارىمىن، ياكي جارتىسىن عانا جۇمسايمىن. سونسوڭ، ەرتەڭىنە بارامىن دا: "كاتيا، مەنەن جاۋىز، زەردەسىز جەكسۇرىننان، اقشاڭنىڭ مىنا قالعان جارتىسىن الماساڭ بولماس، ايتپەسە مۇنىڭ دا كوزىنە سۋ قۇيۋىم مۇمكىن، مەنى كۇناعا باتىرعىڭ كەلمەسە، الا كورشى!" — دەيمىن. مىنە، بۇيتكەندە قالاي بوپ شىعادى؟ مەيلىڭ حايۋان دە، مەيلىڭ جاۋىز دە، ماعان ءبارىبىر، ءبىراق، ايتەۋىر ۇرى ەمەسپىن، بۇل انىق، ويتكەنى ەگەر ۇرى بولسام، اقشانى تۇگەل ءسىڭىرىپ كەتپەي، جارتىسىن قايتارىپ بەرەتىندەي مەنى جىن قاعىپ پا. بۇدان كەيىن ول، ەگەر ىلە-شالا جارتىسىن قايتارسا، قالعانىن دا، ياكي جۇمساپ قويعان اقشانى دا اكەلەتىن شىعار، عۇمىر بويى ىزدەسە دە، جۇمىس ىستەسە دە، تاۋىپ اكەپ بەرەدى دەپ ويلايدى. سونىمەن، وڭباعان بوپ شىقسام دا، ۇرى ەمەسپىن، قالاي دەسەڭىز ولاي دە، ايتەۋىر ۇرى ەمەسپىن!
— جارايدى، ازعانا ايىرما بار ەكەن دەلىك، — دەپ پروكۋرور سالقىن مىرس ەتتى. — ايتسە دە، ءسىزدىڭ جوق جەردەن سونداي قورقىنىشتى ايىرما تاپقانىڭىز قالاي دەگەنمەن تاڭعالارلىق.
— ءيا، ناق سونداي ايىرما بار ما دەپ قورقا بەرەم! ەكىنىڭ ءبىرى وڭباعان بولۋى مۇمكىن، بالكىم، بۇل سولاي دا شىعار، الايدا، ناعىز وڭباعان بولماسا، كەز كەلگەنى ۇرى بولا بەرمەيدى. الگى ءبىر بۇگە-شىگەسى دەگەنگە مەنىڭ ىڭعايىم جوق... دەسەك تە، مەنىڭ كامىل سەنىمىم بويىنشا، وڭباعاندىقتان كاززاپتىق جامان. تىڭداعىن: مەن ءبىر اي بويى شۇبەرەككە تىگىلگەن اقشانى بويتۇمارشا موينىما سالىپ ءجۇرمىن دەلىك، قالاسام — ەرتەڭ-اق اپارىپ بەرە الامىن، دەمەك، مەنى وڭباعان دەۋگە بولمايدى، ءبىراق، ونى اپارىپ بەرۋگە دەگەنمەن باتىلدىعىم جەتپەيدى، كۇن سايىن: "نەگە اپارمايسىڭ، وڭباعان-اۋ، نەگە تارتىنشاقتايسىڭ!" — دەپ ءوزىمدى ءوزىم قامشىلاسام دا، جەلكەمنەن كەيىن تارتادى دا تۇرادى، ءسويتىپ، مىنە، ءبىر اي بويى تارتپاقتاپ كەلەمىن! سوندا، بۇل قالاي، سىزدىڭشە، جاقسى ما؟
— ايتالىق، ونشا جاقسى بولماعان دەلىك، مەن مۇنى تولىق تۇسىنەمىن جانە بۇل جونىندە ءسوز تالاستىرمايمىن دا، — دەپ ۇستامدى ءۇن قاتتى پروكۋرور. — جالپى، وسىنداي ۇساق-تۇيەكتەر مەن ايىرمالار توڭىرەگىندەگى تالاستى بىلاي قويىپ، اڭگىمەنىڭ توق ەتەرىنە قاراي ويىسقانىڭىز قالاي بولار ەدى. ءبىزدىڭ: ءۇش مىڭ سومدى نەلىكتەن ەكىگە ءبولدىڭىز، ياكي جارتىسىن شاشىپ-توگىپ سايرانداپ، قالعانىن تىعىپ قويۋىڭىزدىڭ سەبەبى نە؟ — دەگەن ساۋالىمىزعا ءسىز ءالى جاۋاپ بەرگەن جوقسىز — گاپ، مىنە، قايدا جاتىر؟ سول الىپ قالعان مىڭ جارىمدى، شىندىعىندا، نە ءۇشىن تىعىپ قويدىڭىز، ونى قايدا جۇمساماقشى بولدىڭىز؟ مەن وسى ساۋالعا جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتەمىن، دميتريي فەدوروۆيچ.
— Ah، ءيا، سولاي ەكەن عوي! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ميتيا، الاقانىمەن ماڭدايىن سالىپ قالىپ، — باستى سەبەپتى ءتۇسىندىرۋدىڭ ورنىنا، سىزدەردى بوسقا اۋرەلەگەنىمە كەشىرە كورىڭىزدەر، باياعىدا ايتسام عوي، سىزدەر ەندىگى ءبارىن تۇسىنەتىن ەدىڭىزدەر، ويتكەنى ولاي ەتكەندە مەندە ماسقارالىقتان وزگە قانداي ماقسات بولۋشى ەدى! بىلەسىزدەر مە، ءبارى الگى مارقۇم شالدىڭ اگرافەنا الەكساندروۆناعا قىرىنداۋىنان باستالعانى، جىگىت ەمەسپىن بە، قىزدى ودان قىزعانىپ الەك-شالەگىم شىقتى: ول شال ەكەۋمىزدىڭ قايسىمىزعا قۇلارىن بىلمەي قوبالجىپ جۇرگەن شىعار دەپ تە ويلادىم؛ ەگەر قىز كەنەت ءبىر شەشىمگە كەلسە، ەگەر ول مەنى اۋرەگە سالۋىن قويىپ، ويدا جوقتا: "ونى ەمەس، سەنى سۇيەمىن، جەردىڭ تۇبىنە الىپ كەتسەڭ دە، سوڭىڭنان ەرۋگە ءازىرمىن"، — دەسە قايتپەكپىن دەگەن وي كۇندە كوكەيىمنەن كەتپەي قويدى. ال ەگەر قالتامدا ەكى ون تيىندىقتان باسقا تۇك بولماسا شە: ونى قايدا، قالاي الىپ كەتپەكپىن، — ولگەن جەرىم وسى ەمەس پە. وندا مەن گرۋشەنكانى بىلمەيتىن جانە تۇسىنبەيتىن ەدىم، مەن ول اقشاعا قىزىعاتىن شىعار، دەمەك، مەندەي جالاڭ بۇتتى ءقايتسىن دەپ ويلاعانمىن. سونسوڭ ءۇش مىڭنىڭ دا جارتىسىن قاساقانا ءبولىپ الدىم دا، ىشكىلىكتەن الدەقايدا بۇرىن، اسىقپاي-ساسپاي، باپپەن شۇبەرەككە وراپ، ينەمەن تىگىپ، موينىما سالىپ العاسىن عانا قالعان جارتىسىنا اراق ىشۋگە كەتتىم! جوق، بۇل وڭباعاندىق! ەندى ۇقتىڭىزدار ما؟
پروكۋرور قارقىلداپ كۇلىپ ەدى، وعان قوسىلىپ تەرگەۋشى دە كۇلدى.
— مەنىڭشە، ءبارىن ءىشىپ قويماي، ۇستامدىلىق كورسەتكەندىگىڭىز ءتىپتى ەستىلىك جانە ادامگەرشىلىك بولعان، — دەپ مىرس ەتتى نيكولاي پارفەنوۆيچ، — ويتكەنى، ەگەر ءىشىپ قويساڭىز، وندا قايتەر ەدىڭىز؟
— كاززاپ بوپ شىقسام، بۇل از با، مىنە قايتكەننىڭ كوكەسى! و، قۇداي تاعالا، سىزدەر مەنى ۇقپاي زارەمدى الدىڭىزدار عوي! سول مىڭ جارىمدى بويتۇمار عىپ موينىما سالىپ جۇرگەن ۋاقىت بويى قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى، ساعات سايىن: "سەن كاززاپسىڭ، سەن ۇرىسىڭ!" — دەپ وزىمە-وزىم قاقساۋمەن بولدىم. ءبىر اي بويى كارلەنۋىمنىڭ دە، تراكتيردە توبەلەس شىعارۋىمنىڭ، اكەمدى ساباپ تاستاۋىمنىڭ دا سىرى — ءوزىمدى قايداعى ءبىر باۋكەسپە ۇرىداي كورگەندىگىمدە! ءوزىمدى ناعىز وڭباعان، سۇمىراي دەپ سەزىنگەنىم سونشالىق، وسى مىڭ جارىم سوم تۋرالى قۇپيامدى ءتىپتى تۋعان ءىنىم الەشاعا اشۋعا دا ءداتىم بارمادى عوي! ءبىراق، ەستەرىڭىزدە بولسىن، اقشانى بويتۇمار عىپ سالىپ جۇرگەنىمدە، قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى، ساعات سايىن ءوزىمدى-وزىم: "جوق، دميتريي فەدوروۆيچ، مۇمكىن، سەن ءالى ۇرى ەمەس شىعارسىڭ"، — دەپ جۇباتۋمەن بولدىم. نەلىكتەن دەيسىز عوي؟ سەبەبى، ەرتەڭ-اق كاتياعا بارىپ، وسى مىڭ جارىم سومدى قايتارىپ بەرۋگە ءالى مۇرشاڭ كەلىپ جاتىر. وسىعان دەيىن ءداتىم بارماي كەلىپ ەدى، اقىرى كەشە عانا، فەنيادان پەرحوتينگە بارا جاتقانىمدا بويتۇماردى موينىمنان جۇلىپ الدىم، ال جۇلىپ العان ەكەم، سول ساتتە-اق ءبىرجولا باۋكەسپە ۇرى، كەزەپ، عۇمىر باقي ارسىز ادام بولىپ شىعا كەلدىم، بۇل داۋسىز. نەگە دەيسىز بە؟ سەبەبى، مەن بويتۇماردى جۇلىپ العاندا، كاتياعا بارىپ: "مەن، وڭباعان بولسام دا، ۇرى ەمەسپىن"، — دەمەكشى بولعان ارمانىممەن دە قوش ايتىسقام! ەندى تۇسىنىكتى مە، ۇقتىڭىزدار ما!
— بۇعان ناق كەشە كەشكە تاۋەكەل ەتۋىڭىزدىڭ سەبەبى نە؟ — دەپ نيكولاي پارفەنوۆيچ ونىڭ ءسوزىن ءۇزىپ جىبەردى.
— سەبەبى نە؟ سول دا سۇراق بوپ پا: سەبەبى، وسىندا، تاڭعى ساعات بەستە اتىلىپ ولۋگە بەل بۋعانمىن: "ازعىن بوپ ءولدىڭ نە، ادام بوپ ءولدىڭ نە، ءبارىبىر ەمەس پە دەپ ويلادىم!" الايدا،جوق، ولاي بولماي شىقتى! ماحابباتىم مەرەيىمدى ءوسىرىپ، كوگىلجىم كوك توبەمنەن قايتا اشىلعاندا! — قانداي ساتتە دەسەڭىزشى؟ — يلاناسىزدار ما، جوق پا، مىرزالار، وسى ءتۇنى مەنىڭ جانىما بارىنەن دە كوبىرەك باتقان — مالاي شالدىڭ قانىن موينىما جۇك قىلعانىم ەمەس، مۇلدە باسقا نارسە بولدى! و، ول دا ارقاما ايازداي باتقان، ءبىراق، ونشا ەمەس-تى؛ قالاي دەگەنمەن، اقىر-سوڭىندا، بويتۇمارداعى قارعىس اتقان اقشاعا قول سالىپ، جۇمساپ قويعانىمدى، ءسويتىپ ءبىر ساتتە-اق عۇمىر باقيعا كاززاپ بوپ شىعا كەلگەنىمدى كۇيىنە تۇسىنۋدەي قاتتى باتقان جوق-تى! ۋا، مىرزالار، سىزدەرگە جۇرەگىم قان جىلاپ قايتالاپ ايتام: وتكەن ءتۇنى مەنىڭ كوپ جايتتارعا كوزىم جەتتى! ارامزا بوپ ءومىر كەشۋ بىلاي تۇرسىن، ارامزا بوپ ولۋگە دە بولمايتىندىعىنا كوزىم جەتتى مەنىڭ... جوق، مىرزالار، اق ولىمنەن ارتىعى جوق!..
ميتيانىڭ ءوڭى بوزارىپ كەتكەندى. اشۋ قىسىپ، ىزا كەرنەگەنىنە قاراماستان، مۇلدە تيتىقتاپ، دىڭكەسى قۇرىعانى سەزىلىپ تۇرعان.
— دميتريي فەدوروۆيچ، مەن ءسىزدى تۇسىنە باستاعان سەكىلدىمىن، — دەدى جانى اشىعانسىپ، بيپازداي سويلەگەن پروكۋرور، — ايتسە دە، مۇنىڭ ءبارى ءسىزدىڭ ءوز ەركىڭىزدەگى نارسە، مەنىڭشە، بۇل جۇيكەڭىزدىڭ... جۇقارىپ بىتكەندىگىنىڭ بەلگىسى، مىنە سولاي. ايتپەسە، ايتالىق، ءبىر ايعا جۋىق وسىنشاما ازاپ شەككەنشە، قالعان مىڭ جارىم سومدى وزىڭىزگە اقشاسىن سەنىپ تاپسىرعان بيكەشىڭىزگە نەگە اپارىپ بەرمەدىڭىز، سوسىن، ايتۋىڭىزشا، وندا تىم مۇشكىل حالگە ءتۇسۋىڭىز سەبەپتى، ءسىزدىڭ جاعدايىڭىزدا كوكەيگە قونىمدى وزگە ءبىر امالىن نەگە قاراستىرمادىڭىز، ياكي قاتەلىگىڭىزدى اعىنان جارىلا مويىنداعاسىن حانىمنىڭ وزىنەن نەگە قارىز سۇرامادىڭىز، ول وتە مەيىرىمدى جان، ءسىزدىڭ قارجىدان قىسىلعانىڭىزدى كورگەننەن كەيىن، اسىرەسە مۇنى حاتتاپ-قاعازدايتىن بولساڭىز، نەمەسە، اقىر-سوڭىندا، ءتىپتى كوگىسە سامسونوۆقا ايتقان شارتىڭىزدى حوحلاكوۆا حانىمعا ۇسىنساڭىز، ول باس تارتا قويمايتىن ەدى عوي، سولاي ەمەس پە؟ ءسىز ول قارىز شارتىن ءالى دە ءتيىمدى سانايسىز عوي؟
ميتيا قىزارىپ كەتتى.
— ءسىزدىڭ مەنى ءتىپتى سونشالىقتى سۇمپايى دەپ ويلاعانىڭىز با؟ مۇمكىن ەمەس، بۇل جاي ايتا سالعانىڭىز شىعار!.. — دەدى ىزاعا بۋلىققان ميتيا، وعان سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەگەندەي تەسىرەيە قاراپ.
— سەنسەڭىز، شىنىم بۇل... ءسىز نەلىكتەن جاي ايتا سالدى دەپ ويلايسىز؟ — دەپ ەندى پروكۋرور تاڭ تاماشا بولدى.
— بەۋ، شىركىن، ويتسەم ودان جامان وڭباعاندىق بولماي ما! بىلەسىزدەر مە، مىرزالار، سىزدەر مەنى تالكەك قىلۋعا اينالدىردىڭىزدار عوي دەيمىن! راقىم ەتىڭىزدەر، ەندى سىزدەرگە بارلىعىن اقتارايىن، مەيلى، ءتىپتى نامىستانىپ تۇرسام دا، مويىندايىن سىزدەرگە، ءبىراق، مەن مۇنى سىزدەردى ۇيالتۋ ءۇشىن ىستەيمىن، ادامنىڭ جان سەزىمىمەن ويناۋ قانداي سۇمدىققا اپارىپ سوعاتىندىعىنا سىزدەر سوندا ءبىر قايران قالارسىزدار. پروكۋرور، ءسىزدىڭ جاڭاعى ايتقان امالىڭىز مەنىڭ باسىمدا بولعان دۇنيە، ونى ءبىلىپ قويىڭىز! ءيا، مىرزالار، الگى انت اتقان ءبىر ايدا ماعان ونداي وي كەلگەن، كاتياعا بارۋعا تاۋەكەل ەتىپ تە قويعام — ەگەر ناعىز ارسىز بولماسام، سويتەر مە ەدىم! ءبىراق، وعان بارىپ ءوزىمنىڭ وپاسىزدىعىمدى ايتىپ، وسى وپاسىزدىعىمدى ىسكە اسىرۋعا، سونىڭ الداعى شىعىندارىنا ودان، كاتيادان، اقشا سۇراۋ (سۇراۋ، ەستيسىڭدەر مە، سۇراۋ!)، سوسىن، ەكىنشى ايەلمەن، ونىڭ باقتالاسى، ونى جەك كورەتىن، ونى قورلاعان ايەلمەن قاشىپ كەتۋ، — بۇل قالاي، پروكۋرور، سىزدەردىڭ ەستەرىڭ دۇرىس پا ءوزى!
— ەسىمىزدىڭ دۇرىس-بۇرىسىن ءسوز ەتىپ قايتەمىز، ءبىراق الگى ايەل زاتىنىڭ قىزعانىشى دەگەندى... قىزۋ ۇستىندە اڭداماۋىم دا عاجاپ ەمەس... ەگەر، ارينە، ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزداي، قىزعانشاقتىق شىن ورىن السا... ءيا، سول ءتارىزدى بىردەڭە، بالكىم، بولسا بولعان دا شىعار، — دەپ مىرس ەتتى پروكۋرور.
— ءبىراق، ول جان تۇرشىكتىرەر جەكسۇرىندىق بولار ەدى، — دەدى ميتيا ۇستەلدى جۇدىرىعىمەن قاقىراتا قويىپ قالىپ، — ءتىپتى نە دەرگە بىلمەيمىن بۇل قولقاڭنان اتاتىن جەركەنىشتى بىردەڭە بولار ەدى! سونسوڭ، سىزدەر سەزەسىزدەر مە، كاتيا ماعان قارىز بەرەر دە ەدى، ءيا، ءيا، مەنەن كەك الۋ ءۇشىن، قايتقان ەسەسىمەن قىبىن قاندىرۋ ءۇشىن بەرەر ەدى، ويتكەنى ول دا ءورشىل جان، قاباعىنان قار جاۋاتىن ايەل! ال مەن ول اقشانى الار ەدىم، ودان باس تارتۋعا ءداتىم بارماس ەدى، سونان سوڭ عۇمىر باقي... و، قۇداي تاعالا! عاپۋ ەتىڭىزدەر، مىرزالار، بۇل وي ءتىپتى جۋىردا عانا، بۇرناعى كۇنى عانا، ءتۇنى بويى كارى توبەتپەن اۋرە بوپ جۇرگەندە، سونسوڭ كەشە، ءيا، كەشە دە، تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ەسىمنەن ءبىر كەتپەگەن. ءالى ەسىمدە، مىناۋ بالە كەپ جابىسقانشا...
— ول نەعىلعان بالە؟ — دەپ نيكولاي پارفەنوۆيچ كيلىگە كەتىپ ەدى، ءبىراق، مۇنى ميتيا ەستىمەدى.
— مەن سىزدەرگە اشپايتىن سىرىمدى اشتىم! — دەدى سوڭىنان تۇنجىراپ كەتكەن ول — مىرزالار-اۋ، نەگە ۇندەمەيسىزدەر، ماعان بىردەڭە دەمەيسىزدەر مە؟ لەبىز ءبىلدىرۋ ءوز الدىنا، ونى باعالاي بىلۋلەرىڭ كەرەك ەمەس پە، ەگەر باعالاماساڭدار، ايتقانىمدى زەردەلەي بىلمەسەڭدەر، وندا، مىرزالار، ايتىپ قويايىن، مەنى ءتىپتى ءىلتيپاتقا دا الماعاندارىڭ عوي، وندا مەن سەندەردەي ساپپاستارعا سىرىمدى اشقانىمنان جارىلىپ ولەرمىن! جوق، اتىلىپ ولگەنىم ارتىق! كورىپ وتىرمىن، سەندەر ماعان سەنبەيسىڭدەر! نە، سىزدەر سولاي دەپ جازىپ قويماقسىزدار ما؟ — دەپ باج ەتتى شوشىپ كەتكەن ول
— ءسىزدىڭ وسى ايتقانىڭىزدىڭ ءبارى، ياكي ەڭ سوڭعى ساتكە دەيىن ۆەرحوۆسيەۆا حانىمعا بارىپ قارىز سۇراماقشى بولعاندىعىڭىز...— دەپ نيكولاي پارفەنوۆيچ وعان تاڭىرقاي قارادى. — يلانساڭىز، دميتريي فەدوروۆيچ، بۇل مويىنداۋىڭىزدىڭ ءبىز ءۇشىن ءمانى وتە-موتە زور، ياكي وسى وقيعانىڭ ءبارى... اسىرەسە ءسىز ءۇشىن، ءوزىڭىز ءۇشىن وتە-موتە ءماندى.
— مىرزالار-اۋ، قۇدايدان قورىقساڭدارشى، — دەدى ميتيا قولىن جايىپ، — تىم بولماسا وسىنى جازباي-اق قويساڭدارشى، ۇيالساڭدارشى! مەن، بىلايشا ايتقاندا، سىزدەرگە اعىنان جارىلىپ جاتسام، سىزدەر وسىنى پايدالانىپ، جارالى جانىما سۋىق قولدارىڭدى سۇعاسىڭدار... و، قۇداي تاعالا!
ول اشىنعاسىن قولىمەن بەتىن باستى.
— دميتريي فەدوروۆيچ، ونشاما مازاسىزدانباي-اق قويىڭىز، — دەپ تۇيىندەدى پروكۋرور، — بۇل جازىلعاننىڭ بارلىعىن ءالى سىزگە وقىپ بەرەمىز، ەگەر كەلىسپەيتىن جەرىڭىز بولسا، ونى ءوزىڭىزدىڭ ايتۋىڭىزشا تۇزەتەمىز، ال ءقازىر سىزگە مىنا ءبىر بولماشى ساۋالدى ءۇشىنشى رەت قايتالاعىم كەلىپ تۇر: موينىڭىزعا سالىپ جۇرگەن بويتۇمارداعى اقشانى شىنىندا دا ءتىرى جان بىلمەگەنى مە، نەعىپ ەشكىمگە ايتپادىڭىز؟ مەنىڭشە، بۇل استە مۇمكىن ەمەس سەكىلدى.
— ەشكىم، ءتىرى پەندە بىلگەن جوق. نەمەنە، الگىدەن تۇك تۇسىنبەگەندەرىڭ بە! تىنىشتىق بەرىڭدەرشى.
— راقىم ەتىڭىز، مۇنى كەيىن تۇسىندىرە جاتارسىز، بۇعان الدا ۋاقىت جەتكىلىكتى، ال ازىرشە مىنانى پايىمداپ كورىڭىزشى: ءسىزدىڭ جۇرگەن جەرىڭىزدە ءۇش مىڭ سومدى شاشىپ-توگىپ ءبىتىردىم، مىڭ جارىم ەمەس، ناق ءۇش مىڭ دەپ ءوزىڭىزدىڭ ءتىپتى ايقايلاپ جار سالعاندىعىڭىز جونىندە ءبىزدىڭ، بالكىم، ونداعان كۋامىز بار شىعار؛ ودان كەيىن، كەشەگى اقشا قولىڭىزعا تيىسىمەن-اق، بۇل جولى دا ءۇش مىڭ سوم اقشامەن كەلدىم دەپ تالاي ادامداردى قۇلاقتاندىرىپ ۇلگەردىڭىز ەمەس پە...
— سىزدەردە، ونداعان ەمەس، ءجۇز، ەكى ءجۇز كۋالىك بار، مەنىڭ ءسوزىمدى ەكى ءجۇز ادام، مىڭ ادام ەستىپ تۇرعان! — دەپ كىجيدى ميتيا.
— مىنە كورەسىز بە، جۇرتتىڭ ءبارى، ءبارى سولاي دەيدى. ەندەشە، ءبارى دەگەن سوزدە ءبىر ءمان-ماعىنا بار شىعار؟
— انشەيىنگى شاتپاق، مەن ءبوسىپ كەتىپ ەدىم، مەنىڭ سوڭىمنان ولار دا وتىرىك سوعا باستادى.
— سىزگە بۇلاي "وتىرىك" ايتۋدىڭ نە قاجەتى بولدى، ءسىز مۇنى قالاي تۇسىندىرەسىز؟
— سايتان بىلەدى ونى. ماقتانشاقتىقتان شىعار... وسىلاي... مەن اقشانى سۋداي شاشامىن دەپ... الدە سول بويتۇمارداعى اقشانى ۇمىتۋ ءۇشىن بە... ءيا، ناق سول ءۇشىن... قۇرىسىن... سىزدەر ماعان وسى ساۋالدى نەشە مارتە قويىپ وتىرسىزدار؟ وتىرىك ايتتىم دەدىم عوي جاڭا، سونىمەن ءبىتتى، اۋىزدان شىققان وتىرىكتى تۇزەتكىم كەلمەدى. ادام كەيدە نە ءۇشىن وتىرىك ايتادى؟
— دميتريي فەدوروۆيچ، ونىڭ سەبەبىن ايتۋ وتە قيىن عوي، — دەدى سەستى ۇنمەن پروكۋرور. — الايدا، ءسىز مىنانى ايتىڭىزشى: الگى ءوزىڭىز بويتۇمار دەپ اتاعان شۇبەرەك قانداي، ۇلكەن بە ەدى؟
— جوق، ۇلكەن ەمەس.
— سوندا، مىسالى، قانداي؟
— ءجۇز سومدىقتى ورتاسىنان بۇكتەگەندە قانداي بولادى — مىنە سونداي.
— بىزگە بارىنەن دە سول شۇبەرەكتى كورسەتكەنىڭىز ارتىق ەمەس پە؟ ول جانىڭىزدا شىعار.
— ەي، سايتان.. نەتكەن زەردەسىزدىك... قايدان بىلەيىن ونىڭ قايدا قالعانىن.
— توقتاي تۇرىڭىز، الايدا: ءسىز ونى موينىڭىزدان قاي جەردە جانە قاشان الدىڭىز؟ پاتەرىمە سوققان جوقپىن دەپ جاڭا ءوزىڭىز ايتتىڭىز عوي.
— فەنيادان شىعىپ، پەرحوتينگە بارا جاتقان جولدا ىشىندەگى اقشانى الدىم دا، شۇبەرەكتى لاقتىرىپ تاستادىم.
— قاراڭعىدا ما؟
— ول ءۇشىن شىراعداننىڭ قاجەتى نە؟ بۇل وپ-وڭاي.
— قايشىسىز با، كوشەدە مە؟
— تەگى، الاڭدا بولار: ال وعان قايشىنىڭ كەرەگى نە؟ ۇلبىرەگەن شۇبەرەكتى دار ەتكىزىپ ءبىر-اق ايىرعام.
— سودان كەيىن ونى قايدا تاستادىڭىز؟
— سول جەرگە.
— ءدال قاي جەرگە؟
— قايدا تاستاۋشى ەم، الاڭعا، ارينە! ال ونىڭ قاي تۇسى ەكەنى جادىمدا جوق. ونىڭ سىزدەرگە قاجەتى نە؟
— مۇنىڭ توتەنشە ءمانى بار، دميتريي فەدوروۆيچ: زاتتاي ايعاقتار ءسىز ءۇشىن پايدالى عوي، ءسىز ءتىپتى وسىنى دا تۇسىنبەيسىز بە؟ ءبىر اي بۇرىن اقشانى شۇبەرەككە وراپ تىگۋگە بىرەۋ-مىرەۋ كومەكتەسىپ پە ەدى؟
— ەشكىم دە كومەكتەسكەن جوق، ءوزىم تىككەنمىن.
— ينە ۇستاي الۋشى ما ەدىڭىز؟
— كوك ينەنى تۇرتە الماعان سولدات بولا ما، ال بۇعان ءتىپتى ەشقانداي ەپتىلىك قاجەت ەمەس.
— ال ماتانى، ياكي الگى اقشانى وراعان شۇبەرەكتى قايدان الدىڭىز؟
— سىزدەر ءوزى مەنى كۇلكى عىپ وتىرعان جوقسىزدار ما؟
— استە كۇلمەيمىز جانە كۇلەتىن جاعدايىمىز دا جوق، دميتريي فەدوروۆيچ.
— قايدام، ءتىپتى ەسىمدە جوق، ءبىر جەردەن العان شىعارمىن.
— مۇنىڭىز قالاي، مۇندايدى قالاي ۇمىتۋعا بولادى.
— قۇداي اقىنا ەسىمدە جوق، مۇمكىن، ەسكى-قۇسقى بىردەڭەنى جىرتقان شىعارمىن.
— وتە قىزىق ەكەن: وندا سول جىرتىلعان زات، بالكىم، ول ەسكى كويلەك شىعار، ەرتەڭ پاتەرىڭىزدەن تابىلىپ تا قالار. ول كەنەپ شۇبەرەك پە ەدى، الدە جاي ماتا ما؟
— سوعان قارادى دەيمىسىڭ. توقتاڭىز... بىردەڭەنىڭ شەتىنەن جىرتىپ العان سياقتى ەدىم. ءيا، جاي ماتا بولاتىن... جاڭىلماسام، بيكەسىنىڭ ەسكى شۇبەرەك قالپاعىنا تىكتىم عوي دەيمىن.
— ءۇي يەسى بايبىشەنىڭ چەيچيگىنە مە؟
— ءيا، جىمقىرا قويىپ ەدىم.
— جىمقىرعانى قالاي؟
— بىلەسىزدەر مە، ءالى ەسىمدە، بىردە ەسكى شۇبەرەك قالپاقتى بىردەڭەنى، ايتالىق، قالامدى سۇرتۋگە قاجەت بولار دەپ العان ەدىم. ەسكى-قۇسقى بولعاسىن سۇراۋسىز الا سالعامىن، مىڭ جارىم سومدى سول شۇبەرەككە وراپ تىكتىم... ناق سول ەسكى شۇبەرەك قوي دەيمىن. جۋا-جۋا توزىپ بىتكەن، تۇككە تۇرعىسىز بىردەڭە.
— وسى ايتقانىڭىزدىڭ ءبارى انىق ەسىڭىزدە مە؟
— ونى ايتا المايمىن. سول شۇبەرەك قوي دەيمىن. مەيلى، كۇل بولماسا بۇل بولسىن!
— ەگەر شىن سولاي بولسا، بيكەسى سونداي زاتىنىڭ جوعالعانىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، مۇنى راستاي الا ما؟
— جوقتاماسا، قالاي راستايدى. ەسكى شۇبەرەك دەدىم عوي سىزدەرگە، جارتى تيىنعا تۇرمايتىن ەسكى بىردەڭە-دى.
— ال ينە مەن ءجىپتى قايدان الدىڭىز؟
— بولدى، ەندى ءتىپتى اۋىز اشپايمىن. جەتەر ەندى! — دەپ ميتيا اقىرى اشۋعا باستى.
— تاعى دا تاڭعالارلىق: الگى... بويتۇماردى الاڭنىڭ قاي جەرىنە تاستاعانىڭىزدى قالاي ۇمىتتىڭىز...
— ەرتەڭ الاڭدى سىپىرتساڭىزدار، بالكىم، تابىلىپ قالار، — دەپ ميتيا مىرس ەتتى. — جەتەر ەندى، مىرزالار، جەتەر، — دەدى ول قاجىعان ۇنمەن. — ايقىن كورىپ تۇرمىن: سىزدەر ماعان سەنبەدىڭىزدەر! ءبىر سوزىمە دە، تيتتەي دە يلانبايسىزدار! بۇعان سىزدەر ەمەس، ءوزىم كىنالىمىن، اعىنان جارىلىپ نەم بار ەدى. قۇداي اتايىن دەمەسە، ءوزىمدى-وزىم بۇلاي ماسقارالار ما ەدىم! كوزدەرىڭنەن كورىپ تۇرمىن، سىزدەرگە بۇل كۇلكى. پروكۋرور، مەنى قۇرتقان سەنسىڭ! قىبىڭ قانسا، ەندى ماسايراي بەر... ماعان كورسەتكەن وسى قورلىقتارىڭ ءوز باستارىڭا كەلسىن!
ميتيا باسىن تومەن سالىپ، قولىمەن بەتىن باستى. پروكۋرور مەن تەرگەۋشىدە ءۇن جوق. ءبىر مينۋتتەن كەيىن ول باسىن قايتا كوتەرىپ، انالارعا الدە قالاي سۇلەسوقتانا كوز سالدى. ول ەندى بولاتىنى بولىپ، بوياۋى ءسىڭدى دەپ كۇدەر ۇزگەندەي ەدى، سودان كەيىن اقىرىن ءۇنى ءوشىپ، داعدارىپ وتىرىپ قالدى. ونىڭ بەر جاعىندا تەرگەۋدى اياقتاۋ، ول ءۇشىن كۋالاردان جاۋاپ الۋعا تەز كىرىسۋ كەرەك-تى. تاڭعى ساعات سەگىز بوپ قالعان. شىراعداندار الدەقاشان سونگەن. ميتيادان جاۋاپ العان كەزدە كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن ميحايل ماكاروۆيچ پەن كالگانوۆ بۇل جولى بولمەدەن ەكەۋى بىردەي شىعىپ كەتتى. پروكۋرور مەن تەرگەۋشىنىڭ تۇرلەرىنەن دە قاتتى قاجىعاندىق بايقالادى. بۇلىڭعىر كۇندى ءاپ ساتتە قالىڭ بۇلت باسىپ، جاڭبىر شەلەكتەپ قۇيا جونەلگەن. ميتيا تەرەزە جاققا دەل-سال كوز تاستاپ وتىرعان ەدى.
— تەرەزەدەن قاراۋعا بولا ما؟ — دەپ سۇرادى ول نيكولاي پارفەنوۆيچتەن.
— ا، قاراي بەرىڭىز، — دەپ ءۇن قاتتى تەرگەۋشى.
ميتيا تۇرەگەلىپ، تەرەزەگە باردى. كوك-جاسىلداۋ كىشكەنتاي اينەكتەرگە جاڭبىر ساباپ تۇر. سىرتتا، تەرەزەنىڭ ءدال تۇبىندە لايساڭ جول، ونىڭ ار جاعىندا قارايعان، جۇتاڭ، ەسكى ۇيلەر جاڭبىردان ودان سايىن قاراۋىتىپ، سۇرىقسىزدانىپ كورىنەدى. ميتيا "التىن شاشتى فەبتى"، ونىڭ العاشقى ساۋلەسىمەن بىرگە قالاي اتىلىپ ولمەكشى بولعانىن ەسىنە ءتۇسىردى. "بالكىم، ونى ءدال وسىنداي مۇنارتقان تاڭدا ىستەگەن ءتاۋىر شىعار"، — دەپ مىرس ەتكەن ول كەنەت قولىن تومەن ءبىر سەرمەپ، ءوزىنىڭ "ازاپتاۋشىلارىنا" بۇرىلدى:
— مىرزالار! — ونىڭ داۋسى اشىنىپ شىقتى، — مەنى قويشى، مەن ەندى قۇرىعان كىسىمىن عوي. ءبىراق، گرۋشەنكانىڭ ءحالى نە بولماق؟ قۇداي ءۇشىن ايتىڭدارشى، جالىنىپ وتىنەمىن، مەنىمەن بىرگە ونىڭ دا سورلاپ قالعانى ما؟ ول كىناسىز عوي، كەشە ول: "بارىنە مەن كىنالىمىن" — دەپ تەك ەسەڭگىرەگەسىن عانا ايتقان. ونىڭ ەشبىر، تيتتەي دە كىناسى جوق! سىزدەرمەن بىرگە وتىرعانىمدا... مەن ءتۇنى بويى سونى ۋايىمداپ شىقتىم. ماعان ايتا الاسىڭدار ما: ەندى وعان نە ىستەمەكسىڭدەر؟
— دميتريي فەدوروۆيچ، ول جونىندە بوسقا ۋايىمدايسىز، — دەدى ىلە-شالا اسىعىس جاۋاپ بەرگەن پروكۋرور، — ءسىز قاپالانا ءسوز ەتىپ وتىرعان ايەلدى بىردەڭە دەپ كىنالاۋ ءۇشىن ازىرشە بىزدە ەشقانداي ەلەۋشى سەبەپ جوق. ويىمشا، ءىستىڭ بارىسىندا ونداي سەبەپ تابىلا قويار ما ەكەن... بۇل ماعىنادا، قايتا، ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان قولدان كەلگەننىڭ ءبارى ىستەلىنەدى. بۇعان مۇلدە قام جەمەڭىز.
— مىرزالار، راحمەت سىزدەرگە، ەش نارسەگە قاراماستان، سىزدەردىڭ قالاي دەگەنمەن ادال، ادىلەتتى ەكەندەرىڭىزدى ءوزىم دە بىلگەمىن. كوڭىلىم كۇپتى ەدى، جەڭىلدەپ قالدىم... ال ەندى نە ىستەيمىز؟ مەن دايىنمىن.
— ءيا، سولاي، اسىقپاساق بولماس. تەزىرەك كۋالاردان جاۋاپ الۋعا كىرىسۋ كەرەك. ولاردى تەرگەگەندە ءسىزدىڭ قاتىسىپ وتىرۋىڭىز قاجەت، ويتكەنى...
— وعان كىرىسپەس بۇرىن شاي ءىشىپ الساق قايتەدى؟ — نيكولاي پارفەنوۆيچ پروكۋروردىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى، — ءبىر ستاقان شايلىق ەڭبەك ەتتىڭىز عوي!
ەگەر تومەندە دايىن شاي بولسا (ميحايل ماكاروۆيچتىڭ انىق "شاي ىشۋگە" كەتۋى سەبەپتى)، شاي ءىشىپ الدەنىپ الۋعا، سودان كەيىن "ودان ارى جالعاستىرا بەرۋگە" ۇيعارىلدى. بابىمەن ىشىلەتىن شاي مەن "ءتاتتى-دامدىنىڭ" ءبارى قول بوستاۋ ۋاقىتقا قالدىرىلدى. تومەندە شاي شىنىندا دا بار بوپ شىقتى، ونى كوپ كەشىكپەي جوعارىعا الىپ تا كەلدى. نيكولاي پارفەنوۆيچ سىپايىگەرشىلىكپەن ۇسىنعان ءبىر ستاقان شايدان ميتيا اۋەلى باس تارتىپ ەدى، سوڭىنان ءوزى سۇراپ الىپ، قۇنىعا ءىشىپ سالدى. جالپى، ونىڭ ابدەن دىڭكەلەگەن كىسىشە وتىرعاندىعى تاڭعالارلىق ەدى. ابزالىندا، تەپسە تەمىر ۇزەتىن جاس جىگىتكە، قانشاما قاجىتسا دا، ءبىر تۇنگى ۋمان-دۋمان نە ءتايىرى؟ ءبىراق الدىنداعى زاتتار كەي-كەيدە تەڭسەلىپ، شىر اينالىپ بارا جاتقانداي بولىپ، قۇر سۇلدەرى وتىرعانىن ونىڭ ءوزى دە سەزگەن "ءبىرازدان كەيىن، مۇمكىن، ساندىراقتاي باستارمىن"، — دەپ ويلاعان ول ىشىنەن.
VIII
كۋالاردىڭ جاۋابى. ءسابيدىڭ شىرىلى
كۋالاردان جاۋاپ الۋ باستالعان. الايدا، ءبىز ەندى اڭگىمەمىزدى ودان ارى جالعاستىرعاندا، وسىعان دەيىنگىدەي، وقيعانىڭ بۇگە-شىگەسىنە توقتالمايمىز. سوندىقتان نيكولاي پارفەنوۆيچتىڭ ءاربىر كۋانى ايتقانىن تەك اقيقات بولسىن، ويتكەنى بۇعان ار-ۇياتىڭمەن جاۋاپتىسىڭ جانە دە كەيىن بۇل ءسوزىڭدى انت ءىشىپ تۇرىپ قايتالايسىڭ دەپ قالاي ەسكەرتكەنىن پاجايلاپ جاتپايمىز. سونان سوڭ، اقىرىندا، ءاربىر كۋادان ءوزىنىڭ جاۋابى جازىلعان حاتتاماعا قول قويۋ تالاپ ەتىلەتىندىگىنە جانە تاعىسىن تاعىلارىنا دا توقتالىپ جاتپايمىز. ايتسە دە، كۋالاردىڭ نازارى ءۇش مىڭ سوم توڭىرەگىندەگى ءباز باياعى ءبىر ساۋالعا، ياكي دميتريي فەدوروۆيچ وسىدان ءبىر اي بۇرىن موكروسعا العاشقى كەلگەنىندە ونىڭ اقشاسى ءۇش مىڭ با ەدى، الدە مىڭ جارىم عانا ما ەدى، ودان كەيىن كەشە، ەكىنشى رەت ورالعانىندا ول ءۇش مىڭ سوممەن كەلدى مە، الدە مىڭ جارىم عانا ما ەدى؟ — دەگەن جالعىز عانا ساۋالعا كوبىرەك اۋدارىلعانىن اتاپ وتەلىك. امال نە، كۋالىكتىڭ ءبارى، ءبىرى قالماستان، ميتياعا قارسى بوپ شىقتى، ونى اقتاعان بىردە-بىر كۋا بولمادى، ال كەيبىر كۋالىكتەردە ءتىپتى ونىڭ جاۋاپتارىن تەرىستەيتىن جاڭا، سۇمدىق جايتتار دا كەلتىرىلدى. ءبىرىنشى بولىپ تريفون بوريسوۆيچتەن جاۋاپ الىنعان. ول تەرگەۋشىنىڭ الدىنا كەلگەندە، ەشبىر قايمىقپاعانى بىلاي تۇرسىن، كايتا، ءوزىن ايىپتالۋشىعا قارسى ىزا-كەك بيلەگەن، وعان قاتتى نارازى ادامشا ۇستاپ، شىندىقتان تايمايتىن، وتە نامىسشىل بولىپ كورىنگەنى كۇمانسىز ەدى. ول از سويلەپ، ۇستامدى بولعان، ءار ساۋالدى كۇتىپ الىپ، ناقپا-ناق، ويلاستىرىپ جاۋاپ بەرگەن. ءبىر اي بۇرىن كەلگەنىندە ونىڭ ءۇش مىڭ سومنان كەم شاشىپ-توگۋى مۇمكىن ەمەس دەپ بىلقىلداتپاي، بۇلتالاقتاتپاي جاۋاپ بەرگەن، مۇنى "دميتريي فەدوروۆيچتىڭ" ءوز اۋزىنان ەستىگەندەرىن وسىنداعى مۇجىقتاردىڭ بارلىعى راستاي الادى دەگەن: "ول سىعان قاتىندارىنا قانشاما اقشانى شاشتى. سولاردىڭ وزىنە عانا ءبىر مىڭنان ارتىق ءراسۋا بولعان شىعار".
— سەن ونى قايدان بىلەسىڭ، بالكىم، بەس ءجۇز سوم دا بولماس، — دەدى ميتيا تۇنجىراعان پىشىنمەن ونىڭ بۇل جاۋابىنا، — اتتەڭ ماستىقتان ەسەپتەۋ ەسىمدە بولماعانى...
ميتيا بۇل جولى شىمىلدىققا ارقاسىن بەرىپ، قىرىنداپ وتىرىپ، كوڭىلسىز تىڭداعان، ونىڭ مۇڭلى، قاجىعان كەسكىن-كەيپى: "ءا، مەيلى، نە دەسەڭدەر و دەڭدەر، ماعان ەندى ءبارىبىر!" — دەگەندەي ەدى.
— جوق، دميتريي فەدوروۆيچ، ولارعا مىڭ سومنان ارتىق اقشا كەتكەن، — دەدى ميتيانىڭ ءسوزىن بەكەرگە شىعارعان تريفون بوريسوۆيچ،— بوستان-بوسقا ەدەنگە لاقتىرا بەردىڭىز، ال ولار الا بەردى. باۋكەسپە ۇرى، سۇمىراي قاراقشى حالىق ەمەس پە، ەگەر باسقا جاققا اۋىپ كەتپەسە، سىزدەن الداپ-سۋلار قانشا اقشا تۇسىرگەنىن ولاردىڭ وزدەرى دە ايتار ەدى. ءسىزدىڭ قولىڭىزداعى اقشانى مەن ءوز كوزىممەن كورگەمىن — ەسەپتەۋىن ەسەپتەگەم جوق، ارينە، ءسىز ماعان ۇستاتقان جوقسىز جانە بۇل ءجون دە شىعار — ال كوزبەن شامالاعاندا، ەسىمدە، مىڭ جارىمنان الدەقايدا كوپ سەكىلدى بولاتىن... مىڭ جارىم دەگەن نە! ونداي اقشانى ءبىز دە قولىمىزدا ۇستاعانبىز، بىلەمىز عوي...
ال كەشەگى اقشا جونىندە تريفون بوريسوۆيچ توق ەتەرىن ءبىر-اق ايتتى: اتتان ءتۇسىپ جاتقانىندا، ءۇش مىڭ سوممەن كەلدىم دەپ دميتريي فەدوروۆيچتىڭ ءوزى ايتقان دەدى.
— قويىڭىز، تريفون بوريسوۆيچ، — دەپ كەلىسپەگەن بولدى ميتيا، — ءۇش مىڭ سوم اقشامەن كەلدىم دەپ شىنىمەن-اق دابىرلاپ ايتقانىم با؟
— سولاي دەدىڭىز، دميتريي فەدوروۆيچ. اندرەيدىڭ كوزىنشە ايتقانسىز. اندرەي ءالى كەتكەن جوق، ونى شاقىرىپ الىپ سويلەسۋلەرىڭە بولادى. زالدا، حوردىڭ انشىلەرىن سىيلاپ جاتقانىڭىزدا وسى ۇيدە التىنشى مىڭدى قالدىرىپ جاتىرمىن دەپ ءتىپتى ايقايلاپ ايتقان بولاتىنسىز، — ياكي مۇنى بۇرىنعىمەن قوسىپ ەسەپتەگەندە دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. ستەپان مەن سەمەن دا ەستىگەن، وندا ءسىزدىڭ جانىڭىزدا پەتر فوميچ كالگانوۆ تا تۇرعان، ونىڭ دا ەسىندە قالۋى مۇمكىن...
التىنشى مىڭدى شاشىپ جاتقاندىعى تۋرالى حابار تەرگەۋشىلەرگە قاتتى اسەر ەتكەن ەدى. ولارعا، اسىرەسە، ءۇش تە ءۇش، دەمەك، التاۋ، ولاي بولسا، انا جولى ءۇش مىڭ ەكەۋىن قوسساڭ التى مىڭ، ەندى ءبارى ايقىندالدى دەگەن جاڭا توپشىلاۋ ۇناپ قالعان-دى.
تريفون بوريسوۆيچ كورسەتكەن مۇجىقتاردىڭ بارىنەن، ستەپان مەن سەمەننان، جامشىك اندرەيدەن جانە پەتر فوميچ كالگانوۆتان جاۋاپ الىندى. مۇجىقتار مەن جامشىك تريفون ءبوريسوۆيچتىڭ جاۋاپتارىن ەشبىر بۇلتالاقسىز راستادى. وعان قوسا، اندرەيدىڭ اۋزىنان، ونىمەن بىرگە كەلە جاتقاندا ميتيانىڭ: "مەن، دميتريي فەدوروۆيچ، انا دۇنيەدە قايدا بارامىن: كوككە مە، الدە تامۇققا ما، ماحشاردا مەنى كەشىرە مە، الدە كەشىرمەي مە؟" — دەپ سۇراعانىن دا ەرەكشە ءمان بەرىپ جازىپ الدى. "پسيحولوگ" يپپوليت كيريللوۆيچ وسىنىڭ ءبارىن جىميا كۇلىپ وتىرىپ تىڭداعاننان كەيىن دميتريي فەدوروۆيچتىڭ ول دۇنيەدە قايدا تاپ بولاتىندىعى تۋرالى كۋالىكتى "ىسكە تىگىپ قويۋ كەرەك" دەگەن ۇسىنىس جاسادى.
بولمەگە سەلسوقتانىپ، تۇنجىراپ، قىڭىرلانىپ كىرگەن كالگانوۆ، پروكۋرور مەن نيكولاي پارفەنوۆيچتىڭ كۇندە كەزدەسىپ جۇرەتىن، كوپتەنگى تانىسى بولا تۇرسا دا، ولارمەن ومىرىندە تۇڭعىش رەت جۇزدەسىپ تۇرعانداي سويلەستى. ول جاۋابىن "مەن ەشتەڭە بىلمەيمىن جانە بىلگىم دە كەلمەيدى" دەپ بويىن اۋلاق سالۋدان باستادى. ءبىراق، التى مىڭ جايىندا ول دا ەستىگەن بولىپ شىقتى، ءدال سول مينۋتتا ونىڭ جانىندا تۇرعانىن مويىندادى. ءوز ويىنشا ميتيانىڭ قولىندا "قانشا اقشا بولعانىن بىلمەيدى". ءبىراق پولياكتاردىڭ كارتا ويناعاندا قۋلىق ىستەگەنىن راستادى. قايتالاپ قويىلعان ساۋالدارعا بەرگەن جاۋاپتارىندا پولياكتاردىڭ كارتا ويناعاندا قۋلىق ىستەگەنىن راستادى. قايتالاپ قويىلعان ساۋالدارعا بەرگەن جاۋاپتارىندا پولياكتاردى بولمەدەن قۋىپ شىققاسىن ميتيا مەن اگرافەنا الەكساندروۆنانىڭ اراسىندا شىنايى جاراستىق ورناپ، ونىڭ ميتيانى سۇيەمىن دەپ ايتقانىن ەسكەرتە كەتتى. اگرافەنا الەكساندروۆنا جونىندەگى پىكىرىن بىلدىرگەندە، بەينە ول اسىل تەكتى قاۋىمنان شىققان بيكەشتەي، ۇستامدى ءارى قوشەمەتپەن سويلەدى، ونى "گرۋشەنكا" دەپ اتاۋعا ءتىپتى ءبىر رەت تە اۋزى بارمادى. جاس جىگىتتىڭ جاۋاپ بەرۋدەن جەركەنەتىندىگى كورىنىپ تۇرسا دا سۋىرتپاقتاپ سۇراي بەرگەن يپپوليت كيريللوۆيچ ميتيانىڭ وتكەن تۇندەگى "عاشىقتىق حيكاياسىنىڭ" كۇللى بۇگە-شىگەسىن تەك سودان عانا ەستىپ ءبىلدى. كالگانوۆتىڭ ءسوزىن ميتيا ءبىر رەت تە بولگەن جوق. اقىرى، جاس جىگىتتى قويا بەردى، بولمەدەن شىعىپ بارا جاتقانىندا ونىڭ كىرجيگەن نارازىلىعى سەزىلىپ تۇرعان ەدى.
پولياكتاردان دا جاۋاپ الىنعان. ولار وزدەرىنىڭ اياداي بولمەسىندە، توسەككە جاتقانمەن، ءتۇنى بويى كوز ىلمەگەن-دى، ال تەرگەۋشىلەر كەلگەن سوڭ، ءبىزدى دە شاقىرتۋعا ءتيىستى عوي دەپ تەز كيىنىپ، دايىن وتىرعان. ىشتەي ازداپ قورىقسا دا، نامىسقا تىرىسقان ەدى. ەڭ ۇلكەنى، ياكي مۋسسيالوۆيچ دەگەن تاپەلتەك پان ون ەكىنشى كلاستى شەنەۋنىك ەكەن، ءقازىر قىزمەتتەن كەتكەن، بۇرىن سىبىردە مال دارىگەرى بولىپ ىستەگەن. ال پان ۆرۋبليەۆسكيي قىزمەتسىز جۇرگەن دانتيست، ورىسشا ايتقاندا — ءتىس دارىگەرى بولىپ شىقتى. ول ەكەۋى بولمەگە كىرگەسىن، ساۋال بەرۋشى نيكولاي پارفەنوۆيچكە قاراپ جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا، اۋەلى ميحايل ماكاروۆيچكە قاراپ سويلەدى، وسىنداعى ەڭ شەنى ۇلكەن، سول بولار دەپ ويلادى ما قالاي، ءار ءسوز سايىن: "پانە پۋلكوۆنيكۋ" دەپ اتاي بەردى. نيكولاي پارفەنوۆيچكە عانا جاۋاپ بەرۋ قاجەتتىگىن ولار ءبىرازدان كەيىن، تەك ميحايل ماكاروۆيچتىڭ ءوزى تۇسىندىرگەسىن عانا اڭعاردى. كەيبىر سوزدەرگە مۇدىرىڭكىرەگەنى بولماسا، ورىسشا ءتىپتى اجەپتاۋىر سويلەيتىن بوپ شىقتى. پان مۋسسيالوۆيچ گرۋشەنكاعا ءوزىنىڭ بۇرىنعى جانە قازىرگى قارىم-قاتىناسى جايىندا ايتقاندا ماساتتانىپ، لەپىرە باستاپ ەدى، ميتيا تالاعى تارس ايرىلىپ، بۇل "سۇمىرايدىڭ" مەنىڭ كوزىمشە ولاي بوسكەنىنە كونە المايمىن دەپ ايقايعا باستى. پان مۋسسيالوۆيچ "سۇمىراي" دەگەن سوزگە جارماسا كەتىپ، حاتتاماعا جازىپ قويۋدى ءوتىندى، ميتيا ىزادان تەرىسىنە سىيمادى.
— ول سۇمىراي، سۇمىراي! ءجۇز جەردەن جازىپ قويساڭدار دا ەرىكتەرىڭ، مەن ونى سۇمىراي دەۋدەن ءبارىبىر تانبايمىن! — دەپ زىركىلدەدى ول.
ميتيانىڭ ءسوزىن حاتتاماعا جازىپ قويعانمەن، نيكولاي پارفەنوۆيچ وسى ءبىر شەتىندەۋ ساتتە ايتارلىقتاي ىسكەرلىك كورسەتىپ، بۇل جاعدايدان قۇتىلۋدىڭ امالىن وپ-وڭاي تاۋىپ كەتتى: ميتياعا قاتاڭ ەسكەرتىپ وتكەن سوڭ، ول ماحابباتقا قاتىستى جايتتاردى سۇراستىرۋدى دوعارىپ، تەز ءىستىڭ ماڭىزدىراق جاعىنا اۋىسا قويدى. ماڭىزدىراق جاعى دەپ وتىرعانىمىز — پانداردىڭ تەرگەۋشىلەردى قاتتى ەلەڭدەتكەن جاۋابى، اتاپ ايتقاندا، انا بولمەدە ميتيانىڭ پان ءمۋسسيالوۆيچتى پارا بەرىپ ساتىپ الماقشى بولىپ: وعان، ەگەر ءبىرجولا قاراڭدى باتىرساڭ، ساعان ءۇش مىڭ سوم بەرەمىن، ونىڭ جەتى ءجۇزىن ءقازىر قولىڭا ۇستاتامىن، ال قالعان ەكى مىڭ ءۇش ءجۇزىن "ەرتەڭ تاڭەرتەڭ شاھارعا قايتقاسىن الاسىڭ"، ءقازىر تۇگەل بەرۋگە جانىمدا ونداي سوما جوق، ۇيدە قالدىرىپ كەتىپ ەدىم دەپ انت بەرىپ يلاندىرعانى بولاتىن. ميتيا اۋەلى ولاي دەپ ايتقان جوقپىن دەپ قىزبالىقپەن مويىنداپ ەدى، پان ۆرۋبليەۆسكيي ونى بۇلتارتپاي قويدى، ءبىراق، ول سودان كەيىن، ءبىر مينۋتتاي ويلانعاسىن، تۇنجىراپ تۇرىپ: قايدام، پانداردىڭ ءجون ايتۋى دا مۇمكىن، اشۋمەن كىسى نە دەمەيدى، ايتسام ايتقان شىعارمىن دەپ مويىنداعان-دى. پروكۋرور ونىڭ بۇل سوزىنە جابىسا كەتكەن. تەرگەۋشىلەرگە ەندى ميتيانىڭ قولىنداعى ءۇش مىڭ سومنىڭ جارتىسى نەمەسە ءبىراز بولەگى شاھاردا ءبىر جەردە، نەمەسە ءتىپتى وسى موكروسدا ءبىر جەردە شىنىندا دا تىعۋلى جاتۋى مۇمكىندىگى (كەيىپ شىنىندا دا سولاي كورسەتىلگەندەي)، دەمەك، ميتيانىڭ بويىنان نە بارى سەگىز ءجۇز سوم عانا تابىلعاندىعى ايقىن-دى، ال تەرگەۋدىڭ قولىن بايلاۋى مۇمكىن وسى ءبىر ەلەۋسىز ايعاقتىڭ ءوزى وسىعان دەيىن، قالاي دەگەنمەن، ميتيانىڭ جاعدايىن جەڭىلدەتەتىن بىردەن-بىر كۋالىك بولىپ كەلگەن-دى. ەندى ميتياعا پايدالى دەگەن وسى جالعىز كۋالىكتىڭ ءوزى قۇرىپ بارا جاتقانداي ەدى. پروكۋروردىڭ: نە بارى مىڭ جارىم عانا اقشاڭ بولا تۇرىپ، پاندى ۋادەمدە تۇرامىن دەپ سەندىرگەندە، وعان ەرتەڭ تاۋىپ بەرەتىن ەكى مىڭ ءۇش ءجۇز سومدى قايدان الماقشى ەدىڭىز؟ — دەگەن ساۋالىنا ميتيا "پولياكسىماققا": ەرتەڭىنە اقشا ورنىنا، ءوزىمنىڭ چەرماشنياداعى، الگى سامسونوۆ پەن حوحلاكوۆا حانىمعا ايتقان مەكەن-جايىمدى بەرمەكشى بولعان ەدىم دەپ تايسالماي جاۋاپ بەرگەن. پروكۋرور ونىڭ بۇل "كۇناسىز قۋلىعىنا" ءتىپتى مىرس ەتىپ كۇلىپ تە جىبەرگەن ەدى.
— ءسىز ەكى مىڭ ءۇش ءجۇز قولما-قول اقشانى الۋدىڭ ورنىنا، ول مەكەن-جايىڭىزدى "يەمدەنۋ قۇقىنا" كەلىسەدى دەپ ويلادىڭىز با؟
— ءسوز جوق، كەلىسەر ەدى، — دەگەن ەشبىر كۇمان قالدىرماعان ميتيا. — مىنە قىزىق، ەكى مىڭ نەمەسە ءتورت مىڭ تۇگىل تابانداتقان التى مىڭدى جامباسقا باسايىن دەپ تۇرسا، نەگە كەلىسپەيدى! وندا ول ءوزىنىڭ ادۆوكاتسىماقتارىن، پولياكسىماقتارى مەن جايتتەرىن تەز جيناپ الىپ، شالدان ءۇش مىڭ سوم تۇگىل، كۇللى چەرماشنيانى سىپىرىپ الار ەدى.
البەتتە، پاڭ ءمۋسسيالوۆيچتىڭ جاۋابى حاتتاماعا ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن ەنگىزىلگەن-دى. وسىمەن پاڭداردى بوساتقان. ولاردىڭ كارتا ويناعاندا قۋلىق جاساعانى ءتىپتى ءسوز دە بولعان جوق؛ ولارعا ونسىز دا بارىنشا ريزا نيكولاي پارفەنوۆيچ ونىڭ ءبارى كارتانىڭ قىزىعىنا تۇسكەن ماستاردىڭ اراسىنداعى بوس كيكىلجىڭ شىعار دەپ، ۇساق-تۇيەكتى ءسوز ەتكىسى كەلمەگەن. ال تۇنگى ۋمان-دۋمان مەن ىردۋ-دىردۋ از با ەدى... سونىمەن، ەكى ءجۇز سوم اقشا پاڭداردىڭ قالتاسىندا كەتە بارعان.
ودان كەيىن ماكسيموۆ شاقىرتىلدى. شال بايعۇستىڭ زارە-قۇتى قالماعان، اياعىن كىبىرتىكتەپ زورعا باسادى، سىقپىتى الەمتاپىرىق، تۇنجىراپ كەتكەن. ول ۇنەمى تومەندە گرۋشەنكانى پانالاپ وتىرعان، كەيىننەن ميحايل ماكاروۆيچ ايتقانداي، "كەي-كەيدە بيكەشكە قاراپ جىلامسىراپ، كەرەگەكوز كوكشىل ورامالمەن كوزىن سۇرتكەنى بولماسا"، ءتىس جارىپ ءۇن شىعارماعان. سول سەبەپتى گرۋشەنكانىڭ ءوزى وعان توقتاۋ ايتىپ، جۇباتقان بولاتىن. دميتريي فەدوروۆيچتەن "قولىنىڭ قىسقالىعىنان ون سوم" قارىزعا العانىن كەمسەڭدەپ تۇرىپ تەز مويىنداعان شال ول اقشانى قايتارۋعا دايىن ەكەنىن ايتقان... نيكولاي پارفەنوۆيچتىڭ: قارىز العاندا وعان وتە جاقىن تۇرعاندىقتان ءسىز بايقاۋعا ءتيىسپىسىز، دميتريي فەدوروۆيچتىڭ، قولىندا وندا ناق قانشا اقشا بارىن كورە الدىڭىز با؟ — دەگەن تىكەلەي ساۋالىنا، — ماكسيموۆ: "جيىرما مىڭ بولاتىن" — دەپ قويىپ قالدى ەشبىر ءشۇبالانباستان.
— ءسىزدىڭ وسىعان دەيىن ءبىر جەردەن جيىرما مىڭ سومدى تىم بولماسا ءبىر رەت كورگەنىڭىز بار ما ەدى؟ — دەپ سۇرادى نيكولاي پارفەنوۆيچ جىميا كۇلىپ.
— كورگەندە قانداي، تەك جيىرما مىڭ ەمەس، جەتى مىڭ بولاتىن بايبىشەم جامان دەريەۆنيامدى زاقىلەتكە سالعاندا كورگەمىن. قولىنا ۇستاپ ماقتانىپ تۇرىپ، انادايدان عانا كورسەتكەن ەدى. قالىڭدىعى ءبىر قارىس بولاتىن، شىلعي قىزىل الا قاعازدار. دميتريي فەدوروۆيچتىڭ اقشاسى دا شىلعي قىزىل الا بولاتىن...
ونى كوپ ۇزاماي قويا بەردى. اقىرى، كەزەك گرۋشەنكاعا دا جەتتى. تەرگەۋشىلەر ودان جاۋاپ العانىمىزعا دميتريي فەدوروۆيچ قيتىعىپ قالماس پا ەكەن دەپ قاۋىپتەندى مە قالاي، نيكولاي پارفەنوۆيچ وعان ءتىپتى بىردەڭە دەپ كۇبىرلەپ اقىل ايتقان دا بولدى، ءسويتىپ ميتيا وعان ءۇنسىز باس يزەپ، ءوزىنىڭ "ءتارتىپ بۇزبايتىنىن" اڭعارتقان. گرۋشەنكانى ميحايل ماكاروۆيچتىڭ ءوزى ەرتىپ كەلدى. ول قاباعى ءتۇسىپ، تۇنجىراعان، ءبىراق، سىرتتاي سابىرلى پىشىنمەن كىردى دە، نيكولاي پارفەنوۆيچتىڭ قارسىسىنان كورسەتىلگەن ورىندىققا جايعاستى. ءوڭى بوپ-بوز، تەگى، دەنەسى توڭازىعان با قالاي، ادەمى قارا ءشالىسىن ءبىر قىمتاپ قويدى. وندا گرۋشەنكا شىنىندا دا سول دىرىلدەپ، توڭىپ كەتكەن ەدى — بۇل كەيىن ۇزاققا سوزىلعان، سول تۇنگى جابىسقان ناۋقاستىڭ باستاماسى بولاتىن. قياناتتىلىعى، كىسىگە تۋرا، بايسالدى قارايتىندىعى مەن سابىرلى مانەرى بارىندە تىم جاقسى اسەر قالدىرعان. نيكولاي پارفەنوۆيچ ءتىپتى قالاي "ەلىگىڭكىرەپ قالعانىن دا" اڭعارماعان ەدى. مەن ونىڭ "عاجاپ سۇلۋلىعىن" سوندا عانا سەزدىم، بۇرىن تالاي رەت كورسەم دە، ونى ءارقاشان "ۋەزدىك سىلقىم" سەكىلدى بىردەڭە عانا شىعار دەپ ويلاۋشى ەدىم دەپ سوڭىنان كەيبىر وتىرىستاردا ونىڭ ءوزى مويىنداعاندى. ايەل قاۋىمىنداعى ءبىر سۇحبات ۇستىندە: "ونىڭ قىلىقتىلىعى شىنايى اقسۇيەك قاۋىمىنداعىدان استە كەم ەمەس" دەپ تامسانا ايتىپ سالعانى دا بار. بۇل ماقتاۋعا كىرجىڭدەپ قالعان ارۋلار جاس جىگىتتى سول ساتتە-اق "شالدۋار" — دەپ اتاعان دا، بۇعان ول دارداي بولىپ قالعان. بولمەگە كىرگەننەن كەيىن گرۋشەنكا وعان تەك كوز قيىعىن عانا سالعانىن بايقاعان سوڭ ميتيانىڭ باعانادان بەرگى مازاسىزدانۋى ساپ تىيىلا قالعان ەدى. العاشقى كىرىسپە ساۋالدار مەن اقىل-كەڭەستەن كەيىن نيكولاي پارفەنوۆيچ، مۇدىرىڭكىرەي سويلەگەنمەن، داعدىلى سىپايىگەرشىلىكتەن جاڭىلماۋعا تىرىسىپ: "اسكەري قىزمەتىن تاستاعان پورۋچيك دميتريي فەدوروۆيچ كارامازوۆپەن قانداي قارىم-قاتىناستا بولدىڭىز؟" دەپ سۇرادى. بۇل ساۋالعا گرۋشەنكا اسىقپاي-ساسپاي، ايقىن جاۋاپ بەردى:
— تانىس كىسى بولعاندىقتان، ونى سوڭعى ءبىر اي بويى تانىسىم رەتىندە قابىلداپ ءجۇردىم.
ودان ارعى سۋىرتپاقتاپ سۋىرعان سۇراقتارعا: "كەي ساتتەردە" ول ماعان ۇنايتىن، ءبىراق مەن ونى سۇيگەن ەمەسپىن، اناۋ "شال" سياقتى، مۇنى دا "ءوزىمنىڭ وڭباعان ىزاقورلىعىمنان" اۋرەگە سالدىم، فەدور پاۆلوۆيچ پەن ەركەك كىندىكتىنىڭ بارىنەن مەنى قالاي قىزعاناتىنىن كورىپ، وسىنى عانا قىزىق كوردىم دەپ تۇپا-تۋرا جانە اشىق مالىمدەدى. فەدور پاۆلوۆيچكە ەش ۋاقىتتا كوڭىلىم تۇسكەن ەمەس، ونى تەك مازاق قىلدىم. "وتكەن ءبىر اي بويى بۇل ەكەۋىنە كوڭىل بولۋگە ءتىپتى مۇرشام دا كەلگەن جوق؛ مەنىڭ الدىمدا كىنالى بولعان باسقا ءبىر كىسىنى كۇتۋمەن بولدىم... بۇل جايىندا، — دەدى ول قورىتىندىسىندا، — سىزدەر مەنەن ەشتەڭە سۇراماڭىزدار، ال مەن ەشتەڭە ايتپاي-اق قويايىن، ويتكەنى بۇل مەنىڭ جەكە باسىمنىڭ ەرەكشە شارۋاسى".
نيكولاي پارفەنوۆيچ تە دەرەۋ سولاي ەتتى: "ماحابباتقا" قاتىستىسىن بىلاي قويا سالىپ، تۋرا ەڭ ءماندى نارسەگە، ياكي ءۇش مىڭ سوم اقشا جايىنداعى بوز باياعى، ەڭ باستى ماسەلەگە اۋىستى. گرۋشەنكا وسىندا، ءبىر اي بۇرىن، شىنىندا دا ءۇش مىڭ سومنىڭ قالاي شاشىپ-توگىلگەندىگىن، اقشانى قولىنا الىپ ساناماعانمەن، ءۇش مىڭ دەگەن ءسوزدى دميتريي فەدوروۆيچتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەندىگىن راستادى.
— ول مۇنى ءسىزدىڭ وزىڭىزگە عانا ايتتى ما، الدە قاسىڭىزدا بىرەۋ بار ما ەدى، نەمەسە ونىڭ باسقا بىرەۋگە وسىلاي دەپ تۇرعانىن ەستىدىڭىز بە؟ — دەپ سۇرادى ودان ىلە-شالا پروكۋرور.
بۇعان گرۋشەنكا جۇرتتىڭ كوزىنشە دە ەستىدىم، وزگە بىرەۋمەن سويلەسكەنىندە دە ەستىدىم، ەكەۋمىز وڭاشا قالعاندا وزىنەن دە ەستىدىم دەپ جاۋاپ قايتاردى.
— وڭاشا وتىرعاندارىڭدا ءبىر رەت قانا ەستىدىڭىز بە، الدە بىرنەشە مارتە ەستىدىڭىز بە؟ — دەپ پروكۋرور قايتالاپ سۇراپ ەدى، ودان بىرنەشە مارتە دەگەن جاۋاپ الدى.
يپپوليت كيريللىچ بۇل كۋالىككە قاتتى ريزا بولدى. ودان ارعى جاۋاپتاردان بۇل اقشانىڭ وعان قايدان كەلگەنى انىقتالدى، دميتريي فەدوروۆيچ ونى كاتەرينا يۆانوۆنادان الىپتى.
— ءبىر اي بۇرىن وسىندا سۋداي شاشىلعان اقشا ءۇش مىڭ سوم ەمەس، ودان از ەكەندىگىن، قارجىسىنىڭ تەڭ جارىمىن دميتريي فەدوروۆيچ كەيىنگە الىپ قالعانىن تىم بولماسا ءبىر رەت ەستىگەن جوقسىز با؟
— جوق، ەش ۋاقىتتا ەستىگەن جوقپىن، — دەدى گرۋشەنكا.
بۇدان كەيىن ءتىپتى ميتيا، مۇنىڭ كەرىسىنشە، وعان وسى اي بويى ءبىر تيىن دا اقشام قالمادى دەپ ءجيى قىنجىلعانى دا انىقتالدى. "اكەسىنەن بىردەڭە الاتىن شىعارمىن دەپ ۇمىتتەنگەن ەدى"، دەدى گرۋشەنكا ءسوزىنىڭ سوڭىندا.
— ءسىزدىڭ الدىڭىزدا... نەمەسە الدەقالاي ءسوز اراسىندا، نەمەسە اشۋ ۇستىندە اكەمدى ولتىرەمىن دەپ كىجىنگەنىن قۇلاعىڭىز شالعان جوق پا؟ — دەپ قويىپ قالدى ءبىر كەزدە نيكولاي پارفەنوۆيچ.
— Oh، ايتقان! — دەپ كۇرسىندى گرۋشەنكا.
— ءبىر جولى ما، الدە بىرنەشە مارتە مە؟
— رەنجىگەن كەزىندە بىرنەشە مارتە قايتالاعان سولاي دەپ.
— ونىڭ بۇل نيەتىن ىسكە اسىراتىندىعىنا ءسىز سەندىڭىز بە؟
— جوق، ەش ۋاقىتتا سەنگەن جوقپىن! — دەپ كەسىپ ايتتى ول مەن ونىڭ ىزگىلىگىنە سەنەتىنمىن.
— مىرزالار، رۇقسات ەتىڭىزدەرشى، — دەدى كەنەت ميتيا، — سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا اگرافەنا الەكساندروۆناعا ايتاتىن ءبىر عانا ءسوزىم بار ەدى، سوعان رۇقسات ەتىڭىزدەرشى.
— ايتىڭىز، — دەپ رۇقسات ەتتى نيكولاي پارفەنوۆيچ.
— اگرافەنا الەكساندروۆنا، — ميتيا ورىندىقتان تۇرەگەلدى، — قۇدايعا، ودان سوڭ ماعان سەنسەڭ: كەشە قازا بولعان اكەمنىڭ قانى ءۇشىن، مەنىڭ كىنام جوق!
وسىنى ايتقان سوڭ، ميتيا ورىندىعىنا قايتا وتىردى. گرۋشەنكا تۇرەگەلىپ، يكوناعا قاراپ شوقىنىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتتى.
— جاساعان يەم ءوزىڭ جار بولا گور! — دەدى تەبىرەنىپ كەتكەن ول جالبارىنعان ۇنمەن؛ سونسوڭ، ورنىنا وتىرماستان، نيكولاي پارفەنوۆيچكە قاراپ بىلاي دەدى: — ول قالاي دەپ ايتسا، سوعان سەنىڭىزدەر! مەن ونى بىلەمىن: نە كۇلدىرەمىن دەپ، نە قىڭىرلىعىنان اڭعىرت سويلەۋى مۇمكىن ءبىراق، ار-نامىسىنا كىر كەلەتىن بولسا، ول ەش ۋاقىتتا الدامايدى. شىندىقتى بەتىڭە ايتادى، بۇعان سەنىڭىزدەر!
— جاناشىرلىق بىلدىرگەنىڭە راحمەت، اگرافەنا الەكساندروۆنا! — دەدى وعان ميتيا داۋسى دىرىلدەپ.
كەشەگى اقشا تۋرالى ساۋالعا گرۋشەنكا قانشا ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق ونىڭ كەشە ءۇش مىڭ سوم اقشامەن كەلدىم دەپ بىرەۋلەرگە بىرنەشە مارتە قايتالاپ ايتقانىن ەستىگەنىن مالىمدەدى. ونى قايدان الدىڭ؟ — دەپ سۇراعانىندا، گرۋشەنكانىڭ جەكە وزىنە عانا كاتەرينا يۆانوۆنادان "قىمقىردىم" دەپتى، بۇعان ول سەن ەشتەڭە ۇرلاعان جوقسىڭ، سوندىقتان اقشانى ەرتەڭ قايتارىپ بەرۋىڭ كەرەك دەپتى. پروكۋرور كاتەرينا يۆانوۆنادان ۇرلادىم دەگەندە، ول قانداي اقشانى — كەشەگى اقشانى ايتتى ما، الدەبىر اي بۇرىن وسىندا جۇمسالعان اقشانى ايتتى ما؟ — دەپ ەجىكتەپ سۇراعاندا، — گرۋشەنكا وعان ءبىر اي بۇرىنعى اقشانى ايتقان-دى، ونىڭ سەزىن مەن سولاي تۇسىنگەنمىن دەپ جاۋاپ بەردى.
اقىرى، گرۋشەنكانى بوساتتى. نيكولاي پارفەنوۆيچ: قالاساڭىز، شاھارعا ءقازىر-اق قايتۋىڭىزعا بولادى، ەگەر مەنىڭ تاراپىمنان، مىسالى، كولىك، نەمەسە، ايتالىق، قاسىڭىزعا بىرەۋدى قوسىپ بەرۋ جونىنەن قانداي دا ءبىر كومەك قاجەت بولسا، وندا مەن... ءوز تاراپىمنان... — دەپ قۇراق ۇشتى.
— ءتاڭىر جارىلقاسىن، — دەپ گرۋشەنكا وعان تاعزىم ەتتى، — بىرگە قايتۋعا الگى پومەششيك شال بار عوي، سونى الا بارامىن، ال ازىرشە، رۇقسات ەتسەڭىز، تومەندە كۇتە تۇرايىن، دميتريي فەدوروۆيچ جونىندەگى شەشىمدەرىڭىزدى ەستىمەي قالاي كەتەمىن.
گرۋشەنكا شىعىپ كەتتى. ميتيا تىنىشتالىپ، ءبىر مينۋتقا ءتىپتى بويى سەرگىپ قالعانداي ەدى. سونان سوڭ، تاڭعالارلىعى سول، ۋاقىت وتكەن سايىن بويىنان قۋات كەتىپ، السىرەگەندەي بولدى. قاجىعاندىقتان كوزى جۇمىلا بەردى. اقىرى، كۋالاردان جاۋاپ الۋ دا ءبىتتى. تەرگەۋشىلەر حاتتامانىڭ تۇپكىلىكتى نۇسقاسىنا كىرىسكەن ەدى. ميتيا تۇرەگەلىپ، ورىندىعىنان بۇرىش جاققا، شىمىلدىققا قاراي بارىپ، قوجايىننىڭ ۇستىنە كىلەم جاۋىپ قويعان ساندىعىنا قيسايىپ ەدى، تەز ۇيىقتاپ كەتتى. ول جاتقان جەرىنە دە، مەزگىلىنە دە ۇيلەسپەيتىن ءبىر تاڭعالارلىق ءتۇس كوردى. مىنە ول جاپان تۇزدە، ەرتەرەكتە ءوزى قىزمەت ەتكەن جەرمەن كەلەدى ەكەن دەيدى: كوك سالپاق، ءبىر مۇجىقتىڭ پار ات جەگىلگەن ارباسىندا وتىر. دەنەسى توڭازيتىن سەكىلدى، قاراشانىڭ باس كەزى ەكەن، جاپالاقتاعان جابىسقاق قار جەرگە تۇسەر-تۇسپەستە ەرىپ كەتىپ جاتىر. جيرەن ساقالى سالبىراعان، سۇر تەرى تون كيگەن، ەلۋلەر شاماسىنداعى جاسامىس مۇجىق كولىگىن ايداپ قويىپ، شيراق ءجۇرىپ كەلەدى. مىنە ءبىر سەلو دا كورىندى، ۇيلەرى قاپ-قارا كۇيە، تەڭ جارىمى ورتەنگەن، وت شارپىعان بورەنەلەرى عانا قارايادى. سەلودان شىعا بەرىستەگى جولدىڭ ۇستىنە ءبىر توپ ايەل ۇيمەلەي قالىپتى، ءبارى دە ازىپ-توزعان، قاجىعان، قىزىل-كۇرەڭ بەتتەرى ءبىرتۇرلى تاڭعالارلىق. اسىرەسە شەت جاعىندا تۇرعان ۇزىن بويلى ايەلدىڭ اربيعان قۋ سۇيەگى عانا قالىپتى، قىرىقتاعىداي كورىنگەنمەن، شىن جاسى جيىرمادان اسپاۋى دا عاجاپ ەمەس، سوپيعان بەتتەرى پىشاق جانىعانداي، قولىنداعى ءسابيى شىر-شىر ەتەدى، بەيشارانىڭ كەۋىپ قالعان ەمشەگىندە، تەگى، ءبىر تامشى ءسۇت جوق شىعار. ءسابيى دامىلسىز شىرىلداپ جالاڭاش قولىن ەربەڭدەتە بەرەدى، كىشكەنتاي جۇدىرىقتارى سۋىقتان كوگەرىپ كەتىپتى.
— انالار نەگە جىلايدى؟ ولاردىڭ جىلاعانى نەسى؟ — دەپ سۇرادى ميتيا، جينالعان توپتىڭ جانىنان قۇيىنداتىپ ءوتىپ بارا جاتقاندا.
— ءسابي عوي جىلاعان ءسابي، — دەپ جاۋاپ بەردى وعان جامشىك. — ونىڭ وزىنشە، مۇجىقشا، "بالا" دەمەي، "ءسابي" دەگەنىنە ميتيا قايران قالدى. مۇجىقتىڭ "ءسابي" دەگەنى ونىڭ جانىنا جاعىپ بارادى: ولاي دەسە، ايانىشتىراق بولادى.
— نەلىكتەن جىلايدى ەكەن، ا؟ — زەردەسىز ادامشا، ميتيا قايتالاپ سۇرادى. — بەيشارانىڭ قولىن نەگە بوس جىبەرگەن، نەگە قىمتاماعان؟
— جاۋراپ قالعان عوي، ۇستىندە جىلۋ ۇستارلىق لىپاسا بولماسا قايتسىن ءسابي بەيشارا.
— نەگە ولاي؟ مۇنىڭ سەبەبى نە؟ — دەپ زەردەسىز ميتيا ودان تاعى قايتالاپ سۇرادى.
— سەبەبى، جۇت العان، ورتكە ۇشىراعان، اش-جالاڭاش، سوسىن قايىر-ساداقا سۇراماعاندا قايتەدى.
— جوق، جوق، — دەيدى ميتيا ءالى دە تۇككە تۇسىنبەگەندەي، — سەن مىنانى ايت: ول ايەلدەردىڭ ءۇي-جايى ورتەنىپ، جۇتاپ قالۋىنىڭ سەبەبى نە، ادامدار نەلىكتەن كەدەي بولادى، ءسابي نەگە ەمشەككە جارىمايدى، مىنا جاپان ءتۇز قايدان پايدا بولدى، الگى ايەلدەر نەگە بىر-بىرىمەن قۇشاقتاسىپ، نەلىكتەن سۇيىسپەيدى، بىرلەسىپ شاتتىق ءانىن نەگە شىرقامايدى، قارا بالەدەن ولار نەگە قارايىپ كەتكەن، ءسابيىن نەگە ەمىزبەيدى؟
بۇل ساۋالىنىڭ ەسسىزدىك، قالا بەردى بەكەرشىلىك ەكەنىن ىشتەي سەزە تۇرسا دا، ونىڭ قالاي دا ناق سولاي دەپ، تەك قانا وسىلاي دەپ سۇراعىسى كەلگەن. سودان كەيىن ول جۇرەگىن وسىعان دەيىن بولىپ كورمەگەن ءبىر ەلجىرەۋ سەزىمى بيلەگەنىن، ەكى كوزىنە جاس كەلىپ تىعىلعانىن، ەمشەكتەگى ءسابي دە، ونىڭ قاپ-قارا بوپ قاتىپ-سەمگەن اناسى دا جىلاماسىن دەپ، وسى مينۋتتان باستاپ باسى جۇمىر پەندە بىتكەننىڭ كوز جاسى توگىلمەسىن دەپ بارشا جۇرتقا قانداي دا ءبىر جاقسىلىق ىستەگىسى كەلگەنىن جانە دە وسى نيەتىن كەشەۋىلدەتپەي، ەشتەڭەگە قاراماي تاپ ءقازىر كارامازوۆقا ءتان اڭعىرتتىقپەن ىستەگىسى كەلگەنىن سەزگەن ەدى.
— مەن دە سەنىمەن بىرگە بولامىن، ەندى سەنى تاستاپ كەتە المايمىن، عۇمىر باقي قاسىڭدا جۇرەمىن، — ونىڭ ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن گرۋشەنكانىڭ جان-تانىمەن تەبىرەنگەن، نازىك ءۇنى ەستىلدى. مىنە، ول جۇرەگى الىپ ۇشىپ، شاپاقتاعان ءبىر ساۋلەگە تالپىناتىن سەكىلدى، ءومىردىڭ قىزىعىنا تويماي سايرانداي بەرگىسى كەلەدى، مەن مۇندالاعان جاڭا جارىق ساۋلەگە قاراي توقتاۋسىز جۇرە بەرگىسى، تەزىرەك، ءدال ءقازىر، دەرەۋ جۇرە بەرگىسى كەلدى!
— نە؟ قايدا؟ — دەدى شوشىپ ويانعان ول كوزىن اشقان سوڭ، جىميا كۇلىپ ساندىقتىڭ ۇستىنە وتىرىپ جاتىپ. نيكولاي پارفەنوۆيچ ونىڭ قاسىنا كەلىپ، حاتتامانى تىڭداپ، قول قوي دەپ تۇر ەكەن ميتيا ءبىر ساعات پا، الدە ودان كوبىرەك پە كوز شىرىمىن العان شىعارمىن دەپ ويلادى، الايدا، تەرگەۋشىنىڭ ءسوزى ونىڭ قۇلاعىنا كىرمەگەن-دى. قالجىراعاندىقتان ساندىقتىڭ ۇستىنە قىلجيا كەتكەنىندە باسىنىڭ استىندا تۇك جوق ەدى، ەندى قاراسا بىرەۋ جاستىق اكەپ سالىپتى، مۇنى بايقاعاندا ول قايران قالدى.
— باسىما جاستىق اكەپ سالعان كىم؟ ونداي راقىمشىل جان كىم بولدى ەكەن؟ — ول، وزىنە بەينە ءبىر جاقسىلىق ىستەلگەندەي، ريزاشىلىعى تاسىپ توگىلىپ، داۋسى دىرىلدەپ، ءبىر ءتۇرلى شاتتانا ايقايلاپ جىبەردى. كوزىنە كەپ تىعىلعان جاس كۇللى جان-جۇيەسىن ەلجىرەتكەن جاقسىلىقتى ىستەگەن كۋالاردىڭ ءبىرى مە، الدە وعان مەيىرىمى ءتۇسىپ جاستىق الدىرعان نيكولاي پارفەنوۆيچتىڭ حاتشىسى بولدى ما، ايتەۋىر جاناشىرلىق كورسەتكەن ادام سول بەيماعلۇم كۇيى قالىپ قويدى.
— مىرزالار، مەن تىم جاقسى ءتۇس كوردىم، — دەدى ىشتەگى قۋانىشىنان ءجۇزى نۇرلانىپ كەتكەن ول تاڭعالارلىق ۇنمەن.
IX
ميتيانى الىپ كەتتى
حاتتاماعا قول قويىلعاننان كەيىن نيكولاي پارفەنوۆيچ ايىپكەرگە ماڭىزدانا قاراپ، وعان "قاۋلىنى" وقىدى؛ وندا بىلاي دەلىنگەن: مىناداي جىلى، مىناداي كۇنى، مىناداي جەردە، مىناداي وكرۋگتىك سوتتىڭ تەرگەۋشىسى مىناداي قىلمىستارى ءۇشىن (قويىلاتىن ايىپتار مۇقيات تىزىلگەن بولاتىن) ايىپكەر رەتىندە مىناداي ادامنان (ياكي ميتيادان) جاۋاپ العاننان كەيىن، ايىپكەردىڭ ىستەگەن قىلمىستارىن مويىنداماعاندىعىن، ءوزىن اقتاۋ ءۇشىن ەشقانداي دالەل كەلتىرمەگەندىگىن، الايدا، كۋالار (مىنا ادامدار) مەن ناقتىلى جاعدايلار (مىنا-مىنا جاعدايلار) ونىڭ كىناسىن موينىنا سالعاندىعىن ەسكەرىپ جانە "جازالاۋ تۋرالى زاڭنىڭ" مىناداي-مىناداي باپتارىن، ت.ت. باسشىلىققا الا وتىرىپ تەرگەۋدەن جانە سوتتان جالتارۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن ول (ميتيا) مىنا اباقتىعا وتىرعىزىلسىن بۇل تۋرالى ايىپكەرگە حابارلانسىن، وسى قاۋلىنىڭ كوشىرمەسى پروكۋروردىڭ ورىنباسارىنا دا تابىس ەتىلسىن جانە ت.ت.، ت.س.س. قىسقاسى، ميتياعا وسى مينۋتتەن باستاپ ونىڭ قاماۋعا الىناتىندىعى، سودان كەيىن ونى ءقازىر شاھارعا الىپ بارىپ وتە جايسىزداۋ ءبىر ورىنعا وتىرعىزىلاتىندىعى مالىمدەندى. ميتيا قاۋلىنى زەيىنمەن تىڭداعاسىن تەك يىعىن ءبىر قوزعالاقتاتتى دا قويدى.
— جارايدى، مىرزالار، مەن سىزدەردى كىنالامايمىن، مەن ءازىرمىن... سىزدەرگە بۇدان باسقا ەشتەڭە قالماعاندىعىن مەن تۇسىنەمىن.
نيكولاي پارفەنوۆيچ ءقازىر ونى ستانوۆوي پريستاۆ ماۆريكيي ماۆريكييەۆيچ الىپ جۇرەتىنىن، ونىڭ وسىندا ەكەنىن ميتياعا جايلاپ تۇسىندىرگەن بولدى...
— توقتاڭىزدار، — بولمەدەگىلەردىڭ بارىنە قاراپ سۋىرىلا سويلەگەن ميتيا تەرگەۋشىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — مىرزالار، ءبىزدىڭ ءبارىمىز قاتالمىز، ءبارىمىز جاۋىزبىز، ادامداردى، ايەلدەر مەن ەمشەكتەگى سابيلەردى جىلاتۋعا كەلگەندە ءبارىمىز دە كەم تۇسپەيمىز، ءبىراق ءبارىمىزدىڭ ىشىمىزدەن — مەيلى، ەندى وسىلاي دەپ-اق ۇيعارىلسىن — مەنەن اسقان وڭباعان سۇمىراي جوق! مەيلى! مەن ءومىر بويى كۇن سايىن كەۋدەمدى قاعىپ، تۇزەلەمىن دەپ ۋادە بەردىم دە، كۇن سايىن سول جەركەنىشتى قىلىعىمدى قايتالاۋمەن بولدىم. ەندى ءتۇسىندىم، مىنا مەن سياقتىلارعا سوققى، تاعدىردىڭ سوققىسى كەرەك، ولاردى موينىنا بۇعالىق سالىپ جۋاسىتپاسا بولمايدى. مەن ءوز بەتىممەن ەشقاشان دا قاز تۇرا الماس ەدىم! ءبىراق ناجاعاي وينادى. ايىبىم مەن بارشا جۇرت الدىنداعى ماسقارالىعىمنىڭ ازابىن تارتۋعا تالشا موينىم مۇنشا، ازاپ شەگۋ ارقىلى جانىمدى تازارتامىن! بالكىم، تازارارمىن، سىزدەرشە قالاي، مىرزالار؟ الايدا ەندى اقتىق سوزىمە قۇلاق سالىڭدارشى: اكەمنىڭ قانى توگىلگەندىگىندە مەنىڭ ەش كىنام جوق! ايىپتى بولسام، ونى ولتىرگەنىم ءۇشىن ەمەس، ال ولتىرگىم كەلگەنى ءۇشىن عانا جانە، بالكىم، شىنىندا دا جازاتايىم ەتۋىمنىڭ مۇمكىندىگى ءۇشىن عانا ايىپتىمىن... ءبىراق مەنىڭ سىزدەرمەن قالاي دا ءبىر جاعالاسىپ كورمەك نيەتىم بار، مۇنى ايتىپ قويايىن. سىزدەرمەن اقىرىنا دەيىن ايقاسامىن، ار جاعىن ءبىر قۇدايعا تاپسىردىم! قوش بولىڭىزدار، مىرزالار، تەرگەۋ ۇستىندە سىزدەرگە داۋىس كوتەرگەنىم ءۇشىن رەنجىمەسسىزدەر، و، وندا مەن ءالى ەسسىز ەسەر ەدىم عوي... ءبىر مينۋتتەن كەيىن مەن تۇتقىنمىن، سوندىقتان ءقازىر، ازىرشە باسى بوس تۇرعاندا، دميتريي كارامازوۆ سىزدەرگە سوڭعى رەت قولىن ۇسىنادى. سىزدەرمەن قوشتاسقاندا مەن جالپى حالايىقپەن قوشتاسامىن!..
ميتيانىڭ داۋسى دىرىلدەپ كەتتى، سونسوڭ ول شىنىندا دا قولىن سوزا بەرىپ ەدى، وعان وزگەلەردەن گورى جاقىنداۋ تۇرعان نيكولاي پارفەنوۆيچ قولىن جۇلىپ العانداي ارتىنا تىعا قويدى. مۇنى سول ساتتە سەزگەن ميتيا سەلك ەتتى. سوزا بەرگەن قولىن ول دا تەز تارتىپ الدى.
— تەرگەۋ ءالى بىتكەن جوق، — دەپ مىڭگىرلەدى ءسال قىسىلىڭقىراپ قالعان نيكولاي پارفەنوۆيچ، — شاھارعا بارعاسىن ونى ودان ارى جالعاستىرامىز، البەتتە، مەن ءوز تاراپىمنان... ءسىزدىڭ اقتالۋىڭىزعا... تىرىسقان تالابىڭىزدىڭ ءساتتى بولۋىنا تىلەكتەسپىن... شىندىعىندا، دميتريي فەدوروۆيچ، ءسىزدى ءوز باسىم، بىلايشا ايتقاندا، كىنالى دەۋدەن گورى، باقىتسىز جان دەپ ساناۋعا بەيىممىن ءھاماندا... وسىندا وتىرعان ءبارىمىز، ەگەر دە بارشامىزدىڭ اتىمىزدان بىردەڭە دەۋگە مەنىڭ باتىلدىعىم جەتسە، ءبىزدىڭ ءبارىمىز ءسىزدى تۇپكى نەگىزىنەن العاندا ادامگەرشىل جىگىت دەپ ەسەپتەۋگە ءازىرمىز، ءبىراق، امال قانشا! — كەيدە الدە نەگە شامادان تىس قۇشتارلانىپ كەتەتىنىڭىز بار...
نيكولاي پارفەنوۆيچ ءسوزىن اياقتاي بەرگەندە ونىڭ تاشتيگەن ءپىشىنى الدەقانداي بولىپ ماڭعازسي قالعان ەدى. وسى ساتتە ميتيانىڭ باسىنا مىنا "بالاقان" ءقازىر ونى قولتىقتاپ الىپ، انا بۇرىشقا قاراي اپارعان سوڭ، ەكەۋىنىڭ اراسىندا تاياۋدا عانا بولعان "قىزدار" تۋرالى اڭگىمەنى قايتا باستاماسا يگى ەدى دەگەن وي ساپ ەتە ءتۇستى. ايتسە دە، كەيدە ءتىپتى دار باسىنا اپارا جاتقان قىلمىسكەرگە دە ىسكە ەشبىر قاتىسى جوق، الابوتەن ويلار كەلە بەرمەي مە.
— راقىمشىل، ادامگەرشىل مىرزالار-اۋ — مەنىڭ ونىمەن سوڭعى رەت جۇزدەسىپ، قوشتاسۋىما بولا ما؟ — دەپ ءوتىندى ميتيا.
— ابدەن بولادى، ءبىراق تا... قىسقاسى، ەندى ءبىزدىڭ كوزىمىزشە عانا جۇزدەسەسىزدەر...
— وقاسى جوق، تۇرا بەرىڭىزدەر!
گرۋشەنكانى الىپ كىردى، ءبىراق ولار ۇزاققا سوزباي، تەز قوشتاستى، بۇعان نيكولاي پارفەنوۆيچ ءتىپتى قاناعاتتانباي قالعان سەكىلدى، گرۋشەنكا ميتياعا ەڭكەيىپ تاعزىم ەتتى.
— سەندىكپىن، — دەدىم عوي، — سول ايتقانىم ايتقان، عۇمىر باقي سەندىكپىن، سەنى قايدا جىبەرسە دە مەيلى، كوزىمنىڭ تىرىسىندە سەنىمەن بىرگە بولامىن. قوش بول، ءوزىڭدى-وزىڭ ەشبىر كىناسىز سورلاتقان بەيباعىم!
ونىڭ ەرىندەرى دىرىلدەپ، ەكى كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتكەن ەدى.
— گرۋشا، ساعان عاشىقتىعىم ءۇشىن، سەنى باقىتسىزدىققا ۇشىراتقان بايانسىز ماحابباتىم ءۇشىن مەنى كەشىرە گور!
ميتيا تاعى دا بىردەڭە دەگىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق، كەنەت تىيىلا قالىپ، دالاعا شىعىپ كەتتى. ودان كوز جازباي تۇرعان ادامدار ونى تەز قورشاپ الدى. كۇنى كەشە اندرەيدىڭ ترويكاسىمەن قۇيىنداتىپ كەلىپ ءبىر-اق توقتاعان تومەندەگى باسپالداقتىڭ الدىندا ەكى اربا دايىن تۇر ەكەن. ەكى بەتى شيقانداي، دەمبەلتەك سەمىز ماۆريكيي ماۆريكييەۆيچ اياق استىنان بولعان ءبىر جونسىزدىككە قاباق شىتىپ قالعان با، قالاي، بۇلان-تالان بوپ بىرەۋلەرگە اقىرىپ جاتىر ەكەن. ميتياعا ارباعا وتىر دەپ دۇڭك ەتكەن داۋسى تىم دورەكى شىقتى. "بۇرىن، مەنىمەن بىرگە تراكتيردە وتىرىپ شاراپتى سۋداي سىمىرگەندە بەت الپەتى مۇلدە باسقاشا ەدى"، — دەپ ويلادى ميتيا ارباعا ءمىنىپ جاتىپ. تريفون بوريسوۆيچ تا باسپالداقتان تومەن تۇسكەن. قاقپا الدى ۇيلىققان جۇرت — مۇجىقتار، قاتىندار، جامشىكتەر، ءبارى ميتياعا تەسىرەيە قالىپتى.
— قوش بولىڭدار، قۇدايى جاندار! — اربادا وتىرعان ميتيا ولارمەن ايقايلاپ قوشتاستى.
— ءوزىڭ دە كەشىرگەيسىڭ ءبىزدى، — دەگەن ەكى-ۇش داۋىس شىقتى.
— تريفون بوريسوۆيچ، سەن دە قوش بول!
ءبىراق تريفون بوريسوۆيچ، مۇرنىنان شانشىلىپ جاتقانداي، وعان ءتىپتى بۇرىلىپ تا قارامادى. ول دا بىردەڭە دەپ باجىلداپ، كۇيگەلەكتەپ جاتقان. ماۆريكيي ماۆريكييەۆيچ پە سوڭىنان ەرۋگە ءتيىستى ەكى سوتسكييدىڭ كولىگى ءالى دايىن ەمەس ەكەن. ەكىنشى ترويكانىڭ ايداۋشىسى جامان تونىن كيىپ جاتىپ، كەزەك مەنىكى ەمەس، اكيمدىكى بولاتىن دەپ سالعىلاسىپ جاتىر. اكيم بولسا جوق، ونى شاقىرۋعا كىسى جىبەرىلگەن؛ مۇجىق توقتاڭدار، اكيم كەلگەنشە توسا تۇرىڭدار دەپ قاساردى.
— ماۆريكيي ماۆريكييەۆيچ، بۇل مۇڭدارعا نە لاج، ار-ۇياتتان جۇرداي بولعان ابدەن! — دەپ كۇيىنەدى تريفون بوريسوۆيچ الگى مۇجىققا. — اكيم، ساعان ول بۇرناعى كۇنى عانا جيىرما بەس سوم اقشا بەرگەن جوق پا ەدى، ونى قۇلقىنىڭا قۇيىپ الاسىڭ دا، ەندى كەلىپ شۋ شىعاراسىڭ. ءبىزدىڭ بۇل وڭباعاندارعا ءسىزدىڭ وسىنشالىق كەشىرىمدىلىگىڭىزگە تاڭىم بار، ماۆريكيي ماۆريكييەۆيچ، باسقا نە دەيىن!
— بىزگە ەكىنشى ترويكانىڭ كەرەگى نە؟ — دەپ سوزگە ارالاستى ميتيا، — بىرەۋى دە جەتەدى عوي، ماۆريكيي ماۆريكييەۆيچ. جانجال شىعارماسام، سىزدەن قاشپاسام، ايداۋىلدىڭ نە قاجەتى بار؟
— مىرزا-ەكەسى، كىسىمەن سويلەسە بىلمەسەڭىز، اۋەلى ۇيرەنىپ الىڭىز، ماعان سەن دەيتىن كىمنىڭ شىكىرەسىسىڭ، سونسوڭ اقىلىڭ وزىڭە... — دەپ ماۆريكيي ماۆريكييەۆيچ ىشىنە سىيماي بارا جاتقان زاپىراندى لاق ەتكىزۋدىڭ ءساتى تۇسكەنىنە قۋانىپ كەتكەندەي، ميتيانى تويتارىپ تاستادى.
ميتيا ۇندەمەي وتىرىپ قالدى. ول ازارلانىپ كەتكەن ەدى. سالدەن سوڭ مۇلدە جاۋراپ بارا جاتقانداي سەزىندى. جاڭبىر باسىلعان، ءبىراق تۇتاسقان بۇلتتان اسپان ءالى بۇلىڭعىر، تۋرا ماڭدايدان وتكىر جەل سوعادى. "قالتىراپ بارا جاتقاننان ساۋمىن با ءوزى؟" — دەپ ويلادى ميتيا يىعىن قوزعالاقتاتىپ. اقىرى، ماۆريكيي ماۆريكييەۆيچ تە ارباعا وتىردى-اۋ، اۋىر دەنەسىمەن ميتيانىڭ قاسىنان جالپ ەتكەندە، بايقاماعانسىپ، ونى قاتتى سىعىلىستىرعان ەدى. راس، ول كوڭىلسىز بولاتىن، سول سەبەپتى وزىنە جۇكتەلگەن مىنا ىسكە مۇلدە ريزا بولماي، قيتىعىپ قالعان-دى.
— قوش بول، تريفون بوريسىچ! — دەپ ايقايلادى ميتيا تاعى دا، ءبىراق ول بۇل جولى اقكوڭىلدىلىكتەن دالاقتاماي، اشۋ قىسقاسىن، قاساقانا ايقايلاعانىن ىشتەي سەزگەن. الايدا، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، ماڭعازسىپ تۇرعان تريفون بوريسوۆيچ ميتياعا سۇستى پىشىنمەن قادالا قاراعان بويى ەشتەڭە دەپ جاۋاپ قاتپاعان.
— قوش بولىڭىز، دميتريي فەدوروۆيچ، قوش بولىڭىز! — ءبىر جەردەن شىعا كەلگەن كالگانوۆتىڭ داۋسى ەستىلدى كەنەتتەن. ول ارباعا جۇگىرىپ كەلىپ، ميتياعا قولىن سوزدى. فۋراجكاسىز ەكەن، ميتيا ونىڭ قولىن الىپ، قىسىپ ۇلگەردى.
— قوش بول، مارحاباتتىم، سەنىڭ راقىمشىلدىعىڭدى ۇمىتپايمىن! — دەدى ول تەبىرەنىپ. الايدا، اربا قوزعالا بەردى دە، ولاردىڭ قولدارى اجىراسىپ كەتتى. قوڭىراۋ شىلدىرلادى — ميتيانى الىپ كەتە باردى.
ال كالگانوۆ بولسا اۋىز ۇيگە جۇگىرىپ كىرىپ، بۇرىشقا بارىپ، باسىن تومەن سالىپ، قولىمەن بەتىن باسىپ ەڭىرەپ قويا بەرگەن، بەينە جيىرماداعى زىڭگىتتەي جىگىت ەمەس، اق ۇرپەك بالاداي بوزداپ ۇزاق وتىرعان. و، ول ميتيانىڭ كىنالى ەكەندىگىنە تولىق سەنۋگە جۋىق-تى! اششى ۋايىم بيلەپ، ومىردەن كۇدەر ۇزۋگە اينالعان ول: "نەعىلعان جاندار بۇل، بۇدان سوڭ ولاردى قالاي عانا ادام دەرسىڭ!" — دەپ اشىنا ايقاي سالعان. بۇل مينۋتتەن ونىڭ ءتىپتى بۇل دۇنيەدە ءومىر سۇرگىسى دە كەلمەگەن. "قاجەتى نە، ءومىر سۇرۋگە تۇرا ما!" — دەپ كۇيىنگەن وپىنعان جىگىت.
ءتورتىنشى ءبولىم
ونىنشى كىتاپ
بالالار
ءى
كوليا كراسوتكين
قاراشانىڭ باس كەزى بولاتىن. ون ءبىر گرادۋستاي قارا سۋىقتىڭ اقىرى كوك تايعاققا اينالعان ەدى. توڭازىعان جەرگە تۇسكەن تۇنگى قىربىق قاردى "ىزعىرىق، وتكىر" جەل كىشىگىرىم شاھارىمىزدىڭ تۇنجىراعان كوشەلەرىمەن، اسىرەسە بازار الاڭىمەن ۇيتقىتىپ الا جونەلگەن. بۇلىڭعىرلانىپ اتقان تاڭمەن بىرگە قاردىڭ ۇشقىنداۋى دا توقتاعان. الاڭعا تاياۋ، پلوتنيكوۆتاردىڭ دۇكەنىنە جاقىن تۇستا، ءىشى-سىرتى مۇنتازداي كىشىگىرىم ءۇي تۇراتىن، بۇل ءبىر شەنەۋنىكتىڭ جەسىرى كراسوتكينانىڭ مەكەن-جايى بولاتىن. گۋبەرنيا حاتشىسى كراسوتكيننىڭ ءوزى وسىدان ون ءتورت جىلداي بۇرىن، الدەقاشان دۇنيە سالعان دا، وتىزعا ەندى عانا جەتكەن، ءالى دە وتە شىرايلى كەلىنشەگى وسى مۇنتازداي ۇياسىندا "ءوز كاپيتالىنا" تۇراتىن. نازىك مىنەزدى، اق جارقىن كەلىنشەك ايەل اتىنا كىر كەلتىرمەي، يبالىق ساقتاپ كۇن كەشىپ جاتقان-دى. ول كۇيەۋىمەن نە بارى ءبىر جىلداي عانا وتاسىپ، وعان ءبىر ۇل تاۋىپ بەرگەسىن، ون سەگىزدەگى ۋىزداي جاس كۇيى جەسىر قالعان. وسىدان كەيىن ول ءوزىنىڭ بۇكىل عۇمىرىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي جالعىز بالاسى كوليانى تاربيەلەۋگە باعىشتاعان ەدى. وسى ون ءتورت جىل بويى سۇيىكتى ۇلىن ەبەكتەگەن ءازىز انانىڭ ول بىردەمە عىپ اۋىرىپ قالا ما، سۋىق تيە مە، تەنتەكتىك ىستەپ قويا ما، ورىندىققا شىعامىن دەپ قۇلاپ تۇسە مە، نەمەسە تاعى ءبىر بالەگە تاپ بولا ما دەپ قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى زارەسى كەتىپ، ەلە جازداي ءجۇرىپ كەرگەن قۋانىشىنان ۋايىم-قايعىسى كەپ بولعان ەدى. كوليا اۋەلى مەكتەپتە، ودان كەيىن ءبىزدىڭ پروگيمنازيادا وقي باستاعاندا، شەشەسى ونىڭ ساباققا دايىندالۋىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن بالاسىمەن بىرگە سارلىق، عىلىمدارىن يگەرۋگە تالاپتانىپ، مۇعالىمدەرمەن، ءتىپتى ولاردىڭ ايەلدەرىمەن دە تانىسقانشا اسىققان، كولياعا تيىسپەسىن، مازاقتاپ قول جۇمساماسىن دەپ ءتىپتى ونىڭ شاكىرت جولداستارىن دا ەركەلەتىپ، جىك-جاپپار بولعان ەدى. اقىرى، ونىڭ وسى قىلىعى بالالاردىڭ شىنىندا دا كوليانى شەشەسىنىڭ ەركەتايى دەپ مازاقتاپ، كۇلكى ەتۋىنە سەبەپ بولعان. ءبىراق كوليا ءوزىنىڭ نامىسىن قورعاي ءبىلدى. ول باتىل مىنەزدى بالا ەدى، سىنىپتا "كەرەمەت كۇشتى"، ەپتى، تاباندى، وجەت ءارى تاپقىر دەگەن قاۋەسەت تاراپ، تەز ورنىققان. جاقسى وقىدى، ول اريفمەتيكا مەن بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك تاريحتان، ءتىپتى ءمۇعالىم داردانەلوۆتىڭ ءوزىن دە سۇرىندىرە الادى دەگەن لاقاپ تا تاراعان. ءبىراق كوليا بالالارعا كەكىرەيىپ، مۇرىن شۇيىرە قاراعانىمەن، جولداستىققا جاقسى بولدى، ءجونسىز اقساقتاعان جوق. شاكىرتتەردىڭ قۇرمەت تۇتقانىن زاڭدى نارسەدەي قابىلداپ، وتتارعا ءوزى دە دوستىق ءىلتيپاتىن اياماعان. ەڭ باستىسى، شاما-شارىقتان اسپادى، قاجەتتى جەرىندە ۇستامدىلىق كورسەتە ءبىلدى، باستىقتاردىڭ الدىندا ەڭ سوڭعى، كوكەيكەستى شەكتەن استە اسپادى، ەگەر ول شەكتەن اتتاسا، جاي تەرىس قىلىقتىڭ ءوزى تارتىپسىزدىككە، بەيباستاقتىق پەن باسسىزدىققا ۇلاسىپ، توزگىسىز نارسە بولىپ كورىنەتىندىگىن ءتۇسىندى. ايتسە دە، ول رەتى كەلگەندە ناعىز بۇلا تەنتەكشە اسىر سالىپ ويناۋدان تارتىنبايتىن، ءبىراق ونىڭ بۇل شالدۋارلانۋىندا وزىنشە ءبىر تاپقىرلىق كورسەتۋگە، تاڭىرقاتىپ تاستاۋعا "ەكسترافەفەر" جاساۋعا، اسەمپازدىق پەن سىربازدىققا تىرىسۋشىلىق كوبىرەك-تى. ەڭ باستىسى، وتە نامىسشىل بولدى. ول وسى قاسارما مىنەزىمەن ءتىپتى شەشەسىن دە وزىنە تاۋەلدى ەتىپ قويعان. بالاسىنا ءھاماندا ەلپىلدەپ تۇراتىن شەشەسى وعان الدەقاشان باعىنىشتى بولعان ەدى، تەك ونىڭ ماعان نەلىكتەن "مەيىرىمى تۇسپەيتىندىگىنە تاڭىم بار" دەگەن ءبىر عانا ويعا توزە المايتىن. وعان ۇلى ەشبىر "جىبىمەيتىندەي" كورىنەتىن، اناسىنىڭ ءتىپتى ونى نەلىكتەن وسىنشا مەيىرىمسىزسىڭ دەپ كىنالاپ ەڭىرەگەندە ەتەگى تولعان كەزدەرى دە بولعان. بۇيتكەندى سۋقانى سۇيمەگەن بالا وزىنەن ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ تۇرۋىن تالاپ ەتكەندە ونان سايىن قاسارا تۇسەتىندەي سەزىنەتىن. ءبىراق ول مۇنى ەش ۋاقىتتا قاساقانا ىستەمەيتىن، مىنەزى سونداي بولسا قايتەدى، ءبارى وزىنەن-وزى وسىلاي بوپ شىعا كەلەتىن، شەشەي قاتەلەسكەن ەدى: كوليا ونى وتە جاقسى كورەتىن، ونىڭ شاكىرتتىك تىلىمەن ايتقاندا، تەك "ەلجىرەگەن مەيىرىمدىلىكتى" عانا ۇناتپايتىن. اكەسىنەن قالعان شكافتا بىرنەشە كىتاپ بار-دى. كىتاپ وقۋعا قۇمار كوليا سولاردىڭ كەيبىرىمەن تانىسىپ تا ۇلگىرگەن ەدى. ۇلىنىڭ دالاعا شىعىپ ويناۋدىڭ ورنىنا، قولىنا ءبىر كىتاپتى الىپ، شكافتىڭ الدىندا سودان باس الماي بىرنەشە ساعات تۇراتىندىعىنا كەيدە تاڭعالعانى بولماسا، شەشەسى ونىڭ بۇل قىلىعىنا ونشا ۋايىم جەمەگەن. ءسويتىپ، كوليا ونىڭ جاسىندا ءالى قولىنا ۇستاتۋعا دا بولمايتىن كەيبىر كىتاپتارمەن تانىسىپ العان... ايتسە دە، ول ەش ۋاقىتتا ۇدەلى ءبىر شەكتەن شىققان دا، سوڭعى كەزدە شەشەسىنىڭ زارەسىن ۇشىرعان، الابوتەن قىلىق تا كورسەتە باستاعان ەدى، راس، بۇل سونشالىقتى سۇمدىق بىردەڭە بولماعانمەن، ناعىز ولەرمەن وجەتتىك بولاتىن. وسى جازدا، شىلدەدە، كانيكۋل كەزىندە، شەشەسى مەن بالاسى جول تۇسكەن سوڭ، وسى ارادان جەتپىس شاقىرىم جەردە، ەكىنشى ۋەزدە تۇراتىن جەكجاتىنىڭ ۇيىنە ءبىر جۇماعا قوناققا بارعان، تۋىس ايەلدىڭ كۇيەۋى تەمىر جول ستانساسىندا ىستەيتىن (بۇل شاھارىمىزعا ەڭ جاقىن ستانسا بولاتىن، ءبىر ايدان كەيىن يۆان فەدوروۆيچ كارامازوۆ ماسكەۋگە وسى ستانسادان اتتانعان). ۇيگە قايتقاسىن ءوز پروگيمنازياسىنىڭ شاكىرتتەرىن وسى ساپاردان العان جاڭا اسەرلەرىمەن تاعى ءبىر تاڭىرقاتايىنشى، دەپ ويلاعان كوليا، ستانساعا كەلە سالىسىمەن تەمىر جولدى ىجداعاتتان قاراپ كورىپ، ونىڭ جۇمىس تارتىبىمەن تانىسىن العان. ءبىراق ءدال وسى كەزدە وندا تاعى بىرنەشە بالا بار ەكەن، كوليا ولارمەن دە تانىسادى، ءسويتىپ بىرەۋلەرى ستانسادا، ەكىنشىلەرى سول توڭىرەكتە تۇراتىن ون ەكى مەن ون بەستىڭ اراسىنداعى التى-جەتى بالانىڭ باسى قۇرالادى، ەكەۋى ءتىپتى ءبىزدىڭ شاھاردىكى بولىپ شىعادى. بالالار كۇندە اسىر سالىپ ويناپ جۇرەدى، سونان سوڭ، ءتورتىنشى كۇنى مە، الدە بەسىنشى كۇنى مە، وڭشەڭ الاڭعاسار بوزباستار ەكى سوم قويىپ، اقىلعا سىيماس ءبىر ءباس تىگىسەدى، قوستىڭ كىشىسى بولعاندىقتان، وعان ەرەسەكتەۋلەرىنىڭ تاناۋىن كوتەرە قارايتىندىعىنا نامىستانا ما، الدە ولەرمەندىگى قىستاي ما، كوليا تۇندە، ساعات ون بىردەگى پويىز ەتەردە قوس رەلستىڭ ارالىعىندا ەتپەتىنەن جاتىپ، سول پويىز ونىڭ ۇستىنەن وتكەنشە تىرپ ەتپەيمىن دەپ مالىمدەيدى. راس، ول مۇنى ەكى رەلستىڭ ورتاسىندا جەرمەن جەر بولىپ سوزىلا جابىسىپ جاتسا، پويىزدىڭ كىسىنى زاقىمداماي وتە شىعاتىندىعىنا كوز جەتكىزگەن سوڭ عانا ايتقان، ءبىراق، قالاي دەسەك تە، ولاي جاتۋ وڭاي بولىپ پا! كوليا قوس رەلستىڭ اراسىندا جاتا الامىن دەگەنىنەن قايتپادى. بالالار اۋەلى ونى كۇلكى قىلدى، سونسوڭ بوسپەسىڭ، ماقتانشاقسىڭ دەپ مازاقتاپ، ونان بەتەر ەرەگىستىردى. ون بەستەگى بوزباستاردىڭ وعان تىم مۇرىن شۇيىرە قاراپ، "كىشىسىنىپ"، العاشتا ونى ءتىپتى جولداس دەپ ەسەپتەۋگە قومسىنعاندىعى كوليانى بارىنەن دە قاتتى قورلادى. ءسويتىپ، ىمىرت جابىلعاسىن ستانسادان ءبىر شاقىرىمداي جەرگە بارىپ، جولعا شىققان پويىزدىڭ ءجۇرىسى بىرتىندەپ قىزىپ، جۇيتكي جونەلەتىن تۇستان كۇتىپ الۋعا ۇيعارىلدى. بالالار جينالدى. ايسىز ءتۇن تاستاي قاراڭعى ەدى. ءتيىستى مەزگىل جەتكەندە كوليا قوس رەلستىڭ اراسىنا ەتپەتىنەن سوزىلىپ جاتتى. ءباس تىگىسكەندەرىنە جامان وپىنعان قالعان بەسەۋى جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، زارە-قۇتى قالماي، جولدىڭ ەتەگىندەگى بۇتانىڭ تۇبىنە بۇعىپ جاتقان. اقىرى، ستانسادان شىققان پويىزدىڭ ءدۇرسىلى ەستىلەدى. سوسىن قاراڭعىدان قوس قىزىل شامى جارقىراپ، جاقىنداعان الىپ قۇبىجىقتىڭ دىبىسى كۇشەيە ءتۇستى. بۇتانىڭ اراسىنداعى ولەردەي قورىققان بالالار: "تۇرەگەل، قاش رەلستەن!" — دەپ ايقالاپ ەدى، ءبىراق ۇلگەرمەدى — پويىز زىمىراپ وتە شىقتى. بالالار اتىپ تۇرىپ، كولياعا جۇگىردى، ول قيمىلسىز جاتقان ەدى. ولار كوليانى جۇلمالاپ، جەردەن كوتەرمەكشى بولدى. ميتيا تەز تۇرەگەلىپ، ءۇن-تۇنسىز كومبەدەن ءتۇستى. تومەن تۇسكەسىن: "ول سەندەردى قورقىتايىنشى دەپ ادەيى قيمىلسىز جاتتى" دەگەن؛ الايدا، وندا كوليا شىنىندا دا ەس-تۇسسىز جاتىپتى، ءبىراز ۋاقىت وتكەسىن شەشەسىنە ونىڭ ءوزى مويىنداعان، سونىمەن ول "وجەت بالا" دەگەن اتاققا ءبىرجولا نە بولعان. ستانساداعى ۇيىنە قايتىپ كەلگەندە ول شۇبەرەكتەي بوپ-بوز ەكەن. كەلەسى كۇنى باسى زەڭىپ، دەنەسى قىزىپ ناۋقاستانىپ تا قالادى، ءبىراق كەڭىلى شات، قۋانىشتى، وزىنە-وزى رازى بولىپتى. بۇل وقيعا كەيىن، كوليا شاھارعا ورالعاسىن عانا ءمالىم بولىپ، پروگيمنازياعا جەتىپ، باستىقتاردىڭ دا قۇلاعىنا شالىنادى. شەشەسى جالعىز ۇلى ءۇشىن باستىقتارعا بارىپ قولقا سالىپ جالىنىپ-جالبارىنادى، اقىرى جۇرت قۇرمەت تۇتاتىن بەدەلدى ءمۇعالىم داردانەلوۆتىڭ ارالاسۋىمەن جابۋلى قازان جابۋلى قالعان. بويداق جىگىت بولعاسىن داردانەلوۆ تالاي جىلدان بەرى جۇرەگىن تۇتقىنداعان كراسوتكينا حانىمعا عاشىق بوپ جۇرگەندە، وسىدان ءبىر جىل بۇرىن، مەسەلىم قايتا ما، الدە ادەپسىز كورىنەم بە دەپ قىسىلسا دا، وعان ءوزىنىڭ وسى ىستىق سەزىمىن بىلدىرۋگە ءبىر مارتە تاۋەكەل ەتكەندە؛ ونداي جانى تازا، نازقوي جەسىر ارۋ ونشا كەتارى بولماسقا ءتيىس قوي دەپ ارمانداۋعا، ءوزىنىڭ كەيبىر جۇمباق قىلىقتارىنا قاراعاندا، داردانەلوۆتىڭ ءتىپتى ازدى-كوپتى حاقى بار سەكىلدى كورىنگەنمەن، بۇعان كەلىسۋدى سۇيىكتى ۇلىنا وپاسىزدىق جاساۋمەن بارا-بار ساناپ، كراسوتكينا حانىم ونىڭ بۇل جۇرەك سىرىن، الايدا، قابىلداماي تاستاعان. ءبىراق كوليانىڭ مىنا ولەرمەندىگى مۇزدى جىبىتكەندەي كورىنگەن سوڭ، بالاسىنا اراشا تۇسكەنى ءۇشىن ول داردانەلوۆقا، الىسقا مەڭزەسە دە ادا-كۇدە ءۇمىت ۇزبەۋگە يشارا بىلدىرگەن؛ داردانەلوۆتىڭ ءوزى دە اردىڭ تازالىعى مەن سىپايىگەرشىلىكتى قاستەرلەيتىن كىسى بولعاندىقتان، ونىڭ شىن باقىتتى سەزىنۋى ءۇشىن ازىرشە وسىنىڭ ءوزى دە ابدەن جەتكىلىكتى-دى. ول كولياعا جارامساقتانۋدى نامىس كوردى، ءبىراق ونى جاقسى كوردى، ايتسە دە سىنىپتا وعان وزگەلەرمەن بىردەي تالاپ قويىپ، قاتتى ۇستادى. الايدا كوليانىڭ ءوزى دە ءمۇعالىمىن الىستان قۇرمەتتەپ، ساباعىن ۇزدىك وقىدى، سىنىپتا ەكىنشى شاكىرت سانالدى، داردانەلوۆپەن سالقىن سويلەستى، ءسويتىپ كوليانىڭ بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك تاريحتان وتە كۇشتىلىگىنە، كەرەك بولسا ونىڭ ءتىپتى داردانەلوۆتىڭ ءوزىن دە "سۇرىندىرە" الاتىندىعىنا كۇللى سىنىپ كۇمانسىز سەنگەن. ءبىر كۇنى، شىنىندا دا، سولاي بولدى، كوليانىڭ: "تروياننىڭ ىرگەسىن قالاعان كىم؟" دەگەن ساۋالىنا داردانەلوۆ جالپى حالىقتار، ولاردىڭ قوزعالىستارى مەن قونىس اۋىستىرۋلارى جايىندا، كونە زامان، ەسكى اڭىزدار جايىندا اڭگىمەلەپ، تروياننىڭ ىرگەسىن قالاعان ناق كىم ەكەندىگىنە، ياكي ول كىسىلەردىڭ اتىن اتاپ جاۋاپ بەرە المادى، سونسوڭ بۇل ساۋالدىڭ ءوزىن، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءتىپتى ەرىككەننىڭ ەرمەگى سەكىلدى، قاجەتسىز بىردەڭە دەپ سانايتىندىعىن سەزدىردى. ءبىراق بالالار تروياننىڭ ىرگەسىن كىم قالاعانىن داردانەلوۆ بىلمەيدى دەگەن سەنىمدە قالىپ قويدى. ال كوليا بولسا باياعى زامانداعى شاھاردى كىمدەردىڭ سالعانىن، اكەسىنەن قالعان شكافتاعى سمارادوۆتىڭ كىتابىنان وقىپ العان-دى. اقىرى، تروياننىڭ ىرگەسىن ناق كىمدەردىڭ قالاعانىن بىلۋگە بالالاردىڭ وزدەرى دە ىنتىققان ەدى، ءبىراق كوليا ولارعا ءوزىنىڭ قۇپياسىن اشا قويمادى، ءسويتىپ ونىڭ بىلگىشتىك اتاق-داڭقى مىزعىماي قالدى.
تەمىر جولداعى وقيعادان كەيىن كوليانىڭ شەشەسىمەن قارىم-قاتىناسىندا كەيبىر وزگەرىس تۋعان ەدى. اننا فەدوروۆنا (كراسوتكيننىڭ جەسىرى) ۇلىنىڭ ستانسادا قانداي ەرلىك كورسەتكەنىن ەستىگەندە، زارەسى ءزار تۇبىنە كەتىپ، ءتىپتى شالىق بوپ قالا جازداعان. شەشەسىنىڭ ەسى ءبىر كىرىپ، ءبىر شىققان سۇلەسوق ءحالى بىرنەشە كۇنگە سوزىلعاندا شىنداپ ساسۋعا اينالعان كوليا بۇدان بىلاي ونداي ەسسىز ەسەرلىك جاسامايمىن دەپ ادالدىق، اقىرعى ءسوزىن ايتقان. شەشەسى تالاپ ەتكەن سوڭ، ول ءتىپتى يكونا الدىندا تىزەرلەپ تۇرىپ، اكە ارۋاعىن اۋزىنا الىپ انت تا بەرگەن؛ "قايسار" بالا سوسىن "ءىشى-باۋىرى ەلجىرەگەندىكتەن" التى جاسار سابيشە ەڭىرەپ جىلاپ جىبەرگەن؛ ءسويتىپ اناسى مەن بالاسى كۇن ۇزاققا قايتا-قايتا قۇشاقتاسىپ، سولقىلداپ جىلاۋمەن بولعان. ەرتەڭىنە قايتادان "بەزبۇيرەك" بولىپ ويانعان كوليا، ايتسە دە، ەندى ۇياڭداۋ، كىشىپەيىلدەۋ، سالماقتىلاۋ جانە مۇڭلىلاۋ كورىنگەن ەدى. راس، ارادا اي جارىمداي وتكەسىن تاعى ءبىر تەنتەكتىگىمەن ونىڭ اتى ءتىپتى ءبىزدىڭ ءبىتىستىرۋشى سۋدياعا دا ءمالىم بولعان، ءبىراق ونىڭ بۇل جولعى قىلىعى مۇلدە باسقا، كىسى كۇلەرلىك، جاي اقىماقتىق قانادى، سونان سوڭ قاتىسقانى بولماسا، ءوزىنىڭ بۇلدىرگەن ەشتەڭەسى جوق بوپ شىققان. الايدا بۇل جايىندا ورايى كەلگەندە كەيىنىرەك اڭگىمە ەتەرمىز. جالعىز ۇلى ءۇشىن قالتىراپ، نازالانا بەرگەن سۇلۋ جەسىردىڭ تىنىشسىزدانۋى وسكەن سايىن، داردانەلوۆتىڭ كوكىرەگىندەگى ءۇمىت وتى دا مازداي تۇسكەندەي ەدى. بۇل جاعىنان داردانەلوۆتىڭ ءدىتىن ۇعىپ، اڭسارىن اڭعارعان كوليا، البەتتە، وسى "سەزىمى" ءۇشىن ونى قاتتى جەك كورگەن. كەزىندە كوليانىڭ وسى جەككورىنىشىن شەشەسىنىڭ كوزىنشە اشىق ايتىپ، داردانەلوۆتىڭ نەنى كوكسەيتىنىن وعان الىستان اڭعارتقان دورەكىلىگى دە بولعان ەدى. ەندى، تەمىر جولداعى وقيعادان كەيىن، ول بۇل جونىنەن دە ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ول ءتىپتى شەت جاعالاپ تۇسپالداۋدان دا ءبىرجولا تىيىلىپ، شەشەسىنىڭ كوزىنشە داردانەلوۆ تۋرالى قوشەمەتپەن سويلەۋگە كوشكەن. ال اننا فەدوروۆنانىڭ سەزگىش جۇرەگى مۇنى شىن ريزاشىلىقپەن ۇعا قوياتىن، ءبىراق ونى ەسەسىنە ۇيىنە كەلگەن مەيماننىڭ اۋزىنان كوليانىڭ كوزىنشە داردانەلوۆتى اۋىزعا العان ءسوز شىققاندا، ۇيالعانىنان ونىڭ ەكى بەتى بال-بۇل جانىپ قىزارىپ كەتەتىن ەدى. مۇنداي ساتتەردە كوليا قاباعىن ءتۇيىپ الىپ تەرەزەگە قارايتىن، نەمەسە نان سۇراپ تۇرعان جوق پا ەكەن دەپ ەتىگىنىڭ جۇلىعىنا ۇڭىلە باستايتىن، بولماسا زىلدەنە داۋىستاپ پەرەزۆون اتتى جامان سابالاق توبەتىن شاقىرىپ الاتىن ەدى. وسىدان ءبىر ايداي بۇرىن تاۋىپ اكەلىپ، نەگە ەكەنى قايدام، جولداستارىنىڭ ەشقايسىسىنا كورسەتپەي، ۇيدە جاسىرىپ ۇستاعان ءيتىن ول بىردەڭەگە ۇيرەتىپ جاتتىقتىرامىن دەپ ابدەن اۋرەگە سالىپ بىتكەن ەدى، اقىرىندا، بەيشارا يت كوليا ساباققا كەتكەندە، ۇيدە ونى جوقتاپ ۇليتىندى شىعارعان، ال مەكتەپتەن كەلگەندە ونىڭ باسىنا سەكىرىپ، قىڭسىلاپ ەركەلەپ، سوسىن ەدەنگە سۇلاي كەتىپ، قيمىلسىز جاتا قالاتىن، تاعى بىردەڭە قىلاتىن قىسقاسى، ۇيرەتىلگەن نارسەنىڭ ءبارىن، يەسىنىڭ تالاپ ەتۋىمەن ەمەس، تەك ءوزىنىڭ وعان دەگەن شىن بەرىلگەندىگى مەن ىقىلاسىن سەزدىرۋ ءۇشىن عانا كورسەتە باستايتىن.
ايتپاقشى: ۇمىتىپ بارادى ەكەم، وقىرمانعا تانىس، اسكەري قىزمەتىنەن كەتكەن شتابس-كاپيتان سنەگيريەۆتىڭ بالاسى يليۋشا، اكەسىن شاكىرتتەردىڭ "جوكە ساقال" دەپ مازاقتاعانىنا نامىستانىپ، ءبىر بالانىڭ سانىنا باكىنىڭ ۇشىن سۇعىپ الىپ ەدى عوي، سول بالا وسى كوليا كراسوتكين بولاتىن.
II
بالاقاندار
سونىمەن، قاراشانىڭ ۇسكىرىك جەلى ىزىڭداعان ءبىر سۋىق كۇنى كوليا كراسوتكين ۇيدە وتىرعان ەدى. بۇگىن جەكسەنبى، ساباققا بارمايدى. مىنە، ساعات ون ءبىردى سوقتى، ال ونىڭ "وتە تىعىز شارۋامەن" ءبىر جەرگە قالايدا بارۋى كەرەك بولسا دا، ومالىپ وتىرعانى مىناۋ؛ ەرەسەكتەردىڭ ءبارى وتە شۇعىل دا ەرەكشە جاعدايمەن ءبىر جاققا كەتىپ قالعاندىقتان وسى ۇيگە باس-كوز بوپ جالعىز ءوزى قالسا، قالاي كەتپەك. كراسوتكينانىڭ ۇيىندە، ونىڭ ءوزى تۇراتىن پاتەردەن باسقا، اۋىز بولمەنىڭ ەكىنشى جاعىندا جالعا بەرىلگەن شاعىن ەكى بولمەلى تاعى ءبىر پاتەر بار-دى، وندا ەكى جاس بالاسىمەن ءبىر ايەل تۇراتىن. جاس جاعىنان اننا فەدوروۆنا قۇرالىپتاس كەلىنشەك ونىمەن دوس-جار قۇربى بوپ كەتكەن-دى، ونىڭ دارىگەر كۇيەۋى اۋەلى ورىنبورعا، سوسىن تاشكەنت جاققا كەتكەلى ءبىر جىل بولعان، سوڭعى التى ايدان بەرى ودان ەشبىر حابار-وشار جوق-تى؛ ونىڭ باسىنا تۇسكەن قايعى-قاسىرەتتى سەيىلتۋگە كراسوتكينا حانىمنىڭ دوستىعى جاردەمدەسپەگەندە، بەيشارا جىلاپ-سىقتاۋدان باس كوتەرمەس ەدى. تاعدىردىڭ تالكەگى از بوپ جۇرگەندەي، ونىڭ جالعىز كۇتۋشى قىزى كاتەرينانىڭ ويدا جوقتا ءدال سەنبىدەن جەكسەنبىگە قاراعان ءتۇنى تاڭ الدىندا بالا تاباتىن شىعارمىن دەمەسى بار ما. مۇنى وسىعان دەيىن ەشكىمنىڭ سەزبەگەنى قالاي دەپ ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى تاڭعالىسقان. دورتەردىڭ ايەلى بۇعان اڭ-تاڭ بولسا دا، ازىرگە ۋاقىت باردا، كاتەرينانى شاھارىمىزداعى وسىندايدا كومەگى تيەتىن قولى ەپسەكتى كەمپىردىكىنە تەزىرەك جەتكىزگەندى ءجون كورگەن. وعان كۇتۋشى قىزى وتە قاجەت ەدى، سول سەبەپتى وسى نيەتىن تەز ىسكە اسىرماق بولىپ ونى كەمپىردىڭ ۇيىنە اپارعان سوڭ، قاسىندا قالىپ قويعان. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كراسوتكينا حانىمنىڭ ءباز بىرەۋدەن قىسىلتاياڭدا قول ۇشىن بەرۋىن ءوتىنىپ، ءوزىنىڭ قامقورلىعىن دا اياماي، وسى شارۋاعا دوستىق نيەتپەن تىكەلەي ارالاسىپ، قولعابىس ەتۋى قاجەت بولادى. سونىمەن، ەكى ايەلدىڭ ەكەۋى دە ۇيدە جوق-تى، ال كراسوتكينا حانىمنىڭ قىزمەتشىسى، اگافيا اپاي، بازارعا كەتكەن، ءسويتىپ كوليا "بالاقاندارعا"، ياكي پاتەرشى ايەلدىڭ باعۋسىز قالعان كىشكەنتاي ۇلى مەن قىزىنا ۋاقىتشا باس-كوز بولۋعا ءماجبۇر ەتىلگەن ەدى. قاسىندا ءيتى بولعاسىن كوليا ءۇيدى جالعىز كۇزەتىپ وتىرۋعا قورىققان جوق-تى، ول پەرەزۆوندى اۋىز بولمەدەگى ساكىنىڭ استىنا "تىرپ ەتكىزبەي" جاتقىزىپ قويعان، كوليا ۇيدە ءجۇرىپ اۋىز بولمەگە كىرگەن سايىن ءيتى باسىن جەردەن جۇلىپ الىپ، ارسالاڭداپ قۇيرىعىمەن ەدەندى سابايتىن سەبەبى وسىدان ەدى، الايدا، يەسى بەرى كەل دەپ ىسقىرىپ قالماسا، ول قايتەدى. كوليا كوزىن الايتا قاراعان سوڭ، بەيشارا يت قايتادان جىم بولا قالاتىن. مىنا "بالاقانداردىڭ" ءجىپسىز بايلاعانى بولماسا، كولياعا قىسىلاتىنداي ەشتەڭە جوق-تى. كاتەرينانىڭ كەنەتتەن ءبىر جايسىز وقيعاعا دۋشار بولعانىنا كوليا، البەتتە، قاتتى قىجىرتقان، ءبىراق ول شەشەسى جوقتا جەتىمسىرەگەن بالالاردى وتە جاقسى كورەتىن ەدى، سابيلەرگە ارنالعان ءبىر كىتاپتى ولارعا اپارىپ بەرگەندىگى دە سوندىقتان. ۇلكەنى، سەگىزدەگى ناستيا، وقي بىلەتىن، ال كىشىسى، جەتىدەگى كوستيا، وعان داۋىستاپ كىتاپ وقىعاندا قۇمارتا تىڭدايتىن. ارينە، كراسوتكيننىڭ ولاردى ءبىر قىزىقتى ويىنمەن الدارقاتۋىنا، ياكي ەكەۋىن ساپقا تۇرعىزىپ قويىپ سارباز بوپ ويناۋىنا نەمەسە ءۇيدىڭ ىشىندە تىعىلماق ويناۋىنا دا بولاتىن ەدى. ول بۇرىن دا تالاي وسىلاي ىستەگەن جانە بۇعان ارلانبايتىن، سول سەبەپتى ءوزىنىڭ سىنىبىندا بىردە كراسوتكين ۇيىندەگى پاتەرشى ايەلدىڭ قارشاداي بالالارىمەن ات بوپ وينايدى دەيدى، ءوزى بەينە شەتكى اتشا موينىن بۇرىپ، قىرىنداپ الىپ ورداڭدايدى ەكەن دەگەن لاقاپ تا تاراعان، الايدا، كراسوتكين بۇعان ساسا قويماعان: "بۇل زاماندا" ءوزىم سەكىلدى ون ۇشتەگى سوماداي بالالارمەن ات بوپ ويناسام، بۇل ۇيات قىلىق بولار ەدى، ارينە، ال ەگەر ۇيىمدەگى "بالاقاندارمەن ويناسام — ولاردى جاقسى كورگەندىكتەن وينايمىن، ەندەشە، نە ىستەيتىنىم جونىندە بىرەۋگە ەسەپ بەرۋگە مىندەتتى ەمەسپىن دەپ، وزىنە تاعىلعان كىنانى سەرپىپ تاستاعان-دى. مۇنىڭ ەسەسىنە "بالاقانداردىڭ" ەكەۋى دە ونى كەرەمەت جاقسى كورەتىن ەدى. ايتسە دە، ونىڭ بۇل جولى ولارمەن ويناۋعا مۇرشاسى كەلەتىن ەمەس. ونىڭ بىلاي قاراعاندا ءتىپتى وتە قۇپيا بىردەدە سەكىلدى كورىنەتىن اسا ءماندى شارۋاسى بار ەدى، بالالاردى اگافياعا تاستاپ كەتەيىن دەسە، كەمپىردىڭ بازاردان قايتىپ كەلمەي جاتقانى. ول مەزگىل-مەزگىل اۋىز بولمەگە شىعىپ، بالالاردىڭ ەسىگىن اشىپ، ولاردىڭ نە ىستەپ وتىرعانىنا قايتا-قايتا كوز سالعان؛ مۇنىڭ ايتۋىمەن كىتاپ وقىپ وتىرعان ەكى بالا بۇل ەسىكتى اشىپ قاراعان سايىن ول ءقازىر ىشكە كىرىپ، تاماشا ءارى قىزىقتى ءبىر ويىندى باستايتىن شىعار دەگەن ۇمىتپەن وعان اۋىزدارىن اڭىرايتىپ ءۇنسىز كۇلىمدەيتىن. الايدا ءوزى الاكوڭىل بوپ تۇرعاندىقتان كوليا بولمەگە كىرمەگەن. ساعات ون ءبىردى سوققاسىن ول، ەندى ون مينۋتتان كەيىن "قاقباس" اگافيا كەلمەسە، ونى كۇتپەستەن كەتە بەرۋگە ءبىرجولا بەكىنگەن-دى؛ البەتتە، ول كەتەرىندە "بالاقانداردىڭ" ول جوقتا قورىقپايمىز، ەشتەڭەنى بۇلدىرمەيمىز جانە ۇرەيلەنىپ جىلامايمىز دەگەن ۋادەسىن الادى. ول وسىنداي بايلامعا كەلگەننەن كەيىن ماقتالى استارى ءقايسىبىر اڭنىڭ جۇقا تەرىسىنەن يلەنگەن جاعاسى بار قىسقى پالتەسىن كيىپ، سومكەسىن يىعىنا ءىلدى؛ شەشەسىنىڭ "مۇنداي سۋىقتا" دالاعا شىققانىڭدا اياعىڭا گالوشىڭدا ىلە سالۋدى ۇمىتپاساڭشى دەپ تالاي جالىنعانىنا قاراماستان ول اۋىز بولمەدەن ءوتىپ بارا جاتىپ گالوشقا جەركەنە ءبىر كوز سالدى دا، ەتىگىمەن شىعىپ كەتە باردى. يەسىنىڭ كيىنگەنىن كورگەندە پەرەزۆون دەنەسىن بۇلعاقتاتىپ، قۇيرىعىمەن ەدەندى سابالاپ، ءتىپتى ءبىر ءتۇرلى جالىنىشپەن قىڭسىلاپ تا قويعان، ءبىراق كوليا تىم ارسالاڭداپ كەتكەن ءيتىنىڭ ەركىنسىپ بارا جاتقانىن كورگەننەن كەيىن، بۇل ونىڭ تارتىپكە داعدىلانۋىنا زياندى بولار دەپ ويلاپ، ونى ءبىر مينۋت بولسا دا قايتادان ساكىنىڭ استىندا ۇستاعان سوڭ، تەك اۋىز بولمەگە شىعاتىن ەسىكتى اشقاسىن عانا ونى ىسقىرىپ وزىنە شاقىرىپ العان. جاتقان جەرىنەن اتىلىپ شىققان يت ونىڭ الدىندا قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ، تايراڭداي جونەلگەن ەدى. اۋىز ۇيگە شىققاسىن كوليا "بالاقانداردىڭ" ەسىگىن اشقان. ەكەۋى بۇرىنعىسىنشا كىشكەنتاي ۇستەلدىڭ باسىندا وتىر ەكەن، ءبىراق كىتاپتى الىپ قويىپ، الدە نە تۋرالى كەرىلدەسىپ جاتىر. ولار ومىردە كەزدەسەتىن ءارالۋان توتەنشە وقيعالار جونىندە ءجيى تالاسىپ قالاتىن، وندايدا ەرەسەكتەۋ ناستيا ءدايىم باسىم ءتۇسىپ جاتاتىن ەدى؛ ال كوستيا، ەگەر ونىمەن كەلىسپەسە، ءارقاشان كوليا كراسوتكيننىڭ تورەلىگىنە جۇگىنەتىن، سونسوڭ ول قالاي دەپ تاپسا، شەشىم ەكى جاققا بىردەي ءادىل ۇكىم بولىپ قالاتىن. "بالاقانداردىڭ" بۇل جولعى تالاس-تارتىسى ءبىرشاما قىزىقتاۋ كورىنگەندىكتەن، كراسوتكين تابالدىرىقتا انالاردىڭ پىكىر تالاسىنا قۇلاق سالىپ كىدىرىپ قالعان-دى. ونىڭ تىڭداپ تۇرعانىن كورگەسىن بالالار ونان سايىن ورشەلەنە تالاستى.
— كىندىك اجەلەر سابيلەردى باقشاداعى قىرىققابات جۇيەكتەرىنىڭ اراسىنان تاۋىپ اكەلەدى دەگەنگە مەن ەش ۋاقىتتا سەنبەيمىن، — دەپ بىلدىراقتايدى ناستيا قىزبالانىپ. — ءقازىر دالادا قىس، ەشقانداي جۇيەك جوق، ەندەشە، ول كاتەريناعا كىشكەنتاي قىزدى قايدان الماق.
— فيۋ! — كوليا ىشتەي ىسقىرىپ قويدى.
— نەمەسە بىلاي: كەمپىرلەر ءسابيدى باسقا ءبىر جاقتان اكەلەدى، ءبىراق، تەك كۇيەۋى بارلارعا عانا بەرەدى.
كوستيا ناستيادان كوز الماي، زەر سالا تىڭداپ، ويلانىپ تۇرعان.
— ناستيا، سەن نەتكەن زەردەسىزسىڭ، — دەدى، اقىرىندا، قىزبالانباي، سالماقتاپ سويلەگەن ول، — كاتەرينانىڭ كۇيەۋى بولماسا، وعان بالا قايدان كەلمەك؟
ناستيا قاتتى قىزاراقتاپ قالعان ەدى.
— سەن تۇككە تۇسىنبەيسىڭ؟ — دەدى ول اشۋلانىپ، — مۇمكىن، ونىڭ كۇيەۋى بولعان شىعار، مۇمكىن، ول ءقازىر تۇرمەدە وتىرعان شىعار، ايتپەسە بالا تابۋشى ما ەدى.
— ونىڭ كۇيەۋى تۇرمەدە مە ەدى؟ — دەپ سۇرادى كوستيا بايسالدى ۇنمەن.
— نەمەسە بىلاي بولۋى دا مۇمكىن، — دەپ ءوزىنىڭ العاشقى جورامالىنان اينىپ شىعا كەلگەن ناستيا ءىنىسىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — سەنىكى دۇرىس، ونىڭ كۇيەۋى جوق، ءبىراق كۇيەۋگە تيگىسى كەلگەن، ءسويتىپ قالاي كۇيەۋگە شىعار ەكەم دەپ كۇندىز-تۇنى ويلاپ جۇرگەندە، كۇيەۋگە تيە الماسا دا، بالالى بولعان.
— ءا، سولاي ما ەدى، — دەپ كەلىسە كەتتى مۇلدە ءجۇنى جىعىلعان كوستيا، — سەن ماعان مۇنى بۇرىن نەگە ايتپادىڭ، مەن قايدان بىلەم.
— ال، بالالار، — دەدى كوليا بولمەگە كىرگەن سوڭ، — بايقايمىن، سەندەردەن ساق جۇرمەسە بولماس!
— پەرەزۆوندى الا كەتەسىز بە؟ — كوستيا ىرجيىپ كۇلگەسىن، ساۋساعىن سىرتىلداتىپ ءيتتى شاقىرا باستادى.
— بالاقاندار، مەنىڭ قينالىپ تۇرعانىم، — دەپ باستادى كراسوتكين ماڭعازسىپ، — ماعان كومەكتەسپەسەڭدەر بولاتىن ەمەس: اگافيا، ارينە، تابانىنان ساۋعان، ايتپەسە وسى ۋاقىتقا دەيىن ول قايدا ءجۇر، مەنىڭ ءبىر جاققا كەتۋىم كەرەك، بۇل وسىلاي دەپ ۇيعارىلىپ، قول قويىلعان ماسەلە. قالاي، مەنى جىبەرەسىڭدەر مە، جوق پا؟
بالالار بىر-بىرىنە ساسقالاقتاپ قارادى، ولاردىڭ ىرجيعان جۇزىنەن ابىرجىعاندىق سەزىلە باستادى. ولار، ايتسە دە وزدەرىنەن نەنى تالاپ ەتىپ تۇرعانىن ءالى تولىق تۇسىنبەگەن-دى.
— مەن كەتكەسىن تەنتەكتىك جاسامايسىڭدار ما؟ شكافقا شىقپايسىڭدار ما، اياقتارىڭدى سىندىرىپ المايسىڭدار ما؟ مەن جوقتا بىردەڭەدەن قورقىپ جىلامايسىڭدار ما؟
بالالاردىڭ ءجۇزى سۇمدىق جابىرقاپ سالا بەردى.
— ونىڭ ەسەسىنە مەن سەندەرگە ءبىر كەرەمەت نارسەنى كورسەتەر ەدىم؛ مەنىڭ كىشكەنتاي عانا مىس زەڭبىرەگىم بار، وعان كادىمگى شىن ءوق-دارىنى سالىپ اتۋعا بولادى.
مۇنى ەستىگەندە بالالاردىڭ ءجۇزى قايتادان جادىراپ كەتتى.
— قانە كورسەتىڭىزشى، — دەدى كوزى جايناڭداعان كوستيا، كراسوتكين سومكەسىنە قولىن سالىپ، كىشكەنتاي قولا زەڭبىرەكتى الىپ شىعىپ ۇستەلگە قويدى.
— كورگىلەرىڭ كەلسە، مىنە! قاراڭدارشى، كىشكەنتاي دوڭعالاقتارى دا بار، — دەپ كوليا ويىنشىقتى ۇستەلدىڭ ۇستىمەن سىرعىتتى، — ودان اتۋعا دا بولادى. وق سالىپ اتۋ كەرەك.
— ولتىرمەي مە؟
— كوزدەپ اتساڭ ارينە، ولتىرەدى. — كراسوتكين ءوق-دارىنى قايدا سالۋ كەرەگىن، سوسىن دومالاق وقپەن قالاي وقتاۋدى ءتۇسىندىردى، وتالدىراتىن كىشكەنتاي تەسىكتى كورسەتتى، اتقان كەزدە زەڭبىرەكتىڭ كەيىن تەبەتىن ءساتى دە بولاتىندىعىن ەسكەرتتى. بالالار ونىڭ بۇل اڭگىمەسىن كەرەمەت قۇشتارلانا تىڭدادى. ولاردىڭ قيالىن اسىرەسە زەڭبىرەكتىڭ كەيىن توبەتىن كەزى دە بولاتىنى قايران قالدىردى.
— ال ءوق-دارىڭىز بار ما؟ — دەپ سۇرادى ناستيا.
— بار.
— ءوق-دارىڭىزدى دە كورسەتىڭىزشى، — دەدى داۋسىن سوزىپ، جالىنعانداي جىميا كۇلگەن ناستيا.
كراسوتكين قولىن سومكەسىنە تاعى دا سۇڭگىتىپ جىبەرىپ، شىنىندا دا ءبىر شوكىم ءوق-دارى سالىنعان كىشكەنتاي قۇتى مەن قاعازعا ورالعان بىرنەشە دومالاق وقتى الىپ شىقتى. ول ءتىپتى قۇتىنىڭ تىعىنىن الىپ، وق-دارىدەن الاقانىنا سالىپ تا كورسەتتى.
— تەك وتقا ساق بولۋ كەرەك، ايتپەسە گۇرس ەتىپ جارىلعاندا، ءبارىمىزدىڭ بىت-شىتىمىزدى شىعارادى. — دەپ قاساقانا قورقىتىپ قويدى كراسوتكين.
بالالار وق-دارىگە قورقا-قورقا كوز سالعانمەن، بۇرىن كورمەگەن نارسەنى كورىپ ءبىر راقاتتانىپ قالدى. ءبىراق كوستياعا دومالاق وقتار كوبىرەك ۇنادى.
— ال وق وتقا جانباي ما؟ — دەپ سۇرادى ول.
— وق جانبايدى.
— وندا ماعان بىرنەشە وق بەرىڭىزشى، — دەدى كوستيا جالىنىشتى ۇنمەن.
— ساعان ازعانا بەرمەي بولماس، مىنە، الا عوي، تەك شەشەڭە مەن بەردى دەپ ايتىپ قويما. مەن قايتىپ كەلگەنشە دىمىڭدى شىعارمىز، جاراي ما، ايتپەسە ول مۇنى ءوق-دارى شىعار دەپ ويلاپ قورقىپ، سەندەردى قۇرىپ جۇرەر.
— مامام، بىزگە ەش ۋاقىتتا شىبىق تيگىزگەن ەمەس. — دەدى وعان ىلە-شالا جاۋاپ قاتقان ناستيا.
— ونى بىلەم عوي، مەن انشەيىن اسىرەلەڭكىرەپ جاتىرمىن. سەندەر مامالارىڭدى ەشقاشان دا الداماڭدار، تەك وسى جولى — مەن قايتىپ كەلگەنشە عانا تىستەرىڭنەن شىعارماڭدار. قالاي بالاقاندار، جۇرە بەرەيىن بە، جوق پا؟ مەن جوقتا قورقىپ، جىلاپ جۇرمەيسىڭدەر مە؟
— جى-لا-اي-مىز، — دەپ ىڭىرسىپ باستادى كوستيا.
— جىلاماعاندا شە، جىلايمىز! — دەدى ناستيا دا ۇرەيلى ۇنمەن ءىنىسىن قوستاپ.
— وھ، بالالار، بالالار، قورقايىن دەدىم مەن سەندەردەن. امال جوق، بالاپاندار، سەندەردى كۇزەتىپ قانشا وتىرارىمدى قۇداي بىلەدى. ال ۋاقىت ءوتىپ بارادى، مەن كەشىگىپ بارام، ۋھ!
— پەرەزۆونعا ولگەنىڭشە جاتا قال دەپ بۇيىرىڭىزشى، — دەپ ءوتىندى كوستيا.
— باسقا نە ىستەيمىز، جارايدى، وندا پەرەزۆونمەن وينايىق. پەرەزۆون، پسي! — ءسويتىپ، كوليا يتىمە جارلىق ەتۋگە كىرىستى، ال پەرەزۆون بىلەتىن ونەرىن كورسەتە باستادى. بۇل ۇلكەندىگى كادىمگى قورادا جۇرەتىن يتتەردەي، سۇر-اقشىل-كوك ءتۇستى سابالاق يت ەدى. وڭ كوزى قيسىق، سول قۇلاعى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قيىق بولاتىن. ول قىڭسىلاپ سەكىردى، تىك تۇردى، ارتقى ەكى اياعىمەن ءجۇردى، ەدەنگە شالقاسىنان قيسايا كەتىپ، بەينە ولگەن يتشە، ءتورت اياعىن كوتەرىپ، قيمىلسىز جاتا قالدى. ءدال وسى سوڭعى ساتتە ەسىك اشىلىپ، بازاردان ساتىپ العان ازىقتارىن سالعان تۇيىنشەكتەردى كوتەرگەن اگافيا كىرىپ كەلدى؛ كراسوتكينا حانىمنىڭ ءۇي كۇتۋشىسى قىرىقتارداعى شۇبار بەت، جۋان ايەل ەدى. ول كىرگەن بويىندا سول قولىنداعى تۇيىنشەگىن تومەن تۇسىرگەن كۇيى ەدەندە جاتقان يتكە قاراپ قالدى. اگافيانىڭ كەلۋىن قانشاما اسىعا كۇتسە دە، كوليا ويىندى ۇزگەن جوق، پەرەزۆوندى سول قالپىندا تاعى ءبىراز جاتقىزعاسىن عانا، اقىرى، وعان ىسقىرىپ قالىپ ەدى، يت ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ءوزىنىڭ بورىشىن وتەگەنىنە ءماز بولىپ ارسالاڭداپ سەكىرە باستادى.
— قاراي گور مىناۋ ءيتتى! — دەدى اگافيا عيبراتتى ۇنمەن.
— ايەل ءناسىلى، سەن نەگە وسىنشا كەشىكتىڭ؟ — دەپ سۇرادى كراسوتكين تىكسىنىپ.
— ولاي دەيتىن سەن كىمنىڭ شىكىراسىسىڭ!
— كىمنىڭ شىكىراسى؟
— ءيا، شىكىراسى. كەشىكسەم كەشىگەم، وندا سەنىڭ نە شارۋاڭ بار، — دەپ كۇڭكىلدەدى پەشتىڭ الدىندا كۇيبەڭدەپ جۇرگەن اگافيا؛ ءبىراق ونىڭ داۋسىنان ەشقانداي نارازىلىق پەن اشۋ-ىزا سەزىلمەيدى، قايتا كەرىسىنشە، پىسىقاي بايباتشانىڭ بەتىنەن الۋدىڭ ءبىر رەتى كەلگەنىنە قۋانعانداي، تىم رازى سەكىلدى.
— ءاي، شولاق اقىل كەمپىر، — دەدى كراسوتكين ديۆاننان تۇرەگەلىپ جاتىپ، — جارىق دۇنيەدەگى قاسيەتتى نارسەنىڭ ءبارىن، وعان قوسا تاعى بىردەڭەلەردى اۋزىڭا الىپ، مەن جوقتا مىنا بالاقاندارعا باس-كوز بولامىن دەپ ماعان انت ەتە الامىسىڭ. مەن ءبىر جاققا كەتەمىن ءقازىر.
— مەنىڭ ساعان انت بەرۋىمنىڭ كەرەگى نە؟ — دەپ كۇلدى اگافيا،— مەن ولاردى ونسىز دا باعامىن.
— جوق، ەگەر ولاردى باقپاسام، جانىم جاننامعا كەتسىن دەپ انت ەتپەسەڭ كەتپەيمىن.
— ماعان كەتپەگەنىڭ جاقسى. دالا اياز، ۇيدە وتىر.
— بالاقاندار، — دەدى كوليا ەكى بالاعا قاراپ، — مەن قايتقانشا نەمەسە شەشەلەرىڭ كەلگەنشە، ونىڭ دا ورالاتىن ۋاقىتى الدەقاشان ءوتىپ كەتتى، مىناۋ ايەل سەندەردىڭ قاستارىڭدا بولادى. ساسكەلىك تاماقتارىڭدى دا بەرەدى. اگافيا، مىنالارعا جۇرەك جالعارلىق بىردەڭە بەرەسىڭ عوي؟
— بەرۋگە بولادى.
— قوش بولىڭدار، بالاپاندار، سەندەر ءۇشىن ەندى ۋايىم جەمەيمىن. ال سەن، اجەتاي، — دەدى ماڭىزسىعان پىشىنمەن كۇبىرلەپ سويلەگەن ول، اگافيانىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، — قاتىنداردىڭ كاتەرينا جونىندەگى داعدىلى مىلجىڭىمەن مىنالاردىڭ باسىن قاتىرماسسىڭ، ولاردىڭ سابيلىگىنە جانىڭ اشىر دەپ ويلايمىن. پەرەزۆون، يسي!
— ءاي، سەن قۇداي اتقاندى ما، — دەدى اگافيا ەشبىر قىلتىڭ-سىلتىڭسىز. — كىسى كۇلەرلىك ءتىپتى! مۇنداي سوزدەرىڭ ءۇشىن سەنىڭ ءوزىڭدى تاياقتاپ الار ما ەدى.
III
شاكىرت بالاقان
ءبىراق ەندى كوليانىڭ قۇلاعىنا ەشتەڭە كىرمەگەن. اقىرى ۇيدەن شىعا العانى قانداي جاقسى بولدى. قاقپادان شىققاسىن ول جان-جاعىنا قاراپ: "اياز ەكەن عوي!" دەپ يىعىن قيقاڭداتقاننان كەيىن كوشەمەن تۋرا ءجۇردى، سوسىن وڭ قولداعى شولاق كوشەگە ءتۇسىپ، بازار الاڭىنا قاراي بەتتەدى. ول الاڭعا ءبىر ءۇي قالعاندا توقتاپ تۇرىپ، قالتاسىنان ىسقىرىعىن شىعارىپ، قاتتى ىسقىرىپ بىرەۋگە مەن كەلدىم دەپ قاقپا الدىنان بەلگى بەردى. ارادا ءبىر مينۋت وتپەستەن ون بىرلەردەگى نارتتاي بالا ىشتەن شىعا كەلدى؛ ول دا ۇستىنە جىلى، تازا، ءتىپتى ءساندى دەرلىك پالتە كيگەن. بۇل ءبىر اۋقاتتى شەنەۋنىكتىڭ بالاسى، دايارلىق سىنىپتا وقيتىن (ال كوليا كراسوتكين ودان ەكى سىنىپ جوعارى وقيتىن) سمۋروۆ دەگەن بالا ەدى؛ ونىڭ اكە-شەشەسى كراسوتكيندى اتى-شۋلى تەنتەك دەپ ەسەپتەپ، بالاسىنىڭ كوليامەن ويناۋىنا رۇقسات ەتپەيتىن، سول سەبەپتى سمۋروۆ، تەگى، ۇيدەن قاشىپ شىقسا كەرەك. ەگەر وقىرمان ۇمىتپاسا سمۋروۆ وسىدان ەكى ايداي بۇرىن وردىڭ ار جاعىندا تۇرعان يليۋشاعا تاس لاقتىرعان بالالاردىڭ ىشىندە بولعان جانە سوندا الەشا كارامازوۆقا يليۋشا جايىندا بايانداپ بەرگەن بالا ەدى.
— كراسوتكين، مەنىڭ سەنى كۇتكەنىمە تابانداتقان ءبىر ساعات بولدى، — دەدى سمۋروۆ باتىل پىشىنمەن، سودان كەيىن ولار الاڭعا قاراي ءجۇردى.
— ءبىر سەبەپپەن كەشىگىپ قالعانىم، — دەپ جاۋاپ قاتتى كراسوتكين. — مەنىمەن بىرگە جۇرگەنىڭ ءۇشىن تاياق جەمەيسىڭ بە؟
— و نە دەگەنىڭ، مەنى ۇرادى دەپ كىم ايتتى؟ پەرەزۆوندى ەرتە كەلگەنسىڭ بە؟
— ءيا، پەرەزۆوندى دا الا كەلدىم!
— ونى دا ەرتە باراسىڭ با؟
— ءيا، ەرتە بارامىن.
— Ah، جۋچكا بولسا عوي!
— قايداعى جۋچكا. ول جوق ەندى. جۋچكا زىم-زيا جوعالدى ەمەس پە.
— اھ، بىلاي دەسەك قايتەدى، — دەدى كەنەت توقتاي قالعان سمۋروۆ،— يليۋشا جۋچكا دا سابالاق يت ەدى، پەرەزۆون سەكىلدى ول دا بۋرىل، سۇر بولاتىن دەگەن-دى، — ەندەشە، سول جۋچكا وسى يت دەسەك قايتەدى، مۇمكىن، ول يلانىپ قالار؟
— شاكىرت بالاقان، وتىرىكتەن اۋلاق بول، بۇل ءبىر؛ ءتىپتى ىزگىلىكتى ىسكە بولا دا وتىرىك ايتپا، بۇل ەكى. ەڭ باستىسى، سەن وندا مەنى كەلەدى دەگەننەن باسقا ەشتەڭەنى بىقسىتپاعان بولارسىڭ دەپ ويلايمىن.
— قۇداي ساقتاسىن، مەن ءبارىن تۇسىنەم عوي. الايدا پەرەزۆونمەن ونىڭ كوڭىلىن اۋلاي الار ما ەكەنبىز، — دەپ كۇرسىندى سمۋروۆ.
— بىلەسىڭ بە: ونىڭ اكەسى، كاپيتان، الگى جوكە ساقال، بۇگىن وعان ءبىر كۇشىك، تۇمسىعى قارايعان ناعىز مەدەليان كۇشىگىن اكەپ بەرەمىن دەگەن ەدى، سول كۇشىكپەن ول يليۋشانى جۇباتارمىن دەپ ويلايدى، ءاي قايدام؟
— ال يليۋشانىڭ ءحالى قالاي ءوزى؟
— اھ، جامان، جامان عوي. كوكىرەك اۋرۋى بولۋ كەرەك. اقىل-ەسى دۇرىس، تەك تىنىس العانى ۇنامايدى، دەمىگە بەرەدى. تاياۋدا ول دالاعا شىققىم كەلەدى دەگەن سوڭ، ەتىگىن كيگىزىپ ەدىك، اياعىن باسا المادى. "اھ، اكە، مەن ساعان ەسكى ەتىگىم جامان دەپ ايتىپ ەدىم عوي، ونىمەن بۇرىن دا جۇرە الماۋشى ەدىم" — دەيدى. ول اياعىن باسا الماعانىنا ەتىگى كىنالى دەپ ويلايدى، ال شىندىعىندا ول السىرەپ بىتكەن. ءبىر جۇماعا جەتە الماس. گەرسەنشتۋبە كەلىپ تۇرادى. ەندى ولار تاعى دا باي، اقشاسى كوپ.
— سۇرقيالار عوي.
— كىمدى ايتاسىڭ؟
— دارىگەرلەردى، جالپى ەمشى-دومشىلاردىڭ ءبارىن، البەتتە، جانە كەيبىرەۋلەرىن دە ايتامىن. مەن مەديسينانى مويىندامايمىن. پايداسىز مەكەمە. ءبىراق مەن مۇنىڭ ءبارىن زەرتتەيمىن ءالى. سەندەردىكى، الايدا، نەعىلعان ەلجىرەكتىك بۇل؟ سەندەر وندا، تەگى، بۇكىل سىنىپ بوپ بارىپ جۇرگەن شىعارسىڭدار، سولاي عوي؟
— جوق، ءبارىمىز ەمەس، وندا بارىپ جۇرگەندەر ون شاقتى بولىپ قالار، كۇن سايىن بارادى. ەشتەڭە ەتپەيدى.
— مەنى تاڭعالدىراتىنى — وسىنىڭ بارىندەگى الەكسەي كارامازوۆتىڭ ءرولى: سۇمدىق قىلمىسى ءۇشىن اعاسىن بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ سوتتايىن دەپ جاتقاندا، ول سونشاما ۋاقىتىن بالالارمەن بىرگە قايداعى ءبىر ەلجىرەكتىككە جۇمسايدى!
— بۇل ارادا ەشقانداي ەلجىرەكتىك جوق. يليۋشامەن تاتۋلاسامىن دەپ ءوزىڭ دە بارايىن دەپ وتىرسىڭ عوي.
— قايداعى تاتۋلاسۋ؟ كىسى كۇلەرلىك ءسوز عوي مىناۋىڭ. الايدا، مەن ءوزىمنىڭ قىلىعىمدى بىرەۋدىڭ تالقىعا سالۋىنا كونە المايمىن.
— سەنىڭ كەلگەنىڭە يليۋشا قاتتى قۋاناتىن شىعار! بۇل ونىڭ قاپەرىنە دە كىرمەيدى. ايتشى، سەنىڭ كوپكە دەيىن بارعىڭ كەلمەگەنى نەلىكتەن؟ — دەپ سۇرادى كەنەت سمۋروۆ قىزبالانىپ.
— سۇيىكتى بالاقانىم، بۇل مەنىڭ ءوز ەركىم، سەنىڭ شارۋاڭ ەمەس. مەن ءوز بەتىمەن بارامىن، ويتكەنى مەن وسىلاي دەپ ۇيعاردىم، ال سەندەردىڭ ءبارىڭدى وندا الەكسەي كارامازوۆ الىپ باردى، دەمەك، ايىرماسى بار. سوسىن، سەن قايدان بىلەسىڭ، مەن، بالكىم، وندا استە تاتۋلاسۋ ءۇشىن بارا جاتپاعان بولارمىن؟ اقىماقتىق ءسوزدىڭ قاجەتى نە.
— ءبىزدى كارامازوۆ اپارعان جوق، مۇلدە ول ەمەس. ءبىزدىڭ بالالار وندا وزدەرى بارا باستاعان، ارينە، العاشتا وعان ەرىپ بارعانىمىز راس. ەشقانداي ەرسىلىك، ەشقانداي زەردەسىزدىك بولعان جوق. اۋەلى بىرەۋى، سوسىن ەكىنشىسى. ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزگە اكەسى قاتتى قۋاندى. سەن بىلەسىڭ بە، ەگەر يليۋشا ولسە، ول جىندانىپ كەتەدى. يليۋشا ونىڭ كوز الدىندا ءسونىپ بارا جاتىر عوي. ءبىزدىڭ يليۋشامەن تاتۋلاسقانىمىزعا ول قالاي قۋاندى. يليۋشا سەنى سۇرادى، وزگە ەشتەڭە دەگەن جوق. بىردەڭەنى سۇرايدى دا، ءۇنسىز وتىرىپ قالادى. ونىڭ اكەسى نە جىندانادى، نە اسىلىپ ولەدى. بىلەسىڭ بە، ول اق نيەتتى ادام، انا جولى قاتەلىك كەتتى. بارىنە اناۋ ءوز اكەسىن ءوزى ولتىرگەن ازعىن كىنالى، ول وندا بەيشارانى ساباپ تاستادى عوي.
— دەگەنمەن، كارامازوۆ ءبىر جۇمباق جان. مەن ونىمەن الدەقاشان-اق تانىسىپ الاتىن ەدىم، ءبىراق كەيبىر جاعدايدا تاكاپپار بولعاندى ۇناتامىن. سونسوڭ، مەنىڭ ول جونىندە ءوز پىكىرىم بار، تەك ونى ءالى تەكسەرىپ، ءتۇسىندىرۋ كەرەك.
كوليا ماردىمسىپ ۇندەمەي قالدى، سمۋروۆ تا ۇندەمەدى. سمۋروۆ، البەتتە، كوليا كراسوتكيننىڭ الدىندا تابىناتىن، سوندىقتان ونىمەن تەڭەسۋدى ءتىپتى ويىنا دا المايتىن. ەندى ول كراسوتكيننىڭ وندا بارعانىنا قۇشتار ەدى، ويتكەنى كوليانىڭ "ءوز ەركىممەن بارامىن" دەپ ءتۇسىندىرۋى تەگىن ەمەس، دەمەك، بۇل ارادا كوليانىڭ تەك ەندى عانا، ناق بۇگىن بارماقشى بولعانىندا ءبىر گاپ بار دەپ ويلاعان. ولار بازار الاڭىمەن كەلە جاتقان، بۇل جولى وندا كەلگەن اربالار تولىپ كەتىپتى، ساتۋعا اكەلگەن قۇس تا كوپ ەكەن. شاھارلىق قاتىندار جاپپالارىنىڭ استىندا دوڭگەلەك نان، ءجىپ، تاعى بىردەڭە ساتىپ تۇر.
جەكسەنبىدەگى وسىنداي جيىنداردى ءبىزدىڭ شاھاردا اڭعالدىقپەن جارمەڭكە دەپ اتايدى جانە دە جىل بويى ونداي جارمەڭكەلەر كوپ بولادى. پەرەزۆون وتە كوڭىلدى، بىرەسە وڭعا، بىرەسە سولعا بۇرىلىپ، بىردەڭەنى يىسكەلەگەن بولىپ، سوڭىمىزدان زىر قاعىپ كەلەدى. باسقا يتتەرمەن ۇشىراسىپ قالعاندا، ولارمەن وزدەرىنىڭ ەرەجەسى بويىنشا، الابوتەن ىقىلاسپەن يىسكەلەسەدى.
— سمۋروۆ، مەن رەاليزمدى، ءومىر شىندىعىن باقىلاعاندى ۇناتامىن، — دەپ كوليا كەنەت ءسوز باستادى. — سەن يتتەردىڭ بىر-بىرىمەن كەزدەسكەندە قالاي يىسكەلەسەتىنىن بايقادىڭ با؟ بۇل ارادا ولاردىڭ بارىنە ورتاق تابيعاتتىق نەندەي ءبىر زاڭى بار بولۋعا ءتيىس.
— ءيا، ءتىپتى كۇلكىڭ كەلەدى.
— كۇلكىلى ەشتەڭە جوق، سەن قاتەلەسەسىڭ. سوقىر سەنىمنەن ارىلماعان ادامعا قالاي كورىنسە ولاي كورىنسىن، ءبىراق تابيعاتتا كۇلكىلى ەشتەڭە جوق. ەگەر يتتەر پايىمداپ، سىناۋعا قابىلەتتى بولسا، وندا ولار ادامداردىڭ جانە ولاردىڭ امىرشىلەرىنىڭ اراسىنداعى الەۋمەتتىك قاتىناستاردان كۇلكىلى جايتتاردى الدەقايدا كوپ تاپپاسا، از تاپپاس ەدى؛ مۇنى قايتالاپ ايتىپ جاتقانىم، بىزدە زەردەسىزدىكتىڭ وتە كوپتىگىنە مەن كامىل سەنەمىن. راكيتكيننىڭ ايتقان ويى بۇل، عاجاپ وي. سمۋروۆ، مەن ءسوسياليستپىن.
— سوسياليست دەگەن نە؟ — دەپ سۇرادى سمۋروۆ.
— بۇل ادامدار بىر-بىرىمەن تەڭ جانە بارلىعىنىن ورتاق ءبىر عانا يەلىگى بولادى، نەكە دەگەن بولمايدى، ءدىن مەن بارلىق زاڭدار جونىنەن دە اركىمنىڭ ءوز ەركى وزىندە،قالعان باسقا جاعى دا وسىلاي بولادى دەگەن ءسوز. سەن ءالى جاسسىڭ، مۇنى ءتۇسىنۋ قيىن ساعان. الايدا دالا شىڭىلتىر ەكەن.
— ءيا. ون ەكى گرادۋستى. باعانا اكەم تەرمومەتردەن قاراعان.
— سمۋروۆ، سەنىڭ بايقاعانىڭ بار ما: قىستىڭ ورتاسىندا، ون بەس گرادۋس نەمەسە ءتىپتى ون سەگىز گرادۋس اياز بولعاندا دا، سۋىق ونشا سەزىلمەيدى، ال ءقازىر، مىسالى، قىستىڭ باسىندا قار ءالى جۇقا كەزدە كەنەتتەن تۇسكەن ون ەكى گرادۋس ايازدىڭ ءوزى اجەپتاۋىر سەزىلەدى. بۇل سۋىققا ءالى داعدىلانا قويماعاندىقتان. ادام داعدىلانعىش قوي، ول بارلىعىنا، ءتىپتى مەملەكەتتىك جانە ساياسي قاتىناستارعا دا داعدىلانىپ الادى. داعدى — ەڭ باستى كۇش. ايتسە دە، انا مۇجىقتى قاراشى، كىسى كۇلەرلىك.
كوليا ارباسىنىڭ جانىندا بيالايلى قولىن سوعىپ جىلىتىپ تۇرعان، ءجۇزى جىلى، تۇلىپ كيگەن ەڭگەزەردەي مۇجىقتى كورسەتكەن ەدى. ونىڭ سالبىراعان اقسارى ساقالىن قىراۋ باسقان ەكەن.
— مىنا مۇجىقتىڭ ساقالىنا مۇز قاتىپتى! — دەدى كوليا ونىڭ جانىنان وتە بەرگەندە، مازاقتاعانداي قاتتى داۋىستاپ.
— ساقالىنا مۇز قاتقان جالعىز مەن ەمەس، — دەپ بايسالدى جاۋاپ بەردى مۇجىق عيبراتتى اۋەنمەن.
— وعان نەگە تيىسەسىڭ، — دەدى سمۋروۆ.
— وقا ەمەس، ول اشۋلانبايدى، جاقسى كىسى، ماتۆەي، قوش بول.
— قوش.
— سەنىڭ اتىڭ ماتۆەي مە ەدى؟
— ماتۆەي. سەن، نەمەنە، بىلمەپ پە ەڭ؟
— بىلگەن جوقپىن؛ جاي جوبالاپ ايتىپ ەدىم.
— ءاي، ءباتشاعار-اي. شاكىرتسىڭ عوي، ءسىرا؟
— شاكىرتپىن.
— قالاي، تاياقتاپ تۇرا ما؟
— ەپتەپ قانا.
— اۋىرا ما؟
— نەگە اۋىرماسىن.
— اھ، داريعا-اي! — دەپ مۇجىق تەرەڭ كۇرسىندى.
— قوش بول، ماتۆەي.
— قوش، امان بول، سۇيكىمدى بالاقايىم.
بالالار ءوز جونىمەن كەتە باردى.
— جايساڭ مۇجىق ەكەن، — دەدى كوليا قاسىنداعى سمۋروۆقا. — مەن حالىقپەن سۇحباتتاسقاندى ۇناتامىن جانە دە ونى ادىلەتتى باعالاۋعا ءھاماندا قۋانىشتىمىن.
— سەن وعان ءبىزدى ۇرادى دەپ نەگە وتىرىك ايتتىڭ؟ — دەپ سۇرادى سمۋروۆ.
— ونىڭ دا كوڭىلىن جۇباتۋ كەرەك ەمەس پە؟
— قالاي؟
— كورەسىڭ بە، سمۋروۆ، بىردەڭەنى ەرىننىڭ ەمەۋرىنىنەن اڭعارماي، قايتالاپ سۇراعاندا، مەنىڭ قيتىعىپ قالاتىنىم بار. كەي نارسەنى ءتىپتى ءتۇسىندىرۋ دە كيىن. مۇجىقتىڭ ويىنشا، شاكىرتتى ۇرادى جانە ۇرۋعا ءتيىس تە: مەكتەپكە بارسا، تاياق جەمەسە — بۇل قالاي؟ شىبىق تيگىزبەيدى دەسەم، ول وپىنىپ قالماي ما. ايتسە دە، سەن مۇنى تۇسىنە المايسىڭ عوي. حالىقپەن ءتىلىن تاۋىپ سويلەسۋ كەرەك.
— تەك ەشكىمگە تيىسپەي، جاي ءجۇر، ايتپەسە، وتكەندە انا ءبىر ءمۇتتايىمعا ۇقساپ، بىردەڭەگە ۇشىراپ جۇرەرمىز.
— سەن، نەمەنە، قورقاسىڭ با؟
— كۇلمەشى. كوليا، قۇداي اقىنا قورقامىن. اكەم بۇلقان-تالقان بولادى. مەنىڭ سەنىمەن بىرگە جۇرۋىمە قاتاڭ تىيىم سالدى.
— ۋايىمداما، بۇل جولى تۇك تە بولمايدى. ناتاشا، سالەمەت پە، — دەپ داۋىستادى ول جاپپانىڭ استىندا ساۋدا جاساپ تۇرعان كەلىنشەككە.
— قايداعى ناتاشانى ايتاسىڭ، مەنىڭ اتىم ماريا، — دەپ تىكسىندى ءالى تۇعىردان تايماعان ايەل.
— ماريا بولساڭ، ءتىپتى جاقسى، قوش بول.
— سوتقار نەمەنىڭ كىپ-كىشكەنتاي بولىپ اپ ءتىلىن سۇيرەڭدەتۋىن!
— سەنىمەن سويلەسۋگە ءقازىر ۋاقىتىم جوق، كەلەسى جەكسەنبىدە ايتارسىڭ، — دەپ قولىن بۇلعادى كوليا، بەينە كەلىنشەككە بۇل تيىسپەي، بۇعان ول جابىسقانداي.
— دامەسىنىڭ زورىن، جەكسەنبىدە مەن ساعان نە ايتۋىم كەرەك؟ ءوزى ءتيىسىپ تۇرىپ، ىستەپ تۇرعانىن مىنا سوتقار نەمەنىڭ، — دەپ باجىلدادى ماريا، — سەندەي اتى-شۋلى ءجابىرشىنى تاياقتايتىن كىسى جوق!
جاپپانىڭ استىندا ماريامەن بىرگە ساۋدا جاساۋشى ايەلدەر بۇعان كۇلىپ جاتقان كەزدە، دۇكەندەردىڭ قالتارىسىنان ەتەگى شۇباتىلعان كوك شەكپەندى، باسىندا كۇنقاعارلى فۋراجكاسى بار، ءالى جاستاۋ، كۇرەڭ سارى بۇيرا شاشتى، اشۋلى بىرەۋ شىعا كەلدى؛ ءتۇرى كوپەستىڭ پىركازشىگىنە ۇقسايدى، ءبىزدىڭ شاھارلىق ەمەس، تەگى، سىرتتان كەلگەن كىسى بولۋ كەرەك. الدەنەگە تۇلدانۋلى ەكەن، كوليانى كورگەن جەردەن وعان جۇدىرىعىن ءتۇيدى.
— مەن سەنى بىلەمىن، — دەپ ايقايلادى ول اشۋلانىپ، — مەن سەنى بىلەمىن!
كوليا وعان تەسىرەيە قارادى. ول ءوزىنىڭ بۇل كىسىمەن قانداي جاعدايدا ۇستاسىپ قالۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسىنە تۇسىرە المادى. ءبىراق ول كوشەدە جۇرگەنىندە الدەكىمدەرمەن از ۇستاستى ما، بارلىعى بىردەي جادىندا قالا ما.
— نەمەنە، تانىپ تۇرمىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ول كەكەسىندى ۇنمەن.
— مەن سەنى بىلەمىن! مەن سەنى بىلەمىن! — دەپ بەتالدى قايتالاي بەردى مەششانين.
— بىلسەڭ، وزىڭە جاقسى. ال، قوش، سەنىمەن سويلەسۋگە ۋاقىتىم جوق!
— نەگە سوتقارلاناسىڭ؟ — دەپ ايقايلادى مەششان. — سەن تاعى دا بۇزاقىلانا باستادىڭ با؟ مەن سەنى بىلەمىن! سەن تاعى دا سوتقارلىعىڭدى باستادىڭ با؟
— مەن سوتقارلىق جاسايمىن با، جوق پا، بۇل، اعايىن، سەنىڭ شارۋاڭ ەمەس، — دەدى كوليا، توقتاپ تۇرىپ، ونى كوزىمەن شولىپ.
— قالاي مەنىڭ شارۋام ەمەس.
— سولاي، ول سەنىڭ شارۋاڭ ەمەس.
— وندا بۇل كىمنىڭ شارۋاسى؟ كىمدىكى ول؟ كىمدىكى دەيمىن؟
— بۇل، اعايىن، ەندى تريفون نيكيتيچتىڭ ءىسى، سەنىكى ەمەس.
— تريفون نيكيتيچىڭ كىم ول؟ — دەپ اڭىرىپ قالعان جىگىت بۇرىنعىسىنشا قىزاراقتاپ كولياعا تەسىرەيە قارادى. كوليا ونى كوزبەن ماڭعازدانا ءبىر شولىپ ءوتتى. سونسوڭ كەنەتتەن:
— ۆوزنەسەنەگە بارىپ پا ەدىڭ؟ — دەپ شۇقشيا سۇرادى قاتقىل ۇنمەن.
— قايداعى ۆوزنەسەنە؟ نەگە؟ جوق، بارعان جوقپىن، — دەدى ساسقالاقتايىن دەگەن جىگىت.
— سابانسيەۆتى ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى كوليا ونان سايىن شۇقشيا ءتۇسىپ.
— سابانسيەۆى كىم تاعى؟ جوق، بىلمەيمىن.
— وندا ءوز وبالىڭ وزىڭە! — دەپ قولىن ءبىر-اق سىلتەگەن كوليا، ءتىپتى سابانسيەۆتى دە بىلمەيتىن مەڭىرەۋگە ءسوزىمدى نەسىنە قور قىلامىن دەگەندەي، وڭعا قاراي جالت بۇرىلىپ، ءوز جونىمەن كەتە باردى.
— ءاي، توقتاي تۇرشى! الگى سابانسيەۆىڭ كىم ەدى؟ — دەدى ەندى عانا ەسىن جيعان جىگىت، تاعى دا ابىرجۋعا اينالىپ. — اناۋ نە دەپ كەتتى ءوزى؟ — ول ەندى ساۋداگەر ايەلدەرگە اڭىرايا قارادى.
ايەلدەر قارقىلداپ كۇلدى.
— قۋ بالا ەكەن، — دەدى ايەلدەردىڭ ءبىرى.
— قايداعى سابانسيەۆتى ايتتى الگى؟ — دەپ جىگىت وڭ قولىن سەرمەپ، دامىلسىز قايتالاي بەردى.
— ا، ول الگى، كۋزميچيەۆتاردىڭ قىزمەتشىسى بولعان سابانەيەۆتى ايتقان شىعار، ول، الگى، وسىلاي بولۋعا ءتيىس، — دەپ جورامالدادى ەكىنشى ايەل.
جىگىت وعان ودىرايا قارادى.
— كۋز-مي-چيەۆتا دەيمىسىڭ؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى الگى ايەل، — ونىڭ اتى تريفون با ەدى؟ ول، تريفون ەمەس، كۋزما بولاتىن، جاڭاعى بالا تريفون نيكيتيچ دەدى، دەمەك، ول ەمەس.
— ول، بىلگىڭ كەلسە، تريفون دا، سابانەيەۆ تە ەمەس، ول چيجوۆ، — دەپ ءىلىپ اكەتتى وسىعان دەيىن ءتىس جارماي، بايسالدى تىڭداپ تۇرعان ءۇشىنشى ايەل، — ونىڭ اتى الەكسەي يۆانىچ چيجوۆ، الەكسەي يۆانوۆيچ.
— ناق سولاي، چيجوۆ، ول دۇرىس ايتادى، — دەپ كامىل سەنىممەن راستادى ءتورتىنشى ايەل.
ەسەڭگىرەگەن جىگىت بىرەسە انا ايەلگە، بىرەسە مىنا ايەلگە قارادى.
— مەنەن نەگە سۇرادى ونى، جاراڭدار-اۋ، ايتساڭدارشى، ول نەگە سۇرادى! — دەپ ايقايلادى كۇيگەلەكتەي باستاعان جىگىت، —"سابانەيەۆتى ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟" — دەيدى. ونىڭ سابانەيەۆى كىم ەكەنىن سايتان بىلەدى!
— سەن-داعى ءبىر زەردەسىز ەكەنسىڭ-اي، چيجوۆ، الەكسەي يۆانوۆيچ چيجوۆ دەپ ايتىپ تۇرساق، بۇل سابانەيەۆ دەي بەرەدى! — دەپ زەكىپ تاستادى ونى ساۋداگەر ايەلدەردىڭ ءبىرى.
— چيجوۆتىڭ كىم؟ قانداي ادام ول؟ ەگەر بىلسەڭ، ايتا قويشى.
— اناۋ جاز بويى بازاردان شىقپاعان ۇزىن تۇرا، سۋ مۇرىن شە؟
— جاراندار-اۋ، ايتىڭدارشى، مىنانىڭ چيجوۆى كىمگە ءدارى، ا؟
— چيجوۆتىڭ كىمگە ءدارى ەكەنىن مەن قايدان بىلەيىن.
— ونىڭ ساعان نەگە كەرەگىن كىم ءبىلىپتى، — دەپ ءىلىپ اكەتتى ەكىنشى ايەل، — مۇنى سەن ءوزىڭ بىلمەسەڭ، مەن بىلەم بە، ايتپەسە نەگە دىزالاقتايسىڭ. اقىماق بولماساڭ، ول بىزگە ەمەس، ساعان ايتتى عوي. الدە شىنىندا دا بىلمەيسىڭ بە؟
— كىمدى؟
— چيجوۆتى.
— چيجوۆتارىڭمەن باسىمدى قاتىرماي، اۋلاق جۇرىڭدەرشى! ءقازىر مەن ونىڭ سازايىن تارتقىزام! ول مەنى مازاق قىلدى!
— چيجوۆتىڭ سازايىن بەرەسىڭ بە! الدە ول سەنى ساباي ما! سەندەي اقىماقتى كورسەم كوزىم شىقسىن!
— سەن قاتىن دا ءتىلىڭ سۇيرەڭدەگەن ءبىر زارجاق ەكەنسىڭ، مەن چيجوۆتى ەمەس، انا بالانى سابايمىن دەدىم، ەندى ءبىلدىڭ بە! ۇستاڭدار، ۇستاڭدار انانى، مەنى مازاقتاعانى ءۇشىن سازايىن بەرەم ءقازىر!
قاتىندار كۇلىپ جاتىر. كوليا ولاردان الىستاپ بارا جاتقان، ونىڭ قىبى قانعانعا ۇقسايدى. سمۋروۆ جانىندا كەلەدى، ارتتاعى شۋىلداسقان توپقا بۇرىلىپ قاراپ قويادى. كولياعا ەرەمىن دەپ ءبىر پالەگە ۇشىراماسام جارار ەدى دەپ ءالى دە قورىققانىمەن، ول دا كوڭىلدى.
— سەن ودان قايداعى سابانەيەۆتى سۇرادىڭ؟ — دەدى كوليا ونىڭ جاۋابىن الدىن الا سەزگەن پىشىنمەن.
— ونى مەن قايدان بىلەم؟ ەندى ولار كەشكە دەيىن شۋىلداسادى. مەن قوعامنىڭ بارلىق جىكتەرىندەگى اقىماقتارعا قوزعاۋ سالىپ قويعاندى ۇناتامىن. انە تاعى ءبىر ميلاۋ تۇر، اناۋ مۇجىقتى ايتام. جادىڭنان شىعارما، "اقىماق فرانسۋزدان اسقان زەردەسىزدى ىزدەپ تابا المايسىڭ" دەمەي مە، ءبىراق ورىستىڭ سۇرقى دا ءوزىن سەزدىرىپ تۇرادى. انا قاراشى، اناۋ مۇجىقتىڭ كەششەلىگى بەتىندە جازۋلى تۇرعان جوق پا، ا؟
— وعان تيىسپە، كوليا، توقتاماي وتە شىعايىق.
— وعان بىردەڭە دەمەي قالاي وتپەكپىن، مىنە، باستادىم. ءاي! سالەمەتپىسىڭ، مۇجىعىم!
جايباراقات كەلە جاتقان ەڭگەزەردەي مۇجىق باسىن كوتەرىپ، سالەمدەسكەن بالاعا قارادى؛ جالپاق بەتى جابالعىلاۋ، ساقالى كوكشۋلان تارتقان، ازداپ ءىشىپ العان بولۋ كەرەك.
— ەگەر قالجىڭ بولماسا، ال، امانبىز، — دەپ باياۋ جاۋاپ قاتتى ول.
— ال قالجىڭداسام قايتەر ەدىڭىز، — دەپ كۇلدى كوليا.
— قالجىڭداساڭ — قالجىڭدا، وندا نە تۇر. وقاسى جوق. قۇدايىم ءازىل-قالجىڭنان ايىرماسىن.
— كەشىر، اعايىن، قالجىڭداپ ەم.
— قۇداي كەشىرسىن.
— سەن ءوزىڭ كەشىرەمىسىڭ؟
— شىن نيەتىممەن كەشىرەمىن. كەتە بەر.
— ولاي بولسا، وندا سەن، تەگى، اقىلدى مۇجىق بولدىڭ عوي.
— سەنەن گورى اقىلدىراق شىعارمىن، — دەپ كەنەتتەن، بۇرىنعىسىنشا سالماقتى جاۋاپ بەردى مۇجىق.
— اسىرا ايتقان جوقسىڭ با؟ — دەدى ابىرجىڭقىراپ قالعان كوليا.
— شىن ايتام.
— سەنىكى ءجون شىعار.
— سولاي ما ەكەن، اعايىن؟
— قوش بول، مۇجىق.
— قوش.
— مۇجىقتار ءار ءتۇرلى بولادى، — دەدى كوليا ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن سمۋروۆقا. — ءوزىم دە سەزىپ ەم اقىلدى مۇجىققا تاپ بولاتىنىمدى. حالىقتىڭ اقىل-پاراساتىن مويىنداۋعا مەن ءارقاشان دايىنمىن.
الىستاعى شىركەۋ ساعاتى ون ءبىر جارىمدى سوقتى. بالالار اسىعۋعا اينالدى، ءسويتىپ شتابس-كاپيتان سنەگيريەۆتىڭ ۇيىنە دەيىن اياقتارىن جەدەلدەتە باسىپ. بىر-بىرىنە ءۇن قاتپادى دەۋگە بولادى. ۇيگە جيىرما قادامداي قالعاندا كوليا توقتاپ تۇرىپ، سمۋروۆتى ەندى ۇيگە كىرىپ، كارامازوۆتى وسى اراعا ەرتىپ كەلۋگە جۇمسادى.
— الدىن الا يىسكەسىپ الماي بولمايدى، — دەدى ول سمۋروۆقا.
— ونى شاقىرىپ اكەلۋدىڭ قاجەتى نە، — دەپ كەلىسپەدى سمۋروۆ، — وسىلاي بىرگە بارايىق، سەنىڭ كەلگەنىڭە ءماز بوپ قالادى ءبارى دە. ايازدا تۇرىپ تانىسىپ قايتەسىڭ؟
— ونى ايازعا نەگە ەرتىپ شىعۋ كەرەگىن مەن ءوزىم بىلەمىن، — دەپ قاتال كەسىپ تاستادى كوليا (ول مۇنداي "بالاپاندارمەن" وسىلاي سويلەسكەندى ۇناتۋشى ەدى)، بۇدان كەيىن سمۋروۆ ونىڭ ءامىرىن ورىنداۋعا جۇگىرە جونەلگەن ەدى.
IV
جۋچكا
كوليا تاكاپپار كەيىپپەن دۋالعا سۇيەنىپ تۇرىپ، الەشانىڭ كەلۋىن كۇتكەن ەدى. ءيا، ونىڭ كارامازوۆپەن كوپتەن بەرى تانىسقىسى كەلىپ جۇرگەن. بالالاردان ول تۋرالى ءبىراز جايتتاردى دا ەستىپ بىلگەن دە، ءبىراق وسىعان دەيىن الەشا جونىندە وعان بىردەڭە دەي باستاسا، مۇنى جاراتپاعان سىڭاي تانىتىپ، ول تۋرالى ايتىلعان پىكىرلەرگە قۇلاق سالعانمەن، اراسىندا ونى ءتىپتى "سىناپ" الاتىنى دا بار-دى. الايدا، ونىمەن تانىسۋعا ىشتەي وتە قۇشتار بولاتىن: الەشا تۋرالى ەستىگەن اڭگىمەلەرىنىڭ بارىندە ونىڭ جانىن ءسۇيسىندىرىپ، ونى ونان سايىن ەلىكتىرگەن تارتىمدى بىردەڭە بار ەدى. سونىمەن، مۇنىڭ ءوزى ول ءۇشىن ءبىر ماڭىزدى ءسات تۇعىن؛ بىرىنشىدەن، ۇياتقا باتىپ قالماي، تاۋەلسىز كىسى ەكەنىڭدى تانىتۋىڭ كەرەك: "ايتپەسە، ون ۇشتەگى بالا عوي دەپ ماعان دا انا بالالارعا قاراعانىنداي قاراپ جۇرەر. ول بالالار كىم ەدى سونشاما؟ كەزدەسكەندە سۇراپ كورەم ودان. الايدا، بويىمنىڭ تاپالدىعىنان-اق كورەسىڭدى كورەتىن بولدىم. اناۋ تۋزيكوۆتى قاراشى، جاسى كىشى بولسا دا، مەنەن قالقىڭقى عوي. ءبىر ءتاۋىرى، قياناتىما قاراپ مەنى ەشكىم اقىلسىز دەمەيدى، سۇلۋ ەمەسىمدى بىلەمىن، سىقپىتىم وڭىپ تۇرعان جوق، ءبىراق بەت الپەتىم زەردەسىز ەمەس. ونىمەن ونشا اشىلا سويلەسپەۋ كەرەك شىعار، ەگەر كورگەن جەردەن جالباقتاي كەتسەم... الدەنە دەپ ويلاپ قالار. تفۋ، ەگەر... دەپ ويلاسا، قانداي وكىنىشتى!"
الەشكانىڭ الدىندا ناعىز تاۋەلسىز كىسى بولىپ كورىنۋگە تىرىسقان كوليا وسىلاي قاتتى ابىرجىعان ەدى. ەڭ جامانى، ونى سىقپىتىنىڭ "وڭىپ تۇرماعاندىعىنان" گورى، بويىنىڭ تاپالدىعى كوبىرەك قيناعان. بىلتىر ول ءۇيىنىڭ ءبىر بۇرىشىنداعى قابىرعاعا ءوزىنىڭ بويى قانشا ەكەنىن قارىنداشپەن بەلگىلەپ قويعان، سودان بەرى ەكى ايدا ءبىر رەت سول سىزىققا تەبىرەنە جاقىنداپ بارىپ، بويىن ولشەپ كورەتىن: قانشا ءوستى ەكەن؟ ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، ول سۇمدىق از وسكەن بولىپ شىعاتىن، ءسويتىپ ول بۇعان قاتتى نالىپ قالاتىن. ال سىقپىتىنا كەلسەك، "وڭىپ تۇرعان جوق" دەپ كەمسىتۋگە استە كەلمەيتىن، قايتا اجەپتاۋىر سۇيكىمدى، ازعانا سەپكىلى بولماسا، قۋقىلداۋ اپپاق ءجۇزى وزىنە جاراسىمدى ەدى. قايمىقپاي قارايتىن كىشكەنتايلاۋ سۇر، وتكىر كوزدەرىنەن ىشتەگى سەزىم وتى جالقىنداپ تۇراتىن. شىقشىتى شىعىڭقىلاۋ، ءسال عانا كونتەكتەۋ كىشكەنە ەرىندەرى شيەدەي قىزىل بولاتىن؛ پۇشتيعان مۇرىن دا تاڭقيىپ جاتقان-دى. ايناعا قاراعان سايىن: "وسىنشاما تاڭىرايعان نەتكەن تاڭقى مۇرىن!" — دەپ كۇبىرلەپ، وزىنە-وزى كوڭىلى تولماي اينادان بۇرىلىپ كەتەتىن. سونان سوڭ ول: "ءاي، قايدام، قياناتىمنىڭ اقىلدى كورىنۋى دە نەعايبىل-اۋ" — دەپ ەندى ءتىپتى ءوزىنىڭ بەت-جۇزىنە دە ءشۇبا كەلتىرەتىن. ايتسە دە، ول تەك ءوزىنىڭ سىقپىتى مەن دەنەسىنىڭ ءوسىپ جەتىلۋىن عانا ۋايىمداۋمەن جۇرگەن ەدى دەپ ويلاماۋ كەرەك. كەرىسىنشە، اينانىڭ الدىندا تۇرعان مينۋتتەرى قانشاما نامىسىنا تيسە دە، ول مۇنى لەزدە ۇمىتاتىن، ال "يدەيالار مەن شىنايى ومىرگە تۇگەلدەي بەرىلگەن كەزدە" — ءوزىنىڭ قىزمەتىن ول وسىلاي انىقتاپ قويعان-دى — ءتىپتى كوپكە دەيىن ۇمىتىپ كەتەتىن.
ۇيدەن تەز شىققان الەشا جەدەلدەتە باسىپ كولياعا جاقىندادى؛ ونىڭ جۇزىنەن نەندەي ءبىر قۋانىش لەبى ەسەتىنىن كوليا انادايدان اڭعارعان. "مەنىڭ كەلگەنىمە وسىنشا قۋانعانى ما"، دەپ ويلادى كوليا جانى ءسۇيسىنىپ. وسى ارادا ءبىز كورمەگەلى بەرى الەشانىڭ تانىماستاي بولىپ وزگەرگەنىن ايتا كەتكەن ءجون: ول ۇستىندەگى ءمۇريتتىڭ جۇقالاڭ قارا بەشپەنتىن سىپىرىپ تاستاپ، ءساندى سۇرتىك كيىپ جۇرگەن، باسىندا جۇمساق دوڭگەلەك قالپاق، ال شاشىن قىسقارتىپ قىرپىتىپ العان. وسىنىڭ بارلىعى بويىنا جاراسىپ تۇرعاندىقتان، الەشا سۇلۋ بوزبالا بوپ شىعا كەلگەن-دى. ونىڭ سۇيكىمدى ءجۇزى قاشاندا كوڭىلدى كورىنەتىن ەدى، ءبىراق مۇنىڭ ءوزى ءبىر ءتۇرلى جايباراقات، جايدارى كوڭىلدىلىك بولاتىن. الەشانىڭ دالاعا بولمەدە وتىرعان كۇيى، پالتەسىز شىققانىنا اڭ-تاڭ بولعان كوليا، تەگى، اسىققان شىعار دەپ ويلاعان. الەشا كولياعا قولىن سوزا بەرگەن ەدى.
— ءبارىمىز كۇتكەن ەدىك، كەلگەنىڭىز قانداي جاقسى بولدى.
— ءقازىر ايتام، ونىڭ ءبىر سەبەبى بار. قالاي بولعاندا دا سىزبەن تانىسقانىما قۋانىشتىمىن. ءوزىم دە كوپتەن بەرى تانىسپاقشى ەدىم، سوسىن ءسىز جايىندا ەستىپ بىلگەنىم دە از ەمەس، — دەپ مىڭگىرلەدى ءسال ەنتىگە سويلەگەن كوليا.
— ەكەۋمىز مۇنسىز دا تانىساتىن ەدىك، مەن دە ءسىز جونىندە ءبىرسىپىرا حاباردارمىن، ايتسە دە، ءسىز مۇندا، بۇل ۇيگە كەشىگىڭكىرەپ كەلدىڭىز عوي.
— ايتىڭىزشى، ونىڭ ءحالى قالاي ءوزى؟
— يليۋشا ناشار جاتىر، ولەتىن شىعار.
— نە دەپ تۇرسىز! كارامازوۆ، وسى مەديسينا دەگەننىڭ قولىنان تۇك كەلمەيدى، سولاي ەمەس پە، — دەدى قىزبالانعان كوليا.
— يليۋشا ءسىزدى وتە ءجيى ەسىنە الدى، بىلەسىز بە، ول ءتىپتى ۇيقىسىراپ ساندىراقتاعاندا دا اتىڭىزدى اتاي بەرەدى. تەگى، ول ءسىزدى بۇرىن... الگى... باكىنى سۇعىپ العانعا دەيىن قاتتى قۇرمەتتەگەن بولۋ كەرەك. سونسوڭ، تاعى ءبىر سەبەپ بار... ايتىڭىزشى، مىناۋ ءسىزدىڭ ءيتىڭىز بە؟
— مەنىكى. پەرەزۆون عوي.
— جۋچكا ەمەس پە؟ — دەپ الەشا كوليانىڭ كوزىنە ءمۇلايىمسي قارادى. — سوندا ول يت ءبىرجولا جوعالعانى ما؟
— سەندەردىڭ بارلىعىڭا جۋچكا كەرەگىن بىلەمىن، ءبارىن ەستىگەنمىن، — دەپ كوليا جۇمباقتاپ مىرس ەتتى. — تىڭداعىن، كارامازوۆ، ءقازىر بارلىعىن تۇسىندىرەمىن، مۇندا كەلۋىمنىڭ باستى سەبەبى دە، ۇيگە كىرمەستەن بۇرىن گاپتىڭ نەدە ەكەنىن تۇسىندىرەيىن دەپ ءسىزدى دالاعا شاقىرتقانىمنىڭ سىرى دا وسى، — دەدى شەشىلە سويلەگەن كوليا. — بىلەسىز بە، كارامازوۆ، كوكتەمدە يليۋشا دايارلىق سىنىپقا وقۋعا تۇسكەن بولاتىن. ال ونداعى بالالاردىڭ قىلىعى ءمالىم عوي. يليۋشا كەلىسىمەن-اق، وعان تيىسە باستادى. ودان ەكى سىنىپ جوعارى وقىعاندىقتان، مەن، البەتتە، بۇعان اۋەلى الىستان، تەك سىرتتاي كوز سالىپ ءجۇردىم. بايقايمىن، كىشكەنتاي ءارى ءالجۋاز بولسا دا، ونىڭ باعىنا قوياتىن ءتۇرى جوق، ءا دەسە ءما دەپ شىعا كەلەدى، كوزى وتتاي جانادى. مەن ءوزىم ءدال سوندايلاردى جاقسى كورەم. ال انالار ونى ودان سايىن ەرەگىستىرەدى. ەڭ باستىسى، وندا يليۋشانىڭ ۇستىندەگى پالتەسى الىم-جۇلىم بولاتىن، شالبارى دا تىلتيىپ كەتكەن-دى، ال ەتىگىنىڭ جۇلىعى نان سۇراپ تۇرعان. ولار ونى وسى سەبەپتى دە قورلادى عوي دەيمىن. ونى كەمسىتتى. مۇندايعا شىدايتىن مەن بە، قولما-قول اراشا ءتۇسىپ، بالالاردى جىمداي قىلدىم. كارامازوۆ، سەن مۇنداي قىزىقتى كورىپ پە ەدىڭ، مەن ولاردى سابايمىن، ال ولار مەنى ءبارىبىر جاقسى كورەدى؟ — دەپ بوسكەن كوليا ءبىر ماقتانىپ قويدى. — مەن بالالاردى جالپى جاقسى كورەم. ءقازىر دە ۇيدە ەكى بالاپاننىڭ باعىم-كۇتىمى مەنىڭ موينىمدا، جاڭا وسىندا كەلەردە سولاردان زورعا شىقتىم. اقىرى، بالالار يليۋشاعا تيمەيتىن بولدى، مەن ونى قاناتىمنىڭ استىنا الدىم. ول كەرەمەت نامىسقوي، مۇنى مىنا مەن ايتىپ تۇرمىن؛ اقىرى، نە كەرەك، ول ماعان جان-تانىمەن بەرىلىپ، ايتقانىمدى ەكى ەتپەيتىن، مەنى تاڭىرىدەي كورەتىن، ماعان ولەردەي ەلىكتەيتىن بولدى. ءۇزىلىس كەزىندە ول ماعان كەلەدى، ءسويتىپ ەكەۋمىز بىرگە جۇرەتىنبىز. جەكسەنبى كۇندەرى دە بىرگە بولاتىنبىز. ءبىزدىڭ گيمنازيادا ەرەسەكتەۋ بالانىڭ وزىنەن كىشى بالامەن جاقىن جۇرگەنىن كۇلكى قىلادى، ءبىراق بۇل سوقىر سەنىم. مىنە، مەن وسىلاي دەپ ويلايمىن، ءبىلدىڭ بە، مۇنىم دۇرىس قوي؟ مەن ونى ۇيرەتىپ، جەتىلدىرەمىن — ەگەر ونى شىن جاقسى كورسەم، ايتىڭىزشى، وعان ءوز بىلگەنىمدى نەلىكتەن ۇيرەتپەۋىم كەرەك؟ مىنە، كارامازوۆ، ءسىز ءوزىڭىز دە اناۋ بالاقاندارمەن بىرگە ءجۇرسىز عوي، دەمەك، بۇل ءسىزدىڭ جاس ۇرپاققا ىقپال ەتكىڭىز كەلگەنى، ولاردىڭ وسىپ-جەتىلۋىنە پايداڭىزدى تيگىزبەكشى بولعانىڭىز ەمەس پە؟ مىنەزىڭىزدىڭ وسى قاسيەتىن سىرتتاي ەستىگەن ەدىم، نەسىن جاسىرايىن، مەنىڭ نازارىمدى بارىنەن دە كوبىرەك تارتقان وسى قاسيەتىڭىز بولاتىن. الايدا، توق ەتەرىنە كوشەيىنشى: ماعان يليۋشانىڭ بويىندا ءبىر سەزىمتالدى، ەلجىرەكتىك پايدا بولعان سەكىلدى كورىندى، ال مەن، بىلە بىلسەڭ، ونداي ەلجىرەگەن مەيىرىمدىلىكتى تۋمىسىمنان استە جاقتىرمايمىن. ونىڭ ۇستىنە مىنا قايشىلىقتى قاراڭىز: ول نامىسشىل، ءبىراق ماعان جان-تانىمەن بەرىلگەن — سولاي بولا تۇرسا دا، كوزى جايناڭداپ، مەنىمەن ءتىپتى كەلىسكىسى جوق، ءسوز تالاستىرىپ، قاسارا قالادى. مەن وعان ءارتۇرلى يدەيانى ايتىپ كوردىم: ونىڭ بۇل يدەيالارمەن كەلىسپەگەنى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى مەنىڭ جەكە باسىما قارسى تۋلايتىندى شىعاردى، ويتكەنى ونىڭ ەلجىرەكتىگىنە مەن سالقىنقاندىلىقپەن قارايمىن. سونان سوڭ، ونى سىناپ كورۋ ءۇشىن، ول ەلجىرەك بولعان سايىن، مەن ونان بەتەر سالقىنقاندى بولا بەردىم — كامىل سەنىمىن وسىنداي بولعان سوڭ. قاساقانا وسىلاي ەتتىم. بۇيتكەندە مەن ونىڭ مىنەزىن شىنىقتىرىپ، كەدىر-بۇدىرىن تەگىستەپ، ادام عىپ شىعارعىم كەلگەن ەدى... ودان ارعىسىن... ءسىز، البەتتە، ەرىننىڭ ەمەۋرىنىنەن-اق ۇعارسىز دەيمىن. سونان سوڭ، ماعان ول كەنەتتەن ءبىر كۇن، ەكى كۇن، ءۇش كۇن بويى الدە نەدەن قىسىلىپ، قاپالاناتىنداي كورىندى، ءبىراق ەلجىرەكتىككە ەمەس، مۇلدە وزگە، قۇدىرەتتى، اسقاق بىردەڭەگە بولا وپىناتىن سەكىلدى. بۇل نەعىلعان قايعى-شەر؟ — دەپ ويلايمىن. بالانى قىسىپ ەدىم، ايتىپ سالدى: ءسىزدىڭ مارقۇم اكەڭىزدىڭ (وندا ول ءالى ءتىرى بولاتىن) مالايى سمەردياكوۆپەن ونىڭ قالاي تانىسقانىن قۇداي بىلەدى؛ سول سۇمپايى زەردەسىز بالانى ءبىر اقىماقتىق قالجىڭعا، ياكي حايۋاندىق، وڭباعاندىق قالجىڭعا ۇيرەتەدى — ناننىڭ جۇمساعىنا تۇيرەۋىشتى سالىپ، اشتىقتان اۋزىنا تۇسكەندى شايناماي قىلعىتاتىن بۇرالقى يتتەردىڭ بىرىنە تاستاپ كورەيىك دەيدى. ءسويتىپ، ەكەۋى ناننىڭ جۇمساعىنا تۇيرەۋىشتى سولاي ەتىپ وراپ، قورادا ءبىر ءۇزىم قاتقان پاڭ تاستاۋشى تابىلماعان سوڭ كوككە قاراپ ۇلىعان يتكە (كارامازوۆ، ءسىز ءيتتىڭ بۇلاي بەتالدى ۇلىعانىن ۇناتاسىز با؟ ءوز باسىم جەك كورەمىن)، جۇرتتىڭ ءبارى حيكايا عىپ جۇرگەن جۋچكاعا تاستايدى. يت ناندى قاعىپ الىپ، جۇتىپ جىبەرگەننەن كەيىن قىڭسىلاپ، ءبىر ورىندا اينالسوقتاپ تۇرىپ، سوسىن قاشا جونەلەدى، اقىرى سول قىڭسىلاعان كۇيى جوق بولىپتى — ماعان يليۋشانىڭ ءوزى وسىلاي بايانداعان ەدى. ول مەنى قۇشاقتاپ، جىلاپ تۇرىپ ايتتى، ءيتتىڭ قىڭسىلاعانىنان جانى تۇرشىككەندەي: "جۇگىرەدى دە قىڭسىلايدى، جۇگىرەدى دە قىڭسىلايدى" دەپ قايتالاي بەردى. بايقايمىن، وپاسىزدىعىنا قاتتى وپىناتىن سەكىلدى. مەن ونىڭ بۇل كۇيزەلىسىن شىنعا بالادىم. ەڭ باستىسى، ونىڭ بۇرىنعى قىلىقتارى ءۇشىن دە سازايىن بەرگىم كەلدى، سول سەبەپتى، شىندىعىندا، قۋلىق جاساپ، وتىرىك اشۋلانىپ، بۇلقان-تالقان بولعانسىدىم: "سەن، دەيمىن، سۇمدىق راقىمسىزدىق جاسادىڭ، سەن وڭباعانسىڭ، ارينە، سەنىڭ بۇل سۇمپايىلىعىڭدى ايتىپ جار سالىپ جاتۋ ماعان لايىقسىز ءىس، ءبىراق ەندى سەنىمەن بايلانىستى ازىرگە ۇزە تۇرامىن. بۇل قىلىعىڭدى اۋەلى ويلاستىرىپ كورەمىن، سوسىن، قاجەت بولسا، سمۋروۆ ارقىلى (مىنا قاسىمدا جۇرگەن جانە ماعان ءھاماندا شىن بەرىلگەن بالا ارقىلى) حابارلاسامىن: سەنىمەن بۇدان بىلاي قارىم-قاتىناس جاسايمىن با، الدە وڭباعاندىعىڭا كوزىم جەتكەننەن كەيىن سەنەن ءبىرجولا بەزەمىن بە، مۇنى سوندا بىلەسىڭ'". مەنىڭ بۇل شەشىمىم ونى قاتتى نالىتتى. شىنىمدى ايتسام، وندا ءتىپتى، بالكىم، تىم قاتتى كەتكەندەي سەزىنگەن ەدىم، ءبىراق ءدال سول ساتتەگى ويىم وسىنداي بولسا، بۇعان نە لاجىم بار. ءبىر كۇننەن كەيىن بۇدان بىلايعى جەردە مەنىڭ "ونىمەن سويلەسپەيتىنىمدى" ايت دەپ — بىزدە ەكى جولداس بىر-بىرىمەن كورىسپەيتىن بولعاندا وسىلاي ەتەدى — وعان سمۋروۆتى جۇمسادىم. بۇل اراداعى قۇپيا سىر مىنادا: مەن ونى نە بارى بىرنەشە كۇن فەربانتتا ۇستاپ، تاۋبەسىنە كەلگەنىن كورگەن سوڭ، وعان قايتادان قول سوزعىم كەلگەن. بۇل بەرىك نيەتىم ەدى. ال ول قايتتى دەيسىز عوي: سمۋروۆتان مەنىڭ سالەمىمدى ەستىگەندە ونىڭ كوزى جايناڭداپ كەتىپتى، "كراسوتكينگە ايتا بار، — دەپ ايقايلاپتى ول، — مەن ەندى كوشەدەگى ءيتتىڭ بارىنە تۇيرەۋىش سالعان نان تاستايمىن، بار-بارىنە تاستايمىن، ءبىلدىڭ بە!" — "ا، بۇل ءباتشاعارىڭ تىم ەركىنسىپ بارادى ەكەن عوي، دەمەك، ونىڭ اپتىعىن باسۋ كەرەك شىعار"، — دەپ ويلادىم دا، ونى سۋقانىم سۇيمەيتىنىن انىق اڭعارتا باستادىم، كەزدەسىپ قالعاندا تەرىس اينالاتىندى نەمەسە مىسقىلداپ كۇلەتىندى شىعاردىم. ءسويتىپ جۇرگەندە ونىڭ اكەسى الگى ءبىر وقيعاعا دۋشار بولدى، ەسىڭىزدە مە، بالالار ونى جوكە ساقال دەپ مازاقتاپ ەدى عوي؟ پايىمداپ كورسەڭىز، بالالار يليۋشانى سۇمدىق اشۋعا الدىن الا وسىلاي ازىرلەگەن-دى. مەنىڭ ودان بەزگەنىمدى سەزگەن سوڭ، بالالار: "جوكە ساقال، جوكە ساقال"، — دەپ مازاقتاپ، وعان تيىسە بەرگەن. وسىدان كەيىن توبەلەس باستالدى دا كەتتى، اقىرى بۇلاي بولعانىنا قاتتى وكىنەمىن، ويتكەنى يليۋشانى وندا جامان ۇردى عوي دەيمىن. بىردە ساباقتان كەيىن اۋلاعا شىققاسىن ول بارلىعىنا دۇرسە قويا بەردى، ال مەن ونشاقتى قادامداي جەردە وعان جاي قاراپ تۇرعام. انت ەتەمىن، وندا مەن يليۋشاعا كۇلگەن جوقپىن، قايتا، وعان جانىم اشىعان، ءتىپتى ازدان سوڭ ونى اراشالاۋعا دا دايىن ەدىم. ءبىراق ول مەنىڭ قاراپ تۇرعانىمدى بايقاپ قالدى عوي دەيمىن: نەگە ويتكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر قالتاسىنان باكىسىن الىپ، ماعان ۇمتىلا بەردى دە، وڭ اياعىمنىڭ سانىنا كىرش ەتكىزدى. مەن تىرپ ەتپەدىم، شىنىمدى ايتسام، كارامازوۆ، مەنىڭ كەيدە كەرەمەت باتىرلىعىم دا بار، وعان: "سەنىمەن دوس بولعانىم ءۇشىن تاعى ءبىر جەرىمە پىشاق سالمايمىسىڭ، مەن ءازىرمىن"، — دەگەندەي، مىسقىلداي قاراپ تۇرا بەردىم. الايدا، ول ەكىنشى رەت پىشاق جۇمساي المادى، بۇعان ونىڭ ءداتى بارمادى، ءوزىنىڭ زارەسى ۇشىپ كەتكەندىكتەن، باكىسىن لاقتىرىپ تاستاپ، ەڭىرەپ جىلاعان كۇيى قاشا جونەلدى. مەن، البەتتە، شاعىم ايتقان جوقپىن جانە باستىقتاردىڭ قۇلاعىنا شالىنباۋى ءۇشىن بالالاردىڭ بارىنە ۇندەرىڭدى شىعارمايسىڭدار دەپ بۇيىرىپ قويدىم، ءتىپتى ءوزىمنىڭ شەشەمە دە كەيىن، جىرتىپ كەتكەن بولماشى جاراقات جازىلعان سوڭ عانا ايتتىم. كەيىن ەستىدىم، سول كۇنى ول بالالارمەن تاس لاقتىرىسىپتى جانە ءسىزدىڭ ساۋساعىڭىزدى قىرشىپ الىپتى، — ونىڭ قانداي كۇيدە جۇرگەنىن وسىدان ءوزىڭىز شامالاي بەرىڭىز! امال بار ما، مەنىكى زەردەسىزدىك بولدى: توسەك تارتىپ قالعانىندا ونىڭ تەرىس قىلىعىن كەشىرۋ، ياكي ونىمەن تاتۋلاسۋ ءۇشىن ۇيىنە بارۋىم كەرەك ەدى، ءبىراق بارا المادىم، مەن وسىعان وكىنەمىن. ءبىراق، بۇل ارادا، مەنىڭ وزگەشە ءبىر ەسەبىم دە بار-دى. مىنە، بار بولعانى وسى... تەك ءبىر زەردەسىزدىك ىستەدىم بە دەپ ويلاي بەرەم...
— Ah، قانداي وكىنىشتى، — دەدى تەبىرەنىپ كەتكەن الەشا، — ونىمەن قارىم-قاتىناسىڭىزدىڭ مۇنداي ەكەنىن بۇرىن بىلسەمشى، بىلسەم عوي، وعان ەكەۋمىز بىرگە بارايىق دەپ سىزگە الدەقاشان كەلەمىن عوي. ناناسىز با، دەنەسى قىزىپ-جانىپ، قينالىپ جاتقانىندا، ول ءسىزدىڭ اتىڭىزدى اتاپ ساندىراقتادى. ءسىزدى مۇنشا قىمبات كورەتىنىن قايدان بىلەيىن! الگى جۋچكانى ىزدەپ تابا الماعاندارىڭ با؟ يليۋشانىڭ اكەسى مەن بالالار دا بۇكىل شاھاردى ءسۇزىپ شىقتى. ناناسىز با، ول قينالىپ جاتىپ، كوزىنە جاس الىپ، مەنىڭ كوزىمشە: "اكە، مەنىڭ اۋىرىپ جاتقانىم، انادا جۋچكانى ءولتىردىم عوي، بۇل قۇدايدىڭ سول ءۇشىن ماعان جىبەرگەن جازاسى"، — دەپ ءۇش مارتە قايتالادى؛ ونىڭ كوكەيىنەن وسى وي كەتەر ەمەس! ەگەر سول جۋچكانى تاۋىپ اكەلىپ، ءتىرى ەكەنىن كورسەتسە، ول قۋانىشتان ساۋىعىپ كەتەر مە ەدى، قايتەر ەدى. ءبارىمىزدىڭ سىزگە سەنگەنىمىز وسىدان.
— ايتىڭىزشى، جۋچكانى ىزدەپ تاباتىن ناق مەن دەپ نەلىكتەن ويلادىڭىزدار؟ — دەپ سۇرادى قۇشتارلانعان كوليا، — باسقاعا ەمەس، ناق ماعان ءۇمىت ارتۋدىڭ سەبەبى نە؟
— ءسىزدى سول ءيتتى ىزدەپ ءجۇر ەكەن، تاپقان سوڭ ونى الىپ كەلمەكشى ەكەن دەگەن ءبىر قاۋەسەت تاراعان. وسىنداي بىردەڭەنى سمۋروۆ ايتقان سياقتى ەدى. ەڭ باستىسى، ءبىزدىڭ ءبارىمىز جۋچكا ءتىرى، ونى ءبىر جەردەن كورىپتى دەپ يليۋشانى يلاندىرۋعا تىرىسامىز. بالالار وعان ءتىرى قويان تاۋىپ اكەلىپ ەدى، ول قوياندى كورگەسىن جىميىپ كۇلدى دە، دالاعا الىپ بارىپ قويا بەرىڭدەر دەدى. ءبىز سولاي ەتتىك تە. سودان كەيىن اكەسى كەلدى، ول ءبىر جەردەن مەدەليان كۇشىگىن تاۋىپ اكەلىپتى، الدانىش بولا ما دەپ ويلاعان ەكەن، ءبىراق كەرىسىنشە، بۇرىنعىدان دا جامان بولدى ما دەپ ويلايمىن...
— كارامازوۆ، ەندى مىنانى ايتىڭىزشى: ونىڭ اكەسى نەتكەن جان؟ مەن ونى بىلەمىن، ءبىراق ونى ءسىز قانداي ادام دەپ ويلايسىز: سايقىمازاق پا، قىلجاقباس پا؟
— اھ، جوق، وتە-موتە سەزىمتال، ءبىراق ءبىر ءتۇرلى ىنجىق كىسىلەر بولادى عوي. عۇمىر باقي قورىقسىعان جاسقانشاقتىعىنان بولار، شىندىقتى كوزىن شۇقىپ، تۋرا ايتا الماعان ادامدارىنا ىشتەگى ءزارلى مىسقىلىن سايقىمازاقتانۋىمەن بىلدىرەدى. نانساڭىز، كراسوتكين، مۇنداي سايقىمازاقتىقتىڭ اقىرى كەيدە وتە قايعىلى بولىپ جاتادى. ءقازىر وعان بارلىعى، بۇل دۇنيەدەگىنىڭ ءبارى ءبىر يليۋشانىڭ بويىندا سەكىلدى كورىنەدى، يليۋشا ولسە، ول نە جىندانادى، نە ءوزىن ءوزى ولتىرەدى. ونىڭ سىقپىتىن كورگەنىمدە، بۇعان مەنىڭ ەشبىر كۇمانىم قالمايدى ءتىپتى.
— كارامازوۆ، ايتقانىڭىزدى ءتۇسىندىم، ەندى ءسىزدىڭ ونى بىلەتىنىڭىزدى كورىپ تۇرمىن، — دەدى تاعى دا تەبىرەنە سويلەگەن كوليا.
— ال مەن يت ەرتىپ جۇرگەنىڭىزدى كورگەسىن، الگى جۋچكانى الىپ كەلگەن شىعار دەپ ويلاعان ەدىم.
— سابىر ەتىڭىز، كارامازوۆ، بالكىم، ءبىز ونى ىزدەپ تابارمىز ءالى، ال مىناۋ — بۇل پەرەزۆون. مەن ونى ءقازىر بولمەگە الا كىرەيىن، بالكىم، يليۋشا مەدەليان كۇشىگىنەن گورى مەنىڭ ءيتىمدى كورگەندە كوڭىلدەنە تۇسەر. سابىر ەتىڭىز، كارامازوۆ، ءقازىر ءسىز بىردەڭەنى كورىپ بىلەسىز. اھ، قۇداي-اۋ، مەن ءسىزدى نەگە دالادا ۇستاپ تۇرمىن! — دەدى كەنەت كوليا وكىنىشتى ۇنمەن. — مىناداي سۋىقتا جالعىز سۇرتىكتە تۇرسىز عوي، وسىنى سەزبەگەن مەن دە ساپپاس ەكەنمىن؛ كوردىڭىز بە، مەنىڭ ساپپاستىعىمدى! و، ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە ساپپاسپىز، كارامازوۆ!
— ابىرجىماڭىز، راس، دالا سۋىق، ءبىراق مەن جاۋراعان جوقپىن. ايتسە دە، كەتتىك. ايتپاقشى: اتىڭىز كىم، ءسىزدى كوليا دەيتىنىن بىلەمىن، اكەڭىزدى قالاي اتايدى؟
— نيكولاي، نيكولاي يۆانوۆ كراسوتكين، نەمەسە رەسمي تۇردە، كراسوتكين ۇلى، — دەپ الدە نەگە مىرس ەتكەن كوليا، كەنەت تاعى بىلاي دەدى:
— مەن، البەتتە، ءوزىمنىڭ نيكولاي دەگەن اتىمدى مۇلدە جاراتپايمىن.
— نەگە؟
— ءمان-ماعىناسىز، جاي بىردەڭە...
— ون ۇشتەسىڭ عوي؟ — دەپ سۇرادى الەشا.
— دالىرەك ايتقاندا، ون تورتتەمىن، ەكى جۇمادان كەيىن ون تورتكە تولامىن، كوپ قالعان جوق. كارامازوۆ، ءسىزدىڭ الدىڭىزدا ءبىر كەمشىلىگىمدى الدىن الا مويىنداپ قويايىق تەك سىزگە عانا، العاشقى تانىستىق ءۇشىن عانا، مەنىڭ كۇللى جاراتىلىسىمدى سالعان جەردەن كورىپ ءبىلۋىڭىز ءۇشىن عانا مويىندايمىن: مەنەن جاسىڭ نەشەدە دەپ سۇراعاندا قۇرىستاپ كەتەتىنىم بار، ءتىپتى جەك كورەم... سوسىن اقىرىندا... مەن جونىندە، مىسالى، وتكەن جۇمادا دايارلىق سىنىبىنداعى كىشكەنتاي بالالارمەن قاراقشى ويىنىن ويناپتى دەگەن وسەك تاراعان. ويناعانىم راس، بۇل شىندىق، ءبىراق ءوزى ءۇشىن، ءوزىنىڭ راقاتتانۋى ءۇشىن وينادى دەگەن — مىنە، بۇل مۇلدە جالعان. مەن بۇل وسەك سىزگە دە جەتكەن شىعار دەپ ويلايمىن، سوندىقتان، ءوزىم ءۇشىن ەمەس، بالالار ءۇشىن ويناعانىمدى، ويتكەنى ولار مەنسىز، ءوز بەتىمەن قىزىقتى بىردەڭە ويلاپ شىعارا المايتىنىن ەسكەرتىپ قويۋعا ءتيىستىمىن. بىزدە ساندىراققا قاشاندا بەيىم تۇرادى. ماعان سەنسەڭىز، بۇل وسەك-اياڭنىڭ شاھارى.
— ءتىپتى ءوزىڭ ءۇشىن ويناساڭ دا وقاسى جوق، ونىڭ قانداي ەرسىلىگى بار؟
— ال ءوزىڭ ءۇشىن... ءسىز ات بوپ ويناي قويمايسىز عوي؟
— وندا بىلايشا پايىمداڭىز، — دەپ جىميا كۇلدى الەشا، — مىسالى، ەرەسەكتەر عوي تەاترعا بارادى، ال تەاتردا ءتۇرلى كەيىپكەرلەردىڭ باستان كەشىرگەن وقيعالارى كورسەتىلەدى، كەيدە وندا دا قاراقشىلاردى كورەسىڭ، ۇرىس تا بولىپ جاتادى — مىنە بۇل، البەتتە، وزىنە ءتان ەرەكشەلىگىمەن، بالالاردىڭ ويىنى سەكىلدى نارسە ەمەس پە؟ ءۇزىلىس كەزىندە بالالاردىڭ اسكەر نەمەسە قاراقشى بوپ ويناۋى — بۇل دا جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان ونەر عوي، جاس وركەننىڭ كوكىرەگىندە ويانا باستاعان ونەرگە قۇشتارلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس پە، بۇل ويىندار كەيدە ءتىپتى تەاترداعى قويىلىمداردان گورى ۇيلەسىمدىرەك شىعىپ جاتادى، ايىرماسى — تەاترعا اكتەرلاردى كورۋگە بارادى، ال مۇندا بالالاردىڭ وزدەرى اكتەر. ءبىراق بۇل تەك تابيعي بولسا عانا.
— ءسىز وسىلاي دەپ ويلايسىز با؟ ءسىزدىڭ كامىل سەنىمىڭىز وسىنداي ما؟ — دەپ كوليا وعان قادالا قارادى. — بىلەسىز بە، ءسىز وتە قىزعىلىقتى وي تاستادىڭىز؛ ۇيگە بارعان سوڭ، وسى جونىندە ميعا سالىپ كورەمىن. شىڭىمدى ايتسام، سىزدەن تاعىلىم الارلىق بىردەڭە ەستىرمىن دەپ ويلاپ ەدىم. كارامازوۆ، مەن سىزدەن ۇيرەنۋ ءۇشىن كەلدىم، — دەدى سوڭىندا تەبىرەنىپ، شيرىعىپ كەتكەن كوليا.
— ال مەن سىزدەن ۇيرەنەمىن، — دەدى ونىڭ قولىن قىسىپ تۇرىپ، جىميا كۇلگەن الەشا.
كوليا الەشاعا شىن ريزا بولعان ەدى. ونى وزىمەن تەرەزەسى تەڭ كىسىدەي كورگەنىنە، ونىمەن "ەرەسەك كىسىشە" سويلەسكەنىنە ول قايران قالعان.
— كارامازوۆ، سىزگە ءقازىر تەاتر قويىلىمى سەكىلدى ءبىر قىزىق ويىن كورسەتەمىن، وسىندا كەلۋىمنىڭ سەبەبى دە وسى، — دەدى كوليا ورەكپي كۇلىپ.
— اۋەلى سول جاقتاعى قوجايىندارعا كىرەيىك، بالالاردىڭ ءبارى پالتەلەرىن سوندا شەشىپ قالدىرادى، ويتكەنى بولمەدە تار ءارى تىمىرسىق قوي.
— و، مەن تەك ءبىر ساتكە عانا كىرەمىن، پالتەمدى شەشپەسەم دە بولادى. پەرەزۆون اۋىز ۇيدە تىرپ ەتپەستەن جاتادى: "پەرەزۆون، پسي، كۇش، ءول!" — مىنە كورەسىز بە، ول ولە قالدى. مەن اۋەلى ىشكە كىرىپ، جاعدايدى كورگەن سوڭ، قاجەت بولسا، "پەرەزۆون، يسي!" — دەپ ىسقىرامىن — سوندا ول، ءوزىڭىز كورەرسىز، بولمەگە اتىلىپ كىرەدى. تەك ءدال سول ساتكە سمۋروۆ ەسىكتى اشا قويۋدى ۇمىتپاسا بولدى. يت مەنىڭ جارلىعىمدى ەكى ەتپەيدى، ءسويتىپ ءسىز ءبىر قىزىق ويىندى كورەتىن بولاسىز...
V
يليۋشانىڭ توسەگى قاسىندا
اسكەري قىزمەتتەن كەتكەن شتابس-كاپيتان سنەگيريەۆتىڭ وتباسى تۇراتىن وزىمىزگە تانىس بولمەدە جينالعان جۇرتتىڭ كوپتىگىنەن تىنشۋ ءارى تار ەدى. بۇل جولى يليۋشانىڭ جانىندا بىرنەشە بالا وتىرعان، ولاردى يليۋشامەن تاتۋلاستىرىپ، قايتا تابىستىرعان الەشا ەكەنىن، سمۋروۆ سياقتى، ءبارى دە مويىنداعىسى كەلمەگەنمەن، بۇل شىندىعىندا سولاي بولاتىن. الەشا بالالاردى، بىرىنەن سوڭ ءبىرىن، "ەلجىرەگەن مەيىرىمدىلىك" كورسەتۋسىز-اق، الدەقالاي، وزىنەن-وزى ورايلاسقانداي ەتىپ يليۋشامەن قايتا تابىستىرعان ەدى — ونىڭ بۇل جولعى بار ەپتىلىگى وسى عانا. وسىدان سوڭ يليۋشانىڭ ناۋقاسى اجەپتاۋىر جەڭىلدەپ قالعان ءبىر كەزدە وزىمەن وشتەسكەن بالالاردىڭ دوستىق پەيىلى مەن جاناشىرلىعىن كورگەندە ونىڭ ءتىپتى كوڭىلى بوساپ كەتكەندى. ەندى ونىڭ جۇرەگىنە تىكەندەي قادالعان نارسە — جالعىز كراسوتكيننىڭ كەلمەگەندىگى عانا ەدى. ەگەر يليۋشەچكا باسىنان كەشكەن ەڭ وكىنىشتى وقيعانى ەسىنە السا، ول ءوزىنىڭ بۇرىنعى جالعىز دوسى ءارى قورعاۋشىسى كراسوتكينگە سوندا ابايلاماي پىشاق سالىپ العاندىعى بولاتىن. زەيىندى سمۋروۆ تا (يليۋشامەن تاتۋلاسۋعا ءبىرىنشى بولىپ كەلگەن بالا) وسىلاي پايىمداعان. الايدا سمۋروۆ وعان الەشانىڭ "ءبىر شارۋامەن" كەلمەكشى ەكەنىن تۇسپالداعاندا كراسوتكين نە ىستەۋ كەرەگىن ءوزى دە بىلەتىنىن، بىرەۋدىڭ اقىلىنا ءزارۋ ەمەسىن، ناۋقاسقا بارعىسى كەلسە، وعان قاشان بارۋدى ءوزى دە بىلەتىنىن، سەبەبى، ونىڭ "ءوز ەسەبى" بارىن "كارامازوۆقا" ايتا بار دەپ كەسىپ تاستاعان. بۇل وسى جەكسەنبىدەن ەكى جۇماداي بۇرىن بولعان-دى. الەشانىڭ العاشقى نيەتىنەن اينىپ، وعان ءوزى بارماعانى وسىدان ەدى. الەشا كۇتىپ جۇرگەنمەن، سمۋروۆتى وعان، ايتسە دە، ءبىر رەت ەمەس، ەكى رەت جۇمساعان. ءبىراق ەكى جولى دا كراسوتكين ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتىپ، قياستانا جاۋاپ بەرگەن: ەگەر بارعىم كەلمەسە، ءتىپتى الەشانىڭ ءوزى كەلىپ قولقالاسا دا، يليۋشاعا ەش ۋاقىتتا بارمايتىنىمدى وعان ايتا بار، سوسىن ەندى قايتىپ مۇنداي نارسەمەن مەنى مازالاماڭدار دەگەن. كوليانىڭ بۇگىن تاڭەرتەڭ يليۋشاعا باراتىنىن اكىرعى ساتكە دەيىن ءتىپتى سمۋروۆتىڭ ءوزى دە بىلمەگەن ەدى؛ كوليا كەشە كەشكە سمۋروۆپەن قوشتاسىپ تۇرىپ، كەنەت ەرتەڭ تاڭەرتەڭ مەنى ۇيىڭدە كۇتەتىن بول، ەكەۋمىز سنەگيريەۆتاردىكىنە بارامىز، ءبىراق مۇنى ازىرشە تىسىڭنەن شىعارما، ءبىز وندا جول-جونەكەي سوعا كەتكەندەي بولىپ بارۋىمىز كەرەك دەپ ەسكەرتىپ قويعان. سمۋروۆ ونىڭ ايتقانىنا كونگەن دە. كراسوتكيننىڭ بىردە: "ەگەر ول يت ءتىرى بولسا، ونى نەعىپ تابا الماي ءجۇر، وندا ولاردىڭ بارلىعى قولدارىنان تۇك كەلمەيتىن اقىماقتار بولعانى عوي"، — دەگەنى بار ەدى. — سمۋروۆتىڭ ول جوعالعان جۋچكانى تاۋىپ اكەلەدى دەپ قيالداۋىنا وسى سوزدەر سەبەپ بولسا كەرەك. ءبىراز ۋاقىت وتكەسىن سمۋروۆ جوعالعان يت جايىنداعى جورامالىن كراسوتكينگە ەپتەپ تاعى دا قۇلاق قاعىس ەتكەندە، ول: "ءوزىمنىڭ پەرەزۆونىم باردا، بۇكىل شاھاردان بىرەۋدىڭ ءيتىن ىزدەيتىن، مەنى اقىماق دەيمىسىڭ؟ سوسىن، دەنى دۇرىس كىسى تۇيرەۋىش جۇتقان يت ءتىرى قالادى دەپ ويلاي ما؟ ەمەشەسى ءۇزىلۋدىڭ بەلگىسى بۇل، باسقا تۇك تە ەمەس!" — دەپ جامان اشۋلانعان.
ونىڭ بەر جاعىندا يليۋشانىڭ بۇرىشتاعى يكوناعا تاياۋ تۇرعان توسەگىنەن باس كوتەرمەگەنىنە ەكى جۇماداي بولىپ قالعان. بالالارمەن تاس لاقتىرىسقاندا الەشانىڭ ساۋساعىن قىرشىپ العان كۇننەن بەرى ساباققا دا بارماعان. ءبىر ايعا جۋىق ارا-تۇرا توسەگىنەن تۇرىپ، كەيدە بولمەدە، اۋىز ۇيدە ەپتەپ جۇرگەنمەن، ول ناۋقاس بولاتىن. اقىرى ابدەن السىرەپ، اكەسىنىڭ دەمەۋىنسىز جۇرە المايتىن حالگە جەتكەن ەدى. بالاسى ءۇشىن قالتىراپ، ءتىپتى ءىشۋدى دە قويىپ كەتكەن اكەسى ول ءولىپ قالا ما دەپ قورقىپ، ءتىپتى ەسىنەن اداسا جازداعان؛ ءسويتىپ، اسىرەسە، قولتىعىنان دەمەپ بولمەدە جۇرگىزگەسىن ونى توسەگىنە قايتا جاتقىزعاننان كەيىن، — تەز اۋىز ۇيگە جۇگىرىپ شىعىپ، قاراڭعى بۇرىشتا ماڭدايىن قابىرعاعا سۇيەپ تۇرىپ، يليۋشا سەزىپ قالماسىن دەپ دىبىسىن شىعارماي، ءجيى-جيى سولقىلداپ جىلايتىن.
ال بولمەگە قايتىپ كەلگەسىن ول سۇيىكتى ۇلىن ادەتتە بىردەڭەمەن الدارقاتىپ، جۇباتۋعا تىرىساتىن، وعان ەرتەگى، كۇلكىلى انەكدوت ايتاتىن، نەمەسە بەت الپەتىن، قيمىلىن وزگەرتىپ، ءوزى بىلەتىن كۇلكىلى ادامداردى بەينەلەيتىن، ءتىپتى اڭنىڭ ۇلىعان بولماسا باقىرعان داۋسىنا دا سالاتىن. الايدا يليۋشا اكەسىنىڭ سايقىمازاقتانىپ، بەت-اۋزىن تىرجىڭداتىپ، ونى كۇلدىرمەكشى بولعانىن مۇلدە ۇناتپايتىن ەدى. ول جاقتىرماعان سەزىمىن سىرتقا شىعارماۋعا تىرىسقانمەن، اكەسىنىڭ بۇل قوعامدا يت قورلىقپەن جۇرگەنىن ويلاعاندا جۇرەگى سىزداپ كەتەتىن دە، بالالاردىڭ "جوكە ساقال" دەپ مازاقتاعانى مەن سول ءبىر "قارالى كۇندى" ءھامان تىتىركەنە ەسىنە الاتىن. يليۋشكانىڭ مەشەل، بۇيىعى، موماقان اپكەسى نينوچكا دا اكەسىنىڭ سايقىمازاقتانعانىن جاقتىرمايتىن (ال ۆارۆارا نيكولايەۆنا الدەقاشان پەتەربورعا وقۋعا كەتكەن-دى)، ءبىراق، مۇنىڭ ەسەسىنە، جارىمەس شەشەسى كۇيەۋى قورباڭداپ الدەكىمدى بەينەلەگەندە نەمەسە كۇلكىلى بىردەڭەنى كورسەتكەندە ءماز-مايرام بولىپ، راقاتتانا كۇلەتىن. بەيشارانىڭ ودان وزگە جۇبانىشى دا قالماعان ەدى، وزگە ۋاقىتتا ول مەنى ۇمىتتىڭدار، سىيلامايسىڭدار، رەنجىتەسىڭدەر دەپ جانە تاعى باسقا وكپەسىن ايتىن دامىلسىز كۇڭكىلدەپ، جىلاي بەرەتىن. الايدا سوڭعى كۇندەرى ول دا كەنەت وزگەرگەن ەدى. ول يليۋشا جاتقان بۇرىشقا جاۋتاڭ-جاۋتاڭ ەتىپ، ويعا شوماتىن بولعان-دى. ۇنەمى بۇيىعىپ وتىرعانى، ەشكىمگە ءۇن قاتپايدى، جىلاسا — ءتىرى جانعا ەستىرتكىسى كەلمەگەندەي، اقىرىن عانا ىڭىرسيدى. شتابس-كاپيتان بۇل وزگەرىستى سەزگەندە وعان نە بولعانىنا ميى جەتپەي، دال بولعان. بالالاردىڭ توپىرلاپ كەلگەنىن جاقتىرماعان اۋرۋ شەشە اۋەلى قاباق بەرمەگەن، ايتسە دە، كەيىننەن ولاردىڭ ءۇيدى ۋمان-دۋمان قىلعانى ونى كوڭىلدەندىرەتىن بولعان، اقىرى قاتتى ۇناعانى سونشا، ەگەر وسى بالالار كەلمەي كەتسە، ول مۇلدەم جابىعىپ، ۋايىمداپ قالار ەدى. ولار بىردەڭەنى ايتا باستاعاندا نەمەسە ويىنعا كىرىسكەندە، ول كۇلىپ، قول شاپالاقتايتىن. كەيبىرىن جانىنا شاقىرىپ الىپ، بەتىنەن سۇيەتىن. اسىرەسە سمۋروۆتى وتە جاقسى كورىپ كەتتى. ال بالالاردىڭ يليۋشانىڭ كوڭىلىن كوتەرۋگە كەلگەنى ءۇشىن شتابس-كاپيتاننىڭ اۋەل باستان كەۋدەسىن قۋانىش كەرنەگەن، اۋرۋ ۇلى سارى جامباس بوپ جاتپاسا، بالكىم، ول تەزىرەك ساۋىعىپ كەتەر دەپ تە ۇمىتتەنگەن. ىشتەي قانشاما قورىقسا دا، بايعۇس اكە بالاسىنىڭ ءبىر كۇنى اياعىنان باسىپ كەتەتىندىگىنە ءتىپتى سوڭعى كەزگە دەيىن ءبىر مينۋت تە ءشۇبالانباعان. ول ءوزىنىڭ جاۋقازىن مەيماندارىن ەلپىلدەپ قارسى الىپ، سولاردىڭ ماڭىنان كەتپەي، قالبالاقتاپ قىزمەت ەتىپ، ولاردى موينىنا مىنگىزۋگە دە باقۇل بولعان، ول ءتىپتى سولاي ىستەگەن دە، ءبىراق يليۋشاعا ۇناماعاسىن بۇل ويىن توقتالعان. ول بالالارعا كامپيت، پىرانىك، جاڭعاق ساتىپ اكەلەتىن، الدارىنا ماي جاققان نان قويىپ، شاي بەرەتىن. بۇل كەزدە ونىڭ قالتاسى اقشاسىز بولماعانىن ايتا كەتكەن ءجون. ول انادا كاتەرينا يۆانوۆنادان... ەكى ءجۇز سوم اقشانى الەشانىڭ ايتۋىمەن عانا العان-دى. سودان كەيىن، ولاردىڭ جاي-جاعدايى مەن يليۋشانىڭ ناۋقاس ەكەنىن ەستىگەن سوڭ، كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ءوزى كەلىپ، ۇي-ىشىمەن تۇگەل تانىسىپ، ءتىپتى شتابس-كاپيتاننىڭ جارىمەس ايەلىن دە تاڭعالدىرعان. سودان بەرى كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ دا الاقانى اشىق بولعان دا، بالاسى ءولىپ قالا ما دەگەن ويدان جاسىعان شتابس-كاپيتان بۇرىنعى مەنمەندىكتى ۇمىتىپ، قايىر-ساداقانى ارلانباي الا بەرگەن... كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ايتۋى بويىنشا، جەرگىلىكتى دارىگەر گەرسەنشتۋبە اۋرۋ بالاعا وسى ۋاقىت بويى كۇنارا ءۇزىلىسسىز جانە ىجداعاتتاپ كەلىپ تۇرعان، ءبىراق ونىڭ دارى-دارمەكتى اياماعانىنا قاراماستان، بۇدان تۇسكەن پايدا شامالىتۇعىن. الايدا، ونىڭ ەسەسىنە بۇگىن، ياكي جەكسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ، شتابس-كاپيتاننىڭ ءۇي ءىشى ماسكەۋدەن كەلگەن ءبىر جاڭا اتاقتى دارىگەردى كۇتىپ وتىرعان ەدى. كاتەرينا يۆانوۆنا قىرۋار اقشاسىن شىعىنداپ، ونى ماسكەۋدىڭ وزىنەن ارنايى شاقىرتىپ الدىرعان — البەتتە، يليۋشانى ەمدەتۋ ءۇشىن ەمەس، وزگە ءبىر ماقساتپەن الدىرعان-دى، ءبىراق ول جايىندا كەزەگى كەلگەندە كەيىن ايتىلا جاتار، ازىرگە جاڭا دارىگەر قولدا تۇرعاندىقتان، كاتەرينا يۆانوۆنا ودان يليۋشەچكانى دا قاراۋدى ءوتىنىپ، بۇل جايىندا شتابس-كاپيتاندى الدىن الا ەسكەرتىپ قويعانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى شىعار. سۇيىكتى ۇلى وعان قاشان كەلەر ەكەن دەپ زارىعا كۇتكەن بالانىڭ، اقىرى، ۇيگە كەلۋىن كوپتەن بەرى تىلەسە دە. ول كوليا كراسوتكيندى تاپ بۇگىن جەتىگى كەلەر دەپ استە ويلاماعان كراسوتكين ەسىكتى اشىپ، بولمەگە كىرگەندە بارلىعى، شتابس-كاپيتان مەن بالالار، توسەكتەگى يليۋشانى قورشاپ الىپ، كەشە عانا تۋعان كىشكەنتاي مەدەليان كۇشىگىن جاپا-تارماعاي كورىپ جاتقان؛ جوعالىپ كەتىپ، ءبىر جەردە ءولىپ قالعان جۋچكانى ۋايىمداپ، قاپالانعان ۇلىنىڭ كوڭىلىن جۇباتۋ ءۇشىن شتابس-كاپيتان كۇشىكتى الامىن دەپ يەسىنە ءبىر جۇما بۇرىن ەسكەرتىپ قويعان-دى. اكەسى وعان ءبىر كىشكەنتاي كۇشىكتى، كۇشىك بولعاندا، ناعىز مەدەليان كۇشىگىن (ارينە، ەڭ ءماندىسى دە وسى ەدى) سىيلاماقشى ەكەنىن وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن ەستىپ، بىلگەن يليۋشا ادەپ كورگەن بالاشا سەزىمنەن بۇل سىيلىققا قۋانعانداي سىڭاي تانىتقان ەدى، ءبىراق بۇل كۇشىكتىڭ ازاپپەن ولگەن جۋچكانى تاعى دا ونىڭ ەسىنە ءتۇسىرىپ، ونان سايىن قاپالاندىرا تۇسكەنىن بارلىعى، اكەسى دە، بالالار دا انىق بايقاعان. جانىندا قىبىرلاعان تيتتەي كۇشىكتى ول ەبەتەيسىز ىرجيعان كۇيى، قۋارىپ، سولعان، جىپ-جىڭىشكە قولىمەن سيپالاي بەرگەن ەدى: ونىڭ كۇشىكتى جاراتاتىنى كورىنىپ تۇر، ءبىراق... جۋچكا ءبارىبىر جوق، بۇل قالاي دەگەنمەن جۋچكا ەمەس، ەگەر جۋچكا ءتىرى بولسا عوي، وعان قوسا مىنا كۇشىك تە بولسا عوي — ول، مىنە، سوندا شىن باقىتتى سەزىنەر ەدى!
— كراسوتكين! — كوليانىڭ كەلگەنىن ءبىرىنشى بولىپ كورگەن بالالاردىڭ ءبىرى ايقايلاپ جىبەردى. بۇل داۋىسقا ابىرجىپ قالعان بالالار قاق جارىلىپ، ەكى جاققا كەيىن شەگىنىپ تۇرعاندا، يليۋشا كەرەۋەتىندە كورىنىپ جاتتى. شتابس-كاپيتان ەلپەڭدەپ كوليانىڭ الدىنا باردى.
— راقىم ەتىڭىز، جوعارىلاتىڭىز... ەڭ قىمباتتى قوناق ءوزىڭىزسىز! —دەپ قالبالاقتاپ جاتىر. — يليۋشەچكا، ساعان كراسوتكين مىرزا كەلدى...
ءبىراق كراسوتكين، شتابس-كاپيتانمەن قول بەرىپ امانداسقان سوڭ، اقسۇيەك قاۋىمىنىڭ داعدىلى سىپايىگەرشىلىگىنە ماشىقتىعىن كورسەتپەك بولدى بىلەم. ول ىلە-شالا اۋەلى كرەسلودا وتىرعان دىمكاس ايەلگە (شتابس-كاپيتاننىڭ زايىبى بالالار يليۋشانىڭ توسەگىن قورشاپ الىپ، ماعان كۇشىكتى كورسەتپەي قويدى دەپ بۇرتىڭداپ وتىرعان ەدى) بۇرىلىپ، ونىڭ الدىندا باسىن ءيىپ تاعزىم ەتتى، ودان كەيىن نينوچكاعا بۇرىلىپ، ايەل ەسەبىندە، وعان دا تاپ سونداي سىپايىگەرشىلىكپەن تاعزىم ەتتى. ونىڭ مۇنداي ءىلتيپات بىلدىرگەنى ناۋقاس ايەلگە وتە-موتە ۇنامدى اسەر ەتكەن ەدى.
— ءتالىمى جاقسى، ونەگەلى بوزبالا بەسەنەدەن بەلگىلى، — دەدى داڭعىرلاعان ول قولىن جايىپ، — وزگە قوناق بالالاردى كورمەيسىڭدەر مە: ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى ارتىلىپ كىرەدى تۇگە.
— شەشەسى-اۋ، بۇل قالاي، ۇيگە بىرىنە ءبىرى ءمىنىپ كىرەدى دەيمىسىڭ؟— دەپ مىڭگىرلەدى، ءمۇلايىمسىپ ايتسا دا، "شەشەسى" بىردەڭە دەپ سالا ما دەپ قىمسىنعان شتابس-كاپيتان.
— سولاي، اتتاي ءمىنىپ الىپ كىرەدى. اۋىز ۇيدە ءبىرى ەكىنشىسىنىڭ موينىنا ءمىنىپ الادى دا، سول كۇيى يناباتتى ءۇيدىڭ تورىنە قاراي كوستەڭدەيدى بۇل مۇندار. سونداي دا قوناق بولا ما ەكەن؟
— شەشەسى-اۋ، ول كىم ءوزى، بۇل ۇيگە ولاي كىرگەن كىم بولدى ەكەن؟
— بۇگىن مىنا بالا انا بالانىڭ موينىنا ءمىنىپ كىردى ەمەس پە، اناۋ اناعان...
ءبىراق بۇل كەزدە كراسوتكين توسەكتەگى يليۋشانىڭ جانىندا تۇرعان ەدى. ءوڭى قاشىپ كەتكەن يليۋشا كەرەۋەتتەن باسىن كوتەرىپ، كولياعا قادالا قارادى. كراسوتكين بولسا، ءوزىنىڭ بۇرىنعى كىشكەنتاي دوسىن ەكى ايدان بەرى كورمەگەن سوڭ، ونىڭ الدىندا اڭىرىپ تۇرىپ قالعان: ونىڭ مۇنشاما ازىپ، بەت-اۋزى ءبىر ۋىس بوپ قۋشيىپ، سارعايىپ كەتكەنىن كورەرمىن، كۇيىپ-جانعان دەنەنىڭ قىزۋى باقىرايعان قوس جاناردان سەزىلىپ تۇرار، قولدارى شىبىقتاي بوپ سولىپ قالار دەگەن وي ونىڭ قاپەرىنە دە كىرمەگەن ەدى. يليۋشانىڭ ەنتىگىپ، ءجيى تىنىستاعانىن، ەرىندەرى كەزەرىپ كەتكەنىن كورگەندە ىشتەي جانى اشىپ، قاپادار بولعان ەدى. كوليا وعان ءبىر اتتاپ، قول بەرگەننەن كەيىن نە دەرگە بىلمەي:
— ال، شالىم... حالىڭ قالاي؟ — دەدى ادەيى دورەكىلەۋ سويلەپ.
الايدا ونىڭ ءۇنى ءوشىپ قالىپ، قالجىڭقويسىعان نيەتىنەن تۇك شىقپاي، كەنەت سۇرقى بۇزىلىپ، ەرنىنىڭ اينالاسى دىرىلدەپ كەتكەن ەدى. ەبەتەيسىز ىرجيعانى بولماسا، يليۋشانىڭ دا بىردەڭە دەۋگە مۇرشاسى كەلمەگەن. كوليا ءبىر كەزدە قولىن كوتەرىپ، نەگە ويتكەنىن ءوزى دە بىلمەي، الاقانىمەن يليۋشانىڭ شاشىنان سيپاعان. سودان كەيىن:
— ەش-تە-ڭە ەت-پەس! — دەپ باياۋ مىڭگىرلەدى كوليا؛ ءبىراق ول بۇلاي دەگەندە يليۋشانىڭ كوڭىلىن كوتەرگىسى كەلگەنىن، نەمەسە وزگە ءبىر سەبەبى بولعانىن ءوزى دە تۇسىنبەگەن.
— مىناۋ نە، كۇشىگىڭ بار ما ەدى؟ — دەپ سۇرادى كوليا كەنەت قاتقىل ۇنمەن.
— ءيا-ا-ا! — ەنتىگىپ وتىرعان يليۋشانىڭ داۋسى اقىرىن سوزىلىپ شىقتى.
— تۇمسىعىنىڭ قاراسىن، دەمەك، شىنجىرلاپ ۇستايتىن ناعىز قاباعان يت بولادى، — ءىستىڭ ءمانىسى كۇشىك پەن ونىڭ قاپ-قارا تۇمسىعىندا تۇرعانداي، كوليا ماڭعازسىپ، بىلگىشسي قالعان ەدى. ال، شىندىعىندا، بار گاپ ونىڭ "سابيشە" ەڭىرەپ قويا بەرمەۋ ءۇشىن ءوزىن-وزى ۇستاۋعا قانشاما تىرىسسا دا، بوساعان كوڭىلىن ءالى دە تىزگىندەي الماي تۇرعاندىعىندا ەدى. — ونى وسكەن سوڭ شىنجىرلاپ قويماسا بولمايدى، مەن بىلەمىن، — دەدى ول.
— ءوزى دە تايىنشاداي بولىپ وسەر، — دەپ تاڭداندى توپتىڭ ىشىنەن ءبىر بالا.
— مەدەليان تۇقىمداس يت ۇلكەن بوپ، ءتىپتى تايىنشاداي بوپ وسەدى، — دەدى قوسارلانا سويلەگەن بىرنەشە بالا.
— ءيا، ول تايىنشاداي، كادىمگى تايىنشاداي بولادى، — دەدى بالالاردىڭ جانىنا جەتىپ بارعان شتابس-كاپيتان، — مەن ءدال سونداي، ناعىز قاباعان ءيتتىڭ كۇشىگىن ادەيى ىزدەپ تاپتىم، بۇل كۇشىكتىڭ اكە-شەشەسى دە تايىنشاداي ۇلكەن ءارى جۇلىپ تۇسەتىن قاباعان، بويى ەدەننەن مىناداي... يليۋشانىڭ توسەگىنىڭ شەتىنە، نە ساكىنىڭ ۇستىنە وتىرساڭىزشى. راقىم ەتىڭىز، قىمباتتى قوناق، ءسىزدى كۇتكەلى قاشان... الەكسەي فەدوروۆيچپەن بىرگە كەلدىڭىز بە؟
كراسوتكين كەرەۋەتكە، يليۋشانىڭ اياق جاعىنا تىزە بۇكتى. ول وسىندا كەلە جاتقانىندا ادەيى قالجىڭعا باسىپ، اڭگىمەنى نەدەن باستاۋدى ويلاستىرىپ كەلسە دە، ەندى ءجىپتىڭ ۇشتىعىن جوعالتىپ العان ەدى.
— جوق... پەرەزۆونمەن.. ەرتىپ كەلگەن ءيتىم بار، اتى پەرەزۆون. سلاۆيانشا اتاعان. اۋىز ۇيدە... ىسقىرىپ قالسام بولدى، جەتىپ كەلەدى. مەنىڭ دە ءيتىم بار، — دەدى ول سوسىن كەنەت يليۋشاعا بۇرىلىپ، بۇدان كەيىن ول: — جۋچكا ەسىڭدە مە، شالىم؟ — دەپ ويلاماعان جەردە قويىپ قالدى.
يليۋشەچكانىڭ سۇرقى بۇزىلىپ كەتتى. ول كولياعا جالبارىنا قارادى. بوساعادا تۇرعان الەشا قاباعىن ءتۇيىپ، جۋچكانى ءسوز عىپ قايتەسىڭ دەپ كولياعا باسىن يزەپ ەدى، ول بايقامادى نەمەسە بايقاعىسى كەلمەدى.
— وندا... جۋچكا قايدا؟ — دەپ سۇرادى قارلىققان داۋىسپەن يليۋشا.
— باۋىرىم-اۋ، سەنىڭ جۋچكاڭ فيۋ بولدى ەمەس پە؟ ول جوق ەندى!
يليۋشا جاۋاپ قاتپادى، ءبىراق كولياعا تاعى دا تەسىرەيە، ونان سايىن قادالا قارادى. كوليانىڭ كوزىن ۇشىراستىرعان ساتتە الەشا وعان تاعى دا قايتا-قايتا باسىن يزەپ ەدى، اناۋ كوزىن تايدىرىپ اكەتىپ، تاعى دا اڭعارماعان بولدى.
— ءبىر اۋلادا قىلجيا كەتكەن شىعار. اۋزىنا ونداي سىباعا تۇسكەن يت قالاي ءتىرى قالسىن، — دەپ ادۋىندادى كوليا، ونىڭ بەر جاعىندا الدەنەدەن تىنىسى تارىلا باستاعانداي بولىپ. — ونىڭ ەسەسىنە مەنىڭ پەرەزۆونىم... سلاۆيانشا اتاعان... سەنى كورسىن دەپ الا كەلدىم...
— كە-رە-گى جوق! — دەپ دۇڭك ەتتى يليۋشەچكا.
— جوق، جوق، سەن ونى قالاي دا كورۋىڭ كەرەك... كوڭىلىڭ كوتەرىلەدى. ادەيى ەرتە كەلدىم، اناۋ سياقتى، بۇل دا باراق يت. رۇقسات بولسا، حانىم، مەن ءقازىر ونى وسىندا شاقىرار ەدىم، ءسىز قالاي قارايسىز؟ — دەدى ول ەندى ادام تۇسىنگىسىز ءبىر ەرەكشە تەبىرەنىسپەن كەنەت سنەگيريەۆا حانىمعا قاراپ.
— كەرەگى جوق، كەرەگى جوق! — دەپ باقىردى اشىنعان داۋىسپەن يليۋشا. ونىڭ كوزىنەن كوليانى كىنالاعاندىق سەزىلدى.
قابىرعاعا تاياۋ تۇرعان ساندىقتىڭ ۇستىنە ەندى عانا جايعاسقان شتابس-كاپيتان كوليانىڭ الگى سوزىنە ورنىنان قايتا اتىپ تۇرا جازداپ:
— ءسىزدىڭ مۇنىڭىز نە... باسقا ۋاقىت تاپپادىڭىز با... — دەپ مىڭگىرلەپ ەدى، رايدان قايتپاعان كوليا سمۋروۆقا: "ەسىكتى اش!" — دەپ ايقاي سالعان، سوسىن، ول ەسىكتى اشقاننان كەيىن، كوليا ىسقىرىعىمەن قاتتى ىسقىرىپ قالعاندا، پەرەزۆون اتىلىپ بولمەگە كىرگەن.
— كانە، ەسكىر، پەرەزۆون، ەكى اياعىڭنان تىك تۇر! كانە تىك تۇر! — كوليا تۇرەگەلىپ، يتىنە يشارا ەتىپ ەدى، پەرەزۆون ەكى ارتقى اياعىنان تىك تۇرىپ يليۋشانىڭ الدىنا باردى. سونسوڭ ءتىرى پەندەنىڭ قاپەرىنە دە كىرمەگەن ءبىر وقيعا بولدى: يليۋشا كەنەت سەلك ەتىپ، بۇكىل دەنەسىمەن العا قاراي شايقالا بەردى دە، دەمىن ىشىنە تارتىپ پەرەزۆونعا تەسىرەيە قاراي قالدى. سودان كەيىن ول:
— مىناۋ... جۋچكا عوي! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى قايعى مەنەن قۋانىشتان قارلىققان ءالسىز داۋىسىمەن.
— ال سەن قالاي ويلاپ ەڭ؟ — يليۋشانى قۋانتايىنشى دەپ داڭعىرلاي جونەلگەن كوليا ءيتتى قۇشاقتاپ ەدەننەن كوتەرىپ الىپ، ونىڭ الدىنا توستى.
— كارتامىشىم-اۋ، قاراساڭشى، ءبىر كوزى قىلي، ءبىر قۇلاعى قيىق، كورمەيسىڭ بە، ءدال ءوزىڭ ايتقانداي عوي. مەن ونى وسى بەلگىلەرى بويىنشا ىزدەپ تاپتىم! كوپ كەشىكپەي-اق، سوندا تاپقانمىن. ول بۇرالقى يت بولاتىن، سولاي ەمەس پە! — دەپ تۇسىندىرە باستادى كوليا تەزىرەك شتابس-كاپيتانمەن ونىڭ زايىبىنا، سونان سوڭ، اقىرىندا قايتادان يليۋشاعا بۇرىلىپ قاراپ. فەدوروۆتاردىڭ اۋلاسىنا بارىپ پانالاپتى، ءبىراق ولار يتكە تاماق بەرمەگەن، دەريەۆنيادان قاڭعىپ كەلگەن بۇرالقى ءيتتى قايتسىن... مەن ونى سول جەردەن ىزدەپ تاپتىم... كارتامىشىم-اۋ، سەزەمىسىڭ، دەمەك، انادا سەنىڭ بەرگەن نانىڭدى ول جەمەگەن عوي. ەگەر ول قوماعايلانىپ جۇتىپ جىبەرسە، وندا، ارينە، ءبىر جەردە سەسپەي قاتاتىن ەدى! ءبىراق ول ناندى جەمەگەن، اۋزىنان شىعارىپ تاستاعان. ال سەن مۇنى بايقاماعانسىڭ. ول ءتىلىن جاراقاتتاپ العان، ونىڭ قىڭسىلاعانى سودان. يت قىڭسىلاعاندا ول ناندى جەپ قويدى دەپ ويلاعانسىڭ عوي. جانى شىعىپ كەتە جازداسا، بەيشارا قىڭسىلاماي قايتسىن، ءيتتىڭ اۋزىنىڭ ءىشى نازىك بولادى... ادامنىڭ اۋزىنان الدەقايدا نازىك بولادى! — دەدى قىزبالانعان كوليا قۋانىشتان ەكى بەتى بال-بۇل جانىپ.
ال يليۋشانىڭ ءتىپتى بىردەڭە دەۋگە دە مۇرشاسى كەلمەي قالعان-دى. ول ءوڭى شۇبەرەكتەي بوزارىپ، اۋزىن اشقان كۇيى، بادىراق كوزدەرى وڭعالاعىنان شىعا جازداپ كولياعا تەلمىرە قاراپ قالعان ەدى. اتتەڭ تۇك سەزبەگەنى، اۋرۋ بالاعا مۇنداي قالجىڭنىڭ اۋىر تيەتىنىن بىلگەندە، كراسوتكين مۇنداي وقىس قىلىققا استە اياق باسپايتىن ەدى. الايدا، وسىندا وتىرعانداردان مۇنى جالعىز الەشادان باسقا ەشكىم دە ۇقپادى. ال شتابس-كاپيتانعا كەلسەك، ول ءتىپتى ءسابي بالا بولىپ كەتتى مە دەرسىڭ.
— جۋچكا ما! مىناۋ راس جۋچكا ما! — دەپ ايقايلادى ول ءماز-مايرام بولىپ. — يليۋشەچكا، بۇل جۋچكا عوي، سەنىڭ جۋچكاڭ عوي! ماماسى-اۋ، جۋچكا تابىلدى، مىنە! — ول جىلاپ جىبەرە جازداعان-دى.
— مەن قالاي تۇك سەزبەگەنمىن! — دەپ وكىنىپ جاتىر سمۋروۆ تا. — بارەكەلدى كراسوتكين، مەن سەندەرگە ايتىپ ەم عوي، ول جۋچكانى تابادى دەپ، مىنە تاۋىپ اكەلدى دە!
— تاۋىپ اكەلدى! — دەپ قۋاندى تاعى ءبىر بالا.
— كراسوتكين كەرەمەت قوي! — دەپ شۋلاسقان بالالار قول سوعا باستادى.
— توقتاڭدار، توقتاڭدار، — دەپ كراسوتكين ولاردىڭ بارىنەن اسىرا ايقايلاۋعا تىرىستى، — مەن ءقازىر سەندەرگە مۇنىڭ قالاي بولعانىن ايتايىن، مۇنىڭ ءوزى شىنىندا دا قىزىق! مەن ءيتتى ىزدەپ تاۋىپ، ۇيگە اكەلگەن سوڭ، كولدەنەڭ كوزدەن جاسىرىپ، كىلتتەپ قويدىم، كۇنى كەشەگە دەيىن ونى ءتىرى پەندەگە كورسەتكەن جوقپىن. وسىدان ەكى جۇما بۇرىن سمۋروۆ قانا كورىپ قويدى، ءبىراق مەن بۇل پەرەزۆون دەپ يلاندىرعاسىن ول ەشتەڭەنى سەزبەدى، قولىم بوستا جۋچكانى ءار ءتۇرلى ويىنعا جاتتىقتىرا بەردىم، مىنا قاراڭدارشى، ونىڭ ءتىپتى بىلمەيتىنى جوق! كارتامىشىم-اۋ، مەن ونى جاتتىقتىرىپ، ءجۇنىن قۇندىزداي عىپ جالتىراتىپ اكەلمەكشى بولدىم: بىلايشا ايتقاندا، كارتامىشىم، سەنىڭ جۋچكاڭ مىنە، قانداي بولدى دەگىم كەلدى ساعان! ءبىر ءتۇيىر ەت تابىلماس پا ەكەن، ول ءقازىر سەندەرگە ءبىر كەرەمەت كورسەتەدى، سوندا كۇلكىدەن ىشەكتەرىڭ قاتادى، كىشكەنتاي ءبىر ءتۇيىر ەت نەعىپ بولماس ەكەن؟
— شتابس-كاپيتان اۋىز بولمەدەن قوجايىننىڭ ۇيىنە جۇگىرىپ كىردى، وندا بۇلاردىڭ دا تاماعى ءپىسىرىلىپ جاتقان. ال كوليا بولسا، ۋاقىتىن زايا كەتىرمەۋ ءۇشىن اسىعىپ-ۇسىگىپ، پەرەزۆونعا: "ولە قال!" — دەپ بۇيىردى. يت كەنەت شىر اينالىپ بارىپ، ءتورت اياعىن جوعارى كوتەرىپ، شالقاسىنان قيمىلسىز جاعا قالدى. بالالار قىران-توپان كۇلىپ جاتىر، يليۋشا جانى قينالىپ جاتسا دا جىميعان بولدى، ءبىراق پەرەزۆوننىڭ وتىرىك ولە قالعانى بارىنەن دە "شەشەسىنە" قاتتى ۇناعان سەكىلدى. ول قارقىلداپ كۇلىپ، ساۋساقتارىن شىرتىلداتىپ:
— پەرەزۆون، پەرەزۆون! — دەپ ءيتتى شاقىرا باستادى.
— جوق، ول استە تۇرمايدى، ءتىپتى ءبارىڭ جاپاتارماعاي ايقايلاساڭدار دا، ءبارىبىر تىرپ ەتپەيدى، ال ەگەر مەن ايتسام، ول اتىپ تۇرادى! پەرەزۆون، پسي! — دەپ داۋىستادى ماردىمسىپ، وكتەمسي سويلەگەن كوليا.
يت اتىپ تۇرىپ، نەسىنە ارسالاڭداپ، سەكىرە باستادى. وسى كەزدە ءتۇيىر پىسكەن ەتتى ۇستاپ شتابس-كاپيتان دا جۇگىرىپ كىرگەن ەدى.
— ىستىق ەمەس پە ەكەن؟ — دەپ اسىقسا دا ىجداعاتتاپ سۇرادى كوليا پىسكەن ەتتى قولىنا الىپ جاتىپ، — جوق، ىستىق ەمەس ەكەن، جالپى بۇل يت دەگەنىڭ استىڭ ىستىعىن جاراتپايدى. ال ەندى ءبارىڭ بەرى قاراڭدار، يليۋشەچكا، سەن دە بەرى قارا، كارتامىشىم-اۋ، نەگە قارامايسىڭ؟ مەن ادەيى الىپ كەلسەم، ول كوز دە سالمايدى!
كوليا تۇمسىعىن كوتەرىپ، قيمىلسىز تۇرعان ءيتتىڭ ءدال مۇرنىنىڭ ۇستىنە ءبىر ءتۇيىر ەت قويماقشى ەدى. بەيشارا يت وسى كۇيى، يەسى قانشا تۇر دەسە سونشا، ءتىپتى جارتى ساعات بولسا دا، تىرپ ەتپەستەن مەلشيىپ تۇرۋعا ءتيىس. ءبىراق ول پەرەزۆوندى تەك ءبىر ساتكە عانا ۇستادى. سونان سوڭ:
— پيل! — دەپ قالىپ ەدى، يت ءدال مۇرنىنىڭ ۇستىندەگى ەتتى قاقشىپ اۋزىنا سالا قويدى. ءبارى ماز-مەيرام بولىپ تاڭىرقاسىپ جاتىر.
— بۇل نەگە كەلمەيدى دەسەم، اۋەلى وسىنىڭ بارىنە جاتتىقتىرىپ الماقشى بولعان ەكەنسىڭ عوي! — دەدى الەشا ونى ىشتەي جازعىرعانداي بولىپ.
— تەك وسىعان بولا كەلە الماعانىم راس، — دەدى كوليا دا اعىنان جارىلىپ. — ءيتىمنىڭ كەرەمەت ماشىقتانعانىن كورسەتكىم كەلدى!
— پەرەزۆون! پەرەزۆون! — يليۋشا كەنەت تىربيعان ساۋساقتارىن سىرتىلداتىپ، ءيتتى وزىنە شاقىرا باستادى.
— جوق، ونى بىلاي شاقىرۋ كەرەك! كەرەۋەتىڭە ونىڭ ءوزى سەكىرىپ شىعاتىن بولسىن. پەرەزۆون، يەن! — كوليا الاقانىمەن توسەكتى قاعىپ ەدى، ول يليۋشانىڭ كەرەۋەتىنە سەكىرىپ ءمىندى. يليۋشا پەرەزۆوندى باسىنان ەكى قولىمەن قۇشاقتاپ ەدى، يت ونىڭ بەتىنەن جالاپ الدى... پەرەزۆوندى قۇشاقتاپ توسەگىنە قيسايا كەتكەندە يليۋشانىڭ بەتى ونىڭ باراق جۇنىنە كومىلىپ كەتتى.
— استاعىپىراللا! استاعىپىراللا! — دەپ تاڭ-تاماشا بولىپ جاتىر شتابس-كاپيتان.
كوليا كەرەۋەتتىڭ شەتىنە قايتا وتىردى.
— يليۋشا، تاعى بىردەڭە كورسەتەيىن بە. ويىنشىق زەڭبىرەك اكەلدىم ساعان. ەسىڭدە مە، انا جولى وسى ويىنشىق زەڭبىرەكتى ايتقانىمدا، سەن: "اھ، مەنىڭ دە كورگىم كەلەدى!" — دەگەن ەدىڭ عوي. مىنە، ساعان ادەيى اكەلدىم.
سوسىن كوليا سومكەسىنەن كىشكەنتاي قولا زەڭبىرەكتى اپىل-عۇپىل شىعارا باستادى. ونىڭ ءوزىنىڭ قۋانىشى دا قوينىنا سىيماي بارا جاتقان: باسقا ۋاقىتتا ول پەرەزۆوننىڭ تيگىزگەن اسەرى باسىلعانشا ايالداي تۇرار ەدى، ءبىراق ءقازىر ولاي ەتە المادى: "ءبارى وسىنشاما قۋانىپ جاتقاندا، تاعى ءبىر قۋانىشتى نەسىنە ايايمىن!" دەپ ويلادى ول. ونىڭ ءوزى كەرەمەت ءسۇيسىنۋلى بولاتىن.
— موروزوۆ دەگەن شەنەۋنىكتىڭ ۇيىنەن كورگەن سوڭ، وسى ويىنشىققا كوپتەن بەرى قىزىعىپ ءجۇر ەدىم، — ءبىراق، تەك سەن ءۇشىن، كارتامىشىم، سەن ءۇشىن عانا. اعاسىنان قالعان ويىنشىق ەكەن، ونىڭ قولىندا بوسقا تۇرماسىن دەپ ءبىر كىتاپقا ايىرباستاپ الدىم: اكەمنىڭ شكافىندا "مۇحاممەدتىڭ تۋىسى نەمەسە شيپاگەرلىك قىلجاق" دەگەن كىتاپ تۇراتىن، سونى بەردىم. اۋلەكى كىتاپ وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن ماسكەۋدە، سەنزۋرا جوق كەزدە باسىلىپتى، ال موروزوۆتىڭ ءدال سونداي نارسەگە جانى قۇمار. ول ماعان ءتىپتى راحمەت ايتتى...
كوليا ويىنشىق زەڭبىرەكتى جوعارى كوتەرىپ ۇستاعاندىقتان، ونى بارلىعى كورىپ، تاڭ-تاماشا بولىپ قالعان ەدى. يليۋشا باسىن كوتەرىپ، پەرەزۆوندى وڭ قولىمەن قۇشاقتاپ وتىرعان كۇيى، ويىنشىققا قىزىعا قاراعان. كوليا ءتىپتى ءوق-دارىم دە بار، "ەگەر حانىمدار قورىقپاسا"، ءقازىر-اق اتىپ كورۋگە بولار ەدى دەگەندە، ءبارى ودان سايىن ەلەڭدەپ قالدى. "ماماتايى" ويىنشىقتى قولىما ۇستاپ كورگىم كەلەدى دەپ ەدى، ونىڭ بۇل تىلەگى دەرەۋ ورىندالدى. تىزەسىنە قويىپ جۇگىرتە باستاعانىنا قاراعاندا، كىشكەنتاي دوڭعالاقتى قولا زەڭبىرەك وعان قاتتىلادى بىلەم. الايدا ودان نە ىستەۋگە رۇقسات سۇرالعانىن اڭداماسا دا، زەڭبىرەكتەن اتىپ كورەيىك دەگەن وتىنىشكە ول كەلىسە كەتتى. كوليا ءوق-دارى مەن بىتىرانى كورسەتتى. بۇرىن اسكەري ادام بولعاندىقتان، شتابس-كاپيتان زەڭبىرەكتى قالاي وقتاۋدى ءوز مىندەتىنە الدى: ول وقپانعا تيتتەي عانا ءوق-دارى سالدى دا، بىتىرانى ازىرشە الىپ قويا تۇرۋدى ءوتىندى. ەدەنگە ويىنشىق زەڭبىرەكتى وقپانىن كىسىلەردەن تەرىس قاراتىپ قويعانىن كەيىن ول ينەنىڭ جاسۋىنداي تەسىككە ءوق-دارىنىڭ ءۇش تۇيىرشىگىن سالىپ، وتە بەردى. كادىمگىدەي گۇرس ەتتى. ماماتايى اۋەلى سەلك ەتە ءتۇستى دە، سوسىن ءماز-مايرام بوپ كۇلىپ جىبەردى. بالالار ءۇنسىز قۋانىشپەن قارايدى، ايتسە دە يليۋشادان كوز الماي، بارىنەن دە قاتتى شاتتانعان شتابس-كاپيتان بولدى. كوليا زەڭبىرەكتى ەدەننەن كوتەرىپ الىپ، ءوق-دارى مەن بىتىرانى قوسا، دەرەۋ يليۋشاعا سىيلادى.
— بۇل مەنىڭ تارتۋىم، ساعان سىيلىعىم! الدەقاشان دايىنداپ قويىپ ەم، — دەپ قۋانىشتان تەبىرەنە سويلەگەن ول تاعى دا قايتالادى.
— اھ، ونان دا ماعان سىيلاساڭىزشى! جوق، وعان ەمەس، ماعان نەگە سىيلامايسىز! — دەپ ماماتايى، بەينە ءبىر ءسابي بالاشا، سۇراي باستادى. ونىڭ بەرمەي قويا ما دەگەن ىشتەگى ۋايىمى ابىرجىعان بەت-جۇزىنەن سەزىلىپ تۇردى. كوليا قىسىلىپ قالدى. شتابس-كاپيتان دا دەگبىرسىزدەنىپ ساسقالاقتاي باستاعان ەدى.
— شەشەتايى! شەشەتايى! — دەدى ول ايەلىنىڭ جانىنا جەتىپ بارىپ، — سەنىكى بولماعاندا كىمدىكى دەيسىڭ، ارينە، سەنىكى، الايدا يليۋشا ۇستاي تۇرسىن، ويتكەنى زەڭبىرەكتى يليۋشاعا سىيلادى عوي، تۇپتەپ كەلگەندە ول ءبارىبىر سەنىكى، ءقازىر ونى ساعان ويناۋعا ءبارىبىر بەرەدى، ويىنشىق ەكەۋىڭە ورتاق بولادى...
— جوق، ورتاق ەمەس، تەك مەنىكى بولسىن، يليۋشاعا ونىڭ كەرەگى نە، — دەپ مىڭگىرلەدى جىلامسىراۋعا اينالعان شەشەسى.
— اپا، الا بەر، سەنىكى-اق بولسىن! — دەدى داۋسى ىشقىنىپ شىققان يليۋشا. — كراسوتكين، مىنانى اپاما سىيلاۋىما بولا ما؟ — دەپ سۇرادى ول، وزىنە سىيلاعان زاتتى باسقاعا بەرگەنى ءۇشىن رەنجىپ قالا ما دەپ قورىققانداي، كراسوتكينگە كەنەت جالبارىنا قاراپ.
— نەگە بولماسىن، ارينە، بەرۋگە بولادى! — دەپ كەلىسە كەتكەن كراسوتكين ويىنشىق زەڭبىرەكتى يليۋشانىڭ قولىنان الىپ، شەشەسىنە اسا سىپايىگەرشىلىكپەن تاعزىم ەتىپ ۇستاتا بەردى. بۇعان شىن ريزا بولعان دىمكاس ايەل ءتىپتى كوزىنە جاس الدى.
— يليۋشەچكا، قۇلىنشاعىم، شەشەڭدى شىن جاقسى كورەتىنىڭە ەندى كۇمانىم جوق! — دەدى سۇيسىنگەن شەشەسى؛ وسىدان كەيىن ول ويىنشىق زەڭبىرەكتى تىزەسىنە قويىپ، ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرتە باستادى.
— شەشەتايى، قولىڭنان ءبىر سۇيەيىنشى. — ەلپەڭ قاتقان كۇيەۋى ايەلىنىڭ جانىنا جەتىپ بارىپ ونىڭ قولىنان ءسۇيدى.
— ەگەر ارالارىڭدا ءبىر سۇيكىمدى بوزبالا بولسا، ول وسى راقىمشىل بالا بولار! — دەدى شاتتانعان ايەل كراسوتكيندى كورسەتىپ.
— يليۋشا، سەن وق-دارىگە ۋايىم جەمە، مەن ساعان قالاعانىڭشا تاۋىپ بەرە الامىن. ءبىز ەندى ءوق-دارىنى ءوزىمىز جاسايتىن بولدىق قوي. بوروۆيكوۆ ونىڭ قۇرامىن ءبىلىپ العان-دى: جيىرما ءتورت بولىك سەليترا، ون بولىك كۇكىرت، التى بولىك قايىڭنىڭ كومىرى — وسىنىڭ ءبارىن ءتۇيىپ ۇنتاقتاعاننان كەيىن، سۋ قۇيىپ ارالاستىرىپ، بارابان تەرىسىنە ۇيكەلەپ ۇگىتسە بولعانى — ءوق-دارى بولىپ شىعا كەلەدى.
— سەندەردىڭ وق-دارىلەرىڭدى سمۋروۆ ماعان ايتقان، ءبىراق اكەم شىن ءوق-دارى ولاي جاسالمايدى دەيدى.
— قالاي، بۇل نە دەگەنى؟ — كوليا قىزاراقتاپ قالعان ەدى. — سىناپ كورگەمىز — وتالادى. ءبىراق، قايدام...
— جو-جوق، ول جاي ايتادى، — دەدى ەلپەڭدەپ كوليانىڭ جانىنا جەتىپ كەلگەن شتابس-كاپيتان كىنالى پىشىنمەن. — شىن ءوق-دارى ولاي جاسالمايدى دەگەنىم راس، ايتسەدە، جاي ايتا سالعان ءسوز عوي بۇل، ونى سولاي ىستەسە دە ەشتەڭە ەتپەيدى، ءبارىبىر...
— قايدام، بىزدەن گورى ءسىز ارتىق بىلەتىن شىعارسىز. دودا سالاتىن قىش قۇتىعا سالىپ تۇتاتىپ كورىپ ەدىك، كەرەمەت جاندى، تۇگەل جانىپ ءبىتتى، بولار-بولماس قارا كۇيە عانا قالدى. الايدا ول جۇمساق قوسپا عانا-دى، ال ەگەر تەرىگە ۇيكەلەپ ۇنتاقتاسا شە... ايتسە دە ءسىز جەتىگىرەك بىلۋگە ءتيىستىسىز عوي، مەن بىلمەيمىن... ەستىپ پە ەدىڭ، ءبىزدىڭ ءوق-دارىمىز ءۇشىن بۋلكيندى اكەسى شىقپىرتىپ الىپتى.
— ەستىگەم، — دەپ جاۋاپ قاتتى يليۋشا. ول دوسىنىڭ اڭگىمەسىن زەيىنمەن، راقاتتانا تىڭداپ وتىرعان.
— ءبىز ءبىر شولمەك ءوق-دارى جاساعان ەدىك. بۋلكين ونى كەرەۋەتىنىڭ استىنا تىعىپ ساقتاپ جۇرگەن. ءبىر كۇنى اكەسى كورىپ قالىپ، مىنا بالەنى اكەلگەن سەنبىسىڭ، كۇلىمىزدى كوككە ۇشىرماقشى ەكەنسىڭ عوي دەيدى. سوسىن بالاسىن سىلەيتىپ سالىپتى. گيمنازياعا بارىپ، مەن جونىندە شاعىنباقشى دا بولادى. ماعان ونى جولاتپاي قويدى، ەندى ماعان ەشكىمدى ماڭايلاتپايتىن بولدى. سمۋروۆتى دا جىبەرمەيدى، بارىنە جەكسۇرىن سەكىلدىمىن؛ ولاردىڭ ويىنشا، مەن "تىم وجەتپىن"، — دەدى كەكەتە مىرس ەتكەن كوليا. — بارلىعى وسىنداعى تەمىر جولدا بولعان وقيعادان كەيىن باستالدى.
— اھ، ءسىزدىڭ ونداعى كەرەمەت وجەت قىلىعىڭىزدى ءبىز دە ەستىگەنبىز! — دەدى تاڭ-تاماشا بولعان شتابس-كاپيتان، — قالاي عانا قورىقپاي جاتتىڭىز ەكەن؟ پويىزدىڭ استىندا جاتقاندا نەعىپ تۇك سەزبەدىڭىز، نەعىپ سەسكەنبەدىڭىز؟ شىنىمەن-اق قورىقپاعانىڭىز با؟
شتابس-كاپيتان كولياعا جادىگويسي قالعان-دى.
— ونشا قورىققان جوقپىن! — دەي سالدى كوليا. — ونى قويشى، قاپيادا وپىق جەگىزگەن الگى قازدىڭ حيكاياسى بولدى عوي، — دەدى ول قايتادان يليۋشاعا بۇرىلىپ. ءبىراق ول، قانشاما ەلەڭ قىلماعانداي، ادەيى كىسىمسىپ سويلەسە دس، ءوزىن-وزى ءالى دە تىزگىندەي الماي، اۋەنىنەن جاڭىلىسا بەرگەن ەدى.
— Ah، مەن قازدىڭ حيكاياسىن دا ەستىگەنمىن! — ءجۇزى جادىراپ سالا بەرگەن يليۋشا كۇلىپ جىبەرگەن ەدى. — ماعان ايتقان كەزدە تۇككە تۇسىنبەپ ەدىم، سەنى سۋديانىڭ الدىنا الىپ بارعانى راس پا؟
— بىزدە تۇيمەدەيدى تۇيەدەي قىلاتىن جامان ادەت بار ەمەس پە، ايتپەسە تۇككە تۇرمايتىن، بولىمسىز بىردەڭە، — دەپ باستادى وكىمسىگەن كوليا. — ءبىر كۇنى، الاڭنان ءوتىپ بارا جاتقانىمدا، بىرەۋ وندا قاز ايداپ كەلدى ەكەن. مەن توقتاپ، قازدارعا قاراپ تۇردىم. وسىندا ۆيشنياكوۆ دەگەن ءبىر جىگىت بار، ول ءقازىر پلوتنيكوۆتاردا اندا بار، مىندا بارعا جۇمسايتىن جۇگىرمەك بولىپ ىستەيدى، سول كەنەت ماعان قاراپ: "نەمەنە، ومىرىڭدە قاز كورمەپ پە ەدىڭ؟" — دەدى. مەن وعان قارادىم، جيىرماعا كەلگەن دارداي جىگىتتىڭ تاباقتاي بەتىندە اقىل-پاراساتتان نىسپى بولسايشى بۇل، ءبىراق، بىلە-بىلسەڭ، مەن قارا حالىقتان ەشقاشان دا بەزبەيمىن. حالىقپەن بىرگە بولعاندى قالايمىن... ءبىز حالىققا ەرە الماي كەلەمىز — بۇل اكسيوما — كارامازوۆ، ءسىز، قالاي، ماعان كۇلىپ تۇرعان جوقسىز با؟ 7
— قۇداي ساقتاسىن، نەگە كۇلەيىن، قايتا، بار ىقىلاسىممەن تىڭدايمىن، — دەدى الەشا اڭقىلداعان اق كوڭىلدەن. وسىدان سوڭ سەكەمشىل كوليا سەرگىپ سالا بەرگەن ەدى.
— مەنىڭ تەوريام، كارامازوۆ، ايقىن ءارى قاراپايىم، — دەدى قايتادان شەشىلە سويلەگەن ول. — ءوز باسىم حالىققا سەنەمىن جانە ونى ءدايىم ادىلەتتى باعالايتىنىما قۋانىشتىمىن، ءبىراق ونى توبەمە ەسكىرتە المايمىن، بۇل sine qua...1. ءيا، ايتپاقشى، قازدىڭ حيكاياسىنا ورالۋىم كەرەك ەكەن عوي. مەن ول اقىماققا قاراپ: "قازدار نە تۋرالى ويلايدى ەكەن؟" — دەدىم. ول ماعان تۇيسىكسىز كىسىشە بەدىرەيە قاراپ: "قازدار نە ويلاۋشى ەدى؟" — دەدى. "كورەمىسىڭ، انە ءبىر اربا تۇر، دەيمىن. ارباداعى قاپتىڭ تەسىگىنەن جەرگە س ۇلى توگىلىپ جاتىر، انا ءبىر قاز موينىن دوڭعالاقتىڭ ءدال استىنا سوزىپ، سول سۇلىنى تەرىپ جەپ جاتىر، كورەسىڭ بە؟" — "ارينە، كورىپ تۇرمىن"، — دەيدى. "ولاي بولسا، دەيمىن، ەگەر سول اربا كەنەت العا ءجۇرىپ كەتسە — دوڭعالاق قازدىڭ موينىن ۇزە الا ما، جوق پا؟" — "موينىن ۇزبەك تۇگىل، مۇردەم كەتىرەدى"، — دەپ ول اۋزىن اڭىرايتىپ، ىرجيىپ كۇلدى. "ولاي بولسا، جىگىتىم، ءجۇر، كەتتىك" — دەيمىن. "كەتتىك"، — دەيدى. كوپ اۋرەلەنبەدىك: ول تىزگىننەن ۇستايتىنداي بولىپ اتقا الدىنان جاقىنداي بەردى، قازدى اربانىڭ استىنا قاراي قاقپايلاۋ ءۇشىن قاپتالدان مەن دە جاقىندادىم. ءدال وسى كەزدە اڭقاۋ مۇجىق تا تەرىس قاراپ، بىرەۋمەن سويلەسىپ تۇرعان ەدى، قازدى قاقپايلاۋدىڭ قاجەتى دە بولمادى: ول، سور تۇرتكەندەي، دوڭعالاقتىڭ استىنا ءوزى موينىن سوزىپ، جەردەگى سۇلىنى تەرىپ جەي باستادى. كوزىمدى قىسىپ قالعانىمدا جىگىت اتتى تىزگىنىنەن جۇلقىپ قالىپ ەدى — موينى ۇزىلگەن قازدىڭ "ق-قراق" دەگەن داۋسى عانا شىقتى! قىرسىق قىلعاندا، مۇجىقتار ءبىزدى كورىپ قالىپ، ايقاي-شۋ كوتەرمەسى بار ما: "سەن، قاساقى، مۇنى قاساقانا ىستەدىڭ!" — "جوق، قاساقانا ەمەس".
— "جوق، قاساقانا ىستەدىڭ!" "ميروۆويعا2 بارعىڭ كەلگەن شىعار؟" دەپ گۇجىلدەسىپ جاتىر. مەنى دە ۇستاپ الدى: "سەن دە وسىندا اينالسوقتاپ جۇرگەنسىڭ، اناعان سەن كومەكتەستىڭ، سەنى كۇللى بازار بىلەدى!" قايدام، شىنىندا دا سولاي، مەنى كۇللى بازار بىلەدى، — دەدى ماردىمسىعان كوليا. — بارلىعىمىز ميروۆويعا بارماقشى بولدىق، ولگەن قازدى دا اكەلە جاتىر. قاراسام، زارە-قۇتى قاشقان جىگىتىم جىلايدى، كادىمگى قاتىندارشا ەڭىرەيدى. ال مال يەسى: "بۇلاي ەتە بەرسەڭدەر، سەندەر قاز اتاۋلىنى قۇرتىپ بىتىرەرسىڭدەر!" — دەپ كىدىڭدەيدى. البەتتە كۋالار دا تابىلدى. ميروۆوي كەسىمىن تەز ايتتى: يەسىنە ءبىر سوم قۇنىن تولەپ، ولگەن قازدى ايىپتى جىگىت وزىنە السىن. ءبىراق بۇدان بىلاي مۇنداي قىلجاقتان ساق ءجۇرسىن. ال جامان قاتىنشا جىلاعان جىگىت: "مەن ەمەس، اناۋ ايتاقتاعاسىن ىستەدىم"،—دەپ مەنى كورسەتەدى. ال مەن: ونى ايتاقتاپ نەم بار، تەك ءوزىمنىڭ ويىمدى ايتىپ، پىكىرىمدى عانا ءبىلدىردىم دەيمىن سالقىنقاندىلىقپەن. ميروۆوي نەفەدوۆ مىرس ەتتى، سونسوڭ نەگە ويتكەنىنە ىزالانىپ كەتتى بىلەم: "قولىڭا كىتابىڭدى الىپ، ساباق وقۋدىڭ ورنىنا، قايداعى جوق بىلشىلىڭمەن بىرەۋدى شاتاستىرماۋىڭ ءۇشىن سەنى ءقازىر باستىقتارىڭا جىبەرەمىن"، — دەپ زىركىلدەپ الدى. ءبىراق مەنى ەشقايدا جىبەرگەن جوق، جاي قورقىتسا كەرەك، ايتسە دە قاۋەسەت تاراپ كەتتى، ول ءتىپتى باستىقتاردىڭ قۇلاعىنا دا شالىندى: قۇلاعىمىز ۇزىن عوي ءبىزدىڭ! ءتىل ءمۇعالىمى كولباسنيكوۆ ءشۇيىلىپ كورىپ ەدى، تاعى دا داردانەلوۆ اراشالاپ قالدى. ءقازىر كولباسنيكوۆ بارىمىزبەن وشتەسىپ الدى، كادىمگى كوك ەسەك. يليۋشا، سەن، ەستىپ پە ەدىڭ، ول ۇيلەندى عوي، ميحايلوۆتاردىڭ قىزىنىڭ ەنشىسىنە بەرگەن مىڭ سومىنا قىزىققان عوي دەيمىن، ال قالىڭدىعىنىڭ سىقپىتىنان، قۇداي ساقتاسىن، كىسىنىڭ جۇرەگى اينيدى. ءۇشىنشى سىنىپتىڭ بالالارى وعان مىناداي ەپيگرامما شىعارعان:
ۇيلەنگەندە كولباسنيكوۆ سالدىر-سالاق،
ءۇشىنشى سىنىپ كۇلدى ونى قىلىپ مازاق.
وسىلاي شۇبىرتا بەرەدى، وتە كۇلكىلى، ساعان كەيىن ءوزىم اكەپ بەرەم. ال داردانەلوۆ جايىندا ەشتەڭە دەمەيمىن: ول ءبىلىمپاز كىسى، وتە ءبىلىمپاز. ءوز باسىم سوندايلاردى قۇرمەتتەيمىن، ءبىراق اراشالاعانى ءۇشىن دەپ ويلاپ قالما، استە ولاي ەمەس.
— الايدا، ترويانىڭ ىرگەسىن قالاعان كىم؟ — دەگەن ساۋالىڭمەن سەن ونى ءمۇدىرتىپ تاستاعان ەدىڭ عوي! — دەدى ءدال وسى ساتتە كراسوتكينگە قاتتى سۇيسىنگەن سمۋروۆ سوزگە ارالاسا كەتىپ. قاز تۋرالى اڭگىمە وعان وتە ۇناعان ەدى.
— شىنىمەن-اق ءمۇدىرتىپ تاستادىڭىز با؟ — دەپ ءىلىپ اكەتتى جادىگويسىگەن شتابس-كاپيتان. — الگى ترويانىڭ ىرگەسىن قالاعان كىم؟ — دەگەن ساۋال ما؟ وندا قالاي سۇرىندىرگەنىڭىزدى ەستىگەنبىز. يليۋشەچكا ماعان سوندا-اق ايتقان...
— اكە، ونىڭ بىلمەيتىنى جوق، بىزدەگى بالالاردىڭ بارىنەن دە كوپ بىلەدى! — دەدى ىلە-شالا يليۋشا دا، — ول جاي بىلمەگەنسيدى، ايتپەسە بارلىق پاننەن ونىڭ الدىنا ەشكىم تۇسە المايدى...
يليۋشانىڭ بار ىقىلاس-پەيىلى كولياعا توگىلىپ تۇرعانداي ەدى.
— ال ترويا جونىندەگى جاي ساندىراق قوي. مەن ءوزىم ول ساۋالدى بوس ءسوز سانايمىن، — دەدى كوليا ماردىمسىعان قاراپايىمدىلىقپەن. ول ءسوزىنىڭ اۋەنىن تاۋىپ ۇلگەرگەنمەن، ايتسە دە، ءالى دە ءبىرشاما ابىرجۋلى ەدى، قاتتى تەبىرەنىپ كەتكەنىن مىسالى، قازدىڭ حيكاياسىن تىم اعىنان جارىلا بايانداعانىن سەزگەن-دى، ونىڭ بەر جاعىندا اڭگىمە كەزىندە الەشا ءتىپتى ءتىس جارماعان، بايسالدى قالپىنان استە اينىماعان، ءسويتىپ مەنمەنشىل بالانىڭ جۇرەگىن: "ۇندەمەۋىنىڭ سەبەبى — مەنى ونىڭ ماقتاعانىنا قۇشتار دەپ ويلاپ، جەك كورىپ قالعاندىعىندا ەمەس پە ەكەن؟ ولاي بولسا، ەگەر ول بۇلاي دەپ ويلايتىن بولسا، وندا مەن..." — دەگەن كۇدىك بىرتىندەپ ءىشىن تىرناي باستاعان ەدى.
— مەن بۇل ساۋالىمدى مۇلدە بوس ءسوز سانايمىن، — دەدى ول تاعى دا ماردىمسي سويلەپ.
— ال ترويانىڭ ىرگە تاسىن قالاۋشىلاردى مەن بىلەمىن، — دەدى كەنەتتەن وسىعان دەيىن ءلام دەپ اۋىز اشپاعان، ۇندەمەيتىن، تەگى، ۇيالشاقتىعىنان كوپ سويلەمەيتىن، وتە سۇيكىمدى، جاسى ون بىرلەردەگى كارتاشوۆ دەگەن بالا. ول ءدال بوساعادا وتىرعان ەدى. اڭ-تاڭ بولعان كوليا وعان تاكاپپارسي كوز تاستادى. اڭگىمە مىنادا-دى: "ترويانىڭ ىرگەسىن قالاعان كىم؟" — دەگەن ساۋال بارلىق سىنىپتاردا شەشىلمەس جۇمباق سانالاتىن، ويتكەنى وعان جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن سماراگدوۆتى وقۋ كەرەك. ال سماراگدوۆتىڭ كىتابى كوليادان وزگە ەشكىمدە جوق-تى. كوليا تەرىس اينالعان كەزدە كارتاشوۆ باسقا وقۋلىقتارىنىڭ اراسىنداعى سماراگدوۆتىڭ كىتابىن اشىپ قالىپ، ترويانىڭ ىرگەسىن قالاۋشىلار تۋرالى ايتىلعان تۇسقا ءدال تۇسكەن ەدى. ول مۇنى كوپتەن بەرى بىلەتىن، ءبىراق ماسقارا بوپ قالام با، الدە كوليا ونى بۇل ءۇشىن بىردەمە دەپ ۇيالتىپ تاستاي ما دەپ قورىققاندىقتان، ترويانىڭ ىرگەسىن قالاۋشىلاردى مەن دە بىلەمىن دەپ جۇرتتىڭ الدىندا سۋىرىلىپ شىعۋعا وزىنەن-وزى قىسىلىپ، تارتىنشاقتاي بەرگەن ەدى. ەندى مىنە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، شىداي الماي ايتىپ سالدى. كوپتەن ايتقىسى كەلىپ ءجۇر ەدى، ايتىپ تىندى.
— سوندا ونىڭ ىرگەسىن قالاعان كىم بولدى؟ — دەپ كەكەتە سۇراعان كوليا وعان تاكاپپارسىپ، مەنسىنبەي قارادى. بالانىڭ شىنىندا دا بىردەڭەنى بىلەتىنىن بەت الپەتىنەن-اق سەزگەننەن كەيىن، ول، البەتتە، اقىرى نە بولسا دا تاۋەكەل ەتكەن. جالپى كوڭىل راۋانىنداعى جاراستىلىق جوعالىپ بارا جاتقان ەدى.
— ترويانىڭ ىرگەسىن قالاعاندار — تيەۆكر، داردان، يلليۋس جانە تروس، — دەپ ناقپا-ناقتاپ ايتقان بالانىڭ ەكى بەتى زاماتتا وت بوپ جانعانى سونشا، وعان ءتىپتى تۋرا قاراۋعا دا ءداتىڭ شىدامايدى. الايدا بالالاردىڭ ءبارى وعان تەسىرەيە قاراپ، ءبىر مينۋت بويى ودان كوز الماعان، سودان كەيىن بۇل تەسىرەيگەن كوزدەردىڭ ءبارى بىردەن كولياعا اۋعان. ال كوليا وجەت بالانى جەك كورگەن سالقىنقاندىلىقپەن باستان-اياق كوزبەن شولىپ تۇرعان-دى.
— ياكي ولار نە ءبىتىرىپتى سوندا؟ — دەدى ول، اقىرى، تەرىسىنە سىيماي، — جالپى شاھاردىڭ نەمەسە مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن قالاۋ دەگەن نە ءوزى، بىلەسىڭ بە؟ نەمەنە، ولار كەلىپ، ءبىر-بىر كىرپىشتەن قالاپ پا؟
بارلىعى كۇلىپ جىبەردى. كىنالى بالانىڭ قىزارعان بەتى ونان سايىن كۇرەڭىتە ءتۇستى. ءۇنى شىقپايدى، جىلارمانعا جۋىق. كوليا ونى قاساقانا تاعى ءبىر مينۋت ازاپقا سالدى.
— ۇلتتىڭ نەگىزىن قالاۋ سياقتى تاريحي وقيعالاردى پايىمداۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ونىڭ نە ەكەنىن ۇعىپ الۋ كەرەك، — دەدى ول قاتال عيبرات ايتىپ. — ايتسە دە، ايەل زاتىنىڭ ونداي ەرتەك-اڭىزىنا مەن ءمان بەرمەيمىن، سونان سوڭ، جالپى، بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك تاريحتى ونشا ۇناتپايمىن دا، — دەدى تاعى دا ول نەمقۇرايدى پىشىنمەن، ەندى بالالاردىڭ بارىنە قاراپ.
— قالاي، بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك تاريحتى ما؟ — دەپ سۇرادى شوشىنعان كىسىشە شتابس-كاپيتان.
— ءيا، بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك تاريحتى ايتامىن. ول ادامزاتتىڭ باسىنان كەشكەن كەيبىر زەردەسىزدىكتەردى زەرتتەۋ عانا، بار بولعانى وسى. مەن ماتەماتيكانى جانە جاراتىلىستانۋدى عانا ۇناتامىن. — دەپ كوكىدى كوليا، كوز قيىعىن الەشاعا تاستاپ: ول مۇندا تەك سونىڭ پىكىرىنەن عانا قورقاتىن. ءبىراق الەشا ءالى دە ءۇن قاتپاي، بايسالدى قالپىنان تايمادى. ەگەر ول ءقازىر بىردەڭە دەسە، اڭگىمە سونىمەن ءتامامدالاتىن ەدى، الايدا ول اۋىز اشپاي قويدى، ءبىراق ونىڭ بۇل "ۇندەمەۋى — جەك كورگەندىكتەن بولۋى مۇمكىن عوي"، وسى سەبەپتى كوليا قاتتى قىستىعىپ كەتكەن ەدى.
— بىزدە كلاسسيكالىق تىلدەردى نەسىنە وقىتادى: ەستەن اداسقاندىق بۇل، باسقا ەشتەڭە دە ەمەس... كارامازوۆ، ءسىز مەنىمەن، تەگى، تاعى دا كەلىسپەيسىز عوي؟
— كەلىسپەيمىن، — دەپ اقىرىن جىميدى الەشا.
— ەگەر مەنىڭ پىكىرىمدى بىلگىلەرىڭ كەلسە، كلاسسيكالىق تىلدەر، — بۇل پوليسەيلىك شارا، ول تىلدەردى سوعان بولا وقىتادى، — دەپ كوليا كەنەت تاعى دا بىرتىندەپ ەنتىگە باستادى، — ادامدى زەرىكتىرىپ، زەيىن-زەردەدەن ايىراتىن بولعاسىن عانا وقىتادى. ونسىز دا سۇمدىق زەرىگۋشىلىكتى ودان سايىن كۇشەيتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ونسىز دا مەڭدەپ العان پارىقسىزدىقتى ودان سايىن كوبەيتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ كلاسسيكالىق تىلدەردى وسىعان بولا ويلاپ شىعارعان. ول تىلدەر تۋرالى مەنىڭ كامىل پىكىرىم، مىنە، وسىنداي جانە مۇنى ەش ۋاقىتتا وزگەرتە قويمايتىن شىعارمىن، — دەپ تىكەسىنەن تۇجىردى كوليا. ونىڭ ەكى بەتىندە بارماقتاي تەڭبىل قىزارىپ شىعا كەلگەن ەدى.
— شىن ايتادى، — دەدى ونى ىقىلاسپەن تىڭداعان سمۋروۆ اشىق، سەنىمدى ۇنمەن.
— ال ءوزى لاتىن تىلىنەن الدىنا جان سالمايدى! — دەپ داۋىستادى توپتىڭ ىشىنەن ءبىر بالا.
— ءيا، اكە، ول جاي ايتىپ تۇر، ايتپەسە لاتىن تىلىنەن سىنىبىمىزدا ءبىرىنشى شاكىرت، — دەپ ءۇن قاتتى يليۋشا دا.
— وندا تۇرعان نە بار؟ — دەگەن كوليا، جولداستارىنىڭ ماقتاعانى جانىنا جاعىپ بارا جاتسا دا، سىر بەرمەگەندى ءجون كوردى. — لاتىن ءتىلىن كەرەك بولعاسىن جاتتايمىن، ونىڭ تولىق كۋرسىنان وتپەي قويمايمىن دەپ شەشەمە بەرگەن ۋادەم بار، سوسىن، مەنىڭشە، قولعا العان ىسكە تىندىرىمدى بولۋ كەرەك قوي، ءبىراق، ءبارىبىر، كلاسسيسيزم مەن سول كۇللى ارامزالىقتى ءتىپتى سۋقانىم سۇيمەيدى... تەگى، بۇعان كەلىسپەيسىز عوي، كارامازوۆ؟
— "ارامزالىق" دەۋدىڭ قاجەتى نە؟ — الەشا تاعى دا مىرس ەتكەن ەدى.
— راقىم ەتىڭىز، كلاسسيكتەر بارلىق تىلدەرگە اۋدارىلعان، ەندەشە، لاتىن ءتىلىن وقىتۋ ولارعا، كلاسسيكتەردى زەرتتەۋ ءۇشىن ەمەس، تەك پوليسەيلىك شارا ءۇشىن، ادامدى زەيىن-زەردەدەن جۇرداي عىپ توپتاستىرۋ ءۇشىن عانا قاجەت بولعان. وسىدان كەيىن ارامزالىق بولماعاندا نە بولادى؟
— وسىنىڭ بارىنە ءسىزدى كىم ۇيرەتتى ەكەن؟ — دەدى اقىرى تاڭعالعان الەشا.
— بىرىنشىدەن، مۇنى بىرەۋدىڭ ۇيرەتۋىنسىز-اق، ءوزىم دە پايىمداي الامىن، ەكىنشىدەن، بىلگىلەرىڭ كەلسە، كلاسسيكتەردىڭ اۋدارىلعاندىعى جونىندە وسى ايتقانىمنىڭ ءبارىن كۇللى ءۇشىنشى سىنىپقا ءمۇعالىم كولباسنيكوۆتىڭ ءوزى جار سالىپ ايتقان...
— دارىگەر كەلدى! — دەپ داۋىستادى باعانادان بەرى ءۇن قاتپاعان نينوچكا.
شىنىندا دا، قاقپانىڭ الدىنا حوحلاكوۆا حانىمنىڭ كۇيمەسى كەلىپ توقتاعان ەدى. دارىگەردى كۇتىپ تاڭەرتەڭنەن تىقىرشىعان شتابس-كاپيتان ونى قارسى الۋ ءۇشىن اپىل-عۇپىل دالاعا جۇگىرگەن. ماماتايى شيراپ، ادەيى پاڭدانا قالعان-دى. الەشا بولسا يليۋشانىڭ جانىنا بارىپ، ونىڭ جاستىعىن تۇزەۋگە كىرىستى. ونىڭ توسەكتى قالاي دۇرىستاعانىنا كرەسلوسىنان دەگبىرسىزدەنە كوز سالىپ نينوچكا وتىر. بالالار اسىعىس-ۇسىگىس قوشتاسا باستادى، كەيبىرەۋلەرى كەشقۇرىم تاعى ءبىر سوعامىز دەپ ۋادە بەرىپ جاتىر. كوليا پەرەزۆوندى شاقىرىپ ەدى، يت كەرەۋەتتەن سەكىرىپ ءتۇستى.
— مەن ءالى كەتپەيمىن، وسىندا بولامىن! — دەدى اسىققان كوليا يليۋشاعا، — اۋىز بولمەدە توسا تۇرامىن دا، دارىگەر كەتكەن سوڭ، پەرەزۆوندى ەرتىپ قايتا كىرەمىن.
ءبىراق ءدال وسى ساتتە دارىگەر بولمەگە كىرە بەرگەن ەدى — ول ايۋ ىشىك جامىلعان، نىعىزسىعان كىسى ەكەن، سالبىراعان قارا قوڭىر جاق ساقالى بار، يەگىن جىلتىراتا قىرىپتى. ول تابالدىرىقتان اتتاي بەرىپ، اداسىپ باسقا ۇيگە كىردىم بە دەپ اڭىرىپ تۇرىپ قالدى: "بۇل نە؟ قايدا كەلدىم؟"— دەپ مىڭگىرلەدى يىعىنداعى ىشىگى مەن قۋىق اعارىنا دەيىن تەڭىز مىسىعىنىڭ تەرىسىمەن قاپتاعان باس كيىمىن دە شەشپەستەن. توپىرلاعان بالالار، جۇپىنى بولمە، بۇرىش جاقتاعى جىپكە ىلىنگەن كىر — وسىنىڭ ءبارى ونى ابىرجىتىپ تاستاعان ەدى. شتابس-كاپيتان ونىڭ الدىندا يىلىپ-بۇگىلىپ، شۇلعىدى دا قالدى.
— استە جاڭىلعان جوقسىز، ءبارى دە دۇرىس، — دەپ جامپەڭدەپ جاتىر ول، — ءبىزدىڭ ۇيگە كەلدىڭىز، كونە جوعارلاتىڭىز...
— سنە-گي-ريەۆ؟ — دەدى ماڭعازسىعان دارىگەر داڭعىرلاي سويلەپ. — سنەگيريەۆ مىرزا ءسىز بولاسىز با؟
— ءيا، مەن، مەن!
— ا!
دارىگەر بولمەنى تاعى ءبىر جەركەنە شولدى دا، ىشىگىن شەشە باستادى. موينىنداعى مارتەبەلى وردەنى ءبارىنىڭ كوزىنە شالىنا كەتتى. شتابس-كاپيتان ونىڭ ىشىگىن قاعىپ العاننان كەيىن دارىگەر باسىنان فۋراجكاسىن الدى.
— پاسيەنت قايدا؟ — دەپ سۇرادى ول وكىمسىگەن، اشىق داۋىسپەن.
VI
ەرتە ەسەيۋ
— ءسىز قالاي ويلايسىز، دارىگەر وعان نە دەر ەكەن؟ — دەپ سۇرادى اپتىققان كوليا، — الايدا، ءوزىنىڭ سىقپىتى قانداي جەكسۇرىن ەدى، سولاي ەمەس پە؟ مەديسينانى مەنىڭ سۋقانىم سۇيمەيدى!
— يليۋشا ولەتىن شىعار. مەنىڭشە، بۇل كۇمانسىز سەكىلدى، — دەدى الەشا مۇڭلى ۇنمەن.
— ولار زالىمدار عوي! مەديسينا دەگەن بارىپ تۇرعان زالىمدىق! كارامازوۆ، ايتسە دە، سىزبەن تانىسقانىما قۋانىشتىمىن. كوپتەن بەرى بىلىسكىم كەلىپ ءجۇر ەدى. تەك مىناداي كوڭىلسىز جاعدايدا تانىسقانىمىزدىڭ وكىنىشتى بولىپ تۇرعانى.
كوليانىڭ بۇدان دا گورى قىزىنىپ، ونان سايىن وكتەمسىپ، تاعى بىردەڭە دەگىسى كەلگەن ەدى، ءبىراق الدەنەگە قىجىرتىپ تارتىنىپ قالدى. مۇنى سەزە قويعان الەشا جىميا كۇلىپ، ونىڭ قولىن قىستى.
— سىزدەي بىرەگەي جاندى مەن كوپتەن بەرى سىيلايتىن ەدىم، — دەپ مىڭگىرلەدى تاعى دا اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، مۇدىرە بەرگەن كوليا. — ەستىگەم، ءسىز ميستيكسىز جانە موناستىردا بولعانسىز. ميستيك ەكەنىڭىزدى بىلەمىن، الايدا... بۇل مەنى توقتاتا العان جوق. شىن ومىرگە ارالاسۋ ءسىزدى ساۋىقتىرادى... ءسىز سىقىلدى ادامدار باسقاشا ەتە المايدى...
— ءسىزدىڭ ميستيكا دەپ تۇرعانىڭىز نە؟ سوندا ول مەنى نەدەن ساۋىقتىرادى؟ — دەدى ءسال تاڭىرقاعان الەشا.
— قۇداي جانە تاعى بىردەڭەلەر بار عوي.
— قالاي، ءسىز الدە قۇدايعا سەنبەيسىز بە؟
— جوق، مەن قۇدايعا قارسى ەشتەڭە دەي المايمىن. ارينە، قۇداي دەگەن جاي جورامال عانا... ءبىراق... مەن ونىڭ قاجەتتىگىن مويىندايمىن، ءتارتىپ ءۇشىن... الەمدىك ءتارتىپ ءۇشىن جانە تاعى سول سياقتى... ەگەر قۇداي جوق بولسا، وندا ونى ويلاپ شىعارۋ كەرەك بولار ەدى، — دەدى تاعى دا قىزارا باستاعان كوليا. وعان الەشا ءقازىر مىنا بالا ءوزىنىڭ بىلىمدىلىگى مەن "ەسەيگەندىگىن" كورسەتپەكشى عوي دەپ ويلاپ قالاتىنداي كورىنگەن ەدى. "ال مەن ونىڭ الدىندا ءبىلىمپاز ەكەنىمدى كورسەتكىم كەلىپ تۇرعام جوق"، — دەپ ويلادى ىشتەي ىزالانعان كوليا. ءسويتىپ، ول كەنەت قاتتى وپىندى.
— شىنىمدى ايتسام، مەنىڭ سونداي ايتىس-تارتىسقا ءتۇسىپ جاتۋعا ءتىپتى قۇلقىم جوق، — دەپ كەسىپ تاستادى ول، — ادامزات بالاسىن قۇدايعا سەنبەي-اق سۇيۋگە بولادى عوي، ءسىز قالاي ويلايسىز؟ ۆولتەر قۇدايعا سەنبەگەن عوي، ءبىراق ادامزات بالاسىن سۇيگەن، سولاي ەمەس پە؟ — ("تاعى، تاعى!" دەپ ويلادى ول ىشىنەن).
— ۆولتەر قۇدايعا سەنگەن، ءبىراق، تەگى، جەتكىلىكسىز سەنسە كەرەك، ول ادامزات بالاسىن دا ونشا كوپ سۇيمەگەنگە ۇقسايدى، — الەشا بۇلاي دەگەندە جاس جاعىنان وزىمەن تەتەلەس نەمەسە ءتىپتى وزىنەن ۇلكەن كىسىمەن سۇحباتتاسقانداي، ساسپاي، بايىپتاپ، ەركىن سويلەگەن ەدى. ۆولتەر جونىندەگى پىكىرىنە الەشانىڭ ءوزىنىڭ دە كۇدىكتىلىگى جانە وسى ساۋالدىڭ شەشىمىن ناق وعان، كىشكەنتاي كولياعا قالدىرعاندىعى كوليانى تاڭعالدىردى.
— ال ءسىز ۆولتەردى وقىپ پا ەدىڭىز؟ — دەدى الەشا اقىرىندا.
— جوق، وقىعاندىقتان ەمەس... ايتسە دە، "كانديدتى" وقىدىم، ورىسشا اۋدارماسىن... ەسكى، بۇرمالاعان، كۇلكىلى اۋدارما بولاتىن... (تاعى، تاعى!).
— بىردەڭە ۇعا الدىڭىز با؟
— و، ءيا، بارلىعىن... ياكي... مەنى تۇك تە تۇسىنبەيدى دەپ ويلاۋىڭىزدىڭ سەبەبى نە؟ ارينە، وندا ادەپسىزدىك دەگەن جەتىپ جاتىر... مەن، ارينە، ونىڭ ءپالساپالىق رومان ەكەنىن جانە ونىڭ... يدەيانى ايتۋ ءۇشىن جازىلعانىن ۇعا الامىن، — دەدى مۇلدە شاتاسا باستاعان كوليا. — كارامازوۆ، مەن ءسوسياليستپىن جانە دە قىڭىر ءسوسياليستپىن، — دەدى ول ءسوزىن جايدان-جاي كەنەتتەن ءۇزىپ.
— ءسوسياليستپىن دەيمىسىز؟ — دەپ الەشا كۇلىپ جىبەردى. — قاي ۋاقىتتا ۇلگەرىپ ءجۇرسىز؟ ءسىز نە بارى ون ۇشتە ەمەسسىز بە، سولاي عوي؟
كوليا قىجىرتىپ قالدى.
— بىرىنشىدەن، ون ءۇش ەمەس، ون ءتورت، ەكى جۇمادان سوڭ مەن ون تورتكە كەلەمىن، — دەدى شىرت ەتكەن ول، — ەكىنشىدەن، ميىما كىرمەيتىنى، بۇعان مەنىڭ جاسىمنىڭ قانداي قاتىسى بار؟ اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنى، مەنىڭ جاسىمدا ەمەس، كوزقاراسىمنىڭ قاندايلىعىندا ەمەس پە، سولاي عوي؟
— كىسىنىڭ كوزقاراسىنا جاسىنىڭ قانداي ءمانى بارىن ەسەيگەننەن كەيىن ءوزىڭ كورەسىڭ ءالى. مەنىڭ ويىمشا، ءسىز ولاي دەگەندە ءوز ويىڭىزدى ايتقان جوقسىز، — دەپ جاۋاپ قاتتى الەشا باياۋ، بايسالدى ۇنمەن. ءبىراق قىزاراقتاعان كوليا ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— عاپۋ ەتىڭىز، سىزدەر كونبىستىك پەن ءميستيسيزمدى كوكسەيسىزدەر. مىسالى، مىناعان قالاي كەلىسپەس ەكەنسىز: تومەنگى تاپتى قۇلدىقتا ۇستاۋ ءۇشىن حريستيان ءدىنى بايلار مەن اقسۇيەكتەرگە عانا قىزمەت ەتپەي مە، سولاي عوي.
— اھ، ءسىزدىڭ مۇنى قايدان وقىعانىڭىزدى مەن سەزىپ تۇرمىن، ءسىزدى بۇعان بىرەۋ ۇيرەتكەن عوي! — دەدى كۇيىنگەن الەشا.
— عاپۋ ەتىڭىز، قالاي دا بىرەۋدىڭ ۇيرەتۋى شارت پا ەكەن؟ ماعان ەشكىم دە ۇيرەتكەن جوق. ءوزىمنىڭ دە قولىمنان كەلەدى... بىلگىڭىز كەلسە، مەنىڭ حريستوسقا قارسىلىعىم جوق. ول ناعىز مارحاباتتى كىسى بولعان، ەگەر ول ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ءومىر سۇرسە، تۋرا ريەۆوليۋسيونەرلەرگە كەلىپ قوسىلار ەدى دە، بالكىم، ءتىپتى كورنەكتى ءرول اتقارار ما ەدى، قايتەر ەدى... ءتىپتى قالاي دا سولاي بولار ەدى.
— مۇنداي شولاق ويدى قايدان عانا ەستىدىڭىز ەكەن! سىزگە مۇنى ۇيرەتىپ جۇرگەن قانداي اقىماق ەكەن! — دەدى كۇيزەلگەن الەشا.
— عاپۋ ەتىڭىز، شىندىقتى جاسىرۋعا بولمايدى. مەن، ارينە، ءبىر نارسە جايىندا راكيتين مىرزامەن ءجيى اڭگىمەلەسەمىن، ءبىراق... مۇنى كەزىندە بەلينسكيي اقساقال دا ايتىپتى دەيدى عوي.
— بەلينسكيي مە؟ جادىمدا جوق. ول ەش جەردە بۇلاي دەپ جازباعان.
— ەگەر جازباسا، ول سولاي دەپ ايتقان دەپ ءجۇر عوي. مەن مۇنى بىرەۋدەن ەستىپ ەدىم... دەسەك تە، قايدام...
— ال بەلينسكييدى وقىپ پا ەدىڭىز؟
— قالاي دەسەم ەكەن... جوق... وقىدىم دەي المايمىن، ايتسە دە... الگى تاتيانانىڭ ونەگينگە نەگە تيمەگەنى ايتىلعان تۇسىن وقىعانمىن.
— ونەگينگە تيمەدى دەيمىسىز؟ بۇل قالاي، ءسىز، نەمەنە... ءتىپتى سونى دا تۇسىنەتىن بولدىڭىز با؟
— عاپۋ ەتىڭىز، ءسىز مەنى اناۋ سمۋروۆ دەگەن بالامەن بىردەي سانايسىز عوي، تەگى، — دەپ دۇڭك ەتتى كوليا. — ايتسە دە، — دەدى ودان سوڭ الدەقالاي مىرس ەتكەن كوليا، مەنى ءبىر كەرەمەت ريەۆوليۋسيونەر ەكەن دەپ قالماڭىز. مەن راكيتين مىرزامەن كوپ جاعدايدا كەلىسپەي قالامىن. ەگەر تاتيانانى اۋىزعا السام، بۇل مەنىڭ ايەل ەركىندىگىن جاقتاعانىم ەمەس. مەن ايەل باعىنىشتى ادام، دەمەك، ول ايتقانعا كونۋگە ءتيىس دەگەندى مويىندايمىن. ناپولەون ايتقانداي، — دەدى نەگە ەكەنى بەلگىسىز، مىرس ەتكەن كوليا، — Lەs fەmmەstriocottەnt1، وسىناۋ جالعان كەمەڭگەردىڭ وسى پىكىرىن مەن قالاي دەگەنمەن جاقتايمىن. مىسالى، مەن دە: ەل-جۇرتىڭدى تاستاپ، امەريكاعا قاشۋ — وپاسىزدىق، ودان دا جامانى — زەردەسىزدىك بولادى دەپ سانايمىن. ءوز جەرىمىزدە ءجۇرىپ-اق ادامزاتقا كوپ پايدا كەلتىرە الاتىن بولساق، امەريكاعا قاشاتىن نە بار؟ ءدال ءقازىر. جەمىستى قىزمەت دەگەن باستان اسىپ جاتقاندا. مەن ءدال وسىلاي جاۋاپ بەردىم.
— ول قانداي جاۋاپ؟ كىمگە؟ الدە ءسىزدى بىرەۋ امەريكاعا شاقىرىپ پا ەدى؟
— شىنىمدى ايتسام، مەنى ۇگىتتەگەن، ءبىراق مەن كونبەدىم. بۇل، ارينە، مەنىڭ ىشتەگى سىرىم، كارامازوۆ، بىرەۋ-مىرەۋگە ايتىپ قويماسسىز، جاراي ما. مەن سىزگە عانا اشىپ جاتىرمىن. ءۇشىنشى بولىمشەنىڭ شەڭگەلىنە ءتۇسىپ، شىنجىر كوپىردىڭ اۋزىندا تاعىلىم الاتىن جايىم جوق:
ەسىڭنەن كەتپەس سول ءبىر ءۇي
شىنجىر كوپىر اۋزىندا!
ەسىڭىزدە مە؟ عاجاپ قوي! ءسىز نەگە كۇلدىڭىز؟ وتىرىكتى سۋداي ساپىرۋىن قاراشى دەپ ويلاپ تۇرعان جوقسىز با؟ ("ال ەگەر ول ۇيدەگى اكەمنەن قالعان شكافتا "كولوكولدىڭ" ءبىر ءنومىرى عانا بار ەكەنىن، مەنىڭ ودان باسقا تۇك وقىماعانىمدى سەزىپ قالسا قايتەم؟" — دەپ ويلادى كوليا كەنەت زارەسى ۇشىپ).
— وھ، جوق، نەگە كۇلەيىن، وتىرىك ايتىپ تۇر دەگەن وي مەنىڭ قاپەرىمە دە كىرگەن جوق. ولاي ويلامايتىنىم، ءسىزدىڭ بۇل ايتقانىڭىزدىڭ بارلىعى شىنايى شىندىق! ال ايتىڭىزشى، پۋشكيندى وقىپ پا ەدىڭىز؟ "ونەگيندى"... ىلكىدە تاتيانانىڭ اتىن اتادىڭىز عوي؟
— جوق، ءالى وقىعان جوقپىن، ءبىراق وقىعىم كەلەدى. مەن جوق نارسەگە سەنە بەرمەيمىن، كارامازوۆ. مەنىڭ انا جاقتى دا، مىنا جاقتى دا تىڭداپ العىم كەلەدى. ءسىز نەگە سۇرادىڭىز؟
— جاي.
— ايتىڭىزشى، كارامازوۆ، ءسىز مەنى سۇمدىق جەك كورەسىز بە؟ — دەپ سالدى ءبىر كەزدە الەشاعا قارسى قاراپ تىكىرەيە قالعان كوليا. — وتىنەمىن، تەك شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى.
— بۇل نەعىلعان ساۋال؟ — دەدى وعان تاڭدانا قاراعان الەشا. — نە ءۇشىن جەك كورەم؟ مەنىڭ ءالى ءومىردىڭ ءدامىن تاتىپ تا كورمەگەن سىزدەي بالاۋسا جاستىڭ وسىنداي شاتپاق ساندىراقپەن ازعىنداپ ۇلگەرگەنىنە عانا جانىم اشيدى.
— ماعان جانىڭىز اشىماي-اق قويسىن، — دەپ تاكاپپارسي قالعان كوليا ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى، — ال كىنامشىل ەكەنىم راس. جوققا بولا كىلت ەتە قالاتىنىم بار، ءتىپتى ۇيات. جاڭا ءسىز مىرس ەتكەندە، مەن...
— جوق، مەنىڭ مۇلدە باسقا بىردەڭەگە كۇلكىم كەلگەن. كۇلگەن سەبەبىم، رەسەيدە تۇرعان ءبىر جات جۇرتتىق نەمىستىڭ ءبىزدىڭ وسى كۇنگى وقۋشى جاستار جونىندەگى پىكىرىن وقىعان ەدىم جۋىردا: "ورىس شاكىرتىنە جۇلدىزدى اسپاننىڭ كارتاسىن كورسەتسەڭ، وسىعان دەيىن ەشقانداي تۇسىنىگى بولماعانىنا قاراماستان، ول ساعان ەرتەڭىنە سول كارتانى وزىنشە تۇزەتىپ اكەلەدى"، — دەپ جازىپتى. ءىلىم-بىلىم دەگەننەن جۇرداي، ءبىراق ءوزىن ءوزى دارىپتەگىشتىگىن 8قايتەرسىڭ — ول نەمىس ورىس شاكىرتى تۋرالى وسىلاي دەمەكشى بولعان.
— اھ، كەرەمەت ايتقان ەكەن! — دەپ كۇلىپ جىبەردى كوليا، — ۆەرنيسسيمو، ءدال ۇستىنەن تۇسكەن! بارەكەلدى، نەمىس! الايدا ول سابازىڭ سونىمەن بىرگە جاقسى جاعىن دا بايقاماعان، بۇعان ءسىزدىڭ ءوزىڭىز قالاي قارايسىز؟ ءوزىڭدى ءوزىڭ دارىپتەۋشىلىك — بۇل ءپىسىپ جەتىلمەگەندىكتەن، شيكىلىكتەن، ءبىراق كەزى كەلگەندە كىسى بۇدان ارىلادى، تۇزەلەدى، ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە قارشادايىڭنان رۋحىڭ تاۋەلسىز بولعانى، العىر ويىڭ مەن سەنىمىڭ بولعانى قانداي عاجاپ، بەدەلدىڭ الدىندا شۇلعىپ قالاتىن ول شۇجىق قۇمارلار نەمەنە سونشا... نەمىسىڭ، الايدا، قالاي دەگەنمەن جاقسى ايتقان ەكەن! بارەكەلدى، نەمىس! دەسەك تە، نەمىستەردى قىلعىندىرۋ كەرەك. عىلىم-بىلىمگە كۇشتى بولسا بولا بەرسىن، ولاردى ءبارىبىر قىلعىندىرىپ ءولتىرۋ كەرەك...
— ولاردى سوندا نە ءۇشىن قىلعىندىرماقسىڭ؟ — دەپ كۇلدى الەشا.
— تەگى، ءبوسىپ بارام عوي دەيمىن، كوندىم سىزگە. كەيدە بالالىعىم ۇستاپ، بىردەڭەگە قۋانعاندا، ءوزىمدى ۇستاي الماي، بوسكىم كەپ اۋزىم قىشىپ كەتەدى. تىڭداعىن، الايدا، ەكەۋمىز مۇندا جوق نارسەنى مىلجىڭداپ تۇرعاندا، اناۋ دارىگەر كىدىردى عوي. ايتسە دە، ول، بالكىم، "شەشەيدى" دە، اناۋ مەشەل نينوچكانى دا قارايتىن بولار. بىلەسىز بە، نينوچكا ماعان ۇنادى. شىعىپ بارا جاتقانىمدا ول ماعان: "وسىعان دەيىن نەگە كەلمەدىڭىز؟" — دەپ سىبىرلادى. جانە دە سونداي ءبىر وكپە-نازبەن ايتتى! مەنىڭشە، ول وتە مەيىرىمدى بولۋعا ءتيىس، مەنىڭ وعان جانىم اشيدى.
— ءيا، ءيا! وسىندا كەلىپ جۇرسەڭىز، ونىڭ قانداي ادام ەكەنىن كورەسىز ءالى. ناق وسىنداي جاندارمەن تانىستىقتان پايىمدايتىن كوپتەگەن باسقا دا جايتتاردى باعامداۋ ءۇشىن سىزگە بۇل اسىرەسە وتە پايدالى، — دەدى قىزبالاعان الەشا. — ءسىزدى تۇزەي الاتىن ەڭ جاقسى ەم وسى عانا.
— و، نەگە عانا ەرتەرەك كەلمەدىم ەكەن دەپ ءىشىم ۋداي اشىپ، ءوزىمدى-وزىم كىنالاي بەرەمىن! — دەدى كوليا اششى وكىنىشپەن.
— ءيا، وكىنىشتى-اق. توبە كورسەتكەنىڭىزگە بەيشارا بالاقاننىڭ قالاي قۋانىپ قالعانىن ءوزىڭىز كوردىڭىز ەمەس پە! ءسىزدى كۇتىپ، قالاي قاپا بوپ جاتقانىن بىلسەڭىز عوي!
— ايتپاڭىزشى! بىتپەگەن جارانىڭ اۋزىن نەسىنە تىرنايسىز. ءبىراق وزىمە دە سول كەرەك. مەن مۇندا وركوكىرەكتىكتەن، مەنمەنسىگەن تاكاپپارلىقتان، سۇمدىق اكىمشىلدىكتەن كەلمەدىم، بويىمداعى وسى قىرسىقپەن ارپالىسىپ-اق باعام، الايدا ارىلاتىن ءتۇرىم جوق. ەندى عانا سەزىپ ءجۇرمىن، كارامازوۆ، مەن كوپ جاعىنان ارامزامىن!
— جوق، ءسىز، تەرىس تاربيەلەنسەڭىز دە، سۇيكىمدى جانسىز، سوندىقتان مەن مەيىرىمدى، تىم اسەرلەنگىش بالانى قاتتى تەبىرەنتە العانىڭىزدىڭ سەبەبىن تىم جاقسى تۇسىنەمىن! — دەپ جاۋاپ بەردى قىزبالانعان الەشا.
— ءسىز مۇنى مىنا ماعان ايتىپ تۇرسىز با! —دەپ تاڭعالدى كوليا، — ال مەن، نانساڭىز، — وسىندا كەلگەلى بەرى بىرنەشە مارتە، — ءسىز مەنى جەك كەرەتىن شىعار دەپ ويلاعان ەدىم. ەگەر ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى مەنىڭ يمانداي ءقادىر تۇتاتىنىمدى بىلسەڭىز عوي!
— ايتسە دە، شىنىمەن-اق سونشاما كۇدىكشىل بولعانىڭ با؟ قارشاداي باسىڭمەن! ال مەن بولسام، انا بولمەدە ءسىزدىڭ ءسوز ساپتاسىڭىزعا قاراپ، ءسىرا، تىم كۇدىكشىل بولار دەپ تۇيگەن ەدىم.
— سولاي ويلاپ قالعانىڭىز شىن با؟ الايدا، كوزىڭىز قانداي قىراعى ەدى، سولاي ەمەس پە؟ ءباس تىگۋگە بارمىن مەن تاپ قازدىڭ حيكاياسىنا كوشكەن كەزدە سونداي ويعا كەلگەن شىعارسىز. كەرەمەت وجەت بوپ كورىنۋگە جانىققانىم ءۇشىن ءدال سول ساتتە ءسىز مەنى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورىپ، جەركەنىپ تۇرعانداي بولدىڭىز، سوسىن ءوزىم دە ءسىزدى لەزدە جاقتىرماي قالىپ، ونان بەتەر مىجىپ كەتتىم. ودان كەيىن: "ەگەر قۇداي جوق بولسا. ونى ويلاپ شىعارۋ كەرەك" دەگەندە مەن، مۇنى كىتاپتان وقىپ العانىما قاراماستان، ءوزىمنىڭ كەرەمەت ءبىلىمپازدىعىمدى كورسەتۋگە (ءدال ءقازىر، وسى ارادا تۇرعان دا) اسىققانداي سەزىندىم. ءبىراق انت ەتۋگە بارمىن، اتاققۇمارلىقتان ويتپەگەنىم حاق، انشەيىن، سەبەبىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، قۋانعانىمنان، قۇداي اقى، قۋانعانىمنان بولۋ كەرەك... قۋانعاندا كەز كەلگەن كىسىنىڭ موينىنا اسىلا كەتۋ وتە ۇيات قىلىق بولسا دا، تەگى، سولاي عوي دەيمىن. مەن مۇنى بىلەمىن. الايدا، ونىڭ ەسەسىنە ءسىزدىڭ مەنى جەك كورمەيتىندىگىڭىزگە، ال الگىنىڭ ءبارى مەنىڭ ءوزىم ويلاپ شىعارعانىمەن ەندى كوزىم جەتتى. و، كارامازوۆ، مەن ناعىز باقىتسىز جانمىن. كەيدە كوزىمە قايداعى جوق بىردەڭەلەر ەلەستەپ، جۇرتتىڭ ءبارى مەنى كۇلكى قىلاتىنداي كورىنەدى، سوندا، زىعىردانىم قايناپ كەتكەندە، كوز الدىمداعىنىڭ ءبارىنىڭ كۇل-تالقانىن شىعارعىم كەلەدى.
— سوندا عوي، اينالاڭداعى ادامداردى مازالاي باستايسىڭ، سولاي ەمەس پە، — دەدى الەشا جىميا كۇلىپ.
— ءيا، بارلىعىنىڭ، اسىرەسە شەشەمنىڭ مازاسىن الامىن. كارامازوۆ، ايتىڭىزشى، مەن ءقازىر سونشالىقتى كۇلكىلىمىن بە؟
— نەگە ولاي دەپ ويلايسىز، مۇنداي وي ءتىپتى قاپەرىڭىزگە دە كىرمەسىن! — دەدى الەشا شوشىنىپ. — سونان سوڭ، كۇلكىلى دەگەن نە ول؟ نەشە مارتە كىسى كۇلەرلىك بولعاندا نەمەسە سولاي بوپ كورىنگەندە نە تۇر؟ ءقازىر قابىلەتتى ادامداردىڭ ءبارى جۇرتقا كۇلكى بولام با دەپ جامان قورقادى، ولاردىڭ باقىتسىزدىعى مىنە وسىندا. مەنىڭ تەك ءسىزدىڭ وسىنى تىم ەرتە سەزگەنىڭىزگە تاڭىم بار؛ ايتسە دە، مەن مۇنى كوپتەن بەرى بايقاپ ءجۇرمىن، ءبىراق جالعىز ءسىزدىڭ باسىڭىزدان عانا ەمەس. ءقازىر ءتىپتى بالالار دا وسىنداي دەرتكە ۇشىراعان. بۇل الجاسقاندىقپەن بارا-بار. تۇتاس ءبىر ۇرپاقتىڭ بويىنا كىرىپ الىپ، نامىسقويلىق بوپ كورىنگەن ءازازىل شايتان بۇل، ناق شايتان بۇل، — دەدى تاعى دا الەشا؛ وعان تەسىرەيە قاراعان كوليا ول مىرس ەتەتىن شىعار دەپ كۇتكەن ەدى، ءبىراق الەشا كۇلمەدى. — باسقالار قانداي بولسا، ءسىز دە سوندايسىز، ياكي ءسىزدىڭ باسقالاردان ايىرماڭىز جوق، ءبىراق سىزگە ايتاتىنىم، جۇرتتىڭ بارىنە ۇقساۋدىڭ ەش قاجەتى جوق.
— ءتىپتى جۇرتتىڭ ءبارى سونداي ەكەنىنە قاراماستان ۇقساماۋىم كەرەك پە؟
— ءيا، ءبارىنىڭ سونداي ەكەندىگىنە قاراماستان. ءتىپتى سوپيىپ جالعىز قالساڭىز دا، وزگەلەرگە ۇقساماي باعىڭىز. ءسىز شىنىندا دا باسقالاردان بولەكسىز: مىنە ءسىز تەرىس قىلىعىڭىزدى، ءتىپتى كۇلكىلى ىستەرىڭىزدى دە مويىنداۋدان ۇيالعان جوقسىز. ال قازىرگى زاماندا مۇندايدى كىم مويىنداي الادى؟ ەشكىم دە مويىندامايدى، ءتىپتى مۇنداي قىلىعى ءۇشىن ءوزىن ءوزى سىناپ-مىنەۋ قاجەتتىگىن ەشبىر سەزبەيتىن بولىپ بارادى ەمەس پە. اقىلىڭ جەتسە، باسقالار سياقتى بولماي، وزىڭمەن ءوزىن بول: وزگەلەرگە ۇقسامايتىن جالعىز ءوزىڭ بولساڭ دا، سول ەشكىمگە ۇقساماعان كۇيىندە قالا ءبىل.
— عاجاپ ءسوز! مەن قاتەلەسپەپپىن. كىسىنى جۇباتۋعا ماشىق ەكەنسىز. و، ەگەر سىزبەن تانىسۋعا قانداي قۇشتارلانعانىمدى بىلسەڭىز عوي. كارامازوۆ، سىزبەن ديدارلاسقىم كەلگەلى قاشان! ءسىزدىڭ دە مەنى ويعا العانىڭىز راس پا؟ باعانا ايتتىڭىز عوي، ءسىزدى ويلادىم دەپ.
— ءيا، ءسىز جايىندا ەستىگەنمىن جانە ءسىزدى ويلاعانىم دا راس... ال ەگەر ءسىزدىڭ مۇنى سۇراۋىڭىزعا ءىشىنارا نامىسقويلىعىڭىز دا سەبەپ بولسا، ونىڭ وقاسى جوق.
— بىلەسىز بە، كارامازوۆ، ءسىزدىڭ بۇل سوزدەرىڭىز جىگىت پەن قىزدىڭ سىرلاسقانىنا ۇقساپ كەتتى بىلەم، — دەدى كوليا ءبىر ءتۇرلى سونىڭكى، ۇياڭ داۋىسپەن. — كىسى كۇلەرلىك بىردەڭەنى ايتقام جوق پا، قالاي؟
— نەگە، استە كۇلكىلى ەمەس، ءتىپتى كۇلكىلى بولسا دا تۇك ەمەس، ويتكەنى بۇل جاقسى لەپەس، — دەپ جايدارى كۇلىمسىرەدى الەشا.
— ا، بىلەسىز بە، كارامازوۆ، مەنىڭشە، ءسىز ءوزىڭىز دە ۇيالىڭقىراپ قالعان جوقسىز با، سولاي عوي... جانارىڭىزدان بايقاپ قالدىم، — دەپ الدەقالاي قۋلانسا دا، ىشتەي ءبىر قۋانىشپەن جىميىپ كۇلدى كوليا.
— مەن نە ءۇشىن ۇيالۋىم كەرەك؟
— وندا نەگە قىزارىپ كەتتىڭىز؟
— قىزارتاتىن ءسوز ايتساڭ، قالاي قىزارمايىن! — دەپ كۇلگەن الەشانىڭ بەت-جۇزى شىنىندا دا كۇرەڭىتىپ كەتكەن ەدى. — ءيا، ازداپ ۇيالعان سەكىلدىمىن ءبىراق نەگە قىزارعانىمدى قۇداي ءبىلسىن... — دەپ مىڭگىرلەدى شىن قىسىلىڭقىراعان ول.
— و، ءدال وسى مينۋتتە ماعان قوسىلىپ، ءسىزدىڭ دە الدەنەدەن ۇيالعانىڭىز ءۇشىن مەن ءسىزدى شىن جاقسى كورەمىن جانە ءقادىر تۇتامىن! ويتكەنى ءسىز دە ءدال مەن سياقتى ەكەنسىز! — دەدى تەبىرەنىپ كەتكەن كوليا. ونىڭ ەكى بەتى الاۋلاپ، جانارى جالت-جۇلت ەتكەن ەدى.
— تىڭداعىن، كوليا، ءسىز، الايدا، ومىردە وتە باقىتسىز كىسى بولاسىز با دەيمىن، — دەدى كەنەت الدەقالاي الەشا.
— بىلەم، بىلەم. ءبىراق ءسىزدىڭ وسىنىڭ ءبارىن كۇنى بۇرىن قالاي بولجايتىنىڭىزعا تانىم بار! — دەپ ءىلىپ اكەتتى كوليا.
— ايتسە دە، تۇتاس العاندا، قالاي دەگەنمەن، وسىلاي ءتىرى جۇرگەنىمىزگە شۇكىرشىلىك ەتۋ كەرەك.
— تاۋىپ ايتتىڭىز! ۋرا! ءسىز اۋليەسىز! و، ەكەۋمىز ءتىل تابىساتىن بولدىق، كارامازوۆ. بىلەسىز بە، مەنى بارىنەن دە كوبىرەك سۇيسىندىرەتىنى، ءسىز مەنىمەن تەرەزەسى تەڭ كىسىشە سويلەسەسىز. ال ەكەۋمىز تەڭبىز بە، جوق، تەڭ ەمەسپىز، ءسىز بيىك تۇرسىز. ءبىراق ءتىل تابىساتىن بولدىق. بىلەسىز بە، سوڭعى ءبىر اي بويى وزىمە ءوزىم: "ول ەكەۋمىز نە ءومىر بويى ءتوس قاعىستىرعان دوس بوپ وتەمىز، نە سالعان جەردەن عۇمىر باقيعا دۇشپان بوپ ايرىلىسامىز!" — دەۋمەن جۇرگەنمىن.
— مۇنى، ارينە، مەنى جاقسى كورگەندىكتەن ايتقان بولارسىز! — دەدى الەشا جىميا كۇلىپ.
— ارينە، جاقسى كورگەسىن، ءتىپتى ءسىزدى شىن جاقسى كورىپ، ارمانداعاسىن ايتتىم! مۇنىڭ ءبارىن ءسىز قالاي عانا كۇنى بۇرىن ءبىلىپ قوياسىز وسى؟ انە دارىگەر دە شىقتى. قۇدايا ءتاۋبا، بىردەڭە ايتپاقشى ما قالاي، بەت-الپەتىن قاراڭىزشى!
VII
يليۋشا
دارىگەر ۇيدەن شىعۋعا اينالعان ەدى، ۇستىنە ىشىگىن كيىپ، باسىنا فۋراجكاسىن قوندىرىپ الىپتى. قاباعىن ءتۇسىرىپ، تىجىرىنعان تۇرىنە قاراعاندا ۇستىنە بىردەڭەنى جۇقتىرىپ الام با دەپ جەركەنەتىن سەكىلدى. اۋىز ءۇيدى كوزىمەن شولعاندا الەشا مەن كولياعا سۋىق قارادى. الەشا ەسىكتەن كوشىرگە قولىن بۇلعاپ ەدى، دارىگەردى اكەلگەن كۇيمە ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. شتابس-كاپيتان دارىگەردىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ شىعىپ، سوڭعى رەت تىلدەسىپ قالماققا يىلىپ-بۇگىلىپ تاعزىم ەتىپ، ونىڭ ەتەگىنە ورالا كەتتى. بەيشارانىڭ سۇرقى بۇزىلىپ، زارە-قۇتى قالماعان ەدى:
— مارتەبەلىم، مارتەبەلىم-اۋ... شىنىمەن-اق؟.. — دەي بەرگەندە ءۇنى ءوشىپ قالعان ول، سورلى بالاعا تاعدىردىڭ قاتال ۇكىمى دارىگەردىڭ تاپ قازىرگى ءبىر اۋىز سوزىنەن وزگەرە قالاتىنداي، وعان سوڭعى رەت جالبارىنا قاراپ، قولىن ەربەڭدەتە بەردى.
— مەنىڭ قولىمنان نە كەلەدى! مەن قۇداي ەمەسپىن عوي! — ەنجار جاۋاپ قاتقان دارىگەردىڭ داۋسى، ايتسە دە، ادەتتەگىسىنشە وكتەم ەستىلدى.
— دوكتور... مارتەبەلىم... قالاي، تايالىپ قالعانى ما؟
— جامان ايتپاي جاقسى جوق. — ءسوزىنىڭ ءار بۋىنىنا ەكپىن تۇسىرە سويلەگەن دارىگەر كوزىن تومەن سالىپ، تابالدىرىقتان اتتاپ، كۇيمەگە قاراي جۇرۋگە ىڭعايلاندى.
— مارتەبەلىم-اۋ، قۇداي ءۇشىن بىردەڭە دەڭىزشى تىم بولماسا! — قۇتى قاشقان شتابس-كاپيتان تاعى دا كەنەشە جابىستى، — مارتەبەلىم-اۋ!.. جالعىزىمنىڭ جانىنا اراشا بولارلىقتاي ەش امال قالماعانى ما، شىنىمەن-اق ەش لاج جوق پا؟..
— مەنىڭ قولىمنان تۇك كەلمەيدى ەندى، — دەدى دەگبىرسىزدەنگەن دارىگەر، — الايدا، ھم، — ول كەنەت ىركىلىپ قالدى، — ەگەر دە، ءسىز، ايتالىق، ەگەر... پاسيەنتتى... ءدال ءقازىر جانە دەرەۋ تۇردە سيراكۋزاعا جىبەرسەڭىز (ول "ءقازىر جانە دەرەۋ تۇردە" دەگەن سوزدەردى، قاتۋلانعانى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ءبىر ءتۇرلى ىزامەن ايتقاندا، شتابس-كاپيتان سەلك ەتە تۇسكەن-دى)، وندا... جاڭا، قولايلى كليماتتىڭ اسەرىمەن... بالكىم، شيپا بولۋى دا مۇمكىن...
— سيراكۋزاعا ما! — ءالى دە تۇك تۇسىنبەگەن شتابس-كاپيتان ايقايلاپ جىبەردى.
— سيراكۋزا سيسيليادا ەمەس پە، — دەپ تۇسىندىرمەكشى بولعان كوليانىڭ تاڭدايى تاق ەتتى. دارىگەر وعان ۇڭىلە قارادى.
— سيسيلياعا ما! كوكەتاي-اۋ، مارتەبەلىم-اۋ، — شتابس-كاپيتان نە دەرگە بىلمەي ساسىپ قالدى، — ءوزىڭىز كوردىڭىز عوي! — ول ەكى قولىن جايىپ، ءۇي ءىشىنىڭ تىم جۇپىنىلىعىن مەڭزەدى، — سوندا مەن ايەلىمدى قايتەم، شيەتتەي بالا-شاعامدى قايتەم؟
— جو-جوق، بالا-شاعاڭىزدى سيسيلياعا اپارۋدىڭ قاجەتى بولماس، جازعا سالىم كاۆكازعا جىبەرسەڭىز دە جەتىپ جاتىر... قىزىڭىزدى كاۆكازعا... ال جۇبايىڭىزدى ريەۆماتيزمىن كاۆكازدىڭ شيپالى سۋىمەن ەمدەتكەننەن كەيىن ىلە-شالا پاريجدەگى پسيحياتر دوكتور لەپەللەتەنىڭ ەمحاناسىنا جاتقىزۋ كەرەك، مەن وعان حات جازىپ بەرە الامىن، مىنە، سوندا عانا...، مۇمكىن، سوندا ءساتىن سالسا...
— دوكتور، دوكتور-ay! مىنە، كورمەيسىز بە! — دەپ ابدەن جانى كۇيزەلگەن شتابس-كاپيتان تاعى دا قولىن ەربەڭدەتىپ، اۋىز بولمەنىڭ جالاڭاش بورەنە قابىرعاسىن كورسەتتى.
— ا، وندا مەنىڭ شارۋام جوق، — دەپ مىرس ەتتى دارىگەر، — مەن ءسىزدىڭ ەندى قانداي امال قالدى دەگەن ساۋالىڭىزعا عىلىمنىڭ نە دەيتىنىن عانا ايتتىم، ەندىگىسى... وكىنىشكە قاراي...
— قورىقپاڭىز، ەمشى مىرزا، مەنىڭ ءيتىم ءسىزدى قاپپايدى. — ەسىكتە تۇرعان پەرەزۆونعا دارىگەردىڭ سەسكەنە قاراعانىن بايقاعان كوليانىڭ داۋسى قاتتى شىققان ەدى. ونىڭ ۇنىنەن كەكەسىن اۋەن سەزىلگەن. كەيىن "ونى كەمسىتەيىنشى دەپ ايتتىم" دەپ كوليانىڭ ءوزى مويىنداعانداي، دارىگەر دەۋدىڭ ورنىنا، ول "ەمشى" دەپ قاساقانا ايتقان بولاتىن.
— سەن نە دەپ وتتاپ تۇرسىڭ؟ — دەپ كولياعا تاڭىرقاي قاراعان دارىگەر باسىن كەگجەڭ ەتكىزدى. — مىناۋىڭ كىم ءوزى؟ — دەدى سوسىن ول، بەينە جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتكەندەي، كەنەت الەشاعا بۇرىلىپ قاراپ.
— ول پەرەزۆوننىڭ نەسى، ەمشى مىرزا، ايتسە دە، ءسىز مەنىڭ كىم ەكەنىمدى سۇراپ قايتەسىز، — دەپ كوليا تاعى دا شاعىپ الدى.
— زۆونىڭ نە؟ جاڭعىرىق؟ — پەرەزۆون دەگەندى ۇعا قويماعان دارىگەر قايتالاپ سۇرادى.
— جاڭعىرىق، بىلمەيدى ءبىراق ماڭگىرىپ. سيراكۋزادا كورىسكەنشە قوش بولىڭىز، ەمشى مىرزا.
— مىناۋىڭ كىم؟ بۇل سۇڭقىلداقتارىڭ كىم ءوزى؟ — دەدى ىزاعا بۋلىققان دارىگەر.
— ول وسىنداعى ءبىر شاكىرت قوي، دوكتور، شالدۋار بالا، ەلەڭ قىلماي-اق قويىڭىز ونىڭ ءسوزىن، — دەدى قاباعىن ءتۇيىپ، شاپشاڭ سويلەگەن الەشا. — كوليا، سەن اۋزىڭدى جاباسىڭ با، جوق پا! — دەپ زەكىردى سوسىن ول كراسوتكينگە. — ونىڭ ءسوزىن اۋىر الىپ قايتەسىز، دوكتور، — دەپ قايتالادى سودان كەيىن، ەندى ءوزى دە اشۋعا بەرىلە باستاعان الەشا.
— مىناۋ، تەگى، تاياق جەمەگەن بالا بولار، شىقپىرتىپ الۋ كەرەك ونى! — اياق استىنان بۇلقان-تالقان بولعان دارىگەر جەر تەپكىلەۋگە جۋىقتادى.
— بىلەسىز بە، ەمشى مىرزا، ەگەر مەنىڭ ءيتىم ءسىزدى قاۋىپ السا قايتەسىز! — دەدى ءوڭى سۇرلانىپ، جانارىنان جالىن ۇشقىنداعان كوليا دىرىلدەگەن داۋىسپەن. — پەرەزۆون، پسي!
— كوليا، تاعى بىردەڭە دەسەڭ، ەكەۋمىز عۇمىر باقي كورىسپەيمىز! — دەپ زەكىردى وعان الەشا.
— ەمشى مىرزا، بۇل جالعاندا نيكولاي كراسوتكينگە بۇيىرعى جۇرەتىن بىرەۋ بولسا، ول وسى كىسى، — دەپ كوليا الەشانى كورسەتتى.
— مەن ونىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيمىن، ال قوش بولىڭىز.
بۇدان كەيىن ول جۇگىرىپ بارىپ ەسىكتى اشىپ، بولمەگە كىرىپ كەتتى. ونىڭ سوڭىنان ءيتى دە زىپ بەردى. الەشادان كوز الماي بەس سەكۋندتە اڭىرىپ قالعان دارىگەر، سونان سوڭ، ءبىر تۇكىرىپ تاستاپ، "بۇل ما، بۇل نە سۇمدىق، بۇل نە حيكمەت!" — دەپ كۇيىپ-پىسىپ، ەسىك الدىنداعى كۇيمەگە قاراي ءجۇردى. شتابس-كاپيتان دارىگەردى شىعارىپ سالايىن دەپ ونىڭ سوڭىنان جۇگىردى.، كوليانىڭ ىزىنشە الەشا دا بولمەگە كىرگەن. ول يليۋشانىڭ توسەگى قاسىندا تۇر ەكەن. يليۋشا كوليانىڭ قولىنان ۇستاپ العان، اكەسىن شاقىرىپ جاتىر. ءبىر مينۋتتەن كەيىن شتابس-كاپيتان دا كەلدى.
— اكە، اكە، مىندا كەلشى... ءبىز... — دەپ كۇبىرلەدى ءىشى ەلجىرەپ، تەبىرەنىپ كەتكەن يليۋشا، ءبىراق، السىرەپ بارا جاتتى ما قالاي، تىربيعان قولدارىن كەنەت العا سوزىپ، كوليا مەن اكەسىن، ەكەۋىن بىردەي، ءالى كەلگەنشە قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپ كەۋدەسىنە قىستى. تۇلا بويى دىرىلدەپ، جۇيكەسى بوساعان شتابس-كاپيتان ءۇنسىز سولقىلداپ جىلادى. كوليانىڭ دا جان-جۇيەسى بوساپ، ەرىندەرى دىرىلدەپ، يەگى كەمسەڭدەپ كەتكەن ەدى.
— اكە، اكە! ساعان جانىم اشيدى، اكە! — دەدى كوزىنىڭ جاسىن تىيا الماعان يليۋشا.
— يليۋشەچكا... قاراشىعىم.. دوكتور ايتتى... جازىلىپ كەتەسىڭ... باقىتتى ءومىر سۇرەمىز... دوكتور... — دەي بەرگەن ەدى شتابس-كاپيتان.
— اھ، اكە، قايتەسىڭ ونى! جاڭا دارىگەردىڭ مەن تۋرالى ساعان نە دەگەنىن مەن بىلەمىن! ءبارىن كورىپ جاتتىم عوي! — دەدى يليۋشا كۇيزەلىپ، سونسوڭ ول ماڭدايىن اكەسىنىڭ يىعىنا باسىپ، ەكەۋىن قايتادان قۇشاقتاپ الىپ ءوزىنىڭ كەۋدەسىنە قىسا ءتۇستى.
— اكە، جىلاما... مەن ولگەننەن كەيىن وزىڭە باسقا ءبىر... وڭدى بالا تاۋىپ ال... ءبىر بالانى تاڭداپ الىپ، وعان يليۋشا دەپ ات قويىپ، مەنى قالاي جاقسى كورسەڭ، ونى دا سونداي جاقسى كورەتىن بول..
— ءاي، كارتامىش، سەن نە دەپ باراسىڭ، مۇنىڭ نە، ءالى-اق جازىلاسىڭ! — دەدى تىكسىنگەن كىسىشە كراسوتكين.
— ال مەنى، اكە، مەنى ەش ۋاقىتتا ۇمىتپا، — دەدى ودان ارى يليۋشا، — بەيىتىمە كەلىپ جۇرەرسىڭ... سوسىن، پاپا، سەرۋەنگە شىققاندا ەكەۋمىز ءبىر جارتاسقا بارۋشى ەدىك قوي، مەنى سول جەرگە قويارسىڭ، كراسوتكيندى ەرتىپ الىپ كەشقۇرىم كەلىپ ءجۇر... پەرەزۆوندى دا ەرتە كەلەرسىڭ... مەن سەندەردى كۇتەمىن... پاپا، پاپا!
كوليانىڭ داۋسى ءۇزىلىپ كەتتى دە، ۇشەۋى قۇشاقتاسقان كۇيى ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. نينوچكا دا ءوزىنىڭ كرەسلوسىندا دىبىس شىعارماي جىلاپ وتىرعان، كەنەت ءبارىنىڭ جىلاعانىن كورگەندە شەشەسى دە ەكى كوزگە ەرىك بەرگەن-دى.
— يليۋشەچكا! يليۋشەچكا! — دەپ كەمسەڭدەدى ول.
كراسوتكين كەنەت يليۋشانىڭ قۇشاعىنان بوساندى.
— ازىرشە قوش بول، كارتامىشىم، مەن كەتەيىن ەندى، تۇستىك ىشۋگە شەشەم كۇتىپ وتىرعان شىعار، — دەدى كوليا اسىعىپ-ۇسىگىپ. — ۇيدەن شىعاردا ەسكەرتپەگەنىمدى قاراشى! قاتتى مازاسىزداناتىن بولدى... ءبىراق تۇستەن كەيىن ساعان تەز قايتىپ كەلىپ، كۇن ۇزاققا جانە كەش بويى قاسىڭدا بولىپ، تالاي قىزىقتى اڭگىمە ايتىپ بەرەمىن! پەرەزۆوندى دا الا كەلەمىن، ال ءقازىر ونى وزىممەن بىرگە الا كەتەيىن، ايتپەسە ول قىڭسىلاپ مازاڭدى الادى؛ كورىسكەنشە كۇن جاقسى!
سودان كەيىن ول اۋىز بولمەگە جۇگىرىپ شىقتى. جىلامايىنشى دەپ قانشاما زورلانسا دا، شىققاسىن شىداي المادى. الەشا كەلگەندە ول ەڭىرەپ تۇرعان ەدى.
— كوليا، ۋادەڭىزدە تۇرىپ، قالاي دا كەلەتىن بولىڭىز، ايتپەسە ول جامان قاپالانىپ قالار، — دەدى الەشا شەگەلەي ءتۇسىپ.
— ءسوزسىز كەلەمىن! مەن، قايتا، وسىندا ەرتەرەك نەگە كەلمەگەنىمە وكىنەمىن، — دەپ مىڭگىرلەدى كوليا ەندى ەڭىرەپ جىلاعانىنا ەشبىر قىسىلماستان. وسى كەزدە شتابس-كاپيتان دا ىشكى بولمەدەن اتىپ شىعىپ، ەسىكتى قايتا جابا قويدى. ءجۇزى قاتۋلانا تۇسكەن، ەرىندەرى ءدىر-دىر ەتەدى. ول كوليا مەن الەشانىڭ الدىنا بارىپ، ەكى قولىن جايىپ بىلاي دەدى.
— وڭدى بالا كەرەك ەمەس ماعان! باسقا بالانىڭ كەرەگى جوق! — دەدى ىزاعا بۋلىعىپ، ءتىسىن شىقىرلاتقان ول سىبىرلاپ قانا سويلەۋگە تىرىسىپ، — اگاركي سەنى، يەرۋساليم، ۇمىتاتىن بولسام، وندا مەنى...
القىنعان كىسىشە ءسوزىنىڭ سوڭىن جۇتىپ قويعان ول السىرەگەن قالپى تاقتاي ساكىنىڭ الدىنا تىزەرلەي كەتتى. سوسىن باسىن قوس قولداپ قىسىپ الىپ، ىشتەگىلەرگە ەستىرتپەي، بوتاداي بوزداي جونەلدى. كوليا كوشەگە جۇگىرىپ شىقتى.
— قوش بول، كارامازوۆ! ءوزىڭىز كەلەسىز عوي؟ — دەگەندە كوليانىڭ داۋسى قاتقىل دا اشۋلى شىققان ەدى.
— كەشقۇرىم ءسوزسىز كەلەمىن، — دەدى الەشا.
— يەرۋساليم جونىندە نە دەپ كەتتى الگى... ونىسى نە تاعى دا؟
— ول ىنجىلدە ايتىلعان ءسوز عوي: "ا نە زابۋدۋ تەبە، يەرۋساليمە"، ياكي ەگەر بويىمداعى نەبىر ابزال-اسىلدىڭ ءبارىن ۇمىتاتىن بولسام، ەگەر ونى باسقا بىردەڭەگە ايىرباستاپ جىبەرسەم، وندا مەنى قارعىس اتسىن...
— ءتۇسىندىم، ار جاعىن ايتپاساڭىز دا بولادى! ءوزىڭىز دە كەلەتىن بولىڭىز! پەرەزۆون، پسي! — دەپ يتىنە اقىرىپ قالعان كوليا اياعىن الشاڭ باسىپ، ۇيىنە قاراي جەدەلدەتە كەتە باردى.
ون ءبىرىنشى كITاپ
تەتە اعاسى يۆان فەدوروۆيچ
I
گرۋشەنكانىڭ پاتەرىندە
الەشا شىركەۋ الاڭىنداعى موروزوۆا دەگەن كوپەس ايەلدىڭ ۇيىندە تۇراتىن گرۋشەنكاعا بارا جاتقان. ونىڭ قالاي دا كەلىپ كەتسىن دەگەن ءوتىنىشىن فەنيا تاڭەرتەڭ ەرتە كەلىپ ايتقان-دى. الەشا كوپەس حانىمنىڭ كەشەدەن بەرى الدەنەگە قاتتى مازاسىزدانۋدى ەكەنىن فەنيادان سۇراپ ءبىلىپ العان ەدى. ميتيا اباقتىعا وتىرعالى بەرگى ەكى اي بويى الەشا بۇل ۇيگە ءوز شارۋاسىمەن دە جانە ميتيانىڭ تاپسىرۋى بويىنشا دا ءجيى-جيى بارىپ تۇراتىن. ميتيا تۇتقىندالعاسىن ءۇش كۇننەن كەيىن گرۋشەنكا مۇرتتاي ۇشىپ، سودان بەرى، مىنە، بەس جۇماعا جۋىق ناۋقاس-تۇعىن. بۇل ۋاقىت ىشىندە ول ءبىر جۇماعا جۋىق ءتىپتى ەس-تۇسسىز دە جاتقان-دى. ونىڭ دالاعا شىعۋعا جاراعانىنا ەكى جۇماعا جۋىقتاعانمەن، كەسكىن-كەلبەتى وزگەرىپ، ءجۇزى جۇدەۋ تارتىپ، سارعايىپ كەتكەن ەدى. ءبىراق ول الەشاعا بۇرىنعىدان دا قياناتتى كورىنگەن، سودان با قالاي، كىرىپ بارعانىڭدا ونىڭ كوزى مەن ءوزىنىڭ كوزى ۇشىراسىپ قالعاندا ءىشى جىلىپ جۇرە بەرەتىن بولعان. ونىڭ كوزقاراسىنان ءبىر نارسەنى ابدەن پايىمداعان بەكەمدىك سەزىلەدى، ىشىندە ءبىراز رۋحاني وزگەرىس بولعانعا ۇقسايدى، بويىندا ادال، تاعدىرعا مويىنسۇنعان، ءبىراق ىزگىلىكتى، تاۋەكەلشىل باتىلدىق پايدا بولعان سەكىلدى. قاستارىنىڭ ورتا تۇسىنان ماڭدايىنا تىكە تۇسكەن بولماشى ءاجىم سىزىعى ونىڭ سۇيكىمدى بەت-جۇزىنە ىشتەي ويعا شومعان ساليقالى شىراي بەرىپ، بىلاي قاراعاندا ءتىپتى سۇستىلاۋ دا عىپ كورسەتەتىن. مىسالى، بۇرىنعى جەڭىلتەكتىكتىڭ ءىزى دە قالماعان. الەشانى تاعى ءبىر قايران قالدىرعانى — سۇيگەن جىگىتى سۇمدىق قىلمىس بويىنشا تۇتقىندالعاننان كەيىن باستان كەشكەن باقىتسىزدىقتىڭ بارىنە قاراماستان، ودان سوڭ توسەك تارتىپ جاتقاندىعىنا، ول از بولسا، الدا ءالى سوتتىڭ قاتال ۇكىمى تۇرعاندىعىنا قاراماستان، گرۋشەنكانىڭ جاستىققا ءتان داعدىلى كوڭىل شاتتىعىن ساقتاپ قالا العاندىعى ەدى. ونىڭ ءبىر كەزدەگى تاكاپپار جانارى ەندى الدە جاسي باستاعان با قالاي، دەسەك تە... وسىناۋ قوس جاناردا، ايتسە دە، ءوشىپ بىتپەگەنى بىلاي تۇرسىن، قايتا كەرىسىنشە، كوپتەن بەرگى ۋايىمى جۇرەگىنە قايتا ورالعان ساتتەردە، نەندەي ءبىر قاھارلى وت جالىنى اندا-ساندا ءبىر جالت ەتپەي قالمايتىن. ونىڭ ءباز-باياعى ءبىر سەبەبى — كاتەرينا يۆانوۆنا، ول ءتىپتى اۋىرىپ جاتقانىندا دا سونىڭ اتىن اتاپ ساندىراقتاعان. كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ قاماۋداعى ميتياعا قالاعان ۋاعىندا بارۋعا مۇمكىندىگى بولا تۇرا، ءبىر رەت تە توبە كورسەتپەگەندىگىنە قاراماستان، گرۋشەنكانىڭ اباقتىداعى ميتيانى ودان سۇمدىق قىزعاناتىندىعىن الەشا تۇسىنەتىن. مۇنىڭ ءوزى ونى قيىن جاعدايعا قويعان ەدى، ويتكەنى گرۋشەنكا ءوزىنىڭ جۇرەك سىرىن تەك جالعىز سوعان عانا اشاتىن دا، ودان ۇنەمى اقىل-كەڭەس سۇرايتىن؛ ال الەشا بولسا، كەيدە وعان ماردىمدى ەشتەڭە ايتا الماي قينالاتىن.
گرۋشەنكانىڭ پاتەرىنە الەشا ىشتەي قوبالجىپ كىردى. ول ۇيىندە ەكەن؛ ميتياعا بارىپ كەلگەنىنە جارىم ساعاتتاي بولىپتى؛ بۇل كىرگەندە ۇستەل جانىنداعى كرەسلودان تۇرىپ، وعان قارسى جۇرگەن شاپشاڭ قيمىلىنان الەشا، ءسىرا، مەنى تاعاتسىزدانا كۇتكەن عوي دەپ ءتۇيدى. ۇستەل ۇستىندە دوراق ويناۋعا تاستالعان كارتالار جاتىر. ونىڭ ار جاعىندا، بىلعارى ديۆانداعى توسەكتە ۇستىنە حالات كيگەن، شۇبەرەك قالپاقتى ماكسيموۆ شىنتاقتاپ جاتىر ەكەن؛ جىلميىپ كۇلىپ قويادى، ءبىراق جۇدەۋ كورىندى، تەگى، اۋرۋ-سىرقاۋى بولۋعا ءتيىس. گرۋشەنكا وسىدان ەكى ايداي بۇرىن موكروسدان قايتقاندا وعان ەرىپ كەلگەن ۇيسىز-كۇيسىز بەيشارا شال سودان بەرى تابان اۋدارماستان وسىندا جاتقان. قارا جاڭبىر، لايساڭدا ءۇستى-باسى مالمانداي بولىپ گرۋشەنكاعا ەرىپ كەلگەن ۇرەيلى شال ديۆانعا بارىپ وتىرعان سوڭ، وسىندا قالسام قايتەدى دەگەندەي، وعان ءۇنسىز، جالبارىنا قاراپ قالعان-دى. اۋىر قايعى جانىن جەپ، وعان قوسا بەزگەك مۇرتتاي ۇشىرۋعا تاياعان گرۋشەنكا ابىگەرمەن ءجۇرىپ العاشقى جارىم ساعاتتا ونى ءتىپتى ۇمىتىپ تا كەتكەن ەدى، سونان سوڭ اڭ-تاڭ بولىپ وعان تەسىلە قاراعانىندا ابدىراعان شال ونىڭ كوزىنە موليە قاراپ ءبىر جىرق ەتكەن. وسىدان كەيىن ول فەنيانى شاقىرىپ الىپ، شالعا تاماق بەرگىزدى. ول كۇنى ماكسيموۆ سول ورنىندا تاپجىلماستان، ءتىپتى تىرپ ەتپەستەن وتىرعان ىمىرت ءۇيىرىلىپ، تەرەزە قاقپالارى جابىلعان سوڭ فەنيا:
— بيكەش، اناۋ كىسىنى قايتەمىز، ول وسىندا قونباقشى ما؟ — دەپ سۇراعان. وعان گرۋشەنكا:
— ءيا، ديۆانعا توسەك سالىپ بەر، — دەگەن.
گرۋشەنكا شالدىڭ ەندى شىنىندا دا بارار جەرى قالماعانىن سۋىرتپاقتاپ سۇراپ وتىرىپ ءبىلىپ العان ەدى: "مەنىڭ ەسىركەۋشىم كالگانوۆ مىرزا ەندى سەنى ۇيىمە اپارا المايمىن دەپ تۋراسىن ءبىر-اق ايتىپ، قولىما بەس سوم اقشا ۇستاتتى" — دەگەن ول "جارايدى، ءتاڭىرىم جار بولسىن ساعاق قالساڭ قالا عوي"، دەپ شەشكەن مۇڭلى گرۋشەنكا وعان جىلى شىرايمەن جىميا قاراپ. ونىڭ كۇلىمسىرەپ سويلەسكەنىنە ءىشى جىلىعان شالدىڭ كوزىنەن جاس ىرشىپ، ەرىندەرى دىرىلدەپ كەتكەن ەدى. كەزبەلىكپەن كۇنىن كورگەن شال سودان بەرى وسى ۇيدە بولاتىن. ول ءتىپتى گرۋشەنكا اۋىرىپ جاتقاندا دا كەتپەگەن. فەنيا مەن ونىڭ شەشەسى — گرۋشەنكانىڭ اسپازى — شالدى ۇيدەن قۋماعان، قايتا بۇرىنعىسىنشا، دايىن تاماعىن الدىنا قويىپ، ديۆانعا توسەگىن سالىپ بەرىپ وتىرعان. كەيىن گرۋشەنكا وعان ءتىپتى ۇيىرسەك بوپ تا كەتكەن. ميتياعا بارىپ كەلگەسىن (گرۋشەنكا باسىن كوتەرىپ جۇرۋگە جاراعان سوڭ، ءبىرجولا ايىعىپ كەتپەسە دە، وعان بارىپ تۇراتىن بولعاندى)، ول ءوزىنىڭ قايعى-شەرىن ۇمىتۋ، ونى ويلاي بەرمەۋ ءۇشىن "ماكسيمۋشكامەن" ۇساق-تۇيەك بىردەڭەنى اڭگىمە ەتە باستايتىن. شال كەيدە اڭگىمەشىل بولىپ كەتەتىندىكتەن، اقىرى، ول بيكەشكە كەرەك سەكىلدى كورىنەتىن ەدى. گرۋشەنكا الەشادان باسقا ءتىرى پەندەنى قابىلدامايتىن بولعان، الايدا ونىڭ ءوزى دە بۇل ۇيگە كۇندە كەلمەيتىن جانە ءھامان تەك توبە كورسەتىپ قانا شىعاتىن. ال ونىڭ كوپەس شالى بۇل كەزدە اۋىر ناۋقاستى، شاھارداعى جۇرتتىڭ سويا قىلعانىنداي، "ءال ۇستىندە جاتقان" ول ميتيا سوتتالعاسىن نە بارى ءبىر جۇمادان كەيىن قايتىس بولعان. ولەرىنە ءۇش جۇما قالعاندا، ءدام-تۇزىنىڭ تاۋسىلاتىنىن سەزگەن سوڭ، مارقۇم جوعارىداعى ءوزى جاتقان بولمەگە ۇلدارىن قاتىن-بالالارىمەن بىرگە شاقىرىپ الىپ، ەندى مەنىڭ قاسىمدا بولىڭدار دەپ بۇيىرىپتى. ال مالايلارىنا وسى مينۋتتەن باستاپ گرۋشەنكانى تابالدىرىقتان اتتاتپاڭدار، ال ەگەر كەلە قالسا، وعان: "سىزگە ويىن-كۇلكىسىمەن جۇرە بەرسىن، ەندى مەنى مۇلدە ۇمىتسىن دەپ تاپسىردى" — دەپ ايتۋعا جارلىق ەتەدى. وسىعان قاراماستان، گرۋشەنكا كۇندە كىسى جۇمساپ، ونىڭ كوڭىلىن سۇراپ تۇرعان.
— ءا، اقىرى كەلدىڭ بە! — دەدى كارتاسىن تاستاي سالىپ، الەشامەن كوڭىلدى سالەمدەسكەن گرۋشەنكا. — ال، ماكسيمۋشكا سەنى مۇندا كەلە قويار ما ەكەن دەپ زارەمدى الىپ ەدى. سونداي دىلگەر بوپ وتىر ەم ساعان! ۇستەلگە وتىر: نە ىشەسىڭ، كوفە اكەلسىن بە؟
— وزەگىم تالىپ كەلىپ ەدىم، ىشسەم ىشەيىن، — دەدى الەشا ۇستەلگە جايعاسىپ جاتىپ.
— ءا، سولاي ما، فەنيا، فەنيا، كوفە اكەلشى! — دەپ داۋىستادى گرۋشەنكا. — سەنىڭ كەلەتىنىڭدى سەزگەندەي، باعانا قايناتىپ قويعان، سونسوڭ سامسا دا اكەل، تەك ىسسى بولسىن. جوق، سابىر ەت، الەشا، بۇگىن سول سامساسى قۇرعىردىڭ جانجال شىعارعانى. ءۇيدىڭ ءدامى عوي دەپ اباقتىعا الىپ بارىپ ەدىم، ول ناناسىڭ با، قايتارىپ تاستادى، اۋزىنا العان دا جوق. ءبىر سامسانى ءتىپتى ەدەنگە لاقتىرىپ، اياعىمەن تاپتادى. مەن: "وندا كۇزەتشىگە قالدىرىپ كەتەمىن، ەگەر كەشكە دەيىن جەمەسەڭ، وندا ىزادان ىشەگىڭ بىتەلىپ قالعانى!" — دەدىم دە كەتىپ قالدىم. ناناسىڭ با، ول ەكەۋمىز تاعى دا كەرىسىپ قالدىق. بارعان سايىن جانجالداسىپ اجىراسامىز.
گرۋشەنكا بۇنىڭ بارلىعىن اپىل-عۇپىل، ابىرجىپ ايتقان ەدى. قۇتى قاشقان ماكسيموۆ كوزىن تومەن سالىپ، ىرجيىپ كۇلدى.
— سوندا بۇل جولى شاتاق نەدەن شىقتى؟ — دەپ سۇرادى الەشا.
— بۇيتەر دەپ ويىما دا كەلمەپ ەدى! ناناسىڭ با، مەنى "اناۋ پولياكتان" قىزعانادى: "سەن ونى نە ءۇشىن اسىراماقسىڭ. دەمەك، سەن ونى اسىراي باستاعانسىڭ عوي؟" — دەيدى. مەنى قىزعانادى، ءالى كۇنگە قىزعانادى! ۇيىقتاپ جاتىپ تا، تاماق ءىشىپ وتىرىپ تا قىزعانادى! وتكەن جۇمادا ءتىپتى كۋزمادان دا قىزعاندى عوي.
— ول "پولياگىڭدى" ءبىلۋشى ەدى عوي؟
— نە قىلارسىڭ وعان. اۋەل باستان وسى كۇنگە دەيىن بىلە تۇرا، بۇگىن اتىپ تۇرىپ، دۇرسە قويا بەردى. نە دەگەنىڭ ءتىپتى ايتۋعا ۇيات. اقىماق ول! مەن كەتكەلى جاتقاندا وعان راكيتقا كەلدى. بالكىم، ونى راكيتكا ايتاقتايتىن شىعار، ا؟ سەن قالاي ويلايسىڭ؟ — دەدى تاعى دا ول سەلسوقتانىپ.
— ول سەنى سۇيەدى، بىلەسىڭ بە، ول ساعان عاشىق. تەك ءقازىر ول اشۋلى عوي.
— ەرتەڭ سوتتايىن دەپ جاتسا، اشۋلى بولماعاندا قايتەدى. وعان الداعى سوت جونىندەگى ويىمدى ايتپاقشى بولىپ بارعان ەدىم، نەگە دەسەڭ، الەشا، مەن ءتىپتى ەرتەڭ ونىڭ تاعدىرى نە بولاتىنىن ويلاۋعا دا قورقامىن! سەن، مىنە، ول اشۋلى عوي دەيسىڭ، ال مەنىڭ قانداي ىزالى ەكەنىمدى سەزەمىسىڭ. ال ول پولياكتى ءسوز قىلادى! مۇنداي اقىماق بولار ما! مىنا ماكسيمۋشكانى عوي قىزعانبايدى.
— مەنىڭ زايىبىم دا قاتتى قىزعانۋشى ەدى مەنى، — دەپ قالدى وسى ساتتە ماكسيموۆ.
— سەنى نە دەپ قىزعانادى، — گرۋشەنكا كۇلگەن بولدى، — كىمنەن قىزعانادى؟
— ءۇي كۇتۋشى قىزدار شە.
— ءا، سەن اۋزىڭدى جاپساڭ قايتەدى، ماكسيمۋشكا، ءقازىر مەنىڭ استە كۇلەگەشتىگىم ۇستاپ تۇرعان جوق، تەرىمە سىيماي وتىرمىن. ال سامساعا كوزىڭدى ساتپاي-اق قوي، ءبارىبىر بەرمەيمىن، ول سەنىڭ ىشىڭە جاقپايدى، بالزامنايا دا تاتىرمايمىن. كورمەيسىڭ بە، مىنامەن دە اۋرەلەنۋىم كەرەك؛ مەنىڭ ءۇيىم قۇدايحانا ما، سونشا، — دەپ كۇلدى گرۋشەنكا.
— مەن ءسىزدىڭ بۇل راقىمشىلىعىڭىزعا لايىق ەمەسپىن، مەن ناعىز وڭباعانمىن، — دەدى، ماكسيموۆ جىلامسىراپ. — ونان دا ءسىز مۇنداي جاقسىلىعىڭىزدى بۇعان مەنەن گورى لايىقتاۋ وزگە بىرەۋگە جاساڭىز، سول دۇرىس بولادى.
— Eh، ماكسيمۋشكا، ادامنىڭ جاقسىلىق ىستەۋگە لايىقسىزى بولا ما ەكەن، سونان سوڭ ونىڭ لايىقتى-لايىقسىزىن قايدان بىلەسىڭ. سول پولياك قايدان عانا تاپ بولدى ەكەن ماعان، الەشا؛ بۇگىن ول دا اۋىرىپ قالىپتى. مەن وعان دا بارىپ كەلدىم. ەرەگىسكەندە وعان دا سامسا بەرىپ جىبەرۋ كەرەك ەدى، الەشا، الايدا ويتكەن جوقپىن، ال ميتيا بولسا سەن ونى نەگە اسىرايسىڭ، دەپ كىنالايدى مەنى، ەندى قاساقانا بەرىپ جىبەرەمىن، سوندا قايتەر ەكەن! اھ، مىنە، فەنيا دا كەلدى بىرەۋدىڭ حاتىن الىپ! ءيا، ءدال سولاي، تاعى دا پولياكتاردان كەلىپتى، تاعى دا اقشا سۇرايدى!
پاڭ مۋسسيالوۆيچ شىنىندا دا، ادەتتەگىسىنشە، تىم شۇبالاڭقى ءھام تىم مانەرلەپ جازعان حاتىندا گرۋشەنكادان قارىزعا ءۇش سوم سۇراپتى. قارىزىن ءۇش ايدا وتەۋگە مىندەتتەنگەن قولحاتىن دا قوسا سالىپ جىبەرىپتى؛ وعان پان ۆرۋبليەۆسكيي دە قول قويعان. گرۋشەنكا "ءوزىنىڭ پولياگىنان" وسىنداي قولحاتتار قوسىلعان مۇنداي حاتتاردى كوپ العان بولاتىن. بۇل وسىدان ەكى جۇما بۇرىن، گرۋشەنكا اۋرۋىنان ايىققاسىن باستالعان ەدى. ءبىراق، ول توسەك تارتىپ جاتقانىندا ونىڭ كوڭىلىن سۇراۋعا ەكى پاننىڭ كەلىپ تۇرعانىن بىلەتىن. پوشتانىڭ ەتەكتەي قاعازىنا مەيلىنشە مانەرلەپ جازىپ، ءوز اۋلەتىنىڭ الاقانداي ءمورىن باسقان ءبىرىنشى حاتى تىم ۇزاق ءارى وتە كۇڭگىرت بولعاندىقتان، گرۋشەنكا ونى جارىم-جارتىلاي وقىعان سوڭ لاقتىرىپ تاستاعان. وندا مۇنداي حاتتى وقۋعا ونىڭ ءتىپتى مۇرشاسى دا جوق-تى. ودان كەيىن، ەرتەڭىنە، ەكىنشى حات كەلگەن؛ بۇل حاتىندا پان مۋسسيالوۆيچ تەز ارادا قايتارامىن دەپ ۋادە بەرىپ، قارىزعا ەكى مىڭ سوم اقشا سۇراعان. گرۋشەنكا بۇل حاتقا دا جاۋاپ قايتارماعان. بۇدان كەيىن، كۇن سايىن ءبىر حاتتان، تاعى ءبىرسىپىرا حات كەلگەن-دى، الايدا ماڭعازسىپ، مانەرلەپ جازىلعان بۇل حاتتاردا قارىزدىڭ سوماسى اۋەلى ءجۇز سومعا، ودان كەيىن جيىرما بەس سومعا، سوسىن ون سومعا دەيىن بىرتىندەپ ازايا بەرگەن، اقىر-سوڭىندا، گرۋشەنكا ەكى پاننىڭ ودان ءبىر سوم قارىز سۇراپ، ەكەۋى بىردەي قول قويعان قولحاتىن قوسا سالىپ جىبەرگەن حاتىن دا العان ەدى. وسىدان كەيىن ولارعا شىن جانى اشىعان گرۋشەنكا كەشقۇرىم پانعا ءوزى بارىپ قايتقان. بارسا، ەكى پولياك ابدەن جۇتاپ، قايىرشى بولۋعا جۋىقتاپتى، نە ىشۋگە تاماق، نە جاعارعا وتىن جوق، نە تەمەكىسى جوق، ءۇي يەسىنە بورىشقا بەلشەدەن باتقان. موكروەدا ميتيادان ۇتىپ العان ەكى ءجۇز سومنىڭ باسىنا سۋ قۇيىپ ۇلگەرىپتى. الايدا ونى ەكى پاننىڭ تاناۋىن تاڭىرايتىپ، مەنسىنبەي، تاكاپپارسىپ، كەرەمەت سىپايىگەرشىلىك ساقتاعانسىپ، كۇپىلدەپ قارسى العاندىعىنا گرۋشەنكا قايران قالعان بولاتىن. ول "ءوزىنىڭ پولياگىنا" ون سومدى ۇستاتا سالىپ، جاي كۇلگەن دە قويعان. گرۋشەنكا مۇنى ميتياعا كۇلىپ وتىرىپ ايتقاندا، ول ەشقانداي قىزعانىش بىلدىرمەگەن. ءبىراق سودان بەرى ەكى پان وعان ءتۇپ ەتەكتەپ جابىسىپ، قارىز سۇراعان حاتتارىن قارشا بوراتىپ جاتقان، ال بۇل حات كەلگەن سايىن ولارعا تام-تۇمداپ قانا بەرىپ تۇرعان. ال بۇگىن ميتيانىڭ اياق استىنان تۋلاپ، جامان قىزعانعانى.
— پولياگىم سىرقاتتانىپ قالعان سوڭ، ميتياعا بارا جاتىپ جولاي ءبىر مينۋتكە وعان دا سوعا كەتەيىن دەمەسىم بارما اقىماق باسىممەن، — دەپ تاعى دا ءسوز باستادى اسىعىپ-ۇسىگىپ، ابىرجىعان گرۋشەنكا.
— سونسوڭ كۇلىپ، ميتياعا ءبارىن ايتىپ بەردىم: مىنا قىزىقتى قارا، دەيمىن وعان، انمەن جىبىتە السام، ماعان تيە قويادى دەپ ويلادى ما ەكەن، پولياگىم قولىنا گيتارىن الىپ، ماعان بۇرىنعى اندەرىن ايتا باستادى. ميتيا ورنىنان اتىپ تۇرىپ، بالاعاتتاي جونەلدى... جوق، ەرەگىسكەندە مەن ەندى ول پاندارعا سامسا بەرىپ جىبەرەمىن! فەنيا، ولار الگى جۇگىرمەكتى نەگە جىبەرىپتى؟ مىنە، ول قىزدىڭ قولىنا ءۇش سومدى قىستىر دا، وعان قوسا قاعازعا ون شاقتى سامسا وراپ ۇستات — اپارىپ بەرسىن، ال سەن، الەشا، مەنىڭ پاندارعا سامسا بەرىپ جىبەرگەنىمدى ميتياگا ادەيى ايتا بار.
— جوق، مەن مۇنى ەش ۋاقىتتا ايتپايمىن، — دەدى الەشا جىميا كۇلىپ.
— ەھ، سەن ونىڭ ءىشى بارا كۇيىپ جاتىر دەيمىسىڭ، ول جورتا قىزعانعانسىدى، ال شىندىعىندا وعان ءبارىبىر، — دەدى گرۋشەنكا كەيىپ.
— جورتا قىزعانعانى قالاي؟ — دەپ سۇرادى الەشا.
— سەن اڭعالسىڭ، الەشا، ءبىلدىڭ بە، قانشا زەردەلى بولساڭ دا، بۇل ارادا ەشتەڭە اڭعارماي تۇرسىڭ، ءبىلدىڭ بە. مەن وعان ءوزىمدى بىرەۋدەن قىزعانعانى ءۇشىن رەنجىمەيمىن، قايتا، ەگەر ول مەنى مۇلدە قىزعانباسا، قالاي وكپەلەگەندى سوندا كورەر ەدى. مەن، مىنە وسىندايمىن. ونىڭ قىزعانعانىن كەك تۇتپايمىن، ويتكەنى ءوزىمنىڭ دە ءتىلىم قاتتى، ءوزىم دە قىزعانشاقپىن. تەك ونىڭ مەنى مۇلدە سۇيمەيتىندىگىنە عانا جابىرلەنەمىن ەندى كەلىپ جورتا قىزعانعان بولادى، ءبىلدىڭ بە. مۇنى كورمەيتىندەي، سوقىر ەمەسپىن عوي؟ ماعان جايدان-جاي اناۋ، الگى كاتكا تۋرالى ايتا باستادى: ول اناداي، ول مىناداي دەيدى، مەن ءۇشىن سوتقا ماسكەۋدەگى دوكتور شاقىرتتى، مەنى اقتاپ الۋ ءۇشىن العىزدى، سوسىن ەڭ اتاقتى، ەڭ بىلگىر ادۆوكاتتى دا شاقىرتتى دەيدى. ەگەر ونى كوزىمدى باقىرايتىپ قويىپ ماقتاسا، بۇل عاشىقتىعىنىڭ بەلگىسى ەمەس پە ول ارسىزدىڭ! مەنىڭ الدىمدا ءوزى كىنالى بولعاندىقتان، اۋەلى بار كىنانى ماعان اۋدارىپ، "سەن مەنەن بۇرىن پولياكپەن امپەي بولعانسىڭ، ەندەشە مەنىڭ كاتكامەن امپەيلىگىمدى قالاي ايىپتاماقسىڭ" — دەپ كىنانىڭ ءبارىن جالعىز ماعان اۋدارۋ ءۇشىن بايلانا كەتتى. مىنە، سولاي! بارلىق كىنانى تەك ماعان اۋدارماقشى. ول قاساقانا بايلاندى، ادەيى ىستەدى، تەك مەن...
گرۋشەنكا ءسوزىن اياقتاي الماي، ورامالىمەن كوزىن باسىپ، ەڭىرەپ قويا بەردى.
— ول كاتەرينا يۆانوۆنانى سۇيمەيدى، — دەدى الەشا نىعارلاي سويلەپ.
— ونى سۇيە مە، جوق پا، مۇنى تاياۋدا ءوزىم دە انىقتاماقپىن، — دەپ كوزىنەن قول ورامالىن الا بەرگەن گرۋشەنكانىڭ ءۇنى سەستى شىقتى. ونىڭ سۇرقى بۇزىلىپ كەتكەن ەدى. موماقان، جايدارى-جۋاس ءجۇزىنىڭ لەزدە تۇنەرە قالىپ، ىزا تەپكەنىن كورگەندە الەشا جامان قاپالاندى.
— بولدى، ونداي زەردەسىزدىكتى ءسوز عىپ قايتەمىز! — دەدى كەنەت وكتەم سويلەگەن ول — مەن سەنى مۇندا ول ءۇشىن شاقىرعان جوقپىن. الەشا، جارقىنىم، ەرتەڭ ونىڭ تاعدىرى نە بولماق؟ مىنە، وسى مەنىڭ جانىمدى قينايتىن! تەك جالعىز مەنىڭ قابىرعام قايىسادى! بايقايمىن، ونىڭ تاعدىرىن ۋايىمداپ جاتقان ەشكىم كورىنبەيدى، بۇعان ءتىرى پەندە قام جەمەيتىندەي. تىم بولماسا سەن بىردەڭە ويلايمىسىڭ؟ ەرتەڭ ونى سوتتايدى عوي! سەن ايتشى ماعان، ەرتەڭ ونى قالاي سوتتاماق؟ مالاي عوي، مالاي عوي ولتىرگەن، مالاي! و، ءتاڭىرىم! مالايدىڭ ورنىنا نەعىپ ونى سوتتار ەكەن، وعان ەشكىم اراشا تۇسپەيتىن بولعانى ما؟ مالايعا مۇلدە تيگەن دە جوق قوي، ا؟
— ونى قاتاڭ تەرگەدى، — دەدى ويعا شومعان الەشا، — ءبىراق بارلىعى ولتىرگەن ول ەمەس دەپ ۇيعاردى. ءقازىر ول قاتتى ناۋقاس. سوندا قويانشىعى ۇستاپ قالعاننان بەرى اۋرۋ. ول شىن سىرقات، — دەدى تاعى دا الەشا.
— ءتاڭىرىم-اۋ، سول ادۆوكاتقا سەن ءوزىڭ نەگە بارمايسىڭ، ونىمەن وڭاشا وتىرىپ، بار شىندىقتى ءوزىڭ نەگە جايىپ سالمايسىڭ. جۇرتتىڭ ءبارى ونى پەتەربوردان ءۇش مىڭعا ارنايى شاقىرتىپتى دەپ ءجۇر ەمەس پە.
— ول ءۇش مىڭدى مەن، اعام يۆان جانە كاتەرينا يۆانوۆنا ۇشەۋمىز بەرگەنبىز، ال ماسكەۋدەن ەكى مىڭعا دوكتوردى العىزعان كاتەرينا يۆانوۆنا. سونسوڭ، بۇل ءىس كۇللى جالپاق رەسەيگە جاريا بولىپ، گازەت-جۋرنال بىتكەننىڭ ءبارى دۋىلداتىپ جاتپاعاندا، ادۆوكات فەتيۋكوۆيچ بۇدان دا كوپ سۇرايتىن ەدى، ول مۇندا كەلۋگە كوبىنە-كوپ تەك ءوزىنىڭ اتىن شىعارۋ ءۇشىن كەلىستى عوي دەيمىن نەگە دەسەڭىز مۇنىڭ ءوزى اتى-شۋلى ىسكە اينالىپ كەتتى. مەن ونى كەشە كوردىم.
— ءيا، قالاي؟ وعان ايتتىڭ با؟ — دەپ سۇرادى گرۋشەنكا بويىن اسىعىس ءبىر تىكتەپ قويىپ.
— ءسوزىمدى تىڭداپ وتىردى، ءبىراق ەشتەڭە دەمەدى. ءوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر پىكىرگە كەلگەنىن عانا ايتتى. ءبىراق مەنىڭ ءسوزىمدى ەسكەرۋگە ۋادە بەردى!
— ەسكەرگەنى قالاي! بۇل الاياقتاردان شىعار! ولار ونى قۇرتىپ تىنادى! ال، دوكتوردى شە، دوكتوردى نەگە العىزىپتى؟
— ساراپشى رەتىندە شاقىرتىپتى. اعامنىڭ ەسى اۋىسقان، سول سەبەپتى ول شادىق كەزىندە ابايلاماي ءولتىرىپ الىپتى دەگەن ۇيعارىم شىعارتپاق، — دەپ اقىرىن جىميدى الەشا، — ءبىراق اعام بۇعان كونبەيدى.
— اھ، شالىق ەكەنى راس، ءبىراق ول ەشكىمدى ولتىرگەن جوق قوي! — دەدى گرۋشەنكا وبەكتەپ. — وندا ول شىنىندا دا شالىق بولاتىن، ابدەن ەسۋاستانىپ العان-دى، بۇعان مەن، مىنا مەن وڭباعان كىنالىمىن! ءبىراق ول ولتىرگەن جوق، ولتىرگەن ول ەمەس! بارلىعى، كۇللى شاھار سول ءولتىردى دەپ شۋىلداسادى. ءتىپتى فەنيانىڭ جاۋابىنان دا سول ولتىرگەن بولىپ شىعادى. ال دۇكەندەگى وسەكتى، اناۋ شەنەۋنىكتىڭ ءسوزىن، ونىڭ الدىندا تراكتيردە نە دەپ شۋلاسقانىن نەعىپ ەستىمەدىڭىز! بارلىعى، بارلىعى وعان قارسى ورە تۇرەگەلدى عوي.
— ءيا، كۋالاردىڭ جاۋابى سۇمدىق كوبەيىپ كەتتى، — دەدى تۇنجىراعان الەشا.
— اناۋ گريگورييگە، گريگوريي ۆاسيليەۆيچكە نە جوق دەسەڭشى، ەسىك اڭىرايىپ جاتقان دەپ قاسارىپ بولمايدى، ءوز كوزىممەن كورگەم دەپ جەڭسىك بەرمەيدى، مەن ونىمەن جولىعىپ، كوزبە-كوز سويلەسىپ ەدىم، سوزىمە قۇلاق قويمادى. بوقتانادى ءتىپتى!
— ءيا، اعاما ەڭ كودىكتىسى دە، بالكىم، سونىڭ جاۋابى بولار، — دەدى الەشا.
— مەنىڭ ويىمشا، ميتيا ءقازىر دە شالىق سەكىلدى، — دەدى كەنەتتەن گرۋشەنكا ءبىر ءتۇرلى جامان ۋايىمعا باتقان، ءشۇبالى پىشىنمەن. — بىلەسىڭ بە، الەشا، ساعان ايتۋعا كوپتەن وقتالىپ ءجۇر ەدىم: مەن وعان كۇندە بارعان سايىن تاڭعالام. ايتشى، سەن قالاي ويلايسىڭ: ونىڭ قازىرگى سوزدەرىنەن نە تۇسىنۋگە بولادى؟ بىردەڭەنى ايتا بەرەدى، ايتا بەرەدى — ءبىراق تۇككە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، ول مەنىڭ ميىم جەتپەيتىن نارسەنى ايتاتىن شىعار، ال مەن زەردەسىزدىڭ ونى ۇقپايتىنىن سودان بولار دەپ ويلايمىن؛ ول ماعان ءبىر بالا، ياكي قايداعى ءبىر كىشكەنتاي ءسابي تۋرالى ايتا باستادى، "ول ءسابيدىڭ دەيدى، نە جازىعى بار؟" "ول بالا ءۇشىن مەن ەندى سىبىرگە دە ايدالاتىن بولدىم، مەن ولتىرگەن جوقپىن، ءبىراق مەنىڭ سىبىرگە ايدالۋىم كەرەك!" بۇل نە دەگەنى، ول نەعىلعان بالا — تۇگىنە تۇسىنگەم جوق. ول اعىل-تەگىل سويلەي باستاعاندا كوڭىلىم بوساپ كەتتى، تىم جاقسى ايتىلعان سوزگە ونىڭ ءوزى دە جىلادى، مەن دە جىلادىم، سونسوڭ ول مەنىڭ بەتىمنەن ءسۇيدى دە، قولىمەن شوقىندىرعان بولدى. بۇل نە حيكمەت، الەشا، ايتشى ماعان، ول نەعىلعان "ءسابي"!
— قايدام، راكيتين ايتەۋىر دانىگىپ الىپتى عوي وعان بارۋعا، — دەدى كۇلىمسىرەگەن الەشا، — ايتسە دە... راكيتيننەن بولماسقا ءتيىس. مەن وعان كەشە بارعانمىن، بۇگىن دە بارامىن.
— جوق، راكيتيندى قويشى، ول يۆان فەدوروۆيچتى كورگەندە ابىرجىپ قالادى، ول ميتياعا بارىپ ءجۇر عوي، بىلەسىڭ بە... — گرۋشەنكا ايتىلمايتىن ءسوزدىڭ ابايسىزدا اۋزىنان شىعىپ كەتكەنىن سەزگەسىن كۇمىلجىپ قالدى. اڭ-تاڭ الەشا وعان تەسىرەيە قارادى.
— بارعانى قالاي؟ ونىڭ ميتياعا بارىپ جۇرگەنى مە؟ يۆان ءبىر دە توبە كورسەتپەدى دەپ ماعان ميتيانىڭ ءوزى ايتىپ ەدى عوي.
— قاپ، مۇنىم نە مەنىڭ! ابايسىزدا ايتىپ قويعانىمدى قاراشى! — دەدى قىسىلعان گرۋشەنكا ۇيالعانىنان ەكى بەتى الاۋلاپ شىعا كەلىپ. — توقتا، الەشا، ەندى ۇندەمەي-اق قوي، ايتەۋىر ايتىپ قويعان ەكەم، شىندىقتى تۇگەل جايىپ سالايىن ساعان. ول ميتياعا ەكى مارتە باردى، بىرىنشىسىندە ماسكەۋدەن قانات بايلاپ جەتكەن بويدا — وندا مەن ءالى ساۋ بولاتىنمىن، ەكىنشىسىندە وسىدان ءبىر جۇما بۇرىن باردى. ول ميتياعا بۇل جايىندا ساعان ايتپا، تىسىڭنەن شىعارۋشى بولما دەپ تاپسىرعان، ءتىپتى ەشكىم بىلمەسىن دەگەن، ويتكەنى ول جاسىرىن بارىپ جۇرگەن-دى.
الەشا تەرەڭ ويعا باتىپ، بىردەڭەنى ىشتەي پايىمداپ وتىرعانداي. الگى حابار ونى قاتتى تاڭىرقاتقان ەدى.
— ميتيانىڭ ءىسى جونىندە يۆان مەنىمەن سويلەسكەن ەمەس، — دەدى ول باياۋ ۇنمەن، — وسى ەكى اي بويى ول مەنىمەن جالپى وتە از تىلدەستى، ۇيىنە بارسام، كەلگەنىمە قاباق شىتاتىندى شىعاردى، سوسىن مەن دە ءۇش جۇمادان بەرى قارامدى كورسەتپەدىم. ءىم... ەگەر يۆان وعان وسىدان ءبىر جۇما بۇرىن بارسا، وندا ودان بەرى ميتيادا شىنىندا دا ءبىر وزگەرىس بولۋى مۇمكىن عوي...
— وزگەرگەندە قانداي، ارينە، وزگەردى! — دەپ ءىلىپ اكەتتى گرۋشەنكا. ولاردىڭ قۇپياسى، ءبىر جاسىرىن سىرى بار! ماعان بۇل قۇپيا دەپ ميتيانىڭ ءوزى ايتقان، ونىڭ قانداي قۇپيا ەكەنىن ميتيانىڭ كوڭىلى بايىز تاپپاعانىنان-اق شامالاي بەر. ول بۇرىن دا كوڭىلدى ەدى عوي، ءقازىر دە سولاي، تەك، بىلەسىڭ بە، باسىن بىلاي شايقاپ، بولمەدە ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستاعاندا، سونسوڭ وڭ قولىنىڭ مىنا ساۋساعىمەن ساماي شاشىن شيىرشىقتاۋعا كىرىسكەندە، ونىڭ ىشىندە نەنىڭ مازالاپ تۇرعانىن... مەن بىلەمىن. انا جولى كوڭىلدى ەدى، بۇگىن دە كوڭىلدى!
— سەن نە دەدىڭ جاڭا كەيۋلى ەدى دەدىڭ بە؟
— ول كەيۋلى بولسا دا، كوڭىلدى ەدى. ءبىر ساتكە تۇنجىرايدى دا، لەزدە قايتا جادىرايدى، سوسىن كەنەت تاعى مويىپ قالادى. بىلەسىڭ بە، الەشا، مەن وعان تاڭعالامىن: ەرتەڭگى تاعدىرى سونداي قورقىنىشتى بولا تۇرا، ول كەيدە ءتىپتى بولىمسىز بىردەڭەگە بەينە سابيشە ءماز بولىپ كۇلەدى.
— يۆاننىڭ كەلگەنىن ماعان ايتپا دەپ تاپسىرعانى راس پا؟ ءدال سولاي: ايتۋشى بولما دەدى مە؟
— ءدال سولاي: ايتۋشى بولما دەدى. عاجابى، ميتيا الدىمەن سەنەن قورقادى عوي دەيمىن. بۇل اراداعى قۇپيا وسىندا، بۇل قۇپيا دەپ ونىڭ ءوزى ايتقان... الەشا، جارقىنىم، سەن وعان بارىپ، ءبارىن ءبىلىپ الشى: ەكەۋىنىڭ قانداي قۇپياسى بار ەكەن، سونسوڭ ماعان كەلىپ ءبارىن ايتىپ بەرەرسىڭ، — دەپ ءمۇلايىمسىپ، جالىنا باستادى گرۋشەنكا، — الدا مەنى تاعدىردىڭ تاعى قانداي تالكەگى كۇتىپ تۇر ەكەن، سونى ءبىلىپ الايىن، مەن بەيباقتى تىم بولماسا سەن اياساڭشى! وسىعان بولا شاقىرعان ەدىم سەنى.
— ول قۇپياسى سەن جونىندە بىردەڭە بولار دەپ ويلايمىسىڭ؟ وندا سەنىڭ كوزىڭشە قۇپيا سىرىن اشپاس ەدى عوي.
— قايدام. مۇمكىن، ول ناق ماعان بىردەڭە دەمەكشى شىعار، الايدا ايتۋعا ءداتى بارمايتىن بولار. سول سەبەپتى قۇلاق قاعىس ەتكەنى بولسا قايتەسىڭ. ءبىر قۇپيا بار دەيدى دە قويادى، ال ول نەعىلعان قۇپيا — مۇنى ايتپايدى.
— سەن ءوزىڭ نە ويلايسىڭ؟
— مەن نە ويلاۋشى ەم؟ مەن سورلايتىن بولدىم — مەنىڭ ويىم وسى. كاتكا كەلىپ كيلىككەسىن ول ۇشەۋى تۇبىمە جەتىپ تىنادى. بار پالە سول كاتكادان، ءبارى سودان تاراپ جاتىر. "ول اناداي، ول مىناداي"، سوندا مەنىڭ ونداي بولماعانىم عوي. ميتيا مەنى تاستاماقشى، بار قۇپيا وسى عانا! مۇنى ۇشەۋى — ميتكا، كاتكا، سوسىن يۆان فەدوروۆيچ ويلاپ شىعاردى. الەشا، كوپتەن بەرى سەنەن ءبىر نارسەنى سۇراماقشى ەدىم: وسىدان ءبىر جۇما بۇرىن ميتيا ماعان يۆان كاتكاعا عاشىق بولۋ كەرەك، ويتكەنى ونىڭ ۇيىنە تىم بارعىشتاپ كەتىپتى دەپ ەدى ويدا جوقتا. ول ماعان شىن ايتتى ما، جوق پا؟ ار-ۇجدانىڭ نە دەسە، سونى ايت تەك، مەنى اياما.
— ساعان وتىرىك ايتا المايمىن. مەنىڭ ويىمشا، يۆان كاتەرينا يۆانوۆنانى سۇيمەيدى.
— ءيا، وندا مەن ءوزىم دە سولاي ويلاعانمىن! ۇياتسىز نەمە ماعان وتىرىك سوعادى، ءبىلدىڭ بە! كەيىن مەنى كىنالى ەتۋ ءۇشىن جورتا قىزعانادى. بۇكپەلەۋ دەگەندى بىلمەيدى عوي ول اقىماق، توقەتەرىن ءبىر-اق قويىپ قالادى... مەن بە، مەن وعان كورسەتەمىن! "مەن ءولتىردى دەگەنگە سەنەسىڭ بە" دەيدى ماعان، مىنا ماعان وسىلاي دەيدى، بۇل مەنى جازعىرعانى ەمەس پە! مەيلى! كورەرسىڭ، سوتتا مەن اناۋ كاتكانىڭ سازايىن بەرەم! تۋرا شالقاسىنان تۇسىرەتىن ءسوزىم بار ايتاتىن... وندا مەن ءبارىن جايىپ سالامىن!
ءسويتىپ گرۋشەنكا تاعى دا ەڭىرەپ قويا بەردى.
— گرۋشەنكا، — دەدى الەشا ورنىنان تۇرەگەلىپ، — مەن ساعان تەك مىنانى كەسىپ ايتا الامىن: بىرىنشىدەن، ماعان سەنسەڭ، ميتيا تەك سەنى عانا سۇيەدى. مەن بىلەم. انىق بىلەمىن. ەكىنشى ايتارىم، ونىڭ قانداي قۇپيا سىرى بارىن سۇراعىم كەلمەيدى، ال ەگەر بۇگىن بارعانىمدا ونىڭ ءوزى اشىلسا، وندا نە دەگەنىن ساعان ايتاتىنىمدى وعان ەسكەرتىپ كەتەمىن. سونسوڭ، بۇگىن ساعان كەلىپ، ءبارىن ايتىپ بەرەمىن. تەك... مەنىڭشە... بۇل ارادا كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ قاتىسى جوق، ول وزگە قۇپيا. سولاي بولۋعا ءتيىس. مەنىڭشە كاتەرينا يۆانوۆنا جونىندە ەمەس ول قۇپيا. ال ازىرشە قوش بول!
الەشا ونىڭ قولىن قىستى. گرۋشەنكا ءالى دە جىلاپ تۇرعان. ءوزىنىڭ جۇباتقان سوزدەرىنە ونىڭ ونشا يلانا قويماعانىن، ءبىراق ىشتەگى كۇدىگىن ايتىپ، تىم بولماسا شەر-مۇڭىن ءبىراز تارقاتقانىن كورگەن الەشا ونى مىناداي كۇيدە تاستاپ جۇرە بەرۋگە قيمادى. ءبىراق ول اسىعىس بولاتىن، الدا ونى ءبىرسىپىرا شارۋا كۇتىپ تۇرعان.
II
اۋرۋ اياق
ەڭ الدىمەن حوحلاكوۆا حانىمنىڭ ۇيىندەگى شارۋاسىن تەزىرەك تىندىرىپ، ودان كەيىن ميتياعا دا كەشىكپەي بارۋ ءۇشىن الەشا اۋەلى سول ۇيگە جەتكەنشە اسىققان ەدى. حوحلاكوۆا حانىم ءۇش جۇمادان بەرى ءبىر اياعى الدەقالاي ءىسىپ كەتكەندىكتەن اقساڭقىراپ باساتىن بولعان، ءبىراق كۇندىز توسەكتە جاتپايتىن، وزىنە ۇنايتىن ءبىر وتە ءساندى كويلەگىن كيىپ، قابىلداۋ بولمەسىندەگى كۋشەتكادا قيسايىپ جاتىپ ءبىر مەزگىل عانا دەم الاتىن جەرى بار-دى. انا جولى ونىڭ سىرقاتتانىپ جۇرسە دە تىم ءسانقويلانىپ كەتكەنىن: قايداعى ءبىر ادەمى تۇيرەۋىشتەردىڭ، بانتيكتەردىڭ، الەكەي-شۇلەكەيلى كەۋدەشەلەردىڭ پايدا بولعانىن بايقاعاندا، ول جاي مىرس ەتكەن دە قويعان؛ مۇنىڭ سەبەبىن ىشتەي سەزگەنمەن، وسى ءبىر بوستەكى ويدى بويىنا دارىتپاۋعا تىرىسقان-دى. سوڭعى ەكى ايدا حوحلاكوۆا حانىمنىڭ ۇيىنە، ونىڭ باسقا مەيماندارىمەن بىرگە، پەرحوتين دەگەن جىگىت تە كەلەتىن بولعان-دى. الەشا مۇندا ءتورت كۇننەن بەرى باس سۇقپاعان ەدى، سوندىقتان ول تابالدىرىقتان اتتاسىمەن تەزىرەك ليزانىڭ بولمەسىنە ءوتىپ كەتۋگە تىرىسقان؛ ويتكەنى ليزا كەشە "'وتە تىعىز شارۋا بار"، تەز كەلىپ كەتسىن دەگەن وتىنىشپەن ءبىر قىزدى جۇگىرتىپ جىبەرگەن، بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن الەشا وسى توتەنشە ءىستى تەز تىندىرىپ تاستاۋعا مۇددەلى ەدى. الايدا ءۇي كۇتۋشى قىز ليزاعا بارىپ ايتقانشا، الەشانىڭ كەلگەنىن بىرەۋدەن ەستىپ قالعان حوحلاكوۆا حانىم ونى "ءبىر مينۋتقا عانا كىرىپ شىقسىن" دەپ دەرەۋ وزىنە شاقىرتتى. الەشا الدىمەن شەشەسىنىڭ ءوتىنىشىن ورىندايىن، ايتپەسە ليزانىڭ بولمەسىندە وتىرعانىندا قايتا-قايتا كىسى جۇمساپ سويلەستىرمەس دەپ ۇيعاردى. بۇل كىرگەندە حانىم كۋشەتكادا جاتىر ەكەن، تويعا جينالعانداي سىلانىپ-سيپانىپ ءساندى كيىنگەن، جۇزىنە قاراعاندا ىشتەي وتە تولقۋلى سەكىلدى. ول الەشانى قاۋقىلداعان قۋانىشپەن قارسى الدى.
— ءسىزدى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن عوي! ءبىر جۇما توبە كورسەتپەي كەتكەنىڭىز نە، ah، جوق، جاڭىلدىم، وسىدان ءتورت كۇن بۇرىن، سارسەنبىدە كەلگەن ەكەنسىز عوي. ءسىز، ارينە، Lise-گe كەلدىڭىز، مەنى ەستىپ قالماسىن دەپ اياعىڭىزدىڭ ۇشىنان عانا باسىپ، ونىڭ بولمەسىنە زىپ بەرگىڭىز كەلگەنىن دە سەزەمىن. جارقىنىم، مارحاباتتى الەكسەي فەدوروۆيچ، سول قىز ءۇشىن مەنىڭ قالاي قاتتى مازاسىزداناتىنىمدى بىلسەڭىز عوي! ايتسە دە، بۇل جونىندە كەيىن سويلەسەرمىز. ەڭ باستىسى سول بولسا دا، ءقازىر ونى كەيىن قويا تۇرالىق. مارحاباتتى الەكسەي فەدوروۆيچ، ليزام جونىندە مەن سىزگە كامىل سەنىمدىمىن. زوسيم ءپىرادار دۇنيە سالعان سوڭ — جارىقتىق يماندى بولسىن! (ول شوقىندى)، — مىنا جاڭا كاستومىڭىز بويىڭىزعا قۇيىپ قويعانداي جاراسىپ تۇرسا دا، مەن سىزگە ەحيمنيك، ناعىز شىن تاقۋا دەپ قاراۋشى ەدىم. مۇنداي كەرەمەت ىسمەر تىگىنشىنى قالاي تاۋىپ ءجۇرسىز؟ ايتسە دە، جوق، ونى كەيىن سويلەسەرمىز، ءقازىر ەڭ باستىسى ول ەمەس. كەيدە ءسىزدى الەشا دەپ اتاعانىم ءۇشىن كەشىرەرسىز، مەن كەمپىرمىن عوي، ەندەشە، ءبارى دە كەشىرىمدى ماعان، — دەپ ول كەربەزدەنە ءبىر كۇلىمسىرەپ قويدى، — الايدا، مۇنى دا قويا تۇرالىق. ماعان كەرەگى — ەڭ باستىسىن ۇمىتپاۋ. راقىم ەتىڭىز، ەگەر ەلىگىڭكىرەپ بارا جاتسام، ءسىز "ەڭ باستىسىن ۇمىتپاڭىز" دەپ ەسكەرتىپ وتىرىڭىز. اھ، ءقازىر قايسىسى باستى ەكەنىن ءبىلىپ بولا ما! Lise سىزگە كۇيەۋگە شىعامىن دەگەن ۋادەسىن — ءوزىنىڭ بالالىق ۋادەسىن، الەكسەي فەدوروۆيچ — قايتىپ العالى بەرى ءسىز، ارينە، ونىڭ ءبارى كرەسلودا تالاي زامان قيمىلسىز وتىرعان اۋرۋ ورىمدەي قىزدىڭ قيالى عانا بولعاندىعىن تۇسىنگەن شىعارسىز دەيمىن، — ءقازىر، قۇدايعا شۇكىر، ءوز اياعىنان جۇرەتىن بولدى. الگى جاڭا دوكتور... ونى ءسىزدىڭ سورلى اعاڭىزدى كورسەتۋ ءۇشىن كاتيا ماسكەۋدەن ارنايى شاقىرتتى ەمەس پە، اعاڭىزدى ەرتەڭ... اقىرى نەمەن تىنار ەكەن! مۇنى ويلاعاندا مەنىڭ يمانىم قاسىم بولادى. ەڭ باستىسى، نەمەن بىتەر ەكەن دەپ... قىسقاسى، سول دوكتور كەشە كەلىپ Lisە-نى كوردى... كەلىپ كورگەنى ءۇشىن ەلۋ سوم تولەدىم. ايتسە دە، ايتپاعىم بۇل ەمەس، تاعى دا جاڭىلدىم با قالاي... مۇلدە اداسقانىمدى سەزەسىز بە. اسىعۋلىمىن. نەلىكتەن اسىعامىن؟ قايدام. ميىم جەتپەيدى ءتىپتى. ماعان بارلىعى شىم-شىتىرىق بوپ شاتاسىپ، تۇيىنشەكتەلىپ قالعان سەكىلدى كورىنەدى. مەنىمەن سويلەسۋدەن زەرىككەسىن تۇرىپ جۇرە بەرەسىڭ بە دەپ تە زارەم جوق. اھ، ءتاڭىرىم-اۋ! بۇل نە وتىرىس، بىرىنشىدەن — كوفە ىشەيىك، يۋليا، گلافيرا، كوفە اكەلىڭدەرشى!
الەشا جاڭا عانا ءبىر جەردەن كوفە ىشكەنىن ايتىپ، الدا ريزا دەدى.
— كىمنىڭ ۇيىنەن؟
— اگرافەنا الەكساندروۆنانىكىنەن.
— ءا، اناۋ ايەل مە؟ اھ، ءبارىنىڭ تۇبىنە جەتكەن سول ەمەس پە، ايتسە دە، مەن قايدان بىلەم، ول ەندى كەرەمەت تاقۋا بوپ الىپتى دەسەدى عوي، ءبىراق كەش قالعان. قاجەت كەزىندە، بۇدان ەرتەرەك كوشۋى كەرەك ەدى تاقۋالىققا، ال ءقازىر نە پايدا؟ ۇندەمەڭىز، الەكسەي فەدوروۆيچ، ۇندەمەي تىڭداي بەرىڭىز، مەنىڭ سىزگە ايتار ويىمنىڭ كوپتىگى سونداي، تۇپتەپ كەلگەندە سىزگە جارىتىپ ەشتەڭە ايتا الماعان بوپ شىعۋىم دا مۇمكىن. ەرتەڭگى سوتتىڭ سۇمدىعى... مەنىڭ قالايدا بارۋىم كەرەك، دايىندالىپ جاتىرمىن، كرەسلومەن كوتەرىپ كىرگىزەدى، ءوز بەتىممەن وتىرا الامىن، جانىمدا كىسى بولادى، ءوزىڭىز بىلەسىز، مەن كۋامىن عوي. سوتتا قالاي سويلەمەكپىن، نە دەمەكپىن! نە ايتاتىنىمدى دا بىلمەيمىن ءتىپتى! وندا انت بەرۋ كەرەك قوي، سولاي ەمەس پە؟
— ءبىراق، مەنىڭشە، بارا الار ما ەكەنسىز؟
— وتىرا الامىن دەدىم عوي؛ اھ، ءسىز مەنىڭ بارماعانىمدى تىلەيسىز عوي، تەگى! اناۋ سوت، اناۋ سۇمدىق قىلمىس، سونسوڭ بارلىعى ءسىبىر كەتپەك، ءباز بىرەۋلەرى ۇيلەنبەك جانە مۇنىڭ ءبارى كەرەمەت تەز بولماق، ءبارى وزگەرمەك، سوسىن، اقىرىندا، تۇك قالمايدى، بارلىعى قاۋساعان شال بولادى، ءبىر اياعى كوردە تۇرادى. الايدا مەيلى، مەن قاجىدىم. مەنىڭ بارلىق ءۇمىتىمدى ۇزگەن سول، اناۋ كاتكا — cette charmante personne1؛ ەندى ول ءبىر اعاڭىزدىڭ سوڭىنان ءسىبىر بارماقشى، ال ەكىنشى اعاڭىز سول ايەلدىڭ سوڭىنان كەتىپ، كورشى شاھاردا تۇرماق، ءسويتىپ ءبارى ءبىرىن-بىرى تىرىدەي تامۇققا سالماق. بۇل مەنىڭ زىعىردانىمدى قايناتادى، ەڭ جامانى، ايداي الەمگە ماسقارا قىلعانى باتىپ تۇر؛ پەتەربور مەن ماسكەۋدىڭ بارلىق گازەتتەرىندە ميلليون مارتە جازدى ەمەس پە. اھ، ءيا، ناناسىز با، مەنى اعاڭىزدىڭ "كوڭىلدەسى" بولدى دەپ تە جازدى عوي؛ نانساڭىز، مەن ونداي ءسوزدى ءتىپتى اۋىزعا الۋعا جەركەنەم، ءوزىڭىز ويلاڭىزشى!
— ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس! قايدا، قالاي جازىپتى؟
— ءقازىر كورسەتەيىن. كەشە العان بويدا وقىپ شىعىپ ەدىم. مىنە، پەتەربوردىڭ مىنا "قاۋەسەت" اتتى گازەتىندە. ول بيىل شىعا باستاعان قاۋەسەت دەگەنگە قۇلاعىم تۇرىك جۇرەتىندىكتەن، جازدىرىپ الاتىن بولىپ ەدىم، مەنىڭ سورىما: قانداي قاۋەسەت بولىپ شىققانىن كورمەيمىسىڭ. مىنە، مىنا تۇسىن وقىڭىزشى.
سونان سوڭ ول جاستىعىنىڭ استىنان گازەتتى الىپ، الەشاعا ۇستاتا بەردى.
ونىڭ رەنجىگەنى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى قابىرعاسى سوگىلگەن-دى، سول سەبەپتى باسىنداعى ويلارى شىم-شىتىرىق بوپ كەتۋى، شىنىندا دا، عاجاپ ەمەس-تى. گازەتتىڭ الابوتەن حابارى، ارينە، ونىڭ نامىسىنا تىم قاتتى تيۋگە ءتيىستى، الايدا ول، باقىتىنا قاراي، ءدال سول ساتتە بىردەڭەنى پايىمدايتىنداي كۇيدە بولماعان، سوندىقتان ءبىر مينۋتتەن كەيىن گازەتتى تارس ۇمىتىپ، وزگە نارسەگە اۋىسىپ كەتە بارعان. ايگىلى سوت پروسەسى تۋرالى داقپىرتتىڭ جالپاق رەسەيگە تۇگەل تاراعانىن الەشا الدەقاشاننان بىلەتىن، ول وسى ەكى ايدا اعاسى تۋرالى، جالپى كارامازوۆتار اۋلەتى حاقىندا جانە ءتىپتى ءوزى جونىندە دە دۇرىس جازىلعان وزگە حابارلارمەن بىرگە ساندىراق حابارلار مەن ماقالالاردى دا، قۇداي ساقتاسىن، سۇمدىق كوپ وقىعان. ءبىر گازەتتە ءتىپتى ول اعاسىنىڭ قىلمىسىنان كەيىن قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋگە ونان بەتەر بەرىلىپ، قۇجىراسىنان شىقپايتىن بولىپتى دەپ تە جازىپتى: مۇنى بەكەرگە شىعارعان ەكىنشى گازەت، كەرىسىنشە، ول ءوزىنىڭ ءپىرادار قارياسى زوسيممەن بىرىگىپ موناستىردىڭ ساندىعىن بۇزعاننان كەيىن "موناستىردان قاشىپ كەتىپتى" دەپ جازعان. ەندى "قاۋەسەت" گازەتىندەگى مىنا ماقالاعا: "سكوتوپروگونيەۆسكىدەن (وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ شاھار وسىلاي اتالاتىن، مەن مۇنى كوپتەن بەرى جاسىرىپ كەلگەن ەدىم)، كارامازوۆتىڭ سوتى جونىندە" دەگەن تاقىرىپ بەرىلىپتى. قىسقا عانا حابار ەكەن، حوحلاكوۆا حانىم جونىندە تۋرا ەشتەڭە دەلىنبەگەن، الايدا بارلىق كىسى اتتارى جالپى تۇسپالداپ قانا اتالادى. وندا سونشاما شۋىلداتىپ سوتتاعالى جاتقان قىلمىسكەر، اسكەري قىزمەتتەن كەتكەن كاپيتانى، ار-ۇياتتان جۇرداي بولعان، بويكۇيەز، كرەپوستنيكتىڭ ارا-تۇرا ماحابباتقا بەرىلىپ، كەيبىر "زەرىككەن جەسىرلەرگە" الابوتەن ىقپالى بولعاندىعى عانا حابارلانادى. "زەرىككەن جەسىرلەردىڭ" ىشىنەن، بويجەتكەن قىزى بولا تۇرا، كەربەزدەنۋىن قويماعان سونداي ءبىر حانىم تىم ەلىگىپ كەتكەندىكتەن، قىلمىس جاسالاردان نە بارى ەكى ساعات قانا بۇرىن، ەگەر ونى التىن كەنىشىنە الىپ قاشسا، ءۇش مىڭ سوم اقشا بەرمەكشى بولىپتى. ءبىراق ول زۇلىم، قىرىقتاعى قىرقىلجىڭ حانىم قانشاما كەربەزدەنسە دە، ونى الىپ سوناۋ سىبىرگە جىلىستاعانشا، اكەسىن ءولتىرىپ، سونىڭ ءۇش مىڭ سومىن توناعاندى ارتىق ساناعان جانە دە بۇل ءۇشىن ەشبىر جازا كورمەيمىن دەپ دامەلەنگەن. بۇل ويناقى ماقالا اكەگە قول كوتەرۋ مەن كەشەگى باسىبايلىلىقتىڭ ادامگەرشىلىككە جاتپايتىندىعىنا ىزگىلىكتى نارازىلىق بىلدىرۋمەن اياقتالادى؛ ول وسىلاي ءتامامدالۋعا دا ءتيىستى. الەشا گازەتتى قىزىعا وقىعاننان كەيىن ورتاسىنان ءبىر بۇكتەپ، حوحلاكوۆا حانىمعا قايتاردى.
— ول حانىم مەن بولماعاندا كىم؟ — دەپ مىڭگىرلەدى حوحلاكوۆا تاعى دا، — سونىڭ الدىندا ءبىر ساعاتتاي بۇرىن وعان التىن كەنىشىن المايسىڭ با دەگەن مەن بولاتىنمىن، ەندى كەلىپ "قىرىقتاعى قىرقىلجىڭ" دەگەن اتاققا قالدىم! مەنىڭ ونداي ارام ويىم بولعان دا جوق! مۇنى ول قاساقانا جازعان! قىرىقتاعى قىرقىلجىڭى ءۇشىن، مەنىڭ كەشىرگەنىم سياقتى، ونى ماڭگىلىك تورەشىمىز دە كەشىرە كورسىن، ءبىراق ونىڭ... كىم ەكەنىن بىلەسىز بە؟ ول ءسىزدىڭ دوسىڭىز راكيتين.
— مۇمكىن، — دەدى الەشا، — ءبىراق مەن ەشتەڭە ەستىگەن جوقپىن.
— "مۇمكىن" ەمەس، سول، ءدال سول! مەن ونى ۇيىمنەن قۋىپ شىعارعانمىن... ءسىز ول حيكايانى ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟
— ءسىزدىڭ وعان بۇدان بىلاي تابالدىرىعىمنان اتتامايتىن بولىڭىز دەپ ەسكەرتكەنىڭىزدى بىلەمىن، ءبىراق ناق نە ءۇشىن ولاي دەگەنىڭىزدى — بۇل جونىڭدە... ءسىزدىڭ ءوز اۋزىڭىزدان ەشتەڭە ەستىگەن ەمەسپىن.
— دەمەك، ودان ەستىگەنسىز عوي! ول نە دەدى، مەنى جاماندادى ما، قاتتى بالاعاتتادى ما؟
— ءيا، جاماندادى، ءبىراق ول جۇرتتىڭ ءبارىن جاماندايدى عوي. الايدا ءسىزدىڭ وعان نەگە كەلمە دەگەنىڭىز جونىندە مەن ودان ەشتەڭە ەستىگەن جوقپىن. مەن ونىمەن جالپى وتە سيرەك كەزدەسەمىن. ءبىز دوس ەمەسپىز.
— جارايدى، وندا ءبارىن مەن ءوزىم جايىپ سالايىن سىزگە، سونان سوڭ، وكىنبەسكە امالىم دا جوق، ويتكەنى بۇل ارادا، بالكىم، مەنىڭ ءوزىمدى كىنالى ەتەتىن ءبىر سەبەپ بار شىعار. ءتىپتى تيتتەي، بولماشى عانا سەبەپ، ءتىپتى ەلەڭ قىلۋعا دا تۇرمايتىن، مۇلدە ەلەۋسىز بىردەڭە بولعاندىقتان ونىڭ بار-جوعىنىڭ ءوزى ءدۇدامال. قالاي دەسەم ەكەن، جارقىنىم، — حوحلاكوۆا حانىم ءبىر ءتۇرلى تىكسىنە قالعاندا، ونىڭ ەكى ەزۋىندە الدەقانداي سيقىرلى، جۇمباق كۇلكىنىڭ تابى ويناپ شىعا كەلدى، — ناناسىز با، كوكەيىمدە ءبىر كۇدىك... كەشىرىڭىز، الەشا، مەن سىزگە شەشە بولۋعا جارايمىن عوي... و جوق، جوق، كەرىسىنشە، قايتا مەن ءسىزدى اكەمدەي كورۋگە... نەگە دەسەڭىز شەشەڭىزدەي دەۋىمنىڭ بۇل ارادا ەشبىر رەتى جوق... ال، ەگەر زوسيم ءپىراداردىڭ الدىندا ءمىناجات ەتكەنمەن بىردەي دەسەم — ەڭ دۇرىسى دا، ەڭ لايىقتىسى دا، مىنە، وسى بولار: ويتكەنى مەن باعانا ءسىزدى ەحيمنيك، حاق تاقۋا دەپ اتادىم عوي، — سونىمەن، الگى جارلى جىگىتىڭىز، ءسىزدىڭ دوسىڭىز راكيتين (و، ءتاۋبا، ءتىپتى ءداتىم بارمايدى! مەن وعان ونشا قاتتى اشۋلانا دا، ىزالانا دا المايمىن)، قىسقاسى، سول جەڭىلتەك جىگىتىڭىز، ناناسىز با، جوق پا، كەنەت مەنى اينالدىرا باستادى. مەن مۇنى كەيىننەن، تەك سوڭىنان عانا سەزدىم، بۇرىننان تانىس بولساق تا، بۇعان دەيىن ونىڭ ونداي ادەتى جوق-تى، ەندى العاشتا، ياكي وسىدان ءبىر ايداي بۇرىن، ول بىزدىكىنە قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى دەرلىك كەلەتىندى شىعارعان. مەن تۇك تە سەزگەن جوقپىن... سونسوڭ ويىما ءبىر كۇدىك ساپ ەتە قالدى، باستىسى، ءىشىم الدەنەدەن سەزىكتەنە باستادى. بىلەسىز بە، وسىندا پەتر پەتروۆيچ پەرحوتين دەگەن ءبىر قاراپايىم، يناباتتى، سىرباز جىگىت قىزمەت ىستەيدى عوي، سول ەكى ايدان بەرى ماعان كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن. ءسىز ونى وسى ۇيدە تالاي رەت كەزدەستىرگەنسىز. ول شىنىندا دا يناباتتى، سىرباز جىگىت قوي. ول، كۇندە ەمەس، ءۇش كۇندە ءبىر كەلەدى (كۇندە كەلسە دە كىم رەنجيدى)، ءوزى ءدايىم مۇنتازداي بوپ جۇرەدى، سونسوڭ، الەشا، مەن جالپى مىنا وزىڭدەي تالانتتى، يناباتتى جاستاردى جاقسى كورەم، ال پەتر پەتروۆيچ مەملەكەتتىك اقىل-ويدىڭ يەسى بولاتىن كوشەلى جىگىت جانە دە قانداي ءدىلمار دەسەڭشى، مەن ونى قولتىعىنان دەمەۋگە قولىمنان كەلگەندى ايامايمىن ول بولاشاق ديپلومات. سول ءبىر قورقىنىشتى كۇنى بىزدىكىنە ءتۇن ورتاسىندا كەلىپ جەتكەن ول مەنى اجالدان اراشالاپ قالدى دەسەم دە بولار. ال ءسىزدىڭ دوسىڭىز راكيتين كەلسە كىلەمنىڭ ۇستىندە لاپارداي ەتىگىمەن كوستەڭدەپ جۇرگەنى... قىسقاسى، ول ماعان ءتىپتى بىردەڭەنى تۇسپالدايتىندى شىعارعان، ال بىردە، كەتەرىندە، قولىمدى سونداي قاتتى قىستى. قولىمدى سىعىمداپ جىبەرگەسىن اياعىم اۋىردى. ول بىزدىكىندە پەتر پەتروۆيچتى بۇرىن دا تالاي رەت كەزدەستىرگەن، الايدا، ناناسىز با، جوق پا، كورگەن جەردەن ونى ءىلىپ-قاعىپ، كەكەتىپ-مۇقاتا بەردى، ءتىپتى وعان بىردەڭە دەپ مىڭقىلداۋىن قويمادى. ەكەۋى توقايلاسىپ قالعاندا ىشىمدە كۇلكى قىسىپ تۇرسا دا، بۇلار ءسۇزىسىپ قالا ما دەپ قىپىلداپ ءجۇردىم. ءبىر كۇنى ۇيدە جالعىز وتىرعانىمدا، ياكي، جوق، وسىلاي قيسايىپ جاتقانىمدا، ميحايل يۆانوۆيچ كەلدى، ناناسىز با، جوق پا، مەنىڭ اۋرۋ اياعىما ولەڭ شىعارىپتى. وندا مىنە بىلاي دەلىنگەن:
بۇل اياق پا، بۇل اياق
اۋىرىپ قالدى ءسال ءبىراق... —
ودان ارى قالاي ەدى تاعى، — ولەڭنىڭ سوزدەرىن جادىمدا ساقتاي المايتىنىم-اي وسى، — مەن ونى سىزگە كەيىن كورسەتەمىن، عاجاپ، وتە تاماشا ولەڭ، سونسوڭ، بىلەسىز بە، ول مەنىڭ اياعىم جونىندە عانا ەمەس، ول عيبرات بولارلىق، عاجاپ ويلى ولەڭ، اتتەڭ ۇمىتقانىمدى قاراشى، قىسقاسى، البومعا جازىپ قويۋعا دا جارايدى. مەن، البەتتە، وعان راحمەتىمدى ايتتىم، ول بۇعان ماساتتانىپ قالدى بىلەم. سونسوڭ، مەن اۋىز جيىپ بولعانشا، ويدا جوقتا پەتر ءيليچتىڭ كىرىپ كەلمەسى بار ما، ونى كورگەندە ميحايل يۆانوۆيچ قاباعىن قارس جاۋىپ، تۇنەرە قالدى. ولەڭىن كورسەتكەن سوڭ ميحايل ءيۆانوۆيچتىڭ ماعان بىردەڭە دەگىسى كەلگەنىن ەرنىنىڭ ەمەۋرىنىنەن ءىشىم سەزگەن، ءبىراق ءدال وسى ساتتە كەلىپ جەتكەن پەتر يليچ وعان كەدەرگى جاسادى عوي دەيمىن. مەن، ويىمدا تۇك جوق، پەتر يليچكە الگى ولەڭدى كورسەتتىم، ءبىراق ونى كىمنىڭ شىعارعانىن ايتپادىم. كىمدىكى ەكەنىن بىلگەن جوقپىن دەپ ءالى كۇنگە مويىنداماسا دا، ونىڭ سالعان جەردەن سەزگەنى انىق، بۇعان مەنىڭ ەشبىر كۇمانىم جوق، بىلمەدىم دەپ انشەيىن جورتا ايتادى. كۇلىپ جىبەرگەن پەتر يليچ ولەڭدى سىناپ-مىنەي باستادى: سەميناريست بىرەۋدىكى عوي، تەگى، تۇككە تۇرعىسىز ەكەن، — دەدى ول، — بىلەسىز بە، ول مۇنى سونداي قىزۋلانىپ، سونداي قۇمارلانىپ ايتتى! وسىدان كەيىن ءسىزدىڭ دوسىڭىز، جاي كۇلىپ قويۋدىڭ ورنىنا، اياق استىنان بۇلقان-تالقان بولدى... قۇداي ساقتاسىن، ەكەۋى توبەلەسىپ قالا ما دەپ ەم: "بۇل ولەڭدى جازعان مەن، دەيدى دوسىڭىز. جاي ازىلدەپ سۇيكەي سالعام، ويتكەنى مەن ولەڭ جازۋدى نامىس كورەم، دەيدى. ءبىراق مەنىڭ ولەڭىم — جاقسى ولەڭ. سىزدەردىڭ پۋشكيندەرىڭىزگە ايەلدىڭ اياعىن جىرلاعانى ءۇشىن ءتىپتى ەسكەرتكىش تە قويماقشى عوي، ال مەنىكى باعىت-باعدارلى ولەڭ، دەيدى، ال ءسىز ءوزىڭىز كرەپوستنيك ەكەنسىز عوي دەيدى: سىزدە ادامگەرشىلىكتەن نىسپى دا جوق دەيدى، قازىرگى وقىعان قاۋىمنىڭ جان سەزىمى سىزگە مۇلدە جات دەيدى، ءسىز ءوسىپ جەتىلمەي، كەنجە قالعانسىز دەيدى، ءسىز پاراقور شەنەۋنىكسىز دەيدى!،"وسىدان كەيىن مەن بۇلارىڭ نە، قويىڭدار" دەپ شىجالاقتاپ، ەكەۋىنە جالىنا باستادىم. ال پەتر يليچ نانساڭىز، جالتاقتاۋدى بىلمەيتىن جىگىت قوي، ول دەر كەزىندە اسا يناباتتى اۋەنگە كوشە قويدى: ميحايل يۆانوۆيچكە مىسقىلداي قاراپ تىڭداپ تۇرعان سوڭ، كەشىرىم سۇراعان بولدى: "مەن قايدان بىلەيىن دەيدى. بىلسەم، ولاي دەمەيمىن عوي، كايتا، ماقتايتىن ەدىم عوي، دەيدى... بۇل اقىن دەگەندەر شەتىنەن كىنامشىل كەلەدى، دەيدى..." قىسقاسى، سىپايى سويلەگەن بوپ وڭدىرماي كەلەمەجدەدى. ماعان ول كەيىن ونىڭ ءبارى شىندىعىندا كەلەمەج بولاتىن دەپ ءتۇسىندىردى، ال مەن شىن ايتقانى شىعار دەپ ويلاپ قاپ ەم. مىنە ءقازىر ءسىزدىڭ الدىڭىزدا قيسايىپ جاتقانىمداي، كۋشەتكادا جاتقانىمدا، ءبىر كەزدە: تورىمدە وتىرىپ، قوناعىما ءتىل تيگىزىپ، دورەكىلىك كورسەتكەنى ءۇشىن ونى دۇرىلدەتىپ قۋىپ شىقسام قايتەدى، بۇل لايىقتى ما، الدە لايىقسىز با؟ — دەگەن وي كەلدى. سىزگە وتىرىك، ماعان شىن: كوزىمدى جۇمىپ اپ ويلاپ جاتىرمىن: قالاي، مۇنىم يناباتتىلىق بولا ما، جوق پا دەپ، نە ىستەرگە بىلمەي قينالامىن، جۇرەگىم دۇرسىلدەپ بارادى: ايقايلايىن با، الدە ايقايلامايىن با؟ ءبىر داۋىس ايقايلا دەيدى، ەكىنشىسى جوق، ايقايلاما دەيدى! سوڭعى داۋىستى ەستي سالا ايقايلاپ جىبەرگەن سوڭ تالىپ قالدىم. البەتتە، بارلىعى ۋلاپ-شۋلاپ جاتىر. سونسوڭ، لەزدە قايتا باسىمدى كوتەرىپ، ميحايل يۆانوۆيچكە: بۇلاي دەۋگە اۋزىم بارماسا دا ايتايىن، بۇدان بىلاي ءسىز بۇل ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اتتامايتىن بولىڭىز دەدىم. وسىلاي قۋدىم دا شىقتىم ونى. اھ، الەكسەي فەدوروۆيچ! بۇنىڭ جاقسى ەمەسىن ءوزىم دە سەزەمىن، — وندا مەن جالعان ايتقانمىن، شىندىعىندا مۇلدە رەنجىگەن جوقپىن دا، ايتسە دە ماعان كەنەتتەن — كەرەمەتى دە وسى كەنەتتىگىندە — وسىلاي ەتكەنىم لايىقتى كورىنگەن، تەك وسى قىلىعىمنىڭ ءوزى... الايدا، يلانساڭىز، بۇل قىلىعىم قالاي دەگەنمەن يلانىمدى شىققانداي ەدى، ويتكەنى ءتىپتى اعىل-تەگىل جىلادىم، سوڭىنان تاعى بىرنەشە كۇن كوزىمنەن جاس كەتپەدى، سوسىن تۇستەن كەيىن ءبارىن تارس ۇمىتتىم. سودان بەرى ونىڭ بۇل ۇيگە باس سۇقپاعانىنا، مىنە، ەكى جۇما ءوتتى، ەندى مەن ءتىپتى: ول مۇلدە توبە كورسەتپەي كەتەر مە ەكەن دەپ تە ويلاي باستادىم. بۇل وتكەن وقيعا عوي، ەندى كەشە كەشكە الگى "قاۋەسەت" قولىما تيگەن سوڭ نە بولعانىن ايتايىن. وقىپ شىققاسىن اھ ۇردىم: مۇندايدى كىمنىڭ جازۋى مۇمكىن، ارينە، تەك سول مەن ۇيدەن قۋىپ شىققان سوڭ... ۇيىنە بارعاندا، وتىرا قالىپ جازعان؛ بۇل جىبەرگەن — ولار باسىپ شىعارعان. ەكى جۇما بولدى عوي ودان بەرى. ايتسە دە، الەشا، قاجەت نارسەنى ءسوز ەتپەي، قايداعى جوق بىردەڭەنى مىلجىڭداپ كەتكەن جوقپىن با؟ اھ، تىم كوپ سويلەپ كەتتىم عوي دەيمىن!
— بۇگىن اعاما قايتكەندە دە كەشىكپەي بارۋىم كەرەك ەدى، — دەپ مىڭگىرلەدى الەشا.
— دۇرىس، كەشىكپە! ەسىمە سالعانىڭىز جاقسى بولدى عوي. مىنانى ايتىڭىزشى، اففەكت دەگەن نە بۇل؟
— قايداعى اففەكت؟ — دەپ تاڭعالدى الەشا.
— سوتتاعى اففەكتىنى ايتامىن. اففەكت بولعان ادامعا ءبارى كەشىرىمدى دەسەدى. ول نە قىلسا دا — ءبارى كەشىرىلەدى دەيدى عوي.
— ءسىز نە دەپ تۇرسىز ءوزى؟
— نە دەپ كەتتىم بە، ايتايىن: الگى كاتيا... اتتەڭ، سول ءبىر سۇيكىمدى، كەربەز بيكەشتىڭ كىمگە عاشىق ەكەنىن بىلە الماي-اق قويعانىم. جۋىردا وسىندا كەلگەنىندە سۋىرتپاقتاپ سىر تارتىپ كورىپ ەم، ءبىراق تۇك شىعارا المادىم. ءسوزىنىڭ ءبارى ءۇستىرتىن بولعاسىن نە شىعۋشى ەدى، قىسقاسى، ونىڭ اڭگىمەسى مەنىڭ دەنساۋلىعىمدى سۇراۋدان ارى اسپادى، ماعان ءتىپتى ونىڭ ءسوز اۋەنىنىڭ ءوزى ۇنامادى، سونسوڭ قايتەيىن: مەيلى، نەعىلساڭ و عىل دەدىم دە قويدىم... اھ، ءيا، الگى اففەكت جونىندە: الگى دوكتورلارىڭىز كەلدى ەمەس پە. ءسىز ونىڭ كەلگەنىن ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟ بىلۋگە ءتيىسسىز عوي، كىسىنىڭ ەسى اۋىسقانىن انىقتايتىن دوكتوردى سىزدەر شاقىرتتىڭىزدار، ايتسە دە، جوق، ءسىز ەمەس، كاتيا شاقىرتقان. ءبارى كاتيانىڭ ءىسى! مىنانى قاراڭىز: ەسى دۇپ-دۇرىس ادام ءبىر كەزدە اياق استىنان اففەكت دەگەن كەسەلگە ۇشىرايدى ەكەن، ياكي ءبىر ساتكە ونىڭ ەسى اۋىسىپ كەتەدى ەكەن. بىلايشا ەسى دۇرىس، نە ىستەپ نە قويعانىن بىلەدى، ءبىراق اففەكت. مىنە دميتريي فەدوروۆيچتە سونداي اففەكت بولعان. بۇل اففەكت دەگەنىڭىز جاڭا سوتپەن بىرگە كەلدى عوي. جاڭا سوتتىڭ اياعىنا ورالىپ كەلگەن جاقسىلىق بۇل دوكتور وسىندا كەلىپ، مەنەن سول كۇنى كەشكە نە بولعانىن، الگى التىن كەنىشى جونىندە سۇراستىردى: وندا ول قانداي كۇيدە ەدى؟ — دەيدى. كەلە سالىپ ايقاي-شۋ كوتەرسە: ماعان ءۇش مىڭ سوم كەرەك، ماعان ءۇش مىڭ اقشا بەرىڭدەر دەپ دىگىرلەسە، سودان كەيىن تايىپ وتىرىپ، كەنەت اكەسىن ولتىرسە — اففەكت بولعانى ەمەي نە بۇل. ونى ءولتىرىپ قايتەم، سونشاما نە بوپتى دەي تۇرا، ولتىرگەنىن قايتەرسىڭ. مىنە ناق وسى ءۇشىن ءولتىرىپ قايتەم دەي تۇرا، ابايسىزدا ولتىرگەنى ءۇشىن كەشىرەدى ونى.
— ول ولتىرگەن جوق قوي، — دەپ كىلت ءۇزىپ جىبەردى الەشا. ول بارعان سايىن مازاسىزدانىپ، تاعاتسىزدانا تۇسكەن ەدى.
— بىلەم، ونى اناۋ گريگوريي دەگەن شال ولتىرگەن...
— گريگوريي مە؟ — دەدى اڭ-تاڭ الەشا.
— سول، سول گريگوريي ولتىرگەن. دميتريي فەدوروۆيچ ونى باسىنان سوققاندا ۇشىپ تۇسكەندە، قايتا تۇرەگەلگەن كەزدە ەسىكتىڭ اشىق جاتقانىن كورگەن سوڭ، بارعان دا فەدور ءپاۆلوۆيچتى ولتىرگەن.
— نەگە، نە ءۇشىن ولتىرەدى ونى؟
— ول اففەكت بولعان. دميتريي فەدوروۆيچ ونى باستان سالىپ جىبەرگەندە ەسىنەن تانىپ قالعان دا، قايتا ەسى كىرگەسىن اففەكت بولعان، سوسىن بارعان دا ولتىرگەن. ونىڭ مەن ولتىرگەن جوقپىن دەيتىنى، تەگى، نە ىستەپ نە قويعانىن بىلمەگەندىگىنەن. ءبىراق، بىلەسىز بە: ەگەر ونى دميتريي فەدوروۆيچ ولتىرگەن بوپ شىقسا، بۇل الدەقايدا جاقسى بولار ەدى. مەن گريگوريي ءولتىردى دەسەم دە مۇنىڭ ناق سولاي ەكەنى انىق، ءبىراق ونى ءبارىبىر دميتريي فەدوروۆيچ ولتىرگەن، وسىلاي بولعانى الدەقايدا پايدالى! جوق، بالاسىنىڭ اكەسىنە قول كوتەرگەنى قاي ءبىر جاقسىلىق دەيسىڭ، مۇنى مەن قۇپتامايمىن، ونىڭ كەرىسىنشە، بالالارى اتا-اناسىن قۇرمەت تۇتۋعا ءتيىس. ءبىراق، قالاي دەگەنمەن، دميتريي فەدوروۆيچ ولتىرگەن بوپ شىققانى جاقسى، وندا ءسىز جىلاپ-سىقتامايسىز، ويتكەنى ول ەسى اۋىسقان ساتتە جازاتايىم ەتكەن، دۇرىسىراق ايتقاندا، ءبارى ەسىندە بولا تۇرا، نە ىستەپ نە قويعانىن سەزبەگەندىكتەن ءولتىرىپ العان بولىپ شىعادى. جوق، ولار ونى كەشىرسىن، بۇل ادامگەرشىلىكتىڭ نىشانى، سونسوڭ جاڭا سوتتىڭ جاقسىلىعىن جۇرتتىڭ كورۋى دە كەرەك قوي، مەن قايدان بىلەيىن، كوپتەن بەرى وسىلاي دەسەدى، كەشە عانا ەستىگەنىمدە تاڭعالعانىم سونداي، ءتىپتى سىزگە دەرەۋ كىسى جۇمساعىم دا كەلدى؛ كەيىن، ەگەر وعان كەشىرىم جاسالسا، سوتتان شىعىسىمەن ونى تۋرا بىزدىكىنە ەرتىپ كەل تۇستىك ىشۋگە مەن تانىستارىمدى دا جينايىن، ءسويتىپ جاڭا سوتتىڭ مەرەيى ءۇشىن ىشەيىك. مەنىڭشە، داستارقان باسىندا ونىمەن بىرگە وتىرۋ ءقاۋىپتى بولا قويماس، ويتكەنى شاقىراتىن قوناقتارىم دا ءبىرسىپىرا عوي، الدا-جالدا اۋلەكىلەنە باستاسا، جەلكەسىنەن الىپ شىعارىپ جىبەرمەيمىز بە. كەيىن ول وزگە ءبىر شاھارعا بارىپ ءبىتىستىرۋشى سوت بولىپ نەمەسە باسقا ءبىر قىزمەت ىستەي الادى، سەبەبى ءوز باسىنان قايعى-قاسىرەت كەشكەن ادام وزگەلەرگە ءادىل كەسىمىن ايتادى. ال ەڭ باستىسى، ءقازىر كىم اففەكتى ەمەس دەيسىڭ، ءسىز، مەن — ءبارىمىز اففەكتىدەمىز، وعان مىسال جەتكىلىكتى: مىسالى، بىرەۋ وتىرادى، رومانس ايتادى، سوسىن اياق استىنان بىردەڭە ۇنامايدى دا، تاپانشاسىن الىپ، كەز كەلگەن ءبىر بەيباقتى باسىپ سالادى، سونان سوڭ، ءبارى كەشىرىلەدى. مەن مۇنى جۋىردا ءبىر جەردەن وقىعان ەدىم، دوكتورلاردىڭ ءبارى راستايدى. ءقازىر ولار مۇنى راستاپ ءجۇر، ءبارى راستايدى. ونى ايتاسىز، ءتىپتى مەنىڭ ليزام دا اففەكت، ول مەنى بۇرناعى كۇنى جىلاتقان ەدى، كەشە تاعى دا جىلاتتى، باقسام اففەكت بولعان ەكەن، ونى مەن بۇگىن عانا اڭعاردىم. Oh، Lise مەنى كۇيىندىرىپ-اق ءبىتتى! مۇلدە قيالي بوپ كەتكەن بە دەيمىن. ول ءسىزدى نەگە شاقىرتتى؟ ول شاقىرىپ پا ەدى، الدە ءوزىڭىز كەلدىڭىز بە؟
— ءيا، ول شاقىرعان، مەن وعان بارايىن ەندى، — دەپ الەشا ورنىنان تەز تۇرەگەلدى.
— Ah، مارحاباتتى، قىمباتتى الەكسەي فەدوروۆيچ، بار گاپ مىنە وسىندا ما دەپ قورقام. — حوحلاكوۆا حانىم ەڭىرەپ قويا بەردى.
— ءبىراق، قۇداي كۋا، Lise جونىندە مەن سىزگە اق نيەتىممەن سەنەمىن، سوندىقتان قىزىمنىڭ ءسىزدى مەنەن جاسىرىن شاقىرىپ العانى وقا ەمەس. الايدا يۆان فەدوروۆيچكە، ءسىزدىڭ اعاڭىزعا، عاپۋ ەتىڭىز، ونى ناعىز سىرباز جىگىت دەپ بىلسەم دە، ولاي وپ-وڭاي سەنە المايمىن. ال، نانساڭىز، ول ويدا جوقتا Lise-گe كەلىپ كەتىپتى، مەن مۇنى ءتىپتى بىلگەن دە جوقپىن.
— قالاي؟ نە؟ قاشان؟ — دەپ الەشا شورشىپ ءتۇستى. ول ەندى وتىرماي، تۇرەگەپ تۇرىپ تىڭداعان ەدى.
— ەندى ايتايىن سىزگە، مەن، بالكىم، ءسىزدى وسىعان بولا شاقىرعان شىعارمىن، ويتكەنى ءسىزدى بۇدان باسقا نە ءۇشىن شاقىراتىنىمدى دا بىلمەيمىن... مىنە بىلاي: يۆان فەدوروۆيچ ماسكەۋدەن كەلگەننەن كەيىن وسى ۇيدە نە بارى ەكى رەت بولعان، العاشىندا تانىس كىسى رەتىندە سالەمدەسۋ ءۇشىن كەلگەن، ەكىنشىسىندە، وسى جۋىردا عانا، كاتيانىڭ وسىندا وتىرعانىن ءبىلىپ كەلىپتى. ءقازىر ونىڭ شارۋاسى ونسىز دا باسىنان اسىپ جاتقاندىعىن بىلگەندىكتەن، مەن، ارينە، ونىڭ ءجيى كەلىپ تۇرۋىنا دامەلەنگەن دە جوقپىن، vous comprenez، cette affaire et la mort terrible de votrepapa1 — سونسوڭ كەنەت ونىڭ بىزدىكىنە تاعى دا كەلگەنىن، تەك مەندە ەمەس، Lise-دە بولعانىن ەستىدىم، وسىدان التى كۇن بۇرىن كەلىپ، بەس مينۋتتەي عانا وتىرعاسىن كەتىپ قالىپتى. ال مەن مۇنى ءۇش كۇننەن كەيىن عانا گلافيرادان ەستىپ ءبىلدىم، بۇل مەنى فراپپەرلەندىرىپ2 تاستادى. ەستي سالا شاقىرىپ الىپ سۇراسام، Lise كۇلەدى: ول ءسىزدى ۇيىقتاپ جاتقان شىعار دەپ ويلاپتى، سوسىن ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىزدى بىلەيىنشى دەپ مەنىڭ بولمەمە كىردى، دەيدى. سولاي بولعانى راس شىعار، ارينە. ءبىراق بۇل Lise مە، تاۋبە، ايتەۋىر مەن رەنجىتپەسە كوڭىلى كونشىمەيدى! ءبىر كۇنى تۇندە ونىمەن نە بولعانىن كوزگە ەلەستەتىپ كورسەڭىز عوي — وسىدان ءتورت كۇن بۇرىن، ءسىز وسىنداي سوڭعى رەت كەلىپ كەتكەسىن ىلە-شالا، تۇندە ونىڭ كەنەت تالىپ قالىپ، باقىرىپ، شىڭعىرىپ، ەسىرگەنى! مەن نەگە ەشۋاقىتتا ولاي ەسىرىپ، باقىرمايمىن؟ سودان كەيىن ەكىنشى كۇنى، سوسىن ءۇشىنشى كۇنى دە قايتالاندى، ال كەشە بار عوي، كەشە الگى اففەكتىسى قۇرعىردىڭ تاپ بولعانى. قىزىمنىڭ كەنەتتەن زىركىلدەي جونەلگەنى: "يۆان فەدوروۆيچتى سۋقانىم سۇيمەيدى، ءسىز ونى وسى ءۇيدىڭ ەسىگىنەن قاراتپايتىن بولىڭىز، ول مۇندا ەندى قايتىپ قاراسىن كورسەتپەسىن!" اياق استىنان دۇرسە قويا بەرگەن سوڭ، ساسقانىمنان: ونداي يناباتتى، ونداي ءبىلىمدى جىگىتتى قالاي عانا بەتىنەن قاعامىن، ونىڭ ۇستىنە مىناداي سۇمدىق باقىتسىزدىققا ۇشىراپ جۇرسە، بۇعان قالاي اۋزىم بارادى، نەگە دەسەڭ سول حيكايالاردىڭ ءبارى، قالاي دەگەنمەن دە، باسقا قونعان باقىت ەمەس، ارىلماس سور ەمەس پە؟ — دەپ قارسى داۋ ايتا باستادىم. مەنىڭ سوزىمە ول قارقىلداپ كۇلدى، كۇلگەندە دە، 9بىلەسىز بە، ءتىپتى نامىسىما ءتيدى. قايتەيىن، ايتەۋىر كۇلگەنىنە دە شۇكىرشىلىك، ەندى تالما اۋرۋى ءوتىپ كەتەتىن شىعار دەپ قۋاندىم؛ ونىڭ ۇستىنە يۆان فەدوروۆيچكە ەندى ءبىزدىڭ ۇيگە كەلمەڭىز دەپ ءوزىم دە ەسكەرتىپ، ونىڭ وعاش قىلىعىنىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرۋدى تالاپ ەتكەلى جۇرگەن ەدىم. ءبىراق بۇگىن تاڭەرتەڭ ليزا توسەگىنەن تۇرار-تۇرماستا يۋلياعا بۇرتىڭداپ، ناناسىز با، ونى اشۋ ۇستىندە بەتىنەن شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرىپتى. ءوز باسىم قىزدارمەن ءسىز-بىز دەپ قانا سويلەسەمىن، ال ونىڭ مۇنىسى مونستروز1 عوي بارىپ تۇرعان. سوسىن، ارادا ءبىر ساعات وتپەي جاتىپ، ول يۋليانى قۇشاقتاپ، ونىڭ اياعىنان سۇيەدى. ال ەندى مەنىڭ بولمەمە كىرمەيتىنىن، بۇدان كەيىن دە وندا اياق باسپايتىنىن ايتۋعا ماعان قىزداردىڭ ءبىرىن جۇمساپتى، سونسوڭ، امال بار ما، ءوزىم بارىپ ەدىم، بەتىمنەن ءسۇيىپ، جىلاي باستادى، ءبىراق ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاستان شىعارىپ جىبەرسە، بەتىمنەن سۇيگەنىن قايتەيىن؛ سول سەبەپتى ەشتەڭە دە سۇراپ بىلە المادىم. ەندى، مارحاباتتى الەكسەي فەدوروۆيچ، بار ءۇمىتىم سىزدە، البەتتە، مەنىڭ بار عۇمىرىمنىڭ تاعدىرى دا ءسىزدىڭ قولىڭىزدا. سىزدەن قولقالاپ وتىنەتىنىم Lise-گe بارىپ، بارلىعىن سۇراپ ءبىلىپ الىڭىزشى — ال مۇنى جالعىز ءسىز عانا ىستەي الاسىز — سونسوڭ ماعان كەلىپ ايتىپ بەرىڭىز، — ەگەر بۇل جاعداي ودان ارى سوزىلسا، وندا مەنىڭ ءتىرى ءجۇرۋىمنىڭ قاجەتى جوق، مەن ولەمىن نەمەسە وسى ۇيدەن ءبىر جاققا قاڭعىپ كەتەمىن، ويتكەنى مەن ونىڭ اناسىمىن، تۇسىنەسىز بە. بۇدان ارى شىداۋعا مەنىڭ شامام جوق، توزە الامىن، ءبىراق ءتوزىمنىڭ دە تاۋسىلاتىن كەزى بولادى عوي، سوندا قايتەم... وندا كودىك. اھ، ءتاڭىرىم-اۋ، پەتر يليچ تە كەلدى مىنە! — ەسىكتەن كىرىپ كەلگەن پەتر يليچ پەرحوتيندى كورگەندە حوحلاكوۆا حانىم كەنەت ءجۇزى جادىراپ، قۋانىپ قالدى. — كەشىكتىڭىز عوي، مۇنشا كەشىككەنىڭىز نە! ال، كانە تورلەتىڭىز، سويلەي بەرىڭىز، ونىڭ تاعدىرىن شەشىڭىز، اناۋ ادۆوكات نە دەدى؟ الەكسەي فەدوروۆيچ قايدا كەتىپ باراسىز؟
— مەن Lise-گe بارايىن.
— اھ، ءيا! ءبىراق مەنىڭ ءوتىنىشىمدى ۇمىتپايسىز عوي، سولاي ما؟ مۇندا بىرەۋدىڭ تاعدىرى شەشىلمەك، تاعدىرى!
— ارينە، ۇمىتپايمىن، الايدا، قولىمنان كەلسە... ءبىراق مەن كەشىگىپ بارام، — دەپ مىڭگىرلەدى تەزىرەك كەتۋگە اسىققان الەشا.
— جوق، "قولىمنان كەلسە" دەگەندى قويا تۇرىپ، شىنداپ كىرىسىڭىز، شىنداپ، جاراي ما، ايتپەسە مەن قۇريمىن! — دەپ داۋىستادى ونىڭ سوڭىنان حوحلاكوۆا حانىم، ءبىراق بۇل كەزدە الەشا بولمەدەن شىعىپ كەتكەن ەدى.
ءىىى
كوك سايتان
الەشا ليزانىڭ بولمەسىنە كىرگەندە، ول ءوزىنىڭ كرەسلوسىندا شايقالىپ وتىر ەكەن؛ اۋرۋدان اياعىن باسا الماي قالعاندا ونى وسى كرەسلومەن الىپ جۇرەتىن. ول الەشاعا قارسى ۇمتىلا قويمادى، ءبىراق قىراعى، وتكىر كوزدەرى وعان قادالا قالدى. قاباعى ىسىڭكىرەپ، ءوڭى قۋارىپ، سارعىش تارتقان. الەشا قىزدىڭ اينالاسى ءۇش كۇندە كۇرت وزگەرىپ، قاتتى جۇدەگەنىنە تاڭعالدى. ليزا وعان قول بەرگەن جوق، الەشا ونىڭ سۇيرىكتەي، نازىك ساۋساقتارىنا ءوزى قولىن تيگىزدى دە، ۇندەمەستەن قارسى الدىنا بارىپ وتىردى.
— ءسىزدىڭ اباقتىعا بارۋعا اسىعىپ تۇرعانىڭىزدى بىلەمىن، — دەدى ليزا قاتقىلداۋ ءۇن قاتىپ، — ءبىراق مەنىڭ شەشەم ءسىزدى تابانداتقان ەكى ساعات ۇستاپ، سىزگە يۋليا ەكەۋمىز تۋرالى ايتقان اڭگىمەسىن جاڭا عانا اياقتادى عوي.
10— ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى الەشا.
— ەسىكتىڭ سىرتىنان تىڭداپ تۇردىم. نەسىنە تەسىرەيە قالدىڭىز؟ وندا نە تۇر، بىلدىرمەي تىڭداعىم كەلگەن سوڭ، بىلدىرمەي تىڭدادىم، بۇل قىلىعىمدى ەرسى دەرلىك ەشتەڭە جوق. ول ءۇشىن كەشىرىم سۇرامايمىن.
— ءسىز بىردەڭەگە رەنجۋلى سەكىلدىسىز عوي؟
— جوق، قايتا، وتە قۋانىشتىمىن. وسى ىلكىدە عانا ىشتەي تاعى دا، وتىزىنشى مارتە پايىمدادىم: ۋادەمنەن تايىپ، سىزگە كۇيەۋگە شىققىم كەلمەگەنى قانداي جاقسى بولعان. ءسىز ماعان كۇيەۋ بولا المايسىز: مەن سىزگە تيمەيمىن، ويتكەنى، ەگەر سىزگە تيگەننەن كەيىن وزىمە ۇناعان باسقا ءبىر جىگىتكە حات جازىپ، وسىنى اپارىپ بەر دەسەم، ءسىز ونى ءسوزسىز اپارىپ بەرەسىز، سوسىن ماعان ءتىپتى ونىڭ جاۋابىن دا الىپ كەلەسىز. قىرىقتاعى قىرقىلجىڭ بولعانىڭدا دا مەنىڭ سونداي حاتتارىمدى تاسيتىنىڭىزعا كۇمانىم جوق.
ليزا كۇلىپ جىبەردى.
— ءسىز ماعان ءارى اشۋشاڭ ءارى اقپەيىل سەكىلدى كورىنەسىز، — دەدى الەشا كۇلىمسىرەپ.
— اقپەيىل بولسام، بۇل مەنىڭ سىزدەن ۇيالمايتىندىعىمنان شىعار. ول ول ما، ۇيالمايتىنىم بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ۇيالعىم دا كەلمەيدى، ناق ءسىزدىڭ الدىڭىزدا جانە ناق سىزدەن نە دەپ ۇيالامىن. الەشا، مەنىڭ ءسىزدى سىيلامايتىنىم نەلىكتەن دەيسىز؟ مەن ءسىزدى وتە جاقسى كورەمىن، ءبىراق سىيلامايمىن. ەگەر سىيلاسام، وندا ۇيالماي سويلەسە الماس ەدىم، سولاي عوي؟
— سولاي.
— ال ءسىز مەنىڭ ۇيالمايمىن دەگەنىمە سەنەسىز بە؟
— جوق، سەنبەيمىن.
ليزا تاعى دا دەگبىرسىزدەنە كۇلدى؛ ول اسىعىپ-ۇسىگىپ، تەز سويلەگەن.
— مەن ءسىزدىڭ اباقتىداعى اعاڭىز دميتريي فەدوروۆيچكە كامپيت بەرىپ جىبەردىم. الەشا، بىلەسىز بە، ءسىز وتە جاقسى جىگىتسىز! تەز جەك كورۋىمە مۇرشامدى كەلتىرگەنىڭىز ءۇشىن مەن ءسىزدى كەرەمەت جاقسى كورەتىن بولامىن.
— Lise، مەنى بۇگىن نەگە شاقىردىڭىز؟
— سىزگە ءبىر تىلەگىمدى بىلدىرگىم كەلىپ ەدى. مەنى ۇرىپ-سوعىپ، سوسىن ۇيلەنىپ، ازاپتاپ، الداپ بولعاسىن تايىپ بەرەتىن بىرەۋ نەعىپ تابىلماس ەكەن. مەنىڭ باقىتتى ايەل بولعىم كەلمەيدى!
— مۇنىڭىز قالاي، نە دەپ كەتتىڭىز؟
— Ah، كۇل بولماسا ءبۇل بولسىن. مەنىڭ ءتىپتى وسى ءۇيدى ورتەپ جىبەرگىم دە كەلىپ ءجۇر. بارىپ، اقىرىن عانا — مۇنى اقىرىن بارىپ قانا ىستەۋ كەرەك — قالاي وت قوياتىنىمدى كوزىمە ەلەستەتەم. ولار سوندىرمەك بولىپ جانتالاسادى، ال ءورت لاۋلاي بەرەدى. مەن ءبىلىپ تۇرسام دا، ۇندەمەيمىن. اھ، نەتكەن زەردەسىزدىك ەدى! كىسىنىڭ ءىشى پىسادى ءتىپتى!
ليزا جەركەنىشپەن قولىن ءبىر سىلتەدى.
— سىزدەر باي ەكەنسىڭدەر عوي، — دەپ كۇبىر ەتتى الەشا.
— نە، ونان دا جارلى بولعانىمىز ارتىق پا؟
— ارتىق.
— مۇنى ءسىزدىڭ كوكەيىڭىزگە قۇيعان، تەگى، الگى مارقۇم تاقۋاڭىز عوي؟ مەيلى، بارلىعى جارلى بولا بەرسىن، مەن-اق باي بولايىن، كامپيت جەپ، كىلەگەي ىشەيىن، ءبىراق مەن وندا اناۋ جارىماعانداردىڭ ەشقايسىسىنا ءبىر تامشى تاتىرمايمىن. اھ، ايتپاڭىزشى، ايتپاڭىزشى، — الەشا اۋىز اشپاسا دا، ليزا قولىن سەرمەي بەردى، — ءسىز ماعان بۇنىڭ ءبارىن الدەقاشان ايتقانسىز، مەن ءبارىن جاتقا بىلەمىن. زەرىكتىم. ەگەر جارلى بولسام، مەن بىرەۋ-مىرەۋدى ءولتىرىپ تىنارمىن، — ءتىپتى باي بولعان كۇندە دە بىرەۋدى مەرت قىپ تاستاۋىم مۇمكىن — بوسقا وتىراتىن نە بار! بىلەسىز بە، مەنىڭ ەگىن ورعىم كەلەدى، قولىما وراق الىپ قارا بيداي ورعىم كەلەدى. مەن سىزگە تيەيىن، ءبىراق ول ءۇشىن ءسىز مۇجىق، كادىمگى قارا تابان مۇجىق بولىڭىز، ەكەۋمىزدىڭ ءبىر تايىمىز بولسا عوي، بۇعان قالاي قارايسىز؟ ءسىز كالگانوۆتى بىلەسىز بە؟
— بىلەم.
— ءھامان قيالدايدى دا جۇرەدى. ول بىلاي دەيدى: شىن ءومىردىڭ قاجەتى نە، ونان دا قيالدىڭ ءوزى ارتىق. قيالعا بەرىلگەندە كوڭىل شىركىن سەنى قايدا عانا اپارمايدى، ال شىن ءومىر ادامدى زەرىكتىرىپ جىبەرەدى. ول تاياۋدا ۇيلەنبەكشى، ماعان دا جۇرەك سىرىن اقتارىپ ۇلگەردى. ءسىز زىرىلداۋىق جىبەرە ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟
— بىلەم.
— ول مىنە سول زىرىلداۋىق سەكىلدى: زىر اينالدىرىپ جىبەرگەسىن، قامشىنىڭ استىنا الىپ شىقپىرتا بەرسەڭ دە قىڭق ەتپەيدى: مەن وعان ءتيىپ الامىن دا، ءومىر بويى شىر اينالدىرامىن ونى. مەنىڭ جانىمدا وتىرۋعا ارلانبايسىز با؟
— جوق.
— قاسيەتتى بىردەڭەنى ءسوز ەتپەگەنىمە قاتتى اشۋلاناسىز با. اۋليە بولعىم كەلمەسە قايتەيىك ايتىڭىزشى ەڭ زور كۇناعا باتقانىڭ ءۇشىن اقىرەتتە نە ىستەيدى؟ ءسىز بۇنى انىق بىلۋگە ءتيىستىسىز عوي.
— قايتەسىڭ، قۇدايدىڭ قارعىسىنا تيەر، — دەپ الەشا وعان قادالا قارادى.
— ءوزىمنىڭ تىلەيتىنىم دە سول اقىرەتكە بارعان سوڭ، مەنى جازاعا كەسسە عوي، ال مەن ءبارىنىڭ كوزىنە بەدىرەيە قاراپ تۇرىپ قارقىلداپ كۇلسەم عوي. مەن وسى ءۇيدى ورتەپ جىبەرگىم كەلەدى، الەشا، نە، ءسىز ماعان سەنبەيسىز بە؟
— نەگە سەنبەيىن؟ بىردەڭەنى ورتەگىسى كەلىپ نە ىستەرگە بىلمەي جانىن جەپ تۇراتىن ون ەكى جاسار بالالار بولادى، ولار ورتەپ تە جاتادى. بۇل وزىنشە ءبىر دەرتپەن تەڭ.
— وتىرىك بۇل، وتىرىك ايتاسىز، ونداي بالالار بولسا، مەيلى، بولا بەرسىن، ءبىراق مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم ول ەمەس.
— ءسىز جاماندىقتى جاقسىلىق دەپ قاتە ۇعاسىز: ءبىر مينۋتتىك داعدارىس قانا بۇل، وعان، بالكىم، بۇرىنعى سىرقاتىڭىز كىنالى شىعار.
— ءسىز مەنى جەك كورەسىز بە! مەنىڭ جاقسىلىق ىستەگىم كەلمەيدى، مەن جاماندىققا قۇشتارمىن، بار بولعانى وسى، بۇعان اۋرۋدىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق.
— سوندا نە ءۇشىن جاماندىق قىلماقسىز؟
— ءبارىن تىپ-تيپىل قىلۋ ءۇشىن. شىركىن، اينالاڭ تىپ-تيپىل بولسا عوي! بىلەسىز بە، الەشا، مەن كەيدە نەدە بولسا جاماندىق پەن زۇلىمدىق قىلىپ باقسام ەكەن جانە دە مۇنى اقىرىنداپ ۇزاق ىستەسەم ەكەن، سونسوڭ جۇرت ءبىر كۇنى ءبىر-اق بىلسە ەكەن دەپ ويلايمىن. بارلىعى مەنى قورشاپ الىپ، ساۋساقتارىمەن كوزگە شۇقيدى، ال مەن ولارعا بەدىرەيە قاراپ تۇرامىن. بۇل قانداي جاعىمدى. الەشا، مۇنىڭ جانعا وتە جاعىمدى كورىنەتىنى نەسى؟
— جاي. نەبىر اسىلدى تابانىڭنىڭ استىنا سالىپ ەزۋگە، نەمەسە، ءوزىڭىز ايتقانداي، ورتەپ جىبەرۋگە قۇشتارلىقتان بۇل مۇنداي دا بولا بەرەدى.
— مەن مۇنى جاي ايتىپ قانا قويماي، ىستەيمىن دە.
— وعان كۇمانىم جوق.
— اھ، كۇمانىم جوق دەگەنىڭىز ءۇشىن ءسىزدى قالاي جاقسى كورمەيىن. الدە ءسىزدى مازاقتاۋ ءۇشىن قاساقانا ايتىپ تۇر دەپ ويلايسىز با؟
— جوق، ولاي ويلامايمىن... ءبىراق، كىم بىلەدى، ازداپ سولاي بولۋى دا ىقتيمال.
— ازداپ سولاي ەكەنى راس. مەن ءسىزدىڭ الدىڭىزدا ەش ۋاقىتتا وتىرىك ايتا المايمىن، — دەدى ليزا جانارىنان نەندەي ءبىر جالقىن جارق ەتىپ.
الەشانى بارىنەن دە گورى كوبىرەك قايران قالدىرعانى ليزانىڭ سالماقتىلىعى ەدى: ءقازىر ونىڭ جۇزىنەن كۇلكى مەن ءازىلدىڭ ءىزى دە سەزىلمەگەن؛ ال بۇرىن ەڭ "سالماقتى" ساتتەرىندە دە ول كۇلەگەش، ءازىلقوي بولاتىن ەدى.
— ادامداردىڭ قىلمىسقا قۇمارتاتىن ساتتەرى بولادى، — دەدى ويعا شومعان الەشا.
— ءيا، ءيا! ءسىز مەنىڭ ويىمداعىنى تاپ باستىڭىز، ءبارى قۇمارتادى، ونداي "ساتتەردە" عانا ەمەس، ۇدايى قۇمارتادى. بىلەسىز بە، وتىرىك ايتۋعا ءبىر كەزدە ءبارى كەلىسىپ العان سەكىلدى، سودان بەرى ءبارى وتىرىكتى سۋداي ساپىرىپ كەلەدى. ءبارى سۇرقيالىقتى ىشتەي ۇناتىپ تۇرسا دا، جەك كورەمىز دەپ جاي ايتادى.
— ال ءسىز بۇزىق كىتاپتاردى ءالى دە وقيسىز با؟
— وقيمىن. مامام ونداي كىتاپتى وقىعان سوڭ جاستىعىنىڭ استىنا تىعىپ قويادى، ال مەن ۇرلاپ الىپ وقيمىن.
— ءوزىڭىزدى بۇلاي ازدىرعانىڭىز ۇيات ەمەس پە؟
— قايتەدى، ازسام ازا بەرەيىن. وسىندا ءبىر بالا بار، ول ۇستىنەن پويىز وتكەندە قول رەلستىڭ ورتاسىندا تىرپ ەتپەستەن جاتىپتى. باقىتتى بالا دەپ، مىنە، سونى ايت! تىڭداعىن، ءوز اكەسىن ولتىرگەنى ءۇشىن ءسىزدىڭ اعاڭىزدى عوي ءقازىر سوتتاعالى جاتىر، الايدا، ءوز اكەسىنە قول كوتەرگەنى ءۇشىن جۇرتتىڭ ءبارى ونى جاقسى كورەدى.
— اكەسىن ولتىرگەنى ءۇشىن قالاي جاقسى كورمەك؟
— جاقسى كورەدى، ءبارى جاقسى كورەدى! جۇرتتىڭ ءبارى بۇل نە سۇمدىق دەيدى، ءبىراق ىشتەي ونى سۇمدىق جاقسى كورەدى. ەڭ الدىمەن مەنىڭ ءوزىم جاقسى كورەمىن.
— ءبارى سويتەدى دەگەن ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار سەكىلدى، — دەدى الەشا اقىرىن عانا.
— اھ، مىناۋ ويىڭىز قانداي عاجاپ ەدى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ليزا، — تاقۋا كىسى دە بۇلاي ويلايدى ەكەن عوي! الەشا ەش ۋاقىتتا وتىرىك ايتپايتىنىڭىز ءۇشىن ءسىزدى قانداي قۇرمەت تۇتاتىنىما سەنەسىز بە. قويشى، ونان دا سىزگە ءبىر كۇلكىلى ءتۇسىمدى ايتايىنشى: كەيدە ۇيىقتاپ جاتقانىمدا شايتاندار تۇسىمە كىرەدى، ءتۇن ەكەن دەيمىن، بولمەمدە قولىما شىراعدان ۇستاپ وتىر ەكەم، قاراسام بارلىق جەردە، بۇرىش-بۇرىشتا، ۇستەلدىڭ استىندا شايتاندار ءورىپ ءجۇر، ەسىكتى اشىپ ەدى، ار جاعىندا تاعى تولعان شايتان، ولار ىشكە كىرىپ كەتىپ، مەنى ۇستاپ الماقشى ەكەن دەيمىن. مىنە، جاقىنداپ كەلىپ، جارماسا باستادى. تەز شوقىنا قويىپ ەدىم، ءبارى كەيىن ىعىستى، مەنەن سەسكەنۋگە اينالدى، ءبىراق مۇلدە كەتەتىن ەمەس، بوساعا جاققا اينالسوقتاي بەرەدى، بۇرىش-بۇرىشقا بارىپ تىعىلادى، مەنى اڭديدى. ءبىر كەزدە قۇدايدى داۋىستاپ سىباپ العىم كەلگەنى، سوسىن ءتىپتى بالاعاتتاي دا باستاپ ەدىم، ولار قايتادان ماعان قاراي ۇمتىلدى، قۋانىپ كەتتى بىلەم، مەنى تاعى دا ۇستاماقشى بولدى، سونسوڭ تەزىرەك قايتا شوقىنا باستاعانىمدا — ولاردىڭ ءبارى قايتادان كەيىن قاشقان ەكەن دەيمىن. كەرەمەت قىزىق قوي بۇل، زارە-قۇتىڭ قالمايدى.
— ءدال وسىنداي ءتۇستى مەنىڭ دە كورگەنىم بار، — دەدى كەنەتتەن الەشا.
— راس پا؟ — دەدى تاڭعالعان ليزا. — تىڭداعىن، الەشا، تەك كۇلمەڭىزشى، بۇل كەرەمەت عاجاپ قوي: ەكى كىسىنىڭ كورگەن تۇستەرى بىردەي بوپ شىعۋى مۇمكىن بە؟
— دۇرىس ايتاسىڭ، مۇمكىن.
— الەشا، مەن ايتسام، بۇل كەرەمەت عاجاپ قوي، — دەدى ودان ارى ءبىر ءتۇرلى ايران-اسىر تاڭىرقاعان ليزا. — ءتۇستىڭ ءوزى عاجاپ ەمەس، مەنىڭ كورگەن ءتۇسىمدى اينا قاتەسىز ءسىزدىڭ دە كورگەندىگىڭىز عاجاپ. ءسىز ماعان ەش ۋاقىتتا وتىرىك ايتپاعان ەدىڭىز، ءقازىر دە وتىرىك ايتپاڭىز: بۇل شىن با؟ ءسىز ماعان كۇلىپ تۇرعان جوقسىز با؟
— شىن ايتامىن.
الدەنەگە تاڭىرقاپ قالعان ليزا جارتى مينۋتتاي ۇندەمەدى.
— الەشا، ماعان كەلىپ تۇرشى، ءجيى كەلشى، — دەدى ول سودان كەيىن جالىنىشتى ۇنمەن.
— مەن سىزگە ءھامان، ءومىر بويى كەلىپ تۇرامىن، — دەپ بەكەم جاۋاپ بەردى الەشا.
— مەن تەك جالعىز سىزگە عانا ايتامىن، — دەپ قايتادان باستادى ليزا. — تەك وزىمە، سوسىن سىزگە عانا. بۇل جالعاندا جالعىز سىزگە عانا ايتامىن. وزىمنەن گورى سىزگە ىقىلاسپەن اشىلام. سىزدەن استە ۇيالمايمىن. الەشا مەنىڭ سىزدەن مۇلدە ۇيالماۋىمنىڭ، ءتىپتى قىسىلىپ-قىمتىرىلماۋىمنىڭ سەبەبى نە؟ الەشا، جايتتەر پاسحا كەزىندە بالالاردى ۇرلاپ اكەتىپ، سويادى ەكەن دەيدى، سول راس پا؟
— قايدام.
— مەندە ءبىر كىتاپ بار، سودان قايسى ءبىر سوت تۋرالى وقىدىم: ءبىر ءجايت ءتورت جاسار بالانىڭ اۋەلى ەكى قولىنىڭ ساۋساقتارىن تۇگەل شاۋىپ تاستايدى، سونسوڭ ونى قابىرعاعا قول-اياعىنان كەرىپ شەگەلەيدى، كەيىن سوت بولعاندا بالا ءتورت ساعاتتان كەيىن عانا، تەز ءولىپ قالدى دەپ جاۋاپ بەرەدى. تەزى سول ما! ول: بالا تەك دامىلسىز ىڭىرسي بەردى، ال مەن وعان جانىم راقاتتانىپ قاراپ تۇردىم دەيدى. كەرەمەت ەمەس پە!
— كەرەمەت دەيمىسىڭ؟
— كەرەمەت. مەن كەيدە سول بالانى قابىرعاعا قول-اياعىنان كەرىپ شەگەلەگەن ءوزىم شىعارمىن دەپ ويلايمىن. كەرىپ تاستاعان بالا جانى قينالعاندىقتان ىڭىرسي بەرەدى، ال مەن ونىڭ قارسى الدىنا بارىپ وتىرىپ، اناناس كومپوتىن ىشۋگە كىرىسەمىن. مەن اناناس كومپوتىنا قۇمارمىن. ءسىز قالاي قارايسىز؟
الەشا وعان ۇندەمەي قاراپ تۇردى. ليزانىڭ سارعىش تارتقان قۋاڭ ءجۇزى كەنەت بۇزىلىپ، ەكى كوزى وتتاي جاندى.
— بىلەسىز بە، كىتاپتان سول ءجايت تۋرالى وقىعاننان كەيىن ءتۇنى بويى دىرىلدەپ-قالشىلداپ، جىلاپ شىقتىم. قالاي جانى ىشقىنىپ، ىڭىرسىدى ەكەن سورلى ءسابي (تورتتەگى بالا ءبارىن تۇسىنەدى عوي)، ال مەنىڭ كوكەيىمنەن كومپوت تۋرالى ويدىڭ كەتپەگەنى. تاڭەرتەڭ ءبىر كىسىگە قالاي دا ماعان تەز جەتسىن دەپ حات جازىپ جىبەردىم. ول كەلدى، مەن وعان تۇسىمدەگى بالا تۋرالى، كومپوت تۋرالى بايانداپ بەردىم، ءبارىن ءتامامداپ ايتتىم، سونسوڭ "بۇل كەرەمەت قوي" دەدىم. ول كەنەت كۇلدى دە، بۇل شىنىندا دا كەرەمەت ەكەن دەدى. سودان كەيىن تۇرەگەلىپ، شىعىپ جۇرە بەردى. نە بارى بەس مينۋت وتىردى. قالاي ويلايسىز، ول مەنى جەك كورىپ كەتتى مە ەكەن؟ ايتىڭىزشى، الەشا، ايتىڭىزشى، ول مەنى جەك كورىپ كەتتى مە، جوق پا؟ — دەپ كۋشەتكادا بويىن تىكتەگەندە ليزانىڭ جانارى ءبىر جالت ەتتى.
— ايتىڭىزشى، — دەدى ابىرجىپ قالعان الەشا، — ول كىسىنى ءوزىڭىز شاقىرىپ پا ەدىڭىز؟
— ءوزىم شاقىرعام.
— وعان حات جىبەرىپ پە ەدىڭىز؟
— حات جازعام.
— كورگەن ءتۇسىڭىز، سونسوڭ الگى بالا جايىندا سۇراۋ ءۇشىن عانا شاقىردىڭىز با؟
— جوق، استە ولاي ەمەس، مۇلدە باسقا سەبەپپەن. ول كەلگەننەن كەيىن، ىلە-شالا مەن كورگەن ءتۇسىم جايىندا سۇرادىم. ول جاۋابىن ايتىپ، كۇلدى دە، تۇرەگەلىپ، شىعىپ جۇرە بەردى.
— وندا ونىڭ ءسىز جونىندەگى پيعىلى ادال ەكەن، — دەدى الەشا اقىرىن عانا.
— مەنى جەك كورىپ قالعان جوق پا؟ ماعان كۇلگەن جوق پا؟
— جوق، نەگە دەسەڭىز، اناناس كومپوتىنا، بالكىم، ونىڭ ءوزى دە سەنەتىن شىعار. ءقازىر ول دا قاتتى ناۋقاس، Lise.
— ءيا، سەنەدى! — دەدى ليزا جانارى جالت ەتىپ.
— ول ەشكىمدى دە جەك كورمەيدى، — دەدى ودان ارى الەشا. — ءبىراق ول ءتىرى پەندەگە سەنبەيدى. ەگەر سەنبەسە، وندا، ارينە، جەك كورەتىن بولعانى عوي.
— دەمەك، مەنى دە جەك كورگەنى مە؟ مەنى دە مە؟
— ءسىزدى دە.
— وندا مۇنىڭ ءوزى ءتىپتى جاقسى بولدى عوي، — دەدى ليزا ءبىر ءتۇرلى ءتىسىن شىقىرلاتىپ. — شىعىپ بارا جاتىپ، كۇلىپ جىبەرگەنىندە، مەن جەك كورىنىشتى بولعاننىڭ جامان ەمەسىن سەزە قويعان ەدىم. ءسابيدىڭ ساۋساقتارى قىرقىلعانى دا جاقسى، جەك كورىنىشتى بولعانى دا جاقسى...
ءسويتىپ، ول الەشانىڭ كوزىنە قاراپ تۇرىپ، ءبىر ءتۇرلى ىزامەن، زىلدەنە كۇلدى.
— بىلەسىز بە، الەشا، بىلەسىز بە، مەنىڭ ءبىر تىلەگىم... الەشا، مەنى قۇتقارماساڭىز بولمايدى! — ليزا كۋشەتكادان اتىپ تۇرىپ، ونى قۇشاقتاي كەتتى. — مەنى قۇتقارىڭىزشى، — دەپ ول جىلارمان بولدى. — سىزگە نە دەگەنىمدى باسقا بىرەۋگە ايتىپ قويادى دەيسىز بە؟ مەن سىزگە بار شىندىقتى، ناعىز، شىنايى شىندىقتى ايتتىم عوي! ايتپەسە مەن ءوزىمدى مەرت قىلامىن، ويتكەنى تىرلىكتەن جەرىدىم! مەنىڭ ءومىر سۇرگىم كەلمەيدى، ويتكەنى بارىنەن ابدەن جەرىدىم! بارىنەن جەرىدىم، بارىنەن بەزدىم! الەشا، ءسىزدىڭ مەنى مۇلدە سۇيمەيتىنىڭىز نەلىكتەن! — دەپ ول ءسوزىن شامىرقانىپ اياقتادى.
— جوق، مەن ءسىزدى سۇيەمىن! — دەپ تەبىرەنە ءۇن قاتتى الەشا.
— ال مەنى ۋايىمداپ جىلايسىز با؟
— جىلايمىن.
— سىزگە تيگىم كەلمەگەنى ءۇشىن ەمەس، جاي مەنى ويلاپ جىلايسىز با؟
— جىلايمىن.
— راحمەت! ماعان تەك ءسىزدىڭ وسى جىلاعانىڭىز عانا قىمبات. وزگەلەرى مەنى دارعا اسسا دا، تاباندارىنىڭ استىنا سالىپ ەزسە دە مەيلى، ءبار-بارى، ءبىرى قالماي سويتسە دە مەيلى! سەبەبى، مەن ەشكىمدى سۇيمەيمىن. ەستيمىسىز، ەش-كىم-دى دە! قايتا، ءبارىن جەك كورەمىن! ەندى كەتە بەر، الەشا، اعاڭىزعا باراتىن ۋاقىت ءوتىپ بارادى! — دەدى ول كەنەت الەشانى قۇشاعىنان بوساتىپ.
— ال ءسىزدى قايتەم؟ — دەدى زارەسى ۇشۋعا اينالعان الەشا.
— تەز اعاڭا جەت، ايتپەسە اباقتىنى جاۋىپ قويادى، بار، مىنە قالپاعىڭىز! مەن ءۇشىن ميتيانىڭ بەتىنەن ءسۇيىڭىز، بارىڭىز، تەز جەتىڭىز!
سونىمەن، ول الەشانى ەسىكتەن يتەرىپ شىعارعانداي بولدى، ليزاعا وكىنىشتى كۇدىكپەن قاراعان الەشا شىعىپ بارا جاتقانىندا وڭ قولىنا ەكى بۇكتەپ، جەلىمدەلگەن كىشكەنتاي عانا حاتتى قىستىرا سالعانىن ءبىر-اق سەزدى. يۆان فەدوروۆيچ كارامازوۆقا دەگەن جازۋعا ونىڭ كوزى بىردەن ءتۇستى. ول ليزاعا جالت قارادى. قىزدىڭ ءجۇزى سۇستانا قالعان ەدى.
— تابىس ەت، قالاي دا تابىس ەتەتىن بول! — دەپ بۇيىردى قاتۋلانىپ، دىرىلدەپ كەتكەن قىز، — بۇگىن، دەرەۋ ءقازىر تابىس ەتەسىڭ! ايتپەسە مەن ۋ ءىشىپ ولەمىن! مەن ءسىزدى وسىعان بولا شاقىرعانمىن!
سونسوڭ، ول ەسىكتى تەز جابا قويدى. تيەك شىرت ەتتى. الەشا حاتتى قالتاسىنا سۇعا سالىپ، تۋرا باسپالداققا قاراي بەتتەدى؛ حوحلاكوۆا حانىمعا كىرگەن جوق، ونى ءتىپتى ۇمىتىپ تا كەتكەن ەدى. ال ليزا، الەشا كەتىسىمەن ىلە-شالا تيەكتى قايتا اعىتىپ، ەسىكتى اشىڭقىراعان سوڭ، ساڭىلاۋعا ساۋساعىن قىستىرىپ، قاتتى جاۋىپ قالعان. ون سەكۋندتان كەيىن ساۋساعىن بوساتىپ الىپ، باياۋ باسىپ كرەسلوسىنا بارىپ وتىرعاسىن، بويىن ءبىر تىكتەپ قويىپ، كوگەرگەن ساۋساعى مەن تىرناعىنىڭ كوبەسىنەن شىپشىعان قانعا تەسىرەيە قاراعان. ەرىندەرى دىرىلدەپ كەتكەن ول:
— مەن ارامزامىن، وڭباعانمىن، جەكسۇرىنمىن! — دەپ ىشىنەن قايتالاي بەرگەن ەدى.
IV
ماداق ءسوز جانە ىشتەگى سىر
الەشا اباقتى قاقپاسىنىڭ قوڭىراۋىن شىلدىرلاتقاندا كۇن كەشكىرىپ قالعان ەدى (قاراشانىڭ كۇنى قاي ءبىر ۇزاق دەيسىز). ءتىپتى ىمىرت ۇيىرىلە باستاعان-دى. ءبىراق ونى ميتياعا كەدەرگىسىز كىرگىزەتىنىن الەشا بىلەتىن. ءبىزدىڭ شاھاردا دا بارلىق جەردەگىدەي. العاشتا، الدىن الا تەرگەۋ بىتكەنشە، ميتيانىڭ تۋىستارىمەن جانە باسقا كىسىلەرمەن كەزدەسىپ سويلەسۋىنە، ارينە، قالاي دەگەنمەن بەلگىلى ءبىر قاجەتتى رەسمي ءتارتىپ ورناتىلعان، ءبىراق كەيىننەن ول رەسميلىكتىڭ باسەڭسىگەنى بىلاي تۇرسىن، ميتياعا كەلۋشىلەردىڭ قايسىبىرىنە كەيبىر كەڭشىلىك وزىنەن-وزى بەرىلگەندەي بولىپ كەتكەن ەدى. كەيدە جولىعىساتىن بولمەدە تۇتقىن وزىنە كەلگەن كىسىمەن ءتىپتى وڭاشا دا قالاتىن. ايتسە دە، وندايلار كوپ ەمەس-تى. گرۋشەنكا، سوسىن الەشا مەن راكيتين عانا. ءبىراق گرۋشەنكاعا يسپراۆنيك ميحايل ماكاروۆيچتىڭ ءوزى زور ىقىلاس بىلدىرەتىن. موكروسدا گرۋشەنكانىڭ وعان زەكىپ تاستاعانى شالدىڭ جۇرەگىن كۇپتى عىپ جۇرەتىن. كەيىن، ءىستىڭ ءمان-جايىنا كوزى جەتكەن سوڭ، ول بۇرىنعى پىكىرىن مۇلدە وزگەرتكەن-دى. تاڭعالارلىعى سول، ميتيا اباقتىدا وتىرعالى بەرى، ونىڭ قىلمىسكەر ەكەندىگىنە كامىل سەنە تۇرا، يسپراۆنيك وعان بىرتە-بىرتە ايانىشپەن قاراي باستاعان: "بۇل سورلى ىزگى جاندى بولۋى دا مۇمكىن عوي، ءبىراق، امال نە، شۆەدشە ىشكىلىك پەن جوسىقسىزدىقتان قۇرىپ بىتكەن!" — دەيتىن ول. ءسويتىپ ونىڭ جۇرەگىندەگى بۇرىنعى جەركەنىشتىڭ ورنىن ەندى ءبىر ءتۇرلى اياۋشىلىق باسقان ەدى. الەشاعا كەلسەك، يسپراۆنيك ونى وتە جاقسى كورەتىن جانە دە ونىمەن كوپتەن تانىستى، ال سوڭعى كەزدە تۇتقىنعا ءجيى كەلگىشتەپ كەتكەن راكيتين "يسپراۆنيكتىڭ بويجەتكەندەرىنە" — ءوزى كۇن قۇرعاتپاي بارىپ جۇرەتىن ۇيدەگى بيكەشتەردى ول وسىلاي اتايتىن ەدى. وتە جاقىن تانىستاردىڭ ءبىرى بولاتىن. بۇعان قوسا الەشا ونىمەن جالپى "دانالىق" جايىندا اڭگىمەلەسۋگە قۇمار اباقتى كۇزەتشىسىنىڭ دە كوپتەن بەرگى وتە جاقىن تانىسى-دى. "ءوز اقىلىمەن پايىمداعىش" ۇلكەن ءپالساپاشى بولا تۇرا، اباقتى كۇزەتشىسى، مىسالى، يۆان فەدوروۆيچتى قۇرمەتتەمەيتىنى بىلاي تۇرسىن، ودان ءتىپتى سەسكەنەتىن دە، ەڭ باستىسى، ونىڭ پىكىرلەرىنەن قورقاتىن. ءبىراق ول الەشاعا ءبىر ءتۇرلى ەرەكشە زور ىلتيپاتپەن قارايتىن. سوڭعى ءبىر جىل بويى شال شىركەۋ قۇپتامايتىن ءدىني كىتاپتاردى شۇقشيا وقىپ جۇرەتىن دە، العان اسەرلەرىن جاس دوسىنا ايتقانشا اسىعاتىن. بۇرىن ول ءتىپتى موناستىرعا دا بارىپ، ونىمەن جانە يەروموناحتارمەن ۇزاق اڭگىمەلەسىپ تە جۇرەتىن. قىسقاسى، اباقتىعا مۇلدە كەشىگىپ كەلگەندە دە، الەشانىڭ كۇزەتشىمەن ءتىل تابىسىپ، ءبارىن وپ-وڭاي رەتتەۋگە مۇمكىندىگى باردى. وعان قوسا كۇزەتشىلەردىڭ ءبارى وعان ۇيىرسەك بوپ العان. باستىقتار رۇقسات ەتسە، قاراۋىل جاعىنان قىسىم بولمايتىن. شاقىرعاندا ميتيا ءوزىنىڭ تار ۇيشىگىنەن ءدايىم تومەندەگى جولىعىساتىن بولمەگە تۇسەتىن. الەشا كىرە بەرگەندە ول راكيتينمەن كەزدەيسوق ۇشىراسىپ قالدى. راكيتين كەتكەلى تۇر ەكەن. ميتيا ەكەۋى داڭعىرلاي سويلەسەدى. ميتيا ونىمەن قوشتاسىپ، الدەنەگە قارقىلداپ كۇلەدى. راكيتين وعان بىردەڭە دەپ مىڭگىرلەيتىن سەكىلدى. راكيتين، اسىرەسە سوڭعى كەزدە الەشامەن كەزدەسۋدەن قاشقاقتاي بەرەتىن، ونىمەن سويلەسپەيتىن، ءتىپتى سىزدانىپ زورعا امانداساتىندى شىعارعان-دى. ەندى مىنە الەشانىڭ كىرىپ كەلە جاتقانىن كورگەندە ول قاباعىن تۇكسيتىپ، تەرى جاعالى، كەڭ، جىلى پالتەسىنىڭ تۇيمەسىن سالعان بولىپ تەرىس قارادى. سونسوڭ قول شاتىرىن ىزدەگەنسىپ كۇيبەڭدەي قالدى.
— بىردەڭەمدى ۇمىتىپ كەتەرمىن ءالى، — دەدى ول ايتەۋىر ءۇن قاتۋ ءۇشىن.
— باسقانىڭ بىردەڭەسىن دە ۇمىتپاعىن! — دەپ قاعىتتى ءوزىنىڭ قالجىڭىنا قارقىلداپ كۇلگەن ميتيا. راكيتين دىز ەتە قالدى.
— بۇل اقىلىڭدى راكيتينگە ايتقانشا، اناۋ كارامازوۆتارىڭا ايتپايسىڭ با، كرەپوستنيك مۇندار! — دەپ زىركىلدەدى ىزادان دىرىلدەپ كەتكەن ول
— ساعان نە بولعان! مەن جاي قالجىڭداپ جاتىرمىن! — دەدى وعان قاتتى كەيىگەن ميتيا. — فۋ، سايتان! بۇلاردىڭ ءبارى وسىنداي، — دەدى ول جالما-جان شىعا بەرگەن راكيتينگە باسىن يزەگەسىن الەشاعا قاراپ، — باعانادان بەرى ادام سياقتى، كۇلىپ-ويناپ، كوڭىلدى وتىر ەدى، ەندى كەلىپ اياق استىنان قيتىققانى نەسى! ساعان ءتىپتى يەك تە قاققان جوق، نەمەنە، مۇلدە ارازسىڭدار ما؟ سەن نەگە كەش كەلدىڭ؟ تاڭەرتەڭنەن بەرى سەنى كۇتە-كۇتە ەكى كوزىم ءتورت بولدى عوي. ءبىراق وقاسى جوق. ەسەسىن تولتىرامىز.
— ول ساعان نەگە كەلگىشتەپ كەتكەن؟ ونىمەن دوستاسىپ العاندى قالايمىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى راكيتين شىققان ەسىكتى يەگىمەن نۇسقاعان الەشا.
— ميحايلمەن بە؟ جوق، ونداي تۇك تە جوق. قويشى، سول دوڭىزدى! مەنى... ارامزا سانايدى. ءازىل-قالجىڭ دا ميلارىنا كىرمەيدى — بۇلاردىڭ باستى كەمىستىگى وسى. ولار ءازىل-قالجىڭ دەگەندى ەش ۋاقىتتا تۇسىنبەيدى. مەنى وسىندا اكەلگەندە اباقتىنىڭ سۇرقىنان ءتۇڭىلىپ ەدىم، ولار دا سونداي — جانى جاداعاي، قۇلازىعان، قۇردىم بىردەڭە.
دەگەنمەن، ول زەردەلى، اقىلدى جىگىت. ال، الەكسەي، سونىمەن، باسسىز قالاتىن بولدىم دەگەن وسى بولعانى ما!
سودان كەيىن ول ءوزى ورىندىققا بارىپ جايعاسقان سوڭ، قاسىنا الەكسەيدى دە وتىرعىزدى.
— ءيا، ەرتەڭ سوت. قالاي، اعا، مىنا بالەدەن اقتالاتىندىعىڭا ءتىپتى ەشبىر ءۇمىت ارتپايسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى قيپاقتاعان الەشا.
— سەن نە دەدىڭ؟ — ميتيا وعان ءبىر ءتۇرلى ءشۇبالانا قارادى، — ah، سوت تۋرالى ەكەن عوي! ءتۇۋ، سايتان! ەكەۋمىز باعانادان بەرى تۇككە تۇرعىسىز بىردەڭەلەردى اڭگىمەلەپپىز عوي، مىنە ءبارى سول سوتتى ءسوز قىلادى، ال مەن وسى ەڭ باستى شارۋا جايىندا سەنىمەن ءالى سويلەسپەپپىن دە. ءيا، ەرتەڭ سوت، ءبىراق، باسسىز قالدى دەگەن وسى بولعانى ما دەگەندە مەن سوتتى مەڭزەگەن جوقپىن. باسىم ورنىندا، تەك ونىڭ ىشىندە تۇك قالماعان. سەن ماعان نەگە سونشاما سىناپ-مىنەپ قارايسىڭ؟
— بۇل نە دەگەنىڭ، ميتيا؟
— نە دەۋشى ەم، يدەيا، يدەيا! ەفيكا. بۇنىسى نە ءوزى؟
— ەفيكا دەيمىسىڭ؟ — الەشا تاڭعالدى.
— ءيا، سونداي ءبىر ءىلىم بولۋ كەرەك... تەك... شىنىمدى ايتسام، ونىڭ قانداي ءىلىم ەكەنىن مەن ساعان تۇسىندىرە المايمىن.
— ال راكيتين بىلەدى. ول، سايتان نەمە، كوپ بىلەدى! تاقۋا بولعىسى كەلمەيدى. پەتەربور كەتپەكشى. سوندا بارىپ، سىن بولىمىنە قىزمەتكە تۇرام دەيدى، تەك دۇرىس باعىتتا بولسىن دەيدى. كىم بىلەدى، مۇمكىن، پايداسىن تيگىزەر، مانساپقا قولى جەتەر. ۋھ، كەرەمەت مانساپشىل عوي ولار! ەفيكاسى قۇرىسىن. مەن بولسام ءبىتتىم، الەكسەي، ءبىتتىم، ءتاڭىرىنىڭ سۇيىكتى پەندەسى! مەن بارىنەن دە سەنى جاقسى كورەم. ساعان جۇرەگىم ءۇزىلىپ تۇرادى. الگى كارل بەرنارى نەمەنە؟
— كارل بەرنار؟ — دەپ الەشا تاعى دا تاڭعالدى.
— جوق، كارل ەمەس، توقتا، جاڭىلدىم: كلود بەرنار. بۇل نە؟ حيميا ەمەس پە؟
— ول ءبىر عالىم بولۋعا ءتيىس، — دەدى الەكسەي، — ءبىراق، شىنىمدى ايتسام، ول جايىندا جارتىمدى ەشتەڭە ايتا المايمىن. جاي ەستىگەنىم بولماسا، ونىڭ قانداي عالىم ەكەنىن بىلمەيمىن.
— قويشى سول سايتان العىردى، ونى مەن دە بىلمەيمىن، — دەپ جەكىرىندى الەشا. — انىعى، قايداعى ءبىر الاياق شىعار، ءقازىر ءبارى الاياق. ال راكيتين كىرىپ كەتەدى، راكيتين ساڭىلاۋدى كوردى دەگەنشە كىردى دەي بەر، ول دا ءبىر بەرنار ەمەس پە! ۋھ، بۇل بەرنارلار ما! ولار تىم كوبەيىپ كەتتى عوي!
— ساعان نە بولدى؟ — دەپ تۇبەتەكتەدى الەشا.
— ول مەن جايىندا، مەنىڭ ءىسىم جايىندا ماقالا جازىپ، وسى ارقىلى ادەبيەتتە اتىن شىعارماق، ماعان كەلگىشتەپ جۇرگەنى سودان، ءوزى ايتتى. باعىت-باعدارمەن جازباقشى: "قورشاعان ورتاسى كۇن كورسەتپەسە، ونىڭ ولتىرۋدەن وزگە لاجى قالا ما دەيدى" جانە تاعىسىن تاعىلار، ءوزى وسىلاي دەپ ءتۇسىندىردى ماعان. سوسياليزم سارىنىنداعى ماقالا بولادى دەيدى. قويشى سول سايتان العىردى، مەيلى سارىندى بولسا بولا بەرسىن، ماعان ءبارىبىر. ول يۆاندى ۇناتپايدى، ونى جەك كورەدى؛ ساعان دا ىقىلاسى توگىلىپ تۇرعان جوق. ال مەن ونى قۋا المايمىن، ويتكەنى ول اقىلدى ادام. تەك تىم اسقاقتاپ كەتەدى. جاڭا مەن وعان: "كارامازوۆتار — ارامزا ەمەس، ءپالساپاشى، ويتكەنى حاس ورىستىڭ ءبارى ءپالساپاشى، ال سەن وقىساڭ دا ءپالساپاشى ەمەسسىڭ، سەن كادىمگى قارا تابان مۇجىقسىڭ، — دەدىم. ول كەكەتىپ كۇلدى. سونسوڭ مەن وعان: دە مىسليبۋس پوپ est disputandum1 — دەدىم، كەرەمەت تاپقىر ءسوز ەمەس پە؟ كورەمىسىڭ، مەن دە كلاسسيسيزمگە بوي ۇردىم، — دەپ ميتيا كۇلدى.
— سەن نەلىكتەن قۇريسىڭ؟ جاڭا ءوزىڭ سولاي دەدىڭ عوي؟ — دەپ الەشا ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— نەلىكتەن قۇريمىن با؟ ھم! شىندىعىندا... ەگەر ءبارىن جالپى الساق — جاساعان يەمە جانىم اشيدى، گاپ مىنە وسىندا!
— جاساعان يەمە جانىڭ اشىعانى قالاي؟
— ءوزىڭ ويلاپ قاراشى: الگى اناۋ نەرۆىدە، ياكي جۇيكەدە، باستا، ياكي اناۋ ميداعى سول الگى نەرۆىدە (سايتان العىر!).. قىلدىرىقتاي بىردەڭە بار دەيدى، مىنە سول ءدىر ەتە تۇسكەندە... ياكي، اڭدايسىڭ با، مەن بىردەڭەگە، مىنە بىلاي قاراعانىمدا الگى قىلدىرىقتاي بىردەڭە... كەنەت ءدىر ەتە قالادى ەكەن... سونسوڭ مي دا الگى زاتتىڭ بەينەسى قىلاڭ ەتەدى ەكەن، دەرەۋ سول ساتتە ەمەس، قاس قاعىمداي، ءبىر سەكۋنتتەي، وتكەسىن پايدا بولادى ەكەن، بەينە سونداي ءبىر سوت، ياكي ءسات ەمەس، — سايتان العىر-اي، قايدان اۋزىما ءتۇستى، — ال بەينە، ياكي زات نەمەسە وقيعا بەينەلەنەدى ەكەن، سايتان العىردىڭ ار جاعى قالاي ەدى — ءيا، مەنىڭ بىردەڭەنى كورەتىنىم مىنە وسىدان دەيدى، سونسوڭ... مەنىڭ كەۋدەمدە جانىم بار بولعاسىن، وعان قوسا الگى بەينە، تاعى بىردەڭەلەر بولعاسىن ەمەس، مۇنىڭ ءبارى اقىماقتىق، ال الگى قىلدىرىقتاي نارسەنىڭ بولعاندىعىنان كورەدى ەكەم. مۇنى، باۋىرىم، ماعان ميحايل كەشە ءتۇسىندىردى، ەستىگەندە ارقاما ىستىق تەمىر باسىپ العانداي بولدىم. الەشا، عاجاپ ءىلىم ەمەس پە بۇل! جاڭا ادام 11تۋىپ كەلەدى، مەن تۇسىنەمىن... ءبىراق جاساعان يەمە ءبارىبىر جانىم اشيدى!
— ونىڭا دا شۇكىرشىلىك، — دەدى الەشا.
— قۇدايدى نەلىكتەن اياۋ كەرەك؟ حيميا، باۋىرىم، حيميا! لaجىڭ جوق، سەنىڭ، قادىرمەندى تاقۋام، ازداپ ىعىسپاساڭ بولمايدى، حيميا كەلە جاتىر انە! ال راكيتين قۇدايدى سۇيمەيدى، جاراتپايدى. ءبارىنىڭ ەڭ وسال جەرى وسى! ءبىراق جاسىرادى، وتىرىك ايتادى.
مەكەرلەنەدى. مەن ودان: "قالاي، سىن بولىمىندە وسى نيەتىڭدى ىسكە اسىرماقپىسىڭ؟" — دەپ سۇرادىم. ول: "اشىقتان-اشىق ىستەتكىزبەيدى عوي"، — دەپ كۇلەدى. "ءبىراق، — دەپ سۇرادىم ودان — سودان كەيىن ادامنىڭ ءحالى نە بولماق؟ قۇداي بولماسا، ماحشار دۇنيە جوق بولسا؟ دەمەك، بۇنىڭ ءوزى نە ىستەسەڭ دە ءقازىر ىستەپ قال، بارىنە دە ەرىكتىسىڭ دەگەن ءسوز ەمەس پە؟" "نەمەنە، سەن مۇنى بىلمەپ پە ەدىڭ؟" — دەيدى. كۇلەدى. "اقىلدى ادامعا ءبارىن ىستەۋگە بولادى دەيدى، اقىلدى ادام قارماقتى قايدا تاستاۋدى بىلەدى، ال مىنا سەن دەيدى، كىسى ءولتىرىپ قولعا ءتۇستىڭ، ەندى تۇرمەدە ءشىريسىڭ دەيدى!". مۇنى مىنا ماعان ايتادى! قورسىلداق دوڭىز! ءبىر كەزدە وندايلاردى مەن جەلكەسىنەن الىپ لاقتىرۋشى ەدىم، ەندى، امال بار ما، تىڭداپ وتىراتىن بولدىم. ونىڭ ءجون سوزدەرى دە كوپ. جازعانى دا جامان ەمەس. وسىدان ءبىر جۇما بۇرىن ول ماعان ءبىر ماقالاسىن وقىعان ەدى، مەن سونىڭ ءۇش جولىن ادەيى كوشىرىپ الدىم، مىنە، توقتاي تۇرشى، مىنە مۇندا.
ميتيا اسىعىپ-ۇسىگىپ جەلەتكەسىنىڭ قالتاسىنان ءبىر قاعازدى الىپ وقىدى:
"بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوزىڭنىڭ جەكە باسىڭدى ءوزىڭنىڭ ءومىر شىندىعىڭ تۇرعىسىنان الىپ قاراۋ كەرەك". بىردەڭە ءتۇسىندىڭ بە، جوق پا؟
— تۇسىنگەن جوقپىن، — دەدى الەشا.
ول ميتيانىڭ ءسوزىن سۇقتانا قاراپ تىڭداعان ەدى.
— مەن دە تۇسىنبەدىم. تۇسىنىكسىز، كۇڭگىرت، ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە بىلگىر. "ءقازىر ءبارى وسىلاي جازادى دەيدى، ويتكەنى قورشاعان ورتا سولاي دەيدى"... ورتادان سەسكەنەدى. ول وڭباعان، ولەڭ دە جازادى، حوحلاكوۆانىڭ اياعىنا ولەڭ شىعارىپتى، حا-حا-حا!
— ەستىگەم، — دەدى الەشا.
— ەستىگەم دەيمىسىڭ؟ ال ولەڭىن شە، ەستىپ پە ەڭ؟
— جوق.
— ول ولەڭ مەندە بار ەدى، مىنە، ءقازىر وقىپ بەرەيىن. سەن تۇك بىلمەيسىڭ، مەن ساعان ايتقان جوقپىن، بۇل ارادا ءبىر ۇلكەن حيكايا بار. ول سۇم عوي! وسىدان ءۇش جۇما بۇرىن ءبىر كەلگەنىندە مەنى مازاقتاماقشى بولدى: "مىنە، سەن دەيدى، اقىماقتىعىڭنان ءۇش مىڭعا بولا سورلاپ قالدىڭ، ال مەن ءجۇز ەلۋ مىڭدى جامباسقا باسقالى ءجۇرمىن، ءبىر جەسىر سۇلۋعا ۇيلەنبەكپىن، سونسوڭ پەتەربوردان تاس ءۇي ساتىپ الامىن دەيدى". سودان كەيىن حوحلاكوۆاعا قالاي جىمىڭداپ جۇرگەنىن ايتتى، جاسىندا زەردەسىز ايەلدىڭ قىرقىندا اقىلى كىرۋشى مە ەدى. "ول سەزىمگە تەز بەرىلەدى دەيدى، مىنە، ونىڭ وسى وسالدىعىن پايدالانىپ، ماقساتىما جەتپەكپىن دەيدى. ۇيلەنگەسىن ونى پەتەربورعا الىپ بارامىن، وندا گازەت شىعارا باستايمىن دەيدى". مۇنى ايتقاندا اۋزىنان جەركەنىشتى سىلەكەي شۇبىرادى، — بۇل ارينە، حوحلاكوۆاعا قۇمارلىقتان ەمەس، ول ءجۇز ەلۋ مىڭ كوكەيىن تەسكەسىن شۇبىرعان سىلەكەي. ءسويتىپ، مەنى يلاندىرىپ، سەندىرىپ تە قويعان. ماعان كۇندە كەلەتىندى شىعارعان: يكەمدەلىپ قالدى دەگەن، قۋانىشتان جايناڭ قاعىپ جۇرگەن. سونسوڭ، ونى ءبىر كۇنى قۋىپ شىعادى. پەتر يليچ پەرحوتيننىڭ مىسى باسىپ كەتىپتى، جىگىت-اق ەكەن! راكيتيندى ۇيىنەن دۇرىلدەتىپ قۋىپ شىعارعانى ءۇشىن مەن ءتىپتى ول تۇيسىكسىز ايەلدىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ الار ەدىم! راكيتين ولەڭسىماعىن ماعان كەلىپ جۇرگەندە شىعارعان. "ءبىرىنشى رەت دەيدى، قولىمدى بىلعاپ، ولەڭ جازدىم، بىرەۋدى الداۋ ءۇشىن، پايدالى ءىس ءۇشىن كىسى نە ىستەمەيدى. اقىماق قاتىننىڭ اقشاسىن قالتاما تۇسىرە السام، كەيىن الەۋمەتكە پايدا كەلتىرۋىم مۇمكىن عوي دەيدى". ولار كەز كەلگەن وڭباعاندىقتىڭ الەۋمەتتىك اقتاۋىن تابادى! "قالاي دەگەنمەن، سەنىڭ پۋشكينىڭنەن ارتىق جازدىم عوي دەيدى، ويتكەنى مەن ءازىل ولەڭنىڭ وزىنە الەۋمەتتىك قاسىرەت اۋەنىن بەرە الدىم دەيدى". پۋشكين جونىندەگىسىن مەن تۇسىنەمىن. ەگەر شىنىندا دا سونداي قابىلەتتى بولا تۇرا، ۇرعاشىنىڭ سيراعىن عانا جىرلاسا، بۇعان نە دەرسىڭ! ولەڭىمەن قانداي ماقتاندى! ولاردا نامىسشىلدىق جەتىپ جاتىر عوي! ول قۋ نەمەنىڭ ولەڭىمە — "كوڭىلدەس ارۋىمنىڭ اۋرۋ اياعىنىڭ ايىعۋىنا" دەپ تاقىرىپ قويعانىن قايتەرسىڭ!
ۋج كاكايا جە ەتا نوجكا،
نوجكا، ۆسپۋحشايا نەمنوجكو!
دوكتورا ك نەي ەزديات، لەچات،
ي بينتۋيۋت، ي كالەچات.
نە پو نوجكام يا توسكۋيۋ، —
پۋست پۋشكين يح ۆوسپيەۆاەت:
پو گولوۆكە يا توسكۋيۋ،
چتو يدەي نە پونيماەت.
پونيماەت ۋج نەمنوجكو.
دا ۆوت نوجكا پومەشالا!
پۋست جە ۆىلەچيتسيا نوجكا،
چتوبى گولوۆكا پونيمالا.
ول دوڭىز، قورسىلداعان دوڭىز عوي، ءبىراق سۇمىرايدىڭ ولەڭى ويناقى شىققان! "الەۋمەتتىك" اۋەنىن كىرگىزگەنى دە شىن. ءبىراق دۇرىلدەتىپ قۋىپ شىعارعاندا ول قانداي اشۋلاندى ەكەن. ءتىسىن شىقىرلاتقان شىعار!
— ول كەگىن قايتاردى، — دەدى الەشا. — ول حوحلاكوۆا تۋرالى ماقالا جازعان.
ءسويتىپ، الەشا "قاۋەسەت" گازەتىندە باسىلعان ماقالا جايىندا اسىعىس-ۇسىگىس ايتىپ بەردى.
— ماقالانى راكيتين جازعان! — دەپ قوستادى ميتيا قاباعىن ءتۇيىپ، — ونى جازعان تەك سول! ونداي ماقالالار... بىلەم عوي... مىسالى، گرۋشانى قانشاما قارالادى!.. كاتيا جونىندە دە... ھم!
ول ابىرجىعان كۇيى بولمەنى ءبىر اينالدى.
— اعا، مەنىڭ ۇزاق وتىرۋىما بولماس، — دەدى ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن الەشا. — ەرتەڭ سەن ءۇشىن سۇمدىق، عالامات كۇن: ساعان ءتاڭىرىنىڭ سوتى بولماق... قانداي دا ءبىر قام-قارەكەت ورنىنا جوق نارسەنى ءسوز قىلعانىنا مەنىڭ تاڭىم بار...
— جوق، سەن تاڭدانبا، — دەدى ميتيا قىزبالانىپ. — نەمەنە، سوندا مەن اناۋ سىدىك ساسىعان، بۇرالقى ءيتتى مىلجىڭدايىن با؟ قانىشەردى ءسوز قىلايىن با؟ سەن ەكەۋمىز ول تۋرالى جەتكىلىكتى سويلەسكەن ەدىك قوي. ساسىقتان جارالعان ساسىقتى ەندى ءسوز ەتكىم كەلمەيدى! كورەرسىڭ، وعان قۇدايدىڭ قارعىسى تيەدى، ۇندەمە!
تولقىپ كەتكەن ول الەشاعا جاقىنداپ كەلىپ، ونىڭ بەتىنەن ءسۇيدى. ميتيانىڭ كوزى جايناپ كەتكەن ەدى.
— راكيتين مۇنى تۇسىنبەيدى، — دەدى ول الدەقالاي ماساتتانا ءتۇسىپ، — ال سەن بولساڭ، سەن ءبارىن تۇسىنەسىڭ. سەنى كورۋگە ىنتىققانىم دا سودان. اسىلىندا دا، مەنىڭ وسىندا مىنا قوتىر-قوتىر بولمەدە ساعان كوپ نارسەنى ايتقىم كەلگەلى قاشان، ءبىراق ەڭ باستىسى حاقىندا ۇندەگەن جوقپىن: ايتىلاتىن مەزگىلى ءالى دە جەتپەگەن سەكىلدى كورىندى. ساعان جان سىرىمدى اقتاراتىن سوڭعى كەزەڭ ەندى كەلدى عوي دەيمىن. باۋىرىم، وسى سوڭعى ەكى ايدا مەن ءۇر جاڭا ادام بوپ تۇلەگەن سەكىلدىمىن، مەن مۇلدە جاڭا ادام بوپ كايتا ءتىرىلدىم! باسىمنان وسى ءبىر نايجاعاي ويناماعان كۇندە، كوكىرەكتە بۇعىپ جاتقان وي ەش ۋاقىتتا باسىن كوتەرمەس تە ەدى. جانىم تۇرشىگەدى ءتىپتى! رۋدنيكتە جيىرما جىل بويى قايلامەن كەن قوپارعاندا نە تۇر، مەن ودان مۇلدە قورىقپايمىن، مەنىڭ وزگە بىردەڭەدەن زارەم جوق: تەك سول قايتا تىرىلگەن ادام مەنەن بەزىپ كەتپەسە ەكەن! وندا دا، رۋدنيكتەردە دە، جەر استىندا وزىڭمەن بىرگە جۇمىس ىستەيتىن، ءوزىڭ سىقىلدى كىسى ءولتىرىپ كاتورگادا جۇرگەن اقجۇرەك بىرەۋدى كەزدەستىرىپ، ونىمەن تابىسۋعا بولادى، ويتكەنى وندا دا ءومىر بار، وندا دا سۇيۋگە، قاسىرەت شەگۋگە بولادى! كاتورگادا كۇن كەشكەن ول بەيباقتىڭ قاتىپ-سەمگەن مۇزداي جۇرەگىن ءجىبىتىپ، وعان جان كىرگىزۋ ابدەن مۇمكىن، جىلدار بويى باعىپ-قاعىپ، اقىر سوڭىندا، ونىڭ بۇزىقتىقتان الاستالعان اسقاق تا اسىل جانىن، جاناشىر سانا-سەزىمىن قايتا جارقىراتۋعا بولادى، ونىڭ بويىنداعى پەرىشتەنى قايتا تۋعىزىپ، ەرجۇرەك باتىردى قايتا تىرىلتۋگە بولادى! ال وندايلار كوپ، ءتىپتى جۇزدەپ سانالادى، ولار ءۇشىن ءبىزدىڭ بارلىعىمىز كىنالىمىز! وندا ماعان تاپ سونداي مينۋتتە "ءسابي" نەگە تۇسىمە كىردى ەكەن؟ "بەيشارا ءسابي تۇسىمە نەلىكتەن كىردى؟". سول مينۋتتە مۇنىڭ ءوزى ماعان بولاشاعىمدى بولجاعان دانالىق ەسەپتى كورىنگەن! "ءسابي" ءۇشىن قىلشا موينىم تالشا. ويتكەنى بارلىعى ءۇشىن — بارلىعى كىنالى. بارلىق "سابيلەر" ءۇشىن، ويتكەنى سابيلەردىڭ كىشكەنتايلارى دا، ەرەسەكتەرى دە بار. بارلىعى — "ءسابي". مەن سولاردىڭ بارلىعى ءۇشىن كاتورگاعا بارامىن، ويتكەنى بارلىعى ءۇشىن دە بىرەۋدىڭ تاۋەكەل ەتۋى كەرەك قوي. مەن اكەمدى ولتىرگەن جوقپىن، ءبىراق كاتورگاعا بارۋىم كەرەك. موينىما الامىن! مۇنىڭ ءبارى وسىندا وتىرعاندا ويىما كەلدى... وسى قوتىر-قوتىر بولمەدە. ال ولار كوپ، جەتى قات جەر استىندا قايلامەن كەن قوپارۋشىلار جۇزدەپ سانالادى عوي. و، ءيا، ءبىزدىڭ اياعىمىز كىسەندەۋلى بولادى، قاراقان باستىڭ ەركى جوق، ءبىراق وندا، سۇمدىق قايعى-قاسىرەتتىڭ ناتيجەسىندە، ءبىز قايتادان قۋانىشقا جەتەمىز، ويتكەنى ادام بالاسى ونسىز ءومىر سۇرە المايدى، ال قۇداي بولۋعا ءتيىس، نەگە دەسەڭ ادامدى قۋانىشقا كەنەلتەتىن ءبىر ءتاڭىرىنىڭ ءوزى عانا، بۇل ونىڭ عانا ەنشىسى، ۇلى... و، قۇداي تاعالا، پەندەڭدى دۇعاسىنان ايىرا كورمە! مەن جەر استىندا قۇدايعا سيىنباي قالاي جۇرمەكپىن؟ راكيتين وتىرىك ايتادى: ەگەر قۇداي جەردىڭ بەتىنەن الاستالسا، ءبىز ونى جەردىڭ استىنان قارسى الامىز! كاتورگاداعى ادام قۇدايسىز ءومىر سۇرە المايدى، بۇل وعان بوستاندىقتاعى كىسىدەن دە سۇمدىق ازاپ! سوندا بىزدەر، جەر استىنداعى ادامدار، جەتى قات شىڭىراۋدان قۋانىشقا كەنەلتۋشى حاق تاعالاعا قاسىرەت جىرىن شىرقاتامىز! قۇداي، ءام ونىڭ قۋانىشى جاساسىن! مەن وعان ءتانتىمىن!
ميتيا شامىرقانىپ سويلەگەندىكتەن ەنتىگىڭكىرەپ قالعان. ونىڭ ءوڭى قۋارىپ، ەرىندەرى دىرىلدەپ، ەكى كوزىنەن جاس سورعالاپ كەتكەن ەدى.
— جوق، ءومىر تاۋسىلماق ەمەس، قارا جەردىڭ استىندا دا ءومىر بار! — دەپ باستادى ول قايتادان. — سەن، الەكسەي، مەنىڭ ەندى قالاي ءومىر سۇرگىم كەلەتىندىگىنە، ومىرگە قانداي قۇشتارلىعىما بۇنىڭ ناق وسى قوتىر-قوتىر بولمەدە باسىما كەلگەندىگىنە ناناسىڭ با! راكيتين بۇنى قايدان ۇقسىن، وعان تەك ءۇي سالىپ الىپ، پاتەرشى جىبەرسە بولدى. ءبىراق مەن سەنى كورگەنشە اسىقتىم. سونسوڭ قايعى-قاسىرەت دەگەن نەمەنە؟ مەن ودان، قيساپسىز كوپ بولسا دا، استە قورىقپايمىن. بۇرىن قورقۋشى ەدىم، ەندى قورىقپايمىن. بىلەسىڭ بە، سوتتا مەن، بالكىم، جاۋاپ تا بەرمەسپىن... مەنىڭ بويىمدا ءبىر بۇلقىنعان كۇش بار سەكىلدى، مەن ەندى بارلىق قيىندىقتى جەڭىپ، بارلىق ازاپقا توزە الامىن، تەك: مەن ءتىرىمىن! — دەگەن ءسوز ءبىر مينۋت تە اۋزىمنان تۇسپەسە بولدى. مىڭ سان ميحنات كورسەم دە — مەن ءتىرىمىن، ازاپتان بۇراتىلسام دا — مەن ءتىرىمىن دەمەكپىن! قاراڭعى قاپاسقا سالسا دا مەيلى، مەن ءبارىبىر ءتىرىمىن، جارىق كۇندى كورەمىن دەپ قاسارىپ باعامىن، كۇننىڭ كوزىن كورمەسەم دە، ونىڭ بار ەكەنىن ءبىلىپ وتىرامىن. ال جارىق كۇننىڭ بار ەكەنىنە كۇدىكتەنبەۋ — بۇل تىرشىلىكپەن، ومىرمەن بارا-بار. الەشا، پەرىشتەم مەنىڭ، سايتان العىر، الگى ءارقيلى ءپالساپالار قۇرتاتىن بولدى مەنى! الگى يۆان... . — يۆان نە قىلدى؟ — دەپ الەشا ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەرىپ ەدى، ءبىراق ميتيا ونى ەستىمەدى.
— اسىلىندا، بۇرىن مۇنداي ءشۇبالانۋشىلىقتى استە سەزبەۋشى ەدىم، تەگى، مۇنىڭ بارلىعى ىشىمدە بۇعىپ جاتسا كەرەك. باسىمدا قايداعى ءبىر يدەيالار بۋىرقانىپ جاتقاندىقتان، مىنە، ناق وسى سەبەپتەن، مەن ىشكىلىككە دە سالىندىم، توبەلەستىم دە، نە ىستەرگە بىلمەي قۇتىردىم دا. سولاردى تىزگىندەپ، جانىشتاپ، جۋاسىتىپ ايىزىمدى قاندىرۋ ءۇشىن توبەلەسكەمىن. راكيتيندەي ەمەس، يۆان ويىن ىشىندە ساقتايدى. ول ءبىر جۇمباق جان عوي، سوسىن دا ءۇن قاتپايدى، اۋىز اشپايدى. ال مەنى قۇداي جايىنداعى وي مازالاي بەرەدى. مەنى ازاپقا سالاتىن دا تەك جالعىز سول عانا. ول قالاي جوق بولماق؟ ال ەگەر راكيتيننىڭ ايتقانى دۇرىس بولسا شە، ەگەر بۇل ادامزات بالاسىنىڭ ويدان شىعارعان بىردەڭەسى بولسا شە؟ وندا، ەگەر قۇداي جوق بولسا، وندا جەردىڭ، بارشا الەمنىڭ قوجاسى ادام بولىپ شىقپاي ما؟ عاجاپ قوي! الايدا، ەگەر قۇداي بولماسا، وندا ادام قالاي راقىمشىل بولماق؟ مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر! مەنىڭ كوكەيىمنەن كەتپەيتىنى دە وسى. وندا ادام بالاسى كىمدى سۇيمەك؟ ول ىرزاشىلىعىن كىمگە بىلدىرمەك، ماراپاتىن كىمگە ايتپاق — كىمدى ماداقتاماق؟ راكيتين كۇلەدى. ادامزات بالاسىن قۇدايسىز دا سۇيۋگە بولادى عوي، دەيدى. بۇلاي دەپ سول بوقمۇرىن سۇمەلەك قانا پايىمداي الادى، ال مەن بولسام تۇسىنە المايمىن: راكيتينگە ءومىر ءسۇرۋ وڭاي: "سەنىڭ ونان دا ادامنىڭ ازاماتتىق قۇقىقتارىن ۇلعايتۋعا، نەمەسە، تىم بولماسا، سيىر ەتىنىڭ باعاسى قىمباتتاماۋىنا ارەكەت جاساعانىڭ ءجون؛ ءپالساپالاردان گورى وسى ارقىلى ادامزات بالاسىنا سۇيىسپەنشىلىگىڭدى وڭايىراق كورسەتىپ، وعان ەتەنە جاقىن بولاسىڭ"، — دەدى ول بۇگىن ماعان. مەن دە ەسەمدى جىبەرگەن جوقپىن: "رەتى كەلسە، سيىر ەتىنىڭ باعاسىن قۇدايسىز-اق قىمباتتاتىپ، تيىننان تەبەن ايىراتىن قۋ سەن ەمەسسىڭ بە"، — دەدىم وعان. اشۋلانىپ قالدى. نەگە دەسەڭ، الەكسەي، سەن ايتشى ماعان: راقىمشىلىق دەگەنىمىز نە بۇل؟ مەنىڭ راقىمشىلىعىم ءبىر ءتۇرلى دە، قۇدايدىڭ راقىمشىلىعى ەكىنشى ءتۇرلى بولسا، وندا راقىمشىلىق دەگەننىڭ ءوزى شامالاپ، سالىستىرىپ قانا ايتىلاتىن بىردەڭە ەمەس پە؟ سولاي عوي؟ الدە ولاي ەمەس پە؟ سۇرىندىرەتىن سۇراق قوي بۇل! ەگەر مەن وسىنى ويلاپ ەكى ءتۇن كوز ىلمەدىم دەسەم، سەن كۇلمەسسىڭ دەيمىن. مەن ءقازىر جۇرتتىڭ بۇل جايىندا تۇك ويلاماي، قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنا عانا قايرانمىن. جاي ابىگەرشىلىك! بۇل يۆاندا قۇداي جوق. ونىڭ يدەياسى عانا بار. الايدا ماعان شاق كەلمەيدى ول يدەيالارى. ءبىراق ول ءلام دەمەيدى. مەن ول ماسون با دەپ ويلايمىن. سۇراعانىمدا ۇندەمەگەن. قاينارىنان ءشولىمدى قاندىرايىن دەپ ەدىم — اۋىز اشپايدى. ءبىر جولى عانا جالعىز ءسوز ايتقان.
— نە دەپ ەدى؟ — دەپ سۇرادى الەشا جۇلىپ العانداي.
— مەن وعان: ەگەر ولاي بولسا، وندا ءبارىن ىستەۋگە مۇمكىن بولعانى عوي دەدىم. ول قاباعىن ءتۇيدى: "ءبىزدىڭ اكەمىز، فەدور پاۆلوۆيچ مارقۇم دوڭىز ەدى عوي، ءبىراق ول دۇرىس پايىمداعان". مىنە، ول قالاي دەيدى. بار ايتقانى وسى. راكيتينگە ونىمەن تەڭەسۋ قايدا.
— ءيا، — دەپ راستادى الەشا وكىنگەن ۇنمەن. — ول ساعان قاشان كەلىپ ەدى؟
— ونى كەيىن ايتارمىن، قازىرگى اڭگىمە باسقا. مەن وسىعان دەيىن ساعان يۆان تۋرالى جارىتىپ ەشتەڭە ايتقان ەمەن. اقىرىنا قالدىرعام. مەنىڭ مۇنداعى سەرگەلدەڭىم ءبىتىپ، سوتتىڭ كەسىمى شىقسىن، سودان كەيىن ساعان بىردەڭەلەردى ايتارمىن، وندا ءبارىن ايتام. ءبىر سۇمدىق ءىس بار... بۇل ىستە سەن مەنىڭ تورەشىم بولاسىڭ. ال ءقازىر اۋزىڭدى اشپا، ۇندەمە. مىنە، سەن ەرتەڭگى سوتتى ءسوز عىپ تۇرسىڭ، ال مەن، نانساڭ، تۇك تە ويلامايمىن.
— اناۋ ادۆوكاتپەن سويلەسىپ پە ەدىڭ؟
— ادۆوكاتتى قويشى! مەن وعان ءبارىن بايانداعانمىن. استانالىق قوي، جىلپىلداعان سۇمپايىنىڭ ءوزى. بەرنار! تەك ماعان كوك تيىنعا سەنبەيدى. ناناسىڭ با، جوق پا، ول مەن ءولتىردى دەگەنگە سەنەدى، — مۇنى كورىپ وتىرمىن. "ولاي بولسا، دەپ سۇرادىم، سوتتا مەنى قورعاۋعا نەسىنە كەلدىڭىز؟" سولاردى قويشى تۇگە. دوكتور العىزعاندارىن قايتەرسىڭ، مەنى جىندى عىپ شىعارماق. ونىسىنا كونبەيمىن! كاتەرينا يۆانوۆنا "ءوزىنىڭ پارىزىن" اقىرىنا دەيىن ورىنداماق. سونشاما زورلانىپ قايتەدى ەكەن! — ميتيا كۇيىنىپ مىرس ەتتى. — مىسىق ول! تاس جۇرەك! ول مەنىڭ موكروسدا نە دەگەنىمدى، "اشۋ قىسقاندا تەرىسىنە سىيمايتىن ايەل" دەپ ايتقانىمدى بىلەدى! وعان جەتكىزگەن. ءيا، كۋالاردىڭ جاۋابى كوبەيدى، ءتىپتى تەڭىزدىڭ قۇمىنداي تاۋ توبە! گريگوريي ايتقانىنان تاياتىن ەمەس. ول ادال، ءبىراق اقىماق. جۇرتتىڭ كوبى اقىماقتىعىنىڭ ارقاسىندا ادال بوپ ءجۇر ەمەس پە. بۇل — راكيتيننىڭ ويى. گريگوريي ماعان دۇشپان. كەيبىرەۋلەردى دوستارىڭنىڭ اراسىنان كورگەننەن گورى دۇشپاندارىڭنىڭ اراسىنان كەزدەستىرگەنىڭ ارتىق. كاتەرينا يۆانوۆنانى ايتام. مەنىڭ قىپىلداي بەرەتىنىم، ءتورت مىڭ جارىمنان كەيىن مەنىڭ دۇعاي سالەم ايتقانىمدى ول سوتتا جايىپ سالا ما دەپ قورقامىن! ەسەسىن تولىق قايتارادى، سوڭعى كوندرانتىنا دەيىن تولەيدى. مەن ونىڭ جانكەشتىلىگىن قالامايمىن! سوتتا مەنى ماسقارا قىلادى! قايتەيىن، بىردەمە عىپ شىداپ باعام دا. الەشا، سەن وعان بارىپ، سوتتا بۇل تۋرالى دابىرلاما دەپ قولقالاپ كورسەڭ قايتەدى. الدە ويتۋگە بولماي ما؟ ءاي، سايتان، مەيلى، ءبارىبىر شىدايمىن! ايتسە دە كاتياعا جانىم اشىمايدى. ءوزى تىلەپ الدى. ۇرلىق ءتۇبى قورلىق. الەكسەي مەن ايتارىمدى ايتىپ قالامىن. — ول تاعى دا كۇيىنىپ مىرس ەتتى. — تەك... گرۋشانى، ءتاڭىرىم-اۋ گرۋشانى قايتەم! ونداي ازاپ شەگەتىندەي نە جازىعى بار ەدى! — دەپ جىلامسىرادى ول كەنەتتەن. — گرۋشانىڭ ءحالى جانىما باتادى، مەنى قينايتىن سول تۋرالى وي! باعانا ول ماعان كەلىپ كەتتى..
— ول ماعان ايتتى. بۇگىن ول ساعان وتە وكپەلى كورىنەدى.
— بىلەم. مىنەزىمنەن-اق وپىق جەپ ءبىتتىم عوي مەن. اياق استىنان قىزعانىش بىلدىرگەنىم! كەتەرىندە كىنامدى مويىنداپ، بەتىنەن ءسۇيدىم. ءبىراق كەشىرىم سۇراعان جوقپىن.
— نەگە كەشىرىم سۇرامادىڭ؟ — دەدى اڭ-تاڭ الەشا.
ميتيا كەنەت كوڭىلدەنە كۇلدى.
— سۇيىكتى بالاقانىم، ءتاڭىرىم تەك سەنى كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ءوزىڭنىڭ كىناڭ ءۇشىن سۇيگەن ايەلىڭنەن كەشىرىم سۇراتا كورمەسىن! ونىڭ الدىندا قانداي كۇناعا باتساڭ دا، اسىرەسە سۇيىكتى ايەلدەن ەشقاشان دا كەشىرىم سۇراۋعا بولمايدى! ويتكەنى، باۋىرىم، ۇرعاشىنى پارىقتاۋ مۇمكىن ەمەس ءتىپتى، ال مەن ولاردىڭ قادىر-قاسيەتىن قالاي دەگەنمەن جەتىك بىلەمىن عوي! ايەلگە "كىنا مەندە، كەشىرە گور دەپ" كىناڭدى مويىنداپ كورشى: كەكەتىپ-مۇقاتۋ مىنە سوندا باستالادى! بۇل سىلتىڭسىز، جاي كەشىرە سالمايدى، ابدەن جەر-جەبىرىڭە جەتىپ، بولماعاندى بولدى دەپ، جوقتى بار دەپ مىسىڭدى قۇرتادى، ەشتەڭەنى دە ۇمىتپايدى، بىردەڭەنى ويلاپ شىعارۋدان دا تايىنبايدى، سونسوڭ كەشىرسە — وسىدان كەيىن عانا كەشىرەدى. مۇنى دا ايەلدىڭ ايەلى-اق ىستەيدى! قايداعى جوقتى جيىپ-تەرىپ، باسىنا ۇيىپ-توكپەي ونىڭ كوڭىلى كونشىمەيدى — يلانساڭ، ءتاڭىرىم، ءبىزدى دىلگەر ەتىپ قويعان وسىناۋ پەرىشتەلەردىڭ ءبارى، ءبىرى قالماي وسىنداي سۇمدىق قاتىگەز! اسىلىندا، جارقىنىم، مەن ساعان بۇكپەسىز، اشىعىن ايتايىن: ەستيار ەركەكتىڭ كەز كەلگەنى ايتەۋىر ءبىر ۇرعاشىنىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا ءجۇرۋى كەرەك. مەنىڭ پايىمىم وسىنداي، پايىمىم ەمەس-اۋ، جان سەزىمىم وسىنداي. ەركەك كەڭ پەيىل بولۋى كەرەك، بۇل ەركەكتىڭ ابىرويىن توكپەيدى. ءتىپتى باتىردىڭ دا اتاعىنا كىر كەلتىرمەيدى، سەزاردىڭ دا اتاق-داڭقىن كەمىتپەيدى! ايتەۋىر، قالاي بولعاندا دا، ەش ۋاقىتتا ەش نارسەگە كەشىرىم سۇراي كورمە. ايەلدەن وپىق جەگەن اعاڭ ميتيانىڭ تاعىلىمىن ۇمىتپاعىن. جوق، مەن ءوز كىنامدى گرۋشادان كەشىرىم سۇراماي-اق، بىردەمە عىپ جۋىپ-شايامىن. مەن ونىڭ الدىندا باس يەم، الەكسەي، باس يەم! اتتەڭ ول مۇنى كورمەيدى عوي، جوق، ول ماحابباتتان ءالى دە تويات تاپقان جوق. ول مەنى جان ازابىنا سالادى، ماحابباتىمەن ازاپقا سالادى. بۇرىنعىسى نە ءتايىرى! وندا مەنى تەك ءتان توياتى دىڭكەلەتەتىن، ەندى مەن ونىڭ كۇللى جان دۇنيەسىن ءوزىمنىڭ جان دۇنيەمە قابىلداپ الىپ، وسىنىڭ ارقاسىندا ءوزىم دە ادام بولدىم! ءبىزدىڭ نەكەمىزدى قيار ما ەكەن؟ مۇنسىز مەن قىزعانىشتان جارىلىپ ولەرمىن. قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى بىردەڭە تۇسىمە كىرمەي قويمايدى. ول ساعان مەن تۋرالى نە دەدى؟
الەشا گرۋشەنكانىڭ باعاناعى ايتقانىن تۇگەل قايتالادى. ميتيا بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تىڭداپ، كوپ جايتتاردى قايتالاپ سۇراعان سوڭ، ىرزا بوپ قالدى.
— قىزعانىش بىلدىرگەنىمە اشۋلانبايدى ەكەن عوي، — دەدى ول ماساتتانىپ، — مىنە ايەلدىڭ اسىلى! "مەنىڭ ءوزىمنىڭ دە ءدىلىم قاتتى". مەنى قىزعانعانىنا ەشبىر توزبەسەم دە، ۋھ، مەن مىنە سونداي، ءدىلى قاتتى ايەلدەردى ۇناتامىن! تەبەلەسەرمىز. ءبىراق مەن ونى شىن سۇيەمىن، — عۇمىر باقي سۇيەتىن بولامىن. ءبىزدىڭ نەكەمىزدى قيار ما ەكەن؟ مىنە، ماسەلە قايدا. ال مەنىڭ ونسىز كۇنىم قاراڭ...
ميتيا قاباعىن ءتۇيىپ الىپ، بولمەنى ءبىر اينالىپ شىقتى. قارا كولەڭكە تارتا باستاعان ەدى. سونسوڭ ول زاماتتا ابىرجي قالدى.
— ول نەعىلعان قۇپيا سىر؟ — دەپ وزەۋرەيدى. ۇشەۋىڭ بىرىگىپ الىپ، ماعان قاستىق ويلادىڭدار ما، "كاتكا" دا بار ما؟ — دەيدى. جوق، گرۋشەنكا، باۋىرىم، ولاي ەمەس. سەن بۇل ارادا ءمۇلت كەتتىڭ، ايەلدىڭ شولاق اقىلدىلىعىن بايقاتىپ الدىڭ! الەشا، جارقىنىم، ەھ، نە بولسا و بولسىن! مەن ساعان ءقازىر ءبىزدىڭ قۇپيا سىرىمىزدى اشامىن!
ول جان-جاعىنا كوز سالعان سوڭ، الدىندا تۇرعان الەشاعا تەز جاقىنداپ كەلىپ، وعان قۇپيا پىشىنمەن سىبىرلاپ قانا سويلەدى، ونىڭ نە دەپ تۇرعانىن ەشكىم انىق ەستي الماسا دا — كۇزەتشى شال بۇرىشتاعى ساكىدە قالعىپ وتىرعان، ال قاراۋىلشى سولداتتار الىس بولاتىن — اقىرىن عانا سىبىرلاعان.
— مەن ساعان ءبىزدىڭ بارلىق قۇپيامىزدى اشامىن! — دەپ سىبىرلادى ميتيا اسىعىپ-ۇسىگىپ. — كەيىننەن ايتپاقشى ەدىم، ءبىراق سەنسىز مەنىڭ وندايعا ءداتىم بارا ما؟ مەن تەك سەنىڭ سوزىڭە شوگەمىن. يۆاننىڭ مارتەبەسى بىزدەن بيىك دەسەم دە، سەن مەنىڭ پەرىشتەمسىڭ عوي. ءبارىن شەشەتىن سەنىڭ ءبىر-اق ءسوزىڭ. مۇمكىن، ەڭ مارتەبەلىمىز، يۆان ەمەس، سەن شىعارسىڭ. اسىلىندا، بۇل ار-نامىستىڭ ءىسى، ەڭ اسقاق ار-نامىستىڭ ءىسى — بۇل قۇپيا بولعاندا دا كەرەمەت قۇپيا، ونى ءبىر ءوزىم شەشە المايمىن، سول سەبەپتى ءبارىن ساعان قالدىردىم. ايتسە دە، ونى شەشۋگە ءالى ەرتە، سەبەبى ۇكىمدى كۇتۋىمىز كەرەك: ۇكىم شىعارىلعاننان كەيىن مەنىڭ تاعدىرىمدى سەن شەشەسىڭ، ءقازىر اسىقپا؛ ءقازىر مەن ساعان ءبارىن ايتامىن، سەن تىڭداي بەر، الايدا ەشتەڭەنى شەشپە. ۇندەمەي تىڭداي بەر. مەن ساعان ءبارىن جايىپ سالامىن. ەگجەي-تەگجەيسىز، جالاڭ يدەيانى عانا ايتامىن. سۇراق تا قويما، قيمىلداما دا، جاراي ما؟ ايتسە دە، ءتاڭىرىم-اۋ، سەنىڭ كوزىڭدى قايتەم؟ ءوزىڭ، ۇندەمەگەننەن، ەكى كوزىڭ ءبارىن سەزدىرىپ قويا ما دەپ قورقا بەرەمىن. ۋھ، قورقا بەرەم! الەشا، تىڭداشى: يۆان ماعان قاشىپ كەت دەيدى. بۇگە-شىگەسىن ايتىپ جاتپايمىن: ءبارى ەسكەرىلگەن، ءبارى دۇرىس بولاتىن سەكىلدى. ۇندەمە، شەشىمىڭدى ايتپا. ول ماعان گرۋشانى الىپ امەريكاعا قاشساڭشى دەيدى. مەن گرۋشاسىز قالاي ءومىر سۇرمەكپىن! ال ونى ماعان وندا نەعىپ جىبەرمەيدى؟ كاتورگاداعى كىسىنى نەكەلەستىرە مە؟ يۆان نەكەلەستىرمەيدى دەيدى. ال گرۋشا بولماسا، وندا مەن جەر استىندا قايلامەن نە بىتىرەم؟، تەك ءوزىمنىڭ باسىمدى عانا مىلجالارمىن! ال ەكىنشى جاعىنان، ار-ۇجدان بار عوي! قايعى-قاسىرەتتەن قاشتىم ەمەس پە؟ اقىل-كەڭەس بەرىپ ەدى — وعان قۇلاق قويمادىم، ارىلۋ جولىن كورسەتىپ ەدى — ودان تەرىس اينالدىم. جەر استىندا كەن قوپارعاننان گورى "ىزگى نيەتىڭ بولسا"، امەريكادا كوبىرەك پايدا كەلتىرۋگە بولادى دەيدى يۆان. سوندا ءبىزدىڭ جەر استىنداعى گيمنىمىز قايدا ايتىلماق؟ امەريكا نە امەريكادا تاعى دا جانتالاسقان ابىگەرشىلىك! مەن سول امەريكاڭدا بۇزىقتىق تا جەتكىلىكتى شىعار دەيمىن. مەن جازادان قاشامىن عوي! سوندىقتان دا ساعان ايتاتىنىم، الەكسەي، مەنى جالعىز سەن عانا ۇعا الاسىڭ، وزگە ەشكىم دە تۇسىنبەيدى، باسقالارعا بۇل اقىماقتىق، ساندىراق، مەنىڭ ساعان ماراپات تۋرالى ايتقانىمنىڭ ءبارى وسى. مىناۋ ەسۋاس نەمەسە اقىماق شىعار دەۋى مۇمكىن. ءبىراق مەن جىندانعان جوقپىن، اقىماق تا ەمەسپىن. ماراپات جايلى: يۆان دا تۇسىنەدى، تەك وعان جاۋاپ بەرمەيدى، ۇندەمەيدى. ماراپاتقا سەنبەيدى. ايتپا، ايتپا: كوز قاراسىڭنان كورىپ تۇرمىن: سەن ءبارىن ءقازىر-اق شەشىپ تە قويدىڭ! ءبىراق، مەنى اياساڭ، ول شەشىمىڭدى قويا تۇر، گرۋشاسىز ماعان كۇن جوق، سوتقا دەيىن ايالداساڭشى!
ميتيا ءسوزىن بۋلىعىڭقىراپ بارىپ اياقتاعان. ول الەشانى ەكى يىعىنان ۇستاپ الىپ، ىسىڭكى كوزدەرىمەن وعان تەسىرەيە قالعان ەدى.
— كاتورگاداعى ادامنىڭ نەكەسىن قيۋشى ما ەدى؟ — دەپ ءۇشىنشى رەت قايتالادى ول جالىنىشتى ۇنمەن.
ونىڭ ءسوزىن تاڭ-تاماشا بوپ تىڭداعان الەشا قاتتى كۇيزەلدى.
— ماعان ءبىر-اق نارسەنى ايتشى، — دەدى ول، — يۆان وسىلاي بولسىن دەپ بولماي ما، سونسوڭ وسىنىڭ ءوزىڭ ءبىرىنشى بوپ ويلاپ شىعارعان كىم؟
— سول، سول ءبارىن ويلاپ شىعارعان، تۇبەتەكتەي بەرەتىن دە سول! توبە كورسەتپەي كەتىپ ەدى، كەنەت وسىدان ءبىر جۇما بۇرىن كەلگەنىندە اڭگىمەسىن وسىدان باستادى. بوي بەرمەيدى. وتىنبەيدى، بۇيىرادى. مەن وعان كوكەيىمدەگىنى، ساعان ايتقانىمداي، جايىپ سالىپ، ماراپات تۋرالى ايتسام دا، ءتىلىن الاتىندىعىما كۇماندانبايدى. ول ماعان ءبارىن قالاي رەتتەيتىنىن، بارلىق ماعلۇماتتى جيناپ العانىن ايتتى، الايدا بۇنى كەيىن ءسوز ەتەرمىز. كوندىرمەي قوياتىن ەمەس. ەڭ باستىسى — اقشا دەيدى: ون مىڭى سەنىڭ قاشىپ شىعۋىڭا، جيىرما مىڭى امەريكاعا كەتۋىنە دەيدى، ال ون مىڭعا ءبىز سەنىڭ قاشىپ كەتۋىڭدى مۇلتىكسىز ۇيىمداستىرامىز دەيدى.
— ماعان ايتا كورمە دەدى مە؟ — الەشا قايتالاپ سۇرادى.
— ءتىرى پەندەگە، ەڭ الدىمەن ساعان ايتپا! — دەپ شەگەلەدى. تەگى، سەن ار-ۇجدانىمداي بولىپ مەنىڭ الدىمدا كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ الادى دەپ قورقادى بىلەم. ساعان ءبارىن ايتىپ قويعانىمدى وعان سەزدىرمەسسىڭ. تىسىڭنەن شىعارا كورمە!
— سەنىكى دۇرىس، — دەپ تۇيىندەدى الەشا، — سوتتىڭ ۇكىمى شىقپاي تۇرىپ شەشۋگە بولمايدى. ال سوتتان كەيىن ءوزىڭ دە شەشەسىڭ؛ وندا سەن ءوزىڭنىڭ مۇلدە جاڭا ادام بولعانىڭدى سەزەسىڭ، شەشىمدى سول ايتادى:
— جاڭا ادام بولعانىمدى ما، الدە بەرنار بولعانىمدى ما؛ بەرنار بولسام، بەرنارشىلايمىن عوي! سول سەبەپتى مەن سول سۇمىراي بەرنار ءوزىم ەمەس پە ەكەنمىن دەپ سەزىكتەنەمىن! — دەدى اشىنعان ميتيا ىرجيا كۇلىپ.
— ءبىراق، اعاتاي، نەعىپ اقتالۋعا بولمايدى، نەعىپ ەشبىر ءۇمىت جوق؟
ميتيا يىعىن قيقاڭداتىپ، باسىن شايقادى.
— الەشا، باۋىرىم، سەنىڭ كەتەتىن ۋاقىتىڭ بولدى! — دەدى ول اسىعىپ-ۇسىگىپ. — اۋلادا كۇزەتشىنىڭ داۋسى ەستىلدى، ءقازىر ول وسىندا كەلەدى. ەندىگى كەشەۋلىك دۇرىس بولمايدى. تەزىرەك قۇشاقتاپ، بەتىمنەن ءسۇي، شوقىندىر، ەرتەڭگى تاعدىرىم شەشىلەتىن كۇن ءساتتى بولعاي دەپ باتاڭدى بەر.
ەكەۋى قۇشاقتاسىپ ءسۇيىستى.
— ال يۆان، — دەدى ءبىر كەزدە ميتيا، — ماعان قاشىپ كەتۋگە اقىل بەرگەنمەن، ءوزى مەنىڭ ولتىرگەنىمە سەنەدى!
ونىڭ ەزۋىنەن قايعىلى كۇلكىنىڭ تابى سەزىلدى.
— سەن ودان: سەنەسىڭ بە، جوق پا دەپ سۇرادىڭ با؟ — دەدى الەشا.
— جوق، سۇراعان جوقپىن. سۇراعىم كەلىپ ەدى، ءبىراق سۇراي المادىم، ءداتىم بارمادى. ىشتەگىسىن كوزىنەن سەزسەم، سۇراپ قايتەم. ال، قوش بول!
اسىعىس-ۇسىگىس سۇيىسكەننەن كەيىن الەشا كەتۋگە ىڭعايلانىپ ەدى، ميتيا ونى كەنەت قايتادان توقتاتتى:
— مەنىڭ الدىمدا تۇرشى، مىنە، بىلاي.
ءسويتىپ، ول ەكى قولىمەن الەشانى يىقتارىنان تاعى دا مىقتاپ ۇستاپ الدى. ونىڭ زاماتتا شۇبەرەكتەي بوپ قۋارعان بەت-جۇزى ءتىپتى قاراڭعىدا دا انىق كورىنگەن ەدى. ونىڭ ەرىندەرى قيسايىپ، ەكى كوزى الەشاعا قادالا قالدى.
— الەشا، قۇدايدىڭ الدىندا عانا ايتىلاتىن شىنايى شىندىقتى ايتشى ماعان: مەن ءولتىردى دەگەنگە سەنەسىڭ بە؟ بۇعان قالاي قارايسىڭ؟ سەن ءوزىڭ سەنەسىڭ بە، جوق پا؟ تەك شىنايى شىندىقتى ايت، وتىرىك ايتپا! — دەدى وعان ميتيا شامىرقانىپ تۇرىپ.
الەشا بۇكىل دەنەسىمەن شايقالىپ كەتكەندەي، ونىڭ جۇرەگىنە — مۇنى ول انىق سەزگەن — سۇڭگىدەي ۇشكىر بىردەڭە قادالىپ بارا جاتقانداي بولعان.
— و نە دەگەنىڭ... — دەپ مىڭگىرلەدى ساسىپ قالعان ول.
— بار شىندىقتى جاسىرما، وتىرىك ايتپا! — دەپ قايتالادى ميتيا.
— سەنى كىسى ءولتىرۋشى دەگەنگە ءبىر مينۋت تە يلانعان ەمەن، — دەدى كوكىرەگىنەن داۋسى دىرىلدەپ شىققان الەشا، سوداڭ كەيىن ول وسى سوزىنە قۇدايدى كۋاعا تارتقىسى كەلگەندەي، وڭ قولىن كوككە كوتەرە بەرگەن. وسىدان كەيىن ميتيانىڭ بەت-جۇزىن زاماتتا ماسايراعان قۋانىش نۇرلاندىرعان ەدى.
— وركەنىڭ ءوسسىن! — دەدى ول، تالىپ جاتقاسىن ۋھ دەپ دەمىن شىعارعانداي، داۋسىن سوزىپ. — سەن مەنى قايتا ءتىرىلتتىڭ... ناناسىڭ با: وسىعان دەيىن سەنەن سۇراۋعا دا قورقىپ ەدىم، سەنەن، ىنىمنەن! ال، ەندى جۇرە بەر! ەرتەڭگى كۇنگە جانىمدى تىنىشتاندىردىڭ عوي، جاساعان يەم جار بولسىن ساعان! ال جۇرە بەر، تەك يۆاندى جاقسى كورەتىن بول! — دەدى ميتيا اقىر سوڭىندا.
الەشا ەكى كوزىنەن جاس پارلاپ شىققان ەدى، ميتيانىڭ تاڭعالارلىق ءشۇبالانعىشتىعى، ءتىپتى وعان، الەشاعا دا وسىنشاما سەنبەگەندىگى، — مۇنىڭ بارلىعى سورماڭداي اعاسى دۋشار بولعان اۋىر قايعى-قاسىرەت پەن سۇمدىق تورىعۋدىڭ ءتۇپسىز تۇڭعيىعىن لەزدە ونىڭ كوز الدىنا اكەلگەن؛ وسىعان دەيىن بۇل ونىڭ ءتىپتى قاپەرىنە دە كىرمەگەن ەدى. اعاسىنىڭ تاعدىرى نە بولادى دەپ ۋايىمداعاندا ول قابىرعاسى سوگىلىپ بارا جاتقانداي سەزىنگەن. جارالى جۇرەگى سازىپ كەتكەن. سونسوڭ، ميتيانىڭ ىلكىدەگى: "يۆاندى جاقسى كورەتىن بول!" — دەگەن ءسوزى كەنەت ەسىنە ءتۇستى. ونىڭ ءوزى دە يۆانعا بارا جاتقان. ول يۆاندى كورۋگە ءتىپتى تاڭەرتەڭنەن بەرى ىنتىققان. يۆاننىڭ ۋايىمى وعان ميتيانىڭ ۋايىمىنان كەم باتپاعان ال ەندى، اعاسىمەن كەزدەسكەننەن كەيىن، بۇل ۋايىمى ونان بەتەر كۇشەيە تۇسكەن ەدى.
V
سەن ەمەسسىڭ، سەن ەمەسسىڭ دەيمىن!
يۆانعا بارا جاتقانىندا وعان كاتەرينا يۆانوۆنا تۇراتىن ءۇيدىڭ جانىنان وتۋگە تۋرا كەلدى. تەرەزەلەردە جارىق بار ەكەن. كەنەت توقتاي قالعان الەشانىڭ وسى ۇيگە كىرىپ شىققىسى كەلدى. ونىڭ كاتەرينا يۆانوۆنانى كورمەگەنىنە ءبىر جۇمادان اسقان ەدى. الايدا، وعان اسىرەسە وسىنداي قاتەرلى كۇننىڭ قارساڭىندا يۆان دا وسىندا بولۋى مۇمكىن عوي دەگەن وي ساپ ەتە قالدى. قوڭىراۋدى شىلدىرلاتقاننان كەيىن جۇڭگو شامىنىڭ كومەسكى جارىعى تۇسكەن باسپالداققا اياق باسا بەرگەندە ول جوعارىدان ءتۇسىپ كەلە جاتقان بىرەۋدى بايقادى، جاقىنداپ كەلگەندە ونىڭ يۆان ەكەنىن تاني كەتتى. دەمەك، ول كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ بولمەسىنەن شىعىپ كەلە جاتقان بولۋ كەرەك.
— Ah، سەن ەكەنسىڭ عوي، — دەدى سالقىن ءۇن قاشقان يۆان فەدوروۆيچ. — ال، قوش، سەن انا بيكەشكە كەلدىڭ بە؟
— ءيا.
— كىرمەي-اق قوي، ول "اشۋلى سەكىلدى"، بارساڭ ونان بەتەر شامداندىرىپ الارسىڭ.
— جوق، كىرە بەر! — جوعارى جاقتاعى كەنەت اشىلعان ەسىكتەن بىرەۋدىڭ داۋسى ەستىلدى.
— الەكسەي فەدوروۆيچ، بۇل سەنىڭ وعان بارىپ كەلە جاتقان بويىڭ با؟
— ءيا، وعان باردىم.
— ماعان بىردەڭە دەدى مە، جوق پا؟ الەكسەي فەدوروۆيچ، كىرسەڭىزشى، يۆان فەدوروۆيچ، ءسىز دە كەرەكسىز، قايتا كىرمەسەڭىز بولمايدى. ەس-تي-مى-سىز!
كاتيانىڭ داۋسى وكتەم ەستىلگەندىكتەن، يۆان فەدوروۆيچ، ءبىر سوتكە كىدىرگەنمەن، الەكسەي فەدوروۆيچپەن بىرگە قايتادان جوعارى كوتەرىلۋگە ۇيعاردى.
— تىڭداپ تۇرعان عوي! — دەپ كۇبىرلەدى يۆان تىجىرىنىپ، ءبىراق الەشا ونىڭ ءسوزىن ەستىپ قالعان ەدى.
— رۇقسات بولسا، مەن پالتەمدى شەشپەي-اق قويايىن، — دەدى يۆان فەدوروۆيچ زالعا كىرگەن سوڭ. — مەن وتىرمايمىن. ءبىر مينۋتكە عانا ورالدىم.
— الەكسەي فەدوروۆيچ، وتىرىڭىز، — دەدى كاتەرينا يۆانوۆنا، ءبىراق ءوزى تىزە بۇكپەدى. مويىل قارا كوزدەرىنەن قاھارلى وت جالقىنداعانى بولماسا، بۇل ۋاقىت ىشىندە ول ونشا وزگەرمەپتى. ونىڭ وسى ساتتەگى عاجاپ سۇلۋلىعى كەيىن الەشانىڭ ەسىندە قالعان ەدى.
— سونىمەن، ول ماعان نە دەپ ەدى؟
— ول ءبىر عانا ءوتىنىش ايتتى، — دەدى الەشا ونىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ، — ءوزىن اياسىن، ابىرويىن توكپەسىن دەدى، سوتتا... — ول ءسال كۇمىلجىپ قالدى، — العاش رەت تانىسقاندارىڭىزدا... الگى اناۋ شاھاردا... ەكەۋىڭىزدىڭ اراڭىزدا بولعان وقيعا جايىندا... دابىرالاماي-اق قويسىن دەدى.
— ا، انا جولعى اقشاعا دۇعاي سالەم جولداعانىن با! — دەپ ءىلىپ اكەتتى ول وكىنىشپەن مىرس ەتىپ. — سوندا قالاي بۇل ءوزى ءۇشىن قورقا ما، الدە مەن ءۇشىن ۋايىم جەي مە، ا؟ اياسىن دەيدى — سوندا كىمدى اياۋىم كەرەك؟ ونى ما، الدە ءوزىمدى مە؟ ايتساڭىزشى، الەكسەي فەدوروۆيچ.
الەشا ونىڭ نە دەپ تۇرعانىن قاپىسىز ۇققىسى كەلىپ، وعان قادالا قاراعان.
— ءوزىڭىزدى دە، ونى دا اياعانىڭىز ءجون عوي، — دەدى ول باياۋ عانا.
— ءا، سولاي ما، — دەدى نەندەي ءبىر زىلمەن كاتەرينا يۆانوۆنا، سونسوڭ لەزدە قىزارىپ كەتتى. — الەكسەي فەدوروۆيچ، ءسىز مەنى ءالى بىلمەيسىز، — دەدى ول قاتۋلانىپ، — ول ول ما، قانداي ەكەنىمدى ءسىز تۇگىل مەن ءوزىم دە بىلمەيمىن. ەرتەڭگى تەرگەۋدەن كەيىن سىزدەر، بالكىم، مەنى تاپتاپ ەزىپ تاستاماقشى شىعارسىزدار.
— ادالىن ايتساڭىز بولدى، — دەدى الەشا، — سىزدەن وزگە ەشتەڭە كەرەك ەمەس.
— ايەل زاتى كوپ رەتتە ار-نامىسىن ساقتامايدى، — دەدى ول شىتىناپ. — وسىدان نە بارى ءبىر ساعات بۇرىن ونداي زۇلىمعا جاقىنداۋعا جانىم تۇرشىگەدى دەپ ويلاپ ەم... جىلانداي تىتىركەنتىپ ەدى... ال ەندى، مىنە، ولاي ەمەس، مەن ونى ءالى دە بولسا ادام دەپ ەسەپتەمەيمىن! سونسوڭ، ولتىرگەن سول ما ەكەن؟ ونىڭ ءولتىرۋى مۇمكىن بە؟ — دەدى لەزدە شامىرقانا قالعان ول يۆان فەدوروۆيچكە قاراپ. ول كەلەردەن ءبىر-اق مينۋت بۇرىن كاتيانىڭ ءدال وسى ساۋالدى يۆان فەدوروۆيچكە دە قويىپ، ءبىر ەمەس، ءجۇز مارتە قويعاننان كەيىن اقىرىندا، ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى ۇرىس-كەرىسپەن تىنعانىن الەشا تەز پايىمداعان ەدى.
— مەن سمەردياكوۆقا باردىم... شالدى ولتىرگەن سول دەپ مەنى سەندىرگەن سەن عوي. مەن سەنىڭ سوزىڭە يلانىپ قالدىم! — دەدى ول ءالى دە يۆان فەدوروۆيچتەن كوز الماعان. يۆان فەدوروۆيچ امالسىزدان مىرس ەتىپ كۇلگەن بولدى. سەن دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە الەشا سەلك ەتتى. مۇنشاما جەر-جەبىرىنە جەتەر دەگەن وي ونىڭ قاپەرىنە دە كىرمەگەن.
— الايدا، جەتەر ەندى، — دەپ تىيىپ تاستادى يۆان. — مەن كەتتىم. ەرتەڭ كەلەم. — ول تەرىس اينالىپ، بولمەدەن شىققان سوڭ، باسپالداققا قاراي بەتتەدى. كاتەرينا يۆانوۆنا الەشاعا بىردەڭە دەگىسى كەلگەندەي، ونىڭ ەكى قولىنان مىقتاپ ۇستادى.
— انانىڭ سوڭىنان جۇگىرىڭىز! تەز قۋىپ جەتىڭىز! ءبىر مينۋت تە جالعىز قالدىرماڭىز، — دەپ سىبىرلادى ول اپىل-عۇپىل. — ول جىندانعان.. ءسىز ونىڭ ەسى اۋىسقانىن بىلمەۋشى مە ەدىڭىز؟ ول اۋرۋ، جۇيكەسى قۇرىپ بىتكەن! ماعان دوكتور ايتقان، بارىڭىز، سوڭىنان قالماڭىز...
الەشا بولمەدەن شىعىپ، يۆان فەدوروۆيچتىڭ سوڭىنان جۇگىردى. ول ەلۋ قادام دا الىستاپ ۇلگەرمەگەن ەكەن.
— ساعان نە كەرەك؟ — دەدى يۆان فەدوروۆيچ ءوزىنىڭ سوڭىنان كەلە جاتقان الەشانى كورگەن سوڭ، — اناۋ جىندانعان، سوندىقتان سەن ونىڭ سوڭىنان جۇگىر دەگەن شىعار. ءبارىن جاتقا بىلەمىن، — دەدى تاعى دا ول شىتىنىپ.
— كاتەرينا يۆانوۆنا، البەتتە، قاتەلەسەدى، ءبىراق ول سەنى اۋرۋ دەپ دۇرىس ايتادى، — دەدى الەشا. — مەن جاڭا ونىڭ بولمەسىندە سەنىڭ بەتىڭە قاراپ تۇردىم: سەنىڭ ءوڭىڭ تايعان، اۋرۋ كىسىنىڭ ءوڭى سەكىلدى، يۆان!
يۆان توقتاماي جۇرە بەردى. الەشا ونىڭ سوڭىنان قالمادى.
— الەكسەي فەدوروۆيچ، سەن كىسىنىڭ قالاي جىنداناتىنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇراعاندا يۆاننىڭ كەنەت باياۋ شىققان، جايدارى داۋسىنان جاي اقكوڭىل اۋەستىك قانا سەزىلدى.
— جوق، بىلمەيمىن، ءبىراق ونىڭ دا ءتۇر-تۇرى كوپ شىعار.
— ال جىندانا باستاعانىن كىسىنىڭ ءوزى سەزە الا ما؟
— مەنىڭشە، وندايدا ادامنىڭ ءوزىن ءوزى ايقىن باقىلاۋى مۇمكىن ەمەس، — دەدى اڭ-تاڭ الەشا. يۆان ءبىر ساتكە ۇندەمەدى.
— ەگەر مەنىمەن سويلەسكىڭ كەلسە، وندا اڭگىمەڭنىڭ تاقىرىبىن وزگەرتشى، وتىنەم، — دەدى ول كەنەتتەن.
— مىنە، ءبىر حات بار ەدى ساعان، ۇمىتپاي تۇرعاندا بەرىپ قويايىنشى، — دەدى الەشا جاسقانشاقتاپ، سونسوڭ قالتاسىنان ليزانىڭ حاتىن الىپ، وعان ۇستاتا بەردى. ولار شامعا تاياپ قالعان-دى. يۆان ليزانىڭ جازۋىن بىردەن تانىدى.
— ا، الگى كەك سايتان قىزدىڭ حاتى ەكەن عوي! — يۆان ىزامەن مىرس ەتىپ كۇلدى دە، كونۆەرتتى اشپاستان جىرتىپ-جىرتىپ اۋەگە لاقتىرىپ جىبەردى. جەل ۇشىرىپ اكەتتى.
— ءسىرا، ول ءالى ون التىعا دا تولماعان، ءبىراق جىگىتكە ءسوز سالۋدان تارتىنبايدى! — دەدى يۆان تىجىرىنىپ. سودان كەيىن ول كوشەمەن قايتادان ادىمداي جونەلدى.
— ءسوز سالعانى قالاي؟ — دەدى تاڭعالعان الەشا.
— بۇزىق ايەلدەردىڭ جىگىتكە قالاي جابىساتىنى بەلگىلى ەمەس پە؟
— و نە دەگەنىڭ، يۆان-اۋ، و نە دەگەنىڭ؟ — دەپ شىجالاقتادى كۇيىپ-پىسكەن الەشا. — ول ءالى بالا عوي، سەن ونى نەگە عايباتتايسىڭ! ول اۋرۋ عوي، دەنى ساۋ كىسى سونداي بولا ما؟ بالكىم، ول دا ەسىنەن اداسا باستاعان شىعار... ونىڭ حاتىن ساعان تابىس ەتپەۋگە مەنىڭ ءتىپتى ءداتىم بارمادى... وعان جاردەمدەسۋ ءۇشىن مەن، قايتا، سەنەن ءبىر جاناشىرلىق جىلى ءسوز ەستيمىن بە دەسەم.
— مەن ساعان ەشتەمە دەي المايمىن. بالا بولسا قايتەيىن، مەن ونى باعىپ وتىرۋىم كەرەك پە. مەنى قولقالاما، الەكسەي. دوعار ءسوزىڭدى. مەن بۇل جايىندا ەشتەڭە ويلامايمىن دا.
ولار تاعى ءبىر مينۋتتەي ءۇنسىز وتىر. سونان سوڭ يۆان كەنەت تىكسىنە قالىپ، قايتادان زىلدەنە ءسوز باستادى:
— ەندى ول ەرتەڭگى سوتتا اۋزىما دۋالى ءسوز سالا گور دەپ ءتۇنى بويى اۋليە-انبيەگە جالبارىنىپ شىعادى.
— سەن... سەن كاتەرينا يۆانوۆنانى ايتامىسىڭ؟
— ءيا. سوتقا ميتەنكانىڭ قۇتقارۋشىسى بولىپ بارا ما، الدە قۇرتۋشىسى بولىپ بارا ما؟ تاڭىرىدەن جانىما تاۋپىق بەرە گور دەپ تىلەمەك. كورەسىز بە، ءوزى نە ىستەرىن بىلمەيدى، ءالى ەشتەڭەنى پايىمداماعان. مەنى كۇتۋشى كەمپىر دەي مە ەكەن، مەن ونى سابيشە الديلەپ جۇباتۋىم كەرەك پە!
— كاتەرينا يۆانوۆنا سەنى سۇيەدى عوي، اعا، — دەدى الەشا مويىعان سەزىممەن.
— مۇمكىن ءبىراق مەنىڭ وعان قۇشتارلىعىم جوق.
— ول قاپا بولىپ ءجۇر. سەن ونى نەگە ومەكسىتەسىڭ... كەيدە... ۇمىتتەندىرەتىن ءسوز ايتاتىنىڭ نە؟ — دەدى ودان ارى الەشا ونى ەپتەپ كىنالاعانداي. — سەن ونى ومەكسىتىپ قويعانىڭدى مەن بىلەم عوي، ءبىراق بۇلاي دەگەنىمە كەشىرە گور، — دەدى ول تاعى دا.
— ءقازىر وعان اشىعىن ايتىپ، ءبىرجولا بەزىپ شىعۋعا مەنىڭ مۇرشام كەلىپ تۇر ما؟ — دەدى يۆان شىتىنىپ. — الگى قانىشەرگە ۇكىم شىققانشا امالداي تۇرۋ كەرەك. ەگەر مەن ونىمەن بۇگىن كەتىسسەم، وندا ول مەنەن كەك الۋ ءۇشىن ەرتەڭگى سوتتا اناۋ سۇمپايىنى قۇرتىپ تىنادى، ويتكەنى ول ونى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەدى جانە مۇنى بىلەدى دە. بۇل ارادا ءبارى جالعان، ءبىر جالعاندىق ەكىنشى جالعاندىقتى بالالاتىپ جاتىر! كەتىسپەي تۇرعانىمدا، ول مەنەن ءالى دە ءۇمىتىن ۇزبەيدى، ەندەشە، اناۋ جەكسۇرىندى مەنىڭ قۇردىمنان قۇتقارعىم كەلەتىنىن بىلگەندىكتەن، ونى جارعا قۇلاتا دا قويمايدى. سول ۇكىمى قۇرعىردىڭ شىعاتىن كۇنى بولا ما، جوق پا!
"قانىشەر"، "جەكسۇرىن" دەگەن سوزدەر الەشانىڭ جۇرەگىنە تىكەندەي قادالدى.
— اعامدى جارعا قۇلاتاتىنداي ونىڭ قولىندا نەندەي ايعاق بار؟ — دەپ سۇرادى يۆاننىڭ سوزىنە ويلانىپ قالعان الەشا. — ميتيانى وپ-وڭاي قۇرتا قوياتىنداي نە ايتا الادى ول؟
— سەن ءالى تۇك بىلمەيسىڭ... ونىڭ قولىندا ءبىر قاعاز بار، ونى ميتيا ءوز قولىمەن جازعان، فەدور ءپالوۆيچتى ونىڭ ولتىرگەنىن بۇل ايعاق بۇلتارتپاي دالەلدەيدى.
— قوي، مۇمكىن ەمەس! — دەدى اڭ-تاڭ بولعان الەشا.
— قالاي مۇمكىن ەمەس؟ مەن ءوزىم وقىپ كوردىم عوي.
— ءبارىبىر ونداي قاعازدىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس! — دەپ تاعى دا قايتالادى الەشا ورشەلەنىپ. — بۇلاي دەيتىنىم، ونى ولتىرگەن ميتيا ەمەس! اكەمدى ول ولتىرگەن جوق، ول ەمەس!
يۆان فەدوروۆيچ كىلت توقتادى.
— سوندا، سەنىڭشە، ونى كىم ولتىرگەن؟ — ونىڭ وسىناۋ ءبىر ءتۇرلى سالقىنداۋ قويعان ساۋالىندا ءتىپتى نەندەي ءبىر مەنمەنسىگەن اۋەن دە سەزىلگەن.
— كىم ەكەنىن سەن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، — دەدى الەشا باياۋ ۇنمەن، اعىنان جارىلىپ.
— كىم ول؟ الگى ەسىنەن ايىرىلعان ناقۇرىس قويانشىق جايىنداعى ەرتەگىنى ايتامىسىڭ؟ سمەردياكوۆ پا؟
الەشا تۇلا بويى دىرىلدەپ-قالشىلداپ بارا جاتقانداي سەزىندى.
— كىم ەكەنىن سەن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، — دەدى ول ءالسىز ۇنمەن. الەشا بۋلىعىپ قالعان-دى.
— ول كىم، نەگە ايتپايسىڭ؟ — دەپ يۆان كىرجىڭدەي باستادى.
ول ۇستامدىلىعىنان كەنەت جۇرداي بولدى دا قالدى.
— مەن ءبىر-اق نارسەنى بىلەمىن، — دەدى ءالى دە كۇبىرلەپ سويلەگەن الەشا. — اكەمدى ولتىرگەن سەن ەمەسسىڭ!
— "سەن ەمەسسىڭ!" سەن ءوزى نە دەپ تۇرسىڭ! — دەدى اڭ-تاڭ يۆان..
— اكەمدى ولتىرگەن سەن ەمەسسىڭ، سەن ەمەسسىڭ دەيمىن! — الەشا تاعى دا نىقتاپ قايتالادى.
ۇنسىزدىك جارتى مينۋتتەي سوزىلدى.
— مەن ەمەسىن ءوزىم دە بىلەمىن، سەن ءوزىڭ ساندىراقتاپ تۇرعان جوقسىڭ با؟ — دەدى سۇرلانىپ، سۇرقى بۇزىلىپ مىرس ەتكەن يۆان. ول الەشاعا تەسىرەيە قاراپ قالعان ەدى. ەكەۋى دە شامنىڭ تۇبىندە تۇرعان.
— جوق، يۆان، اكەمدى ولتىرگەن مەنمىن دەپ وزىڭە-وزىڭ تالاي رەت ايتپاپ پا ەڭ.
— قاشان ايتتىم؟.. مەن ماسكەۋدە بولدىم عوي... قاشان ولاي دەدىم؟ — دەپ مىڭگىرلەدى مۇلدە ساسۋعا اينالعان يۆان.
— باسىمىزعا بۇلت تورلاعان وسى ەكى ايدا جالعىز ءوزىڭ جەكە قالعاندا سەن مۇنى وزىڭە-وزىڭ تالاي رەت ايتقانسىڭ، — دەدى الەشا ودان ارى، باياۋ سويلەسە دە، نىعىرلاي ءتۇسىپ. ءبىراق ول ەندى ىقتيارسىز، ءبىر قۇدىرەتتى كۇشتىڭ امىرىمەن، ءوزىنىڭ ەركىنەن تىس سويلەگەن. — سەن ونى ولتىرگەنمەن — مەنەن باسقا ەشكىم دە ەمەس دەپ وزىڭە-وزىڭ مويىنداپ، ءوزىڭدى-وزىڭ كىنالاعانسىڭ. شىندىعىندا ولتىرگەن سەن ەمەس، سەن قاتەلەسەسىڭ، ونى ولتىرگەن سەن ەمەس، ەستيمىسىڭ، ونى ولتىرگەن سەن ەمەس! ساعان وسىنى ايتسىن دەپ مەنى ءتاڭىرىمنىڭ ءوزى جۇمسادى.
ەكەۋى دە ۇندەمەي قالدى. بۇل ۇنسىزدىك تابانداتقان ءبىر مينۋتكە سوزىلدى. ولار ءبىر ءبىرىنىڭ كوزىنەن كوز اۋدارماي سىلەيىپ تۇرعان. ەكەۋىنىڭ دە ءوڭى قۋارىپ كەتكەن. سونسوڭ يۆان تۇلا بويى دىرىلدەپ، الەشانى يىعىنان مىقتاپ ۇستاپ الدى.
— سەن مەنىڭ پاتەرىمدە بولىپ پا ەدىڭ! — دەپ كۇبىرلەدى ول ءتىسىن شىقىرلاتىپ. — تۇندە، ول كەلگەندە سەن مەنىڭ ۇيىمدە وتىردىڭ با... نەگە ايتپايسىڭ... نەمەنە، سەن ونى ءوز كوزىڭمەن كوردىڭ بە؟
— سەن ءوزى كىمدى ايتىپ تۇرسىڭ... ميتيانى ما؟ — دەپ سۇرادى تۇككە تۇسىنبەگەن الەشا.
— ونى ايتىپ قايتەم، ول سۇمىرايدى قويشى! — دەپ كىرجىڭ ەتتى يۆان. — سەن، نەمەنە، ونىڭ ماعان كەلىپ جۇرەتىنىن بىلەسىڭ بە؟ ايت كانە، سەن مۇنى قايدان ءبىلدىڭ!
— ونىڭ كىم؟ سەنىڭ كىمدى ايتىپ تۇرعانىڭدى تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، — دەپ مىڭگىرلەدى ەندى زارەسى كەتكەن الەشا.
— جوق، سەن بىلەسىڭ... ايتپەسە قالاي... سەنىڭ بىلمەۋىڭ مۇمكىن ەمەس...
ءبىراق يۆان كەنەت ساباسىنا تۇسكەندەي كورىندى. ول بىردەڭەنى ميعا سالىپ سالماقتاعانداي بوپ تۇردى. سودان كەيىن ونىڭ ەزۋىنەن تاڭعالارلىق كەكەسىن سەزىلدى.
— اعا، — الەشا دىرىلدەگەن داۋىسپەن قايتا باستادى، — ساعان مۇنى مەنىڭ سوزىمە سەنەتىنىڭدى بىلگەندىكتەن ايتىپ جاتىرمىن. مەن ساعان: سەن ەمەسسىڭ! دەگەندە مەن مۇنى عۇمىر باقي جادىڭدا قالسىن دەپ ايتتىم. ەستيمىسىڭ، عۇمىر باقيعا. مەيلى، وسى قازىردەن باستاپ مەنى ءبىرجولا جەك كورىپ، بەزىپ كەتسەڭ دە ىقتيارىڭ، ءبىراق وسى سوزدەردى ساعان ايتسىن دەپ مەنىڭ اۋزىما سالعان ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى.
ءبىراق بۇل كەزدە يۆان فەدوروۆيچ، تەگى، وزىنە-وزى كەلىپ ۇلگىرسە كەرەك.
— الەكسەي فەدوروۆيچ، — دەدى ول كەكەتە مىرس ەتىپ، — مەن اۋليەلەر مەن قويانشىقتارعا توزبەيمىن، اسىرەسە قۇداي تاعالانىڭ وكىلدەرىن ۇناتپايمىن، مۇنى ءسىز بەك جاقسى بىلەسىز. وسى مينۋتتەن باستاپ سىزبەن ات قۇيرىعىن ءبىرجولا ۇزەتىن شىعارمىن. دەرەۋ، وسى مۇيىستە ءوز جونىڭە تايىپ تۇرۋىڭىزدى وتىنەمىن. سونسوڭ، ۇيىڭىزگە قايتاتىن جولىڭىز دا وسى بۇرىلىستا ەمەس پە. اسىرەسە، بۇگىن ماعان جولاي كورمەگىن! ەستيمىسىز!
ول تەرىس اينالىپ، اياعىن نىق باسىپ، تۋرا كەتە باردى، ارتىنا بۇرىلىپ تا قاراعان جوق.
— اعا، — دەپ ايقايلادى ونىڭ سوڭىنان الەشا، — ەگەر بۇگىن ولاي-پۇلاي بىردەڭە بولىپ قالسا، الدىمەن مەنى ويىڭا الارسىڭ!..
الايدا يۆان جاۋاپ بەرگەن جوق. ول قاراڭعىعا ءسىڭىپ كەتكەنشە، الەشا مۇيىستەگى شامنىڭ تۇبىندە تۇردى. ول سودان كەيىن عانا شولاق كوشە جاققا بۇرىلىپ، ءوزىنىڭ پاتەرىنە قاراي باياۋ ءجۇردى. ول دا، يۆان فەدوروۆيچ تە، ەكەۋى ەكى جاقتا، بولەك پاتەردە تۇراتىن: فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ قاڭىراپ قالعان ۇيىندە ەكەۋىنىڭ ءبىرى دە تۇرعىسى كەلمەگەن. الەشا ءبىر مەششاننىڭ ۇيىنەن جاساۋ-جيھازىمەن شاعىن بولمەنى جالداپ العان؛ ال يۆان فەدوروۆيچ ونان ەداۋىر الىستا، ءبىر داۋلەتتى شەنەۋنىك جەسىرىنىڭ مەنشىگىندەگى وپ-وڭدى ءۇيدىڭ اجەپتاۋىر جايلى، كەڭ فيلگەيىندە جالعىز ءوزى تۇراتىن. ءبىراق وعان كەشكى ساعات التىدا جاتقاننان تاڭعى التىدا ءبىر-اق باس كوتەرەتىن قۇلاعى كەرەڭ، سىرقىراما اۋرۋلى، قاۋساعان كارى كەمپىر عانا قىزمەت ەتەتىن. وسى ەكى ايدا يۆان فەدوروۆيچ تاڭعالارلىقتاي كۇي تالعامايتىن كونبىس بوپ العان ەدى دە، كوبىنە-كوپ جالعىز ءوزى وڭاشا قالعاندى ۇناتاتىن بولعان. ءوزى جاتاتىن بولمەنى ءوزى جيناستىراتىن، ال قالعان بولمەلەرگە ءتىپتى وتە سيرەك كىرەتىن. ول قاقپانىڭ الدىنا كەلىپ، قوڭىراۋدىڭ تۇتقاسىنان ۇستاعان سوڭ توقتاپ تۇردى. ىزاسى تارقاماعاسىن تۇلا بويى ءالى دىرىلدەپ تۇرعانداي سەزىندى. سونان سوڭ ول كەنەت قوڭىراۋدىڭ تۇتقاسىن بوساتىپ، ءبىر تۇكىرىپ تاستادى دا، تەرىس اينالىپ مۇلدە باسقا جاققا، شاھاردىڭ ەكىنشى شەتىنە، ءوزىنىڭ پاتەرىنەن ەكى شاقىرىمداي جەردەگى ءبىر كىشكەنتاي، قيسايعان قيما ۇيگە قاراي جەبەي باسىپ جۇرە بەردى؛ بۇل ۇيدە فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ بۇرىنعى كورشىسى، ءبىر كەزدە سورپا-سۋان الىپ كەتۋ ءۇشىن ونىڭ اس ۇيىنە كۇندە كەلىپ جۇرگەن ماريا كوندراتيەۆنا تۇراتىن؛ وندا سمەردياكوۆ ونىمەن بىرگە ب ا ق ىشىندە وتىرىپ، گيتاراعا قوسىلىپ ءان سالاتىن ەدى. ماريا كوندراتيەۆنا ءوزىنىڭ بۇرىنعى كىشىگىرىم ءۇيىن ساتىپ جىبەرگەننەن كەيىن شەشەسىمەن بىرگە وسى جۇپىنى باسپانادا تۇرىپ جاتقان-دى. فەدور پاۆلوۆيچ قايتىس بولعاننان كەيىن اۋرۋ سمەردياكوۆ تا وسىندا بولاتىن. كەنەت ساپ ەتە قالعان ويدىڭ قۇدىرەتىمەن يۆان فەدوروۆيچ ءقازىر مىنە سوندا بارا جاتقان-دى.
VI
سمەردياكوۆپەن ءبىرىنشى جولىعۋ
بۇل يۆان فەدوروۆيچتىڭ ماسكەۋدەن ورالعالى بەرى سمەردياكوۆپەن سويلەسۋگە ءۇشىنشى رەت بارا جاتقانى ەدى. سۇمدىق وقيعادان كەيىن ونىمەن العاش رەت كەلگەن بويدا، ءبىرىنشى كۇنى-اق كەزدەسىپ سويلەسكەن، سونسوڭ ەكى جۇمادان كەيىن وعان ەكىنشى رەت بارعان. ءبىراق ول وسىدان سوڭ ونىمەن كەزدەسۋىن توقتاتىپ، ونى كورمەگەنىنە جانە ول جونىندە ەشتەڭە ەستىمەگەنىنە، مىنە، ءبىر ايدان اسقان. وندا يۆان فەدوروۆيچ ماسكەۋدەن اكەسى ولگەسىن بەسىنشى كۇنى عانا كەلىپ جەتكەن، سول سەبەپتى ءتىپتى توپىراق تا سالا الماعان: مارقۇم ول كەلەردەن ءبىر كۇن بۇرىن جەرلەنگەن-دى. يۆان فەدوروۆيچتىڭ كەشىگۋىنىڭ سەبەبى مىنادا ەدى: ونىڭ ماسكەۋدەگى مەكەن-جايىن بىلمەگەندىكتەن، الەشا جەدەلحات جىبەرۋگە كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ جاردەمدەسۋىن وتىنگەن، الايدا، ول دا انىق ەشتەڭە بىلمەگەنمەن، يۆان فەدوروۆيچ ماسكەۋگە كەلىسىمەن قالاي دا سوندا باراتىن شىعار دەگەن ۇمىتپەن اپاسى مەن اپكەسىنىڭ اتىنا جەدەلحات جىبەرگەن-دى. ءبىراق يۆان فەدوروۆيچ ول ۇيگە تەك ءتورتىنشى كۇنى عانا باردى دا، جەدەلحاتتى وقىعان سوڭ، ارينە، الدى-ارتىنا قاراماي مۇندا جەتۋگە اسىعادى. كەلگەسىن الدىمەن الەشامەن كەزدەسىپ، سويلەسكەسىن ونىڭ ميتياعا ءتىپتى كۇدىك تە كەلتىرمەي، شاھارىمىزداعى وزگە پىكىرلەردىڭ بارىنە قاراما-قايشى، ونى ولتىرگەن سمەردياكوۆ دەپ اشىق ايتقانىنا ول قاتتى قايران قالعان. سونان سوڭ يسپراۆنيكپەن، پروكۋرورمەن سويلەسىپ، ايىپتاۋ مەن تۇتقىنعا الۋدىڭ بۇگە-شىگەسىنە قانىق بولعاننان كەيىن الەشاعا ونان بەتەر تاڭدانىپ، ونىڭ پىكىرىن اعاسىنىڭ باسىنا كۇن تۋعان شاقتا وعان باۋىرلاستىق سەزىمى مەن جاناشىرلىعىن بىلدىرگەنى بولار دەپ شامالاعان؛ الەشانىڭ ميتيانى وتە جاقسى كورەتىنىن يۆان بىلەتىن. ايتسە دە، وسى ارادا يۆاننىڭ دميتريي فەدوروۆيچكە دەگەن تۋىستىق سەزىمى حاقىندا بىرەر سوزبەن اقي-تاقي ەسكەرتە كەتكەن ءجون: ونى يۆاننىڭ ءتىپتى سۋقانى سۇيمەيتىن، ال كەيدە، ءبىر جاعىنان، ءولىپ-وشىپ جاناشىرلىق ءبىلدىرىپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان، ونى ولەردەي جەك كورىپ، ازا بويى قازا تۇراتىنى دا بار-دى. وعان ميتيا كۇللى بولمىس-بىتىمىمەن، ءتىپتى ءوزىنىڭ بۇكىل پىشىن-پوشىمىمەن دە ۇنامايتىن. كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ وعان عاشىقتىعىنا قارادان-قاراپ ىزا بولاتىن. دەگەنمەن، ول قاماۋدا وتىرعان ميتيامەن دە سول كۇنى، كەلگەن بويدا كەزدەسكەن، الايدا، بۇل جۇزدەسۋ ميتيانىڭ ايىبىنا ونىڭ سەنىمىن كەمىتپەگەنى بىلاي تۇرسىن، قايتا، كۇشەيتە تۇسكەن ەدى. ول بارعاندا اعاسى مازاسى كەتىپ، جامان كۇيزەلگەن كۇيدە ەكەن. ميتيا تىم كوپ سويلەگەن، ۇمىتشاق كورىنگەن، ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتە بەرگەن، تىم تىكە قايىرىپ، سمەردياكوۆتى ايىپتاپ، سۇمدىق شاتاسا دا بەرگەن. ونىڭ ەنشىسىنە تيەتىن اقشادان مارقۇم اكەسى "ءسىڭىرىپ كەتكەن" ءباز-باياعى ءۇش مىڭ سوم جونىندە اسىرەسە كوپ ءسوز قىلعان-دى. ميتيا: "ول مەنىڭ اقشام، مەنىكى بولاتىن، ەگەر مەن ءتىپتى سول اقشانى ۇرلاعان كۇندە دە ەشبىر كىنالى بولماس ەدىم"، — دەپ قاقساعان-دى. ول ءوزىن بۇلتارتپايتىن ايعاقتاردىڭ بارىنە دەرلىك قارسى داۋلاسپاعان، وقيعالاردى ءوز پايداسىنا قاراي بەيىمدەپ تۇسىندىرگەندە دە ءجون-جوسىقسىز، قيسىنسىز لاعا بەرگەن، يۆاننىڭ نەمەسە وزگە بىرەۋدىڭ الدىندا استە اقتالعىسى كەلمەگەندەي، اشۋعا باسىپ، وزىنە قويىلعان ايىپتى ەلەڭ دە قىلماعان جۇرتتىڭ ءبارىن بالاعاتتاپ، كۇيىپ-پىسكەن.
گريگورييدىڭ اشىق جاتقان ەسىك جايىنداعى جاۋابىنا كەكىرەيە كۇلىپ، وندا ونى "سايتان اشقان عوي" دەگەن-دى. ءبىراق بۇل جونىندە ەشقانداي جۇيەلى تۇسىنىك بەرە الماعان. وسى العاشقى جۇزدەسۋدىڭ وزىندە-اق ول يۆان فەدوروۆيچكە وزدەرى "بارىنە رۇقسات" دەپ كوكيتىن كىسىلەردىڭ ماعان ءشۇبالانىپ، مەنى تەرگەۋگە قانداي حاقى بار دەپ، ونى بەتتەن الىپ رەنجىتىپ تە ۇلگەرگەن. وندا ول يۆان فەدوروۆيچكە جالپى ون قاباق بىلدىرە قويماعان-دى. ميتيامەن وسى جولىعىسۋدان كەيىن يۆان فەدوروۆيچ ەندى سمەردياكوۆقا كەلە جاتقان ەدى.
يۆان فەدوروۆيچ ماسكەۋدەن اسىعىس اتتانىپ، ۆاگوندا كەلە جاتقانىندا سمەردياكوۆ تۋرالى جانە ۇيدەن كەتەر الدىندا كەشقۇرىم ونىمەن سوڭعى رەت قالاي اڭگىمەلەسكەنى جونىندە ۇزاق ويعا باتقان. كوپ نارسە تاڭعالدىرىپ، كوپ جايت كۇدىكتى كورىنگەن. الايدا، سوت تەرگەۋشىسىنە بەرگەن جاۋابىندا يۆان فەدوروۆيچ ونداعى اڭگىمەنى كەزى كەلگەنشە كەيىنگە قالدىرعاندى ءجون كورگەن. سمەردياكوۆپەن جولىققانشا قويا تۇرعان. وندا ول شاھارداعى اۋرۋحانادا جاتقان. دارىگەر گەرسەنشتۋبە جانە وعان اۋرۋحانادا كەزدەسكەن دارىگەر ۆارۆينسكيي مۇنىڭ شۇيىلگەن سۇراعىنا سمەردياكوۆتىڭ قويانشىعى ۇستاپ قالعاندىعىنا كۇمان جوق دەپ بەكەم جاۋاپ بەرىپ، "كىسى ءولىمى بولعان كۇنى ول وتىرىك تالىپ جاتقان جوق پا؟" دەگەن سۇراققا ءتىپتى تاڭىرقاپ قالعان-دى. ولاردىڭ سوزىنەن يۆان فەدوروۆيچتىڭ ۇققانى: ونىڭ بۇل جولعى اۋرۋى ءتىپتى الابوتەن بولعان، تالماسى ءجيى-جيى قايتالاپ، بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان، سول سەبەپتى ونىڭ ءومىرى، ءتىپتى قىل ۇستىندە تۇرعان، تەك ەندى، ءبىراز ەم-دوم جاساعاننان كەيىن عانا اۋرۋدىڭ بەتى قايتقان سەكىلدى، ءبىراق ناۋقاس "عۇمىر باقيعا بولماعانمەن اجەپتاۋىر ۇزاق ۋاقىتقا" شالىق بوپ قالۋى ابدەن مۇمكىن (مۇنى دارىگەر گەرسەنشتۋبە قوسا ايتقان). يۆان فەدوروۆيچتىڭ "دەمەك، ول ەندى جىندى ما؟" دەگەن دەگبىرسىز سۇراعىنا ولار "تولىق ماعىنادا ولاي دەۋگە بولماس، ءبىراق كەيبىر اۋىتقۋ بارى كۇمانسىز" دەپ جاۋاپ بەردى. يۆان فەدوروۆيچ ونىڭ نەعىلعان اۋىتقۋ ەكەنىن ءوزى ءبىلىپ الۋعا ۇيعاردى. اۋرۋحانادا ونى اۋرۋمەن جولىعۋعا كىدىرىسسىز جىبەردى. سمەردياكوۆ وڭاشا بولمەدە كەرەۋەتتە جاتىر ەكەن. ونىڭ جانىنداعى ەكىنشى توسەكتە شاھاردىڭ ءبىر تيتىقتاعان مەششانى جاتىر، شەمەن اۋرۋىنان كۇپ بوپ ءىسىپ كەتىپتى، بۇگىن بە، ەرتەڭ بە دەپ كورگە بەت بۇرسا كەرەك؛ ونىڭ سمەردياكوۆپەن سۇحباتىنا بوگەت بولاتىن ءتۇرى جوق سەكىلدى. يۆان فەدوروۆيچتى كورگەندە سمەردياكوۆ كۇدىكپەن ءبىر ىرجيىپ قويدى، العاشقى ساتتە ول ءتىپتى سەسكەنىپ تە قالدى بىلەم. قالاي دەگەنمەن يۆان فەدوروۆيچ وسىلاي ويلاپ قالعان. الايدا تەك ءبىر ساتكە عانا سولاي كورىنگەن، قالعان ۋاقىتتىڭ بارىندە سمەردياكوۆ كەرەمەت سابىرلىلىعىمەن، ءتىپتى، قايران قالدىردى دەۋگە بولادى. ونىڭ شىن اۋرۋ ەكەنىنە، ءسويتىپ ءحالىنىڭ وتە مۇشكىل بولا باستاعانىنا يۆان فەدوروۆيچتىڭ سالعان جەردەن كوزى جەتكەن ەدى: ابدەن السىرەگەن، ءتىلى ورالىمعا كەلمەيتىندەي، ارەڭ سويلەيدى؛ قاتتى جۇدەپ، سارعايىپ كەتكەن. جيىرما مينۋت بويعى كەزدەسۋدە ول باسىنىڭ اۋىراتىندىعى مەن بار مۇشە-مۇشەسى سىرقىراپ، قاقسايتىندىعىنا شاعىنا بەردى. اتەكتىڭ بەتىندەي، قۋارعان بەتى ءبىر ۋىس بوپ قۋشيىپ، ساماي شاشى ءۇرپيىپ، توبەسىندە ءبىر تال شاش قانا قالعان. ءبىراق بىردەڭەنى مەڭزەگەندەي بوپ تۇراتىن سول كوزى بۇرىنعى سمەردياكوۆتى ۇستاپ بەرەتىن سىقىلدى. سول ساتتە يۆان فەدوروۆيچتىڭ ەسىنە ونىڭ: "اقىلدى اداممەن سويلەسكەن قانداي عانيبەت"، — دەگەن سوزدەرى ورالا كەتتى. ول كەرەۋەتتىڭ اياق جاعىنداعى ورىندىققا جايعاستى. سمەردياكوۆ توسەكتە جاتقان كۇيى كۇللى دەنەسىمەن قينالا ءبىر قوزعالاقتادى، ءبىراق ءبىرىنشى بوپ ءتىل قاتپادى، ۇندەمەدى، كوزقاراسىنان ونشا قۇشتارلىعى سەزىلگەن جوق.
— مەنىمەن سويلەسە الاسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى يۆان فەدوروۆيچ، — مەن سەنى ونشا قالجىراتا قويماسپىن.
— سويلەسە الامىن، ارينە، — دەپ مىڭگىرلەدى سمەردياكوۆ السىرەگەن ۇنمەن. — كەلگەنىڭىزگە كوپ بولدى ما؟ — دەدى ول سودان كەيىن يۆان فەدوروۆيچتىڭ يمەنە سويلەگەنىنە ىرزا بولعانداي كەشىرىمدى پىشىنمەن.
— جوق، وسى بۇگىن عانا... سەندەردىڭ مىنا بىدىقتارىڭدى انىقتاۋ ءۇشىن...
سمەردياكوۆ كۇرسىندى.
— نەسىنە كۇرسىنەسىڭ، سەن ءبارىن ءبىلدىڭ عوي؟ — دەپ قويىپ قالدى يۆان فەدوروۆيچ.
سمەردياكوۆ كەكىرەيىپ ۇندەمەدى.
— وندايدى قالاي بىلمەسسىڭ؟ ءبارى كۇنى بۇرىن ايقىن بولدى ەمەس پە. ءبىراق اقىرى بۇلاي بولارىن كىم بىلگەن؟
— بۇلاي بولعانى قالاي؟ سەن بۇلتالاقتاتپا! جەرقويماعا تۇسە بەرگەندە-اق قويانشىعىڭ ۇستاپ توڭقالاڭ اساتىنىڭدى سەن الدىن الا بولجاپ ايتىپ ەدىڭ عوي؟ جەرقويماعا قۇلاپ كەتەم دەپ اشىق ايتقانسىڭ دا.
— ءسىز تەرگەۋدە وسىلاي دەپ كورسەتتىڭىز بە؟ — دەپ سۇرادى سمەردياكوۆ بايسالدى اۋەستىكپەن.
يۆان فەدوروۆيچ كەنەت شىرت ەتتى.
— جوق، ءالى ايتقان جوقپىن، ءبىراق ايتاتىنىم انىق. سەن ماعان، اعايىن، ءقازىر ءبىرسىپىرا جايتتاردى تۇسىندىرۋگە ءتيىسسىڭ، سونسوڭ، جارقىنىم، مەن سەنىڭ قىلجاعىڭدى كوتەرە المايمىن!
— تاڭىرىدەي كورىپ، بار ءۇمىت ارتاتىن كىسىم ءسىز بولساڭىز، مەن نە دەپ قىلجاقتاماقپىن! — دەپ مىڭگىرلەدى ءبىر ساتكە عانا كوزىن جۇمىپ، ءالى دە وتە بايسالدى سويلەگەن سمەردياكوۆ.
— بىرىنشىدەن، — دەپ باستادى يۆان فەدوروۆيچ، — مەنىڭ بىلەتىنىم، قويانشىق اۋرۋدىڭ قاشان ۇستايتىنىن كۇنى بۇرىن بولجاۋ مۇمكىن ەمەس. مەن سۇراپ ءبىلدىم. قاي كۇنى، قاي ساعاتتا قيقىلداپ-شيقىلداپ قالاتىنىن بولجاۋ قيىن شارۋا. سوندا سەن ماعان كۇنى مەن ساعاتىنا دەيىن بولجاپ، وعان قوسا ءتىپتى جەرقويماعا ءتۇسىپ بارا جاتقاندا ۇستايتىنىن دا كۇنى بۇرىن قالاي ايتتىڭ؟ ەگەر قويانشىعىڭ ۇستاعان بوپ وتىرىك اۋىرىپ جاتپاساڭ، ءدال سول جەرقويماعا قۇلاپ كەتەتىنىڭدى سەن الدىن الا قالاي ءبىلۋىڭ مۇمكىن؟
— مەن جەرقويماعا تۇسپەي تۇرام با، كۇنىنە ءتىپتى بىرنەشە رەت ءتۇسىپ شىعامىن، — دەدى اسىپ-ساسپاي، ىڭىرانا سويلەگەن سمەردياكوۆ. — وسىدان ءبىر جىل بۇرىن شاتىردىڭ تەسىگىنەن توڭقالاڭ اسقانىم دا بار. قويانشىق اۋرۋدىڭ قاشان ۇستاپ قالاتىنىن كۇنى مەن ساعاتىنا دەيىن الدىن الا بولجاۋعا بولمايتىن شىعار، ءبىراق ىشتەي تۇيسىنۋگە ءارقاشان بولادى.
— ال سەن كۇنى مەن ساعاتىنا دەيىن ايتقانسىڭ!
— مەنىڭ قويانشىق اۋرۋىم جونىندە، مىرزا-ەكەسى، ونان دا وسىنداعى دارىگەرلەردەن سۇراپ بىلگەنىڭىز ءجون بولار: مەن شىن اۋىردىم با، الدە وتىرىك اۋىردىم با، بۇل جونىندە سىزگە ەندى ەشتەڭە ايتا المايمىن.
— ال جەرقويما شە؟ جەرقويماعا قۇلايتىنىڭدى قايدان ءبىلدىڭ؟
— سول جەرقويماسى قۇرعىردى ايتا بەردىڭىز عوي! وندا جەرقويماعا تۇسەردە، وزىنەن-وزى زارە-قۇتىم قاشىپ، تۇلا بويىمدى ءبىر كۇدىك بيلەپ كەتتى؛ مۇنشاما قاتتى قورىققانىم، ءسىز كەتكەن سوڭ، ەندى مەنى قورعايتىن ءتىرى پەندە قالماعانىنا جامان نالىدىم. جەرقويماعا ءتۇسىپ جاتىپ: "ءدال ءقازىر ۇستاپ قالاتىن شىعار، ءقازىر تالىپ تۇسەمىن، قۇلار مە ەكەم، قۇلاماس پا ەكەم؟" — دەپ كۇدىكتەنە بەرگەنىم، مىنە وسى كۇدىكتەن كەنەت تىنىسىم تارىلىپ، تۇنشىعىپ قالدىم دا... تومەن قاراي توڭقالاڭ استىم. وسىنىڭ ءبارىن جانە سونىڭ الدىندا كەشقۇرىم قاقپا الدىندا سىزبەن بولعان اڭگىمەنى، — وندا مەن سىزگە ءوزىمنىڭ وسى قورقىنىشىممەن جەرقويماعا تۇسۋدەن قورقاتىنىمدى ايتقان بولاتىنمىن، — مۇنىڭ ءبارىن مەن دارىگەر گەرسەنشتۋبە مىرزاعا جانە تەرگەۋشى نيكولاي پارفەنوۆيچكە ءتامامداپ ايتتىم، ولار ءبارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ الدى. ال دارىگەر ۆارۆينسكيي مىرزا ناق سولاي قاتتى سەكەم العاندىقتان، ياكي "قۇلاپ كەتەر مە ەكەم، قۇلاماس پا ەكەن؟" دەپ ءشۇبالانعاندىقتان شىنىندا دا ونىڭ قويانشىعى ۇستاپ قالعان دەپ جۇرتتىڭ كوزىنشە بەكەمدەپ ايتقان. ۇستاماعاندا قايتەدى دەگەن. ءسوزسىز سولاي بولۋعا ءتيىستى ەدى، ءبارى ونىڭ قورقىنىشىنان بولدى دەپ جازعان.
سمەردياكوۆ وسىنى ايتقان سوڭ، بۇل اڭگىمەدەن قاجىعانداي، ءبىر كۇرسىنىپ قويعان.
— جاۋابىڭدا وسىنىڭ ءبارىن ايتتىڭ با؟ — دەپ سۇرادى ءسال اڭىراپ قالعان يۆان فەدوروۆيچ. ول ەكەۋىنىڭ سونداعى اڭگىمەسىن تەرگەۋشىگە ايتامىن دەپ ونى قورقىتىپ الماقشى ەدى، الايدا، مۇنىڭ ءبارىن ونىڭ ءوزى حابارلاپ تا ۇلگىرىپتى.
— مەن نەدەن قورقام! مەيلى، اقيقات شىندىقتى تولىق جازىپ قويسىن دەپ ادەيى ايتتىم، — دەپ نىقتادى سمەردياكوۆ.
— ەكەۋمىزدىڭ قاقپا الدىنداعى اڭگىمەمىزدى دە ءتامامداپ ايتتىڭ با؟
— جوق، ونى ءبىر ءسوزىن دە قالدىرماي تولىق ايتتىم دەي المايمىن.
— قويانشىعىڭ ۇستاپ قالعانسىپ، وتىرىك دىرىلدەپ-قالشىلداپ، قيقىلداپ-شيقىلداي الامىن دەپ ماقتانىپ ەڭ عوي، وندا سونى دا ايتتىڭ با؟
— جوق، ونى ايتىپ قايتەم.
— سەن ەندى مىنانى ايتشى، انادا سەن ماعان چەرماشنياعا بارساڭشى دەپ سونشاما نەگە وزەۋرەدىڭ؟
— ماسكەۋگە كەتىپ قالاسىڭ با دەپ قورىقتىم، ال چەرماشنيا ءتيىپ تۇرعان جوق پا.
— مۇنىڭ وتىرىك، مەنى كەت-كەتتىڭ استىنا العان سەن ەمەس پە ەدىڭ: بالەدەن اۋلاق بول، تەزىرەك كەت! — دەپ ەدىڭ عوي!
— وندا تەك قانا سىزگە دەگەن دوستىق نيەتتەن، شىن ءىلتيپاتتان عانا، سول ۇيدە ءبىر جاماندىقتىڭ بولارىن سەزىپ، سىزگە جانىم اشىعاسىن عانا ايتقانمىن. ءبىراق تا سىزدەن گورى ءوزىمدى كوبىرەك ويلاعانىم راس. ۇيدە ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعالى تۇرعانىن، وندا ءسىز اكەڭىزدى اراشالاۋ ءۇشىن قالىپ قوياتىنىڭىزدى ۇقسىن دەپ: بالەدەن اۋلاق كەتىڭىز دەگەنىم سوندىقتان.
— سولاي دەپ تۋراسىن ايتپايسىڭ با، اقىماق نەمە! — دەپ كىرجىڭ ەتتى يۆان فەدوروۆيچ.
— وندا تۋراسىن ايتۋعا مەنىڭ مۇرشام كەلدى مە؟ مەن تەك قورىققان سوڭ بىردەڭە دەگەم. ايتپەسە نەم بار، سونسوڭ ءسىزدىڭ اشۋلانىپ قالۋىڭىز دا مۇمكىن عوي. مەنىڭ، ارينە، دميتريي فەدوروۆيچ جوققا بولا ءبىر جانجال شىعارىپ، الگى تىعۋلى اقشانى جىمقىرىپ كەتەر دەپ قاۋىپتەنەتىن ءجونىم بار-دى، ويتكەنى ميتيا ول اقشانى ءبارىبىر ءوز اقشام دەپ ەسەپتەمەيتىن؛ ءبىراق مۇنىڭ اقىرى كىسى ولىمىنە اپارىپ سوعاتىنىن كىم بىلگەن؟ قايدام، ول ءباريننىڭ توسەگى استىندا تىعۋلى جاتقان اقشانى جاي ۇرلاپ الاتىن شىعار دەپ قانا ويلاعام، ال ول شالدى ءولتىرىپ تاستاعان. مىرزاەكەسى، ءسىز دە ونى كۇنى بۇرىن قالاي بىلەر ەدىڭىز؟
— ەگەر سەن ءوزىڭ بولجاۋعا مۇمكىن بولمادى دەپ تۇرساڭ، ونى مەن قالاي ءبىلىپ، جولدان قالۋىم كەرەك؟ سەن نەگە شاتاستىراسىڭ؟ — دەدى ويعا شومعان يۆان فەدوروۆيچ.
— سىزگە ماسكەۋىڭدى قويا تۇرىپ، اۋەلى چەرماشنياعا بارىپ كەلىڭىز دەگەنىمنەن-اق اڭعارۋعا ءتيىستى ەدىڭىز عوي.
— ولاي اڭعارا قويۋ وپ-وڭاي دەيمىسىڭ!
قاتتى قاجىعانداي كورىنگەن سمەردياكوۆ ءبىر مينۋتتاي تاعى دا ءۇنسىز قالدى.
— قالاي دەگەنمەن اڭعارۋعا ءتيىستى ەدىڭىز: ەگەر ءسىزدى ماسكەۋدەن چەرماشنياعا قاراي قاقپايلاسام، بۇل ءسىزدىڭ وسى ماڭدا بولعانىڭىزدى تىلەگەنىم، ويتكەنى ماسكەۋ الىس دەگەنىم، ال ءسىزدىڭ قاشىقتاپ كەتپەگەنىڭىزدى بىلسە، دميتريي فەدوروۆيچ تە ونشا ەلەۋرەمەس دەپ ۇمىتتەنگەنىم ەمەس پە. بىردەڭە بولا قالسا، مەنى اراشالاۋعا دا تەز جەتە الاتىن ەدىڭىز، ويتكەنى گريگوريي ۆاسيليەۆيچتىڭ سىرقاتىن، ال مەنىڭ اۋرۋىم ۇستاپ قالا ما دەپ قورقا بەرەتىنىمدى سىزگە ءوز اۋزىمنان ايتتىم عوي. كەلىسىلگەن بەلگى بويىنشا تىقىلداتىپ، مارقۇمنىڭ بولمەسىنە كىرۋگە بولاتىنى، قالاي تىقىلداتۋ كەرەگىن دميتريي فەدوروۆيچكە ايتىپ قويعانىمدى تۇسىندىرگەننەن كەيىن مەن، قايدام، ونىڭ بىردەڭەنى بۇلدىرەتىنىن ءوزىڭىز دە سەزىپ، چەرماشنيانى قويا تۇرىپ، ۇيدە قالاتىن شىعار دەپ ويلاعان ەدىم.
"مىڭگىرلەگەنمەن، ءسوزى تىم جۇيەلى؛ گەرسەنشتۋبەنىڭ ونىڭ اقىل-ەسى شاتاسقان دەپ شاتپاقتاعانى قالاي؟" — دەپ ويلادى يۆان فەدوروۆيچ.
— سەن جىن سوققان، ماعان قۋلانبا! — دەپ زەكىردى تەرىسىنە سىيماعان ول.
— ال مەن، شىنىمدى ايتسام، وندا ءسىز ءبارىن تۇسىنگەن شىعار دەپ ويلاعان ەدىم، — دەدى سمەردياكوۆ اڭعالسىعان پىشىنمەن.
— تۇسىنگەن بولسام، قالاتىن ەدىم عوي! — دەدى يۆان فەدوروۆيچ تاعى دا شىتىناي قالىپ.
— قايدام، جازعان باسىم ءسىزدى ءبارىن تولىق تۇسىنگەن سوڭ، ءبىر جاققا كەتىپ بوي تاسالاي تۇرايىنشى، نەدە بولسا ءبىر بالەدەن تەزىرەك اۋلاق بولايىنشى دەگەن شىعار دەپ ويلاسام.
— سەن، نەمەنە، جۇرتتىڭ ءبارى وزىڭدەي سۋ جۇرەك دەپ پە ەڭ؟
— عاپۋ ەتىڭىز، ءسىز دە مەن سياقتى ما دەپ ويلاعانىم راس.
— ارينە، اڭعارۋىم كەرەك ەدى، — دەدى ابىرجي تۇسكەن يۆان. — سەنىڭ تاراپىڭنان ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن سەزگەمىن دە... ءبىراق سەن وتىرىك ايتاسىڭ، تاعى وتىرىك سوعىپ تۇرسىڭ، — دەپ جەكىرىندى ول كەنەت الدە نەنى ەسىنە ءتۇسىرىپ. — سوندا تارانتاسقا جاقىنداپ كەلىپ، ماعان: "اقىلدى اداممەن سويلەسكەن قانداي عانيبەت"، — دەگەنىڭ ەسىڭدە مە. دەمەك، مەنىڭ كەتىپ بارا جاتقانىما قۋانعانىڭ عوي، ايتپەسە نەسىنە ماقتايسىڭ؟
سمەردياكوۆ قايتا-قايتا كۇرسىندى. ونىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتە باستاعان ەدى.
— ەگەر قۋانسام، وندا تەك ماسكەۋ اسپاي، چەرماشنياعا بارۋعا كەلىسكەنىڭىز ءۇشىن عانا قۋانعان شىعارمىن، — دەدى ول ءسال ەنتىگىڭكىرەپ. — دەگەنمەن، جاقىنىراق قوي؛ تەك وندا مەن الگى سوزدەردى ماقتايىنشى دەپ ەمەس، كەكەتەيىن دەپ ايتقانمىن. ءسىز ونى ۇقپاعانسىز.
— نە دەپ كەكەتپەكشى ەدىڭ؟
— سونداي سۇمدىقتى الدىن الا سەزە تۇرا، اكەڭىزدى تاستاپ كەتسەڭىز، بىزگە اراشا تۇسكىڭىز كەلمەسە، سول ءۇش مىڭدى سەن ۇرلادىڭ دەپ مەنى ءارقاشان-اق وتىرعىزىپ قويا الاتىن بولسا، كەكەتپەگەندە قايتەم.
— سەن جىن سوققان نە دەپ كەتتىڭ! — دەپ يۆان تاعى دا اشۋلاندى. — توقتا: الگى بەلگى تۋرالى، الگى قالاي تىقىلداتۋ كەرەكتىگى جايىندا تەرگەۋشى مەن پروكۋرورعا بىردەڭە دەپ پە ەدىڭ؟
— ءبارىن قاز-قالپى بايانداپ بەردىم.
يۆان فەدوروۆيچ ىشتەي تاعى دا قايران قالدى.
— ەگەر وندا مەن بىردەڭەنى ويلاسام، — دەپ قايتا باستادى ول سەنىڭ تاراپىڭنان ءبىر وڭباعاندىق بولا ما دەپ قانا ويلاعان شىعارمىن. دميتريي ءولتىرۋى مۇمكىن، ءبىراق اقشا ۇرلايدى دەگەنگە استە سەنگەن جوقپىن... ال سەنىڭ تاراپىڭنان كەز كەلگەن سۇمىرايلىقتى كۇتتىم. قويانشىعىم ۇستاعانسىپ وتىرىك اۋىرا الامىن دەپ ماقتاندىڭ عوي، سەن ونى ماعان نە ءۇشىن ايتتىڭ؟
— اڭقىلداعان اڭقاۋلىعىمنان عانا ايتقانمىن. مەن وسى ومىرىمدە ەش ۋاقىتتا وتىرىك تالىپ اۋىرعان ەمەسپىن، قايدام، بىردەڭە دەسەم، تەك سىزگە ماقتانايىن دەپ بىلشىلداعان شىعارمىن. مەن وندا ءسىزدى وتە جاقسى كورىپ قالدىم دا، الدىڭىزدا ەركىنسي سويلەگىم كەلگەن ەدى.
— ءىنىم شالدى ولتىرگەن دە، اقشانى ۇرلاعان دا سول دەپ، سەنى ايىپتايدى.
— ونىڭ باسقاشا ايتۋعا لاجى بار ما؟ — دەپ سمەردياكوۆ كەكەتە ىرجيدى، — اناداي ايعاقتاردان كەيىن ونىڭ شاتپاعىنا كىم سەنەدى؟ ەسىكتىڭ اشىق جاتقانىن گريگوريي ۆاسيليەۆيچ كورگەن عوي، بۇعان نە دەي الادى. ەندى ايتتى نە، ايتپادى نە، مەيلى! اركىم ءوزىن اقتاعىسى كەپ دىرىلدەيدى...
ول تىنىشتالىپ ءۇنسىز وتىرعان ەدى، ءبىر كەزدە، الدە نە ەسىنە تۇسكەندەي، تاعى دا بىلاي دەدى:
— مىنە، تاعى دا باياعى گوي-گوي: بۇل ءداۋ دە بولسا سونىڭ ءىسى دەپ، ولار ايىپتى ماعان اۋدارماقشى، — مۇنى مەن وسىعان دەيىن دە ەستىگەنمىن، — تىم بولماسا، الگى قويانشىعىم ۇستاعانسىپ وتىرىك اۋىرا الامىن دەپ بوسكەنىمدى الىپ قارايىقشى: ەگەر مەن اكەڭىزگە شىنىندا دا ءبىر جاماندىق ويلاپ جۇرسەم، وندا مۇنى سىزگە كۇنى بۇرىن ايتار ما ەدىم؟ ونى ولتىرمەكشى بولسام، تۇبىندە وزىمە بولە بوپ جابىساتىن ايعاقتى تۋعان بالاسىنا الدىن الا سەزدىرەتىندەي، عاپۋ ەتىڭىز، مەنىڭ سونشالىقتى كەشە بولعانىم با؟ بۇل شىندىققا جاناسا ما؟ جوق، كەرىسىنشە، ەش ۋاقىتتا بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. ەكەۋمىزدىڭ بۇل اڭگىمەمىزدى، الگى قۇدىرەتتىڭ وزىنەن باسقا، ەشكىم ەستىپ تۇرعان جوق، ال ەگەر ءسىز پروكۋرور مەن نيكولاي پارفەنوۆيچكە وسىنى جەتكىزسەڭىز، بۇل ارقىلى تۇپتەپ كەلگەندە مەنى اراشالاپ قالعان بولار ەدىڭىز: ويتكەنى سونشالىقتى اڭقىلداعان اڭقاۋ بولسام، مەن قانداي جاۋىزبىن؟ مۇنىڭ ءبارىن ولاردىڭ ابدەن پايىمداۋى مۇمكىن عوي.
— تىڭداعىن، — دەدى سمەردياكوۆتىڭ سوڭعى دالەلىنە قايران قالىپ، ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەرگەن يۆان فەدوروۆيچ ورنىنان تۇرەگەلىپ، — مەن ساعان استە ءشۇبالانبايمىن، سەنى ايىپتاۋ ءتىپتى كۇلكىلى بولار ەدى دەپ بىلەمىن... قايتا، كوڭىلىمدى ورنىقتىرعانىڭ ءۇشىن ساعان ريزامىن. كەيىن سوعام عوي، ال ءقازىر كەتتىم. ازىرگە قوش، تەز ايىق. ەشتەڭە قاجەت ەمەس پە؟
— ءىقىلاسىڭىزعا راحمەت. مارفا يگناتيەۆنا مەنى ۇمىتپايدى. ايتەۋىر، بۇرىنعى راقىمشىلىعى بويىنشا، ماعان بىردەڭە قاجەت بولسا، تاۋىپ اكەپ بەرەدى. مەيىربان جاندار عوي، كۇندە كەلىپ تۇرادى.
— كورىسكەنشە كۇن جاقسى. مەن، ايتسە دە، سەنىڭ وتىرىك اۋىرا الاتىنىڭدى ايتپايمىن...
ساعان ايتار اقىلىم، ءوزىڭ سەزدىرىپ الما، — دەدى كەنەتتەن يۆان نەگە ەكەنى بەلگىسىز.
— ءبار-رىن ءتۇسىندىم. ەگەر ءسىز ونى تىسىڭىزدەن شىعارماساڭىز، وندا انا جولى قاقپا الدىندا بولعان اڭگىمەمىزدى مەن دە دابىرلامايمىن.
يۆان فەدوروۆيچ تەز شىعىپ، دالىزبەن ون شاقتى قادام باسقان سوڭ، كەنەت سمەردياكوۆتىڭ سوڭعى سوزدەرىندە قانداي دا ءبىر رەنىشتى ءمان بارداي سەزىنگەن. ونىڭ قايتا ورالعىسى دا كەلگەن، الايدا بۇل ويى زاماتتا سەيىلگەسىن ول: "اقىماقتىق قوي!" — دەگەن دە اۋرۋحانادان شىعىپ كەتە بارعان. ەڭ باستىسى، مۇلدە كەرىسىنشە بولۋعا ءتيىستى كورىنسە دە، سمەردياكوۆ ەمەس، ناق ءوزىنىڭ اعاسى ميتيانىڭ ايىپتى بولىپ شىققاندىعىنا ونىڭ شىنىندا دا كوڭىلى ورنىققانداي بولعان ەدى. وندا ول نەلىكتەن بۇلاي ەكەنىن پايىمداپ جاتقىسى دا كەلمەگەن، ءوزىنىڭ كوكەيدەگى ويىن قازبالاپ جاتۋعا ءتىپتى ارلانعان دا. ونىڭ الدەنەنى تەزىرەك ۇمىتقىسى كەلگەن. ودان كەيىنگى بىرنەشە كۇندە ميتيانى قاپالاندىرعان ايعاقتاردىڭ بارىمەن جاقىنىراق جانە تولىعىراق تانىسقاننان كەيىن، ونىڭ كىنالى ەكەندىگىنە يۆان فەدوروۆيچ ابدەن كوز جەتكىزگەندەي بولعان. ناعىز بەيشارا جانداردىڭ، مىسالى، فەنيا مەن ونىڭ شەشەسىنىڭ جان تۇرشىكتىرەتىن جاۋاپتارى جينالعان-دى. پەرحوتين، تراكتير، پلوتنيكوۆتاردىڭ دۇكەنى، موكروەداعى كۋالار تۋرالى ءتىپتى ايتپاسا دا بولادى. عاجابى، ءىستىڭ ەگجەي-تەگجەيى قاپالاندىرعان. تەرگەۋشى مەن پروكۋروردى گريگورييدىڭ اشىق جاتقان ەسىك تۋرالى كۋالىگى قانداي تاڭعالدىرسا، قۇپيا "تىقىلداتۋ" تۋرالى حابار دا سونداي قايران قالدىرعان. گريگورييدىن كەمپىرى، مارفا يگناتيەۆنا، يۆان فەدوروۆيچتىڭ سۇراعىنا سمەردياكوۆ ءتۇنى بويى قالقانىڭ سىرتىندا جاتقان، "ءبىزدىڭ توسەگىمىزدەن ءۇش قادام دا بولمايدى"، قاتتى ۇيىقتاسام دا، ونىڭ ىڭىرسىعانىنان قايتا-قايتا ويانا بەردىم، "تىنىم تاپپاي ىڭىرسىعان، دامىلسىز ىڭىرسىپ جاتقان" دەپ تۋراسىن ايتقان. گەرسەنشتۋبەمەن سويلەسىپ، سمەردياكوۆتىڭ السىرەگەنى بولماسا، استە جىندانعان كىسىگە ۇقسامايتىندىعى تۋرالى كۇدىگىن بىلدىرگەندە، شال جاي جىميىپ كۇلگەن دە قويعان. "ال ءسىز ونىڭ ءقازىر نەمەن ەرەكشە شۇعىلدانىپ جاتقانىن بىلەسىز بە؟ — دەپ سۇراعان ول يۆان فەدوروۆيچتەن، — فرانسۋزشا سوزدەردى جاتتاپ ءجۇر، جاستىعىنىڭ استىندا فرانسۋز سوزدەرى ورىس ارىپتەرىمەن جازىلعان داپتەر بار، حە-حە- حە!" يۆان فەدوروۆيچ، اقىرىندا، وعان كۇدىكتەنۋدى قويعان. ال دميتريي تۋرالى ويلاعاندا ونىڭ ءتىپتى جانى تۇرشىگەتىن. قالاي دەگەنمەن، ءبىر نارسە تاڭعالارلىق ەدى: الەشا شالدى ولتىرگەن دميتريي ەمەس، "تەگى"، سمەردياكوۆ بولۋعا ءتيىس دەگەن پىكىرىنەن قايتپادى. الەشانىڭ پىكىرىن ءارقاشان جوعارى باعالايتىن يۆان ءقازىر ونى مۇلدە تۇسىنبەگەن. تاعى ءبىر عاجابى، يۆان مەن ميتيا تۋرالى اڭگىمەلەسۋگە الەشا استە ىنتىقپايتىن جانە تەك ونىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرگەنى بولماسا، ءوزى ءسوز باستامايتىن. يۆان فەدوروۆيچ مۇنى دا انىق بايقاعان. ايتسە دە، وندا ول باسقا ءبىر بوگدە جاعدايمەن دە الاڭداپ جۇرگەن-دى: ماسكەۋدەن كەلگەسىن، العاشقى كۇندەردەن باستاپ ول ءوزىنىڭ كاتەرينا يۆانوۆناسىنا دەگەن ىنتىزار، ەسسىز قۇشتارلىقتىڭ تۇتقىنى بولعان ەدى. بۇل ارادا يۆان فەدوروۆيچتىڭ كەيىن ونىڭ بۇكىل ومىرىنە اسەرىن تيگىزگەن بۇل جاڭا قۇشتارلىق سەزىمىن بايانداپ جاتۋ قاجەت بولا قويماس؛ بۇل باسقا ءبىر اڭگىمەنىڭ، وزگە ءبىر روماننىڭ جەلىسى بولا الار ەدى، ءبىراق مەن ونى كەلەشەكتە جازا الاتىن-المايتىنىمدى بىلمەيمىن. ال ءقازىر مىنا ءبىر جايتتى قالاي دەگەنمەن ايتپاي كەتە المايمىن: جوعارىدا جازعانىمداي، كاتەرينا يۆانوۆنادان تۇندە الەشامەن بىرگە كەلە جاتقانىندا، يۆان فەدوروۆيچ وعان: "مەن وعان قۇمارتىپ جۇرگەم جوق" دەگەندە، — ءدال سول ساتتە مۇلدە وتىرىك ايتقان: يۆان فەدوروۆيچ وعان شىن عاشىقتى، ءبىراق كەيدە وعان زىعىردانى قايناپ كەتكەندە، ونى ءولتىرىپ تىناتىنداي بولاتىنى دا راس. بۇل ارادا كوپتەگەن سەبەپتەر تۇيىسكەن-دى: ميتيانىڭ باسىنا تۇسكەن باقىتسىزدىققا جانى كۇيزەلگەن ول ەندى وزىنە قايتا ورالعان يۆان فەدوروۆيچتى بەينە ءبىر قۇتقارۋشىسىنداي كورىپ، وعان جابىسا كەتكەن كاتەرينا يۆانوۆنا ءوزىن جابىرلەگەندەي، قورلاعانداي، كەمسىتكەندەي بولىپ جۇرگەن. وسىنداي ساتتە ونى بۇرىن دا جان-تانىمەن سۇيگەن — و، ول مۇنى بەك جاقسى بىلەتىن، — پاراساتى مەن جان سەزىمىن وزىنەن ءارقاشان جوعارى قويعان جىگىت وعان قايتا ورالا قالعان ەدى. ءبىراق سالماقتى قىز، سۇيگەن جىگىتىنىڭ كارامازوۆتارعا ءتان وجار قۇمارلىعىمەن ونى ەلتىپ-ەرىتكەن اسەرىنە قاراماستان، تۇگەلدەي ونىڭ ىرقىندا كەتىپ، ءوزىن قۇرباندىق ەتكەن جوق-تى. سونىمەن قابات ول ميتياعا وپاسىزدىق جاساعانىنا ىشتەي ۇدايى وپىنىپ، يۆانمەن كورىسىپ قالعان اشۋلى ساتتەردە (مۇنداي ساتتەر وتە كوپ-تى) مۇنى وعان ايتىپ تا سالاتىن. الەشامەن اڭگىمەسىندە يۆان فەدوروۆيچ: "ءبىر جالعاندىق ەكىنشى جالعاندىقتى بالالاتىپ جاتىر" دەگەندە وسىنى ايتقان. بۇل ارادا، ارينە، جالعاندىق شىنىندا دا كوپ ەدى. يۆان فەدوروۆيچتى بارىنەن دە وسى كوبىرەك قيتىقتىرعان... ءبىراق مۇنىڭ ءبارى كەيىننەن بولعان-دى. قىسقاسى، ول ءبىرازعا دەيىن سمەردياكوۆتى ۇمىتىپ كەتكەن. الايدا وعان العاش رەت بارعاننان كەيىن ەكى جۇما وتكەسىن، باياعى ءبىر تاڭعالارلىق ويلار، بۇرىنعىداي، ونى تاعى دا ازاپتاي باستاعان. ونىڭ مىنا ءبىر ساۋالداردى وزىنە-وزى قايتا-قايتا قويا بەرگەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى: سوندا، سوڭعى ءتۇنى، فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ۇيىندە، ءوزىنىڭ جۇرەرى الدىندا، ۇرىشا، مىسىق تابانداپ باسپالداققا بارىپ، تومەندە اكەمنىڭ نە ىستەپ جاتقانىنا نە ءۇشىن قۇلاق سالدىم؟ كەيىننەن وسىنى جانىم تۇرشىگە ەسكە ءتۇسىرۋىمنىڭ سەبەبى نە، سونسوڭ، كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ كەلە جاتىپ كەنەت ەلدى ساعىنىپ، ال ماسكەۋگە كىرە بەرگەندە وزىمە: "مەن وڭباعانمىن عوي!" — دەپ ايتقانىم نەلىكتەن؟ بۇل ويلاردىڭ ونى بيلەپ العانى سونداي! — ءبىر كۇنى ول جانىمدى جەگەن كۇدىك-كۇماننىڭ اسەرىنەن ءسىرا، ءتىپتى كاتەرينا يۆانوۆنانى دا ۇمىتۋعا باقۇل بولارمىن دەپ تە ويلاعان. ءدال وسى ويدىڭ قۇشاعىندا كەلە جاتقانىندا ول كوشەدە الەشانى كەزدەستىرگەن يۆان فەدوروۆيچ ونى توقتاتىپ، كەنەت ءبىر سۇراق قويعان.
— سەنىڭ ەسىڭدە مە، ءبىر كۇنى تۇستەن كەيىن دميتريي ۇيگە ەلىرە كىرىپ كەلىپ اكەمدى ساباپ تاستادى عوي، سودان كەيىن مەن اۋلادا ساعان: "تىلەك تىلەۋ حاقىن" وزىمدە قالدىرامىن دەگەن ەدىم، — ايتشى، سوندا سەن مەنى اكەمنىڭ ەلىمىن تىلەيدى ەكەن عوي دەپ ويلاپ قالعان جوقسىڭ با؟
— ويلادىم، — دەدى الەشا باياۋ ۇنمەن..
— شىندىعىندا، سولاي بولعان دا، بۇل ارادا مي اشىتاتىن دانەڭە جوق. ءبىراق سەن وندا مەنى "ءبىر جالماۋىزدىڭ ەكىنشى جالماۋىزدى جەپ تىنۋىن" دا تىلەيدى، ياكي ناق ءدميترييدىڭ اكەمدى ولتىرۋىنە جانە دە تەزىرەك ولتىرۋىنە قۇشتار... بۇعان ءتىپتى ءوزى دە جاردەمدەسۋگە تەرىس قاراماس دەپ ويلاعان جوقسىڭ با؟
ءسال قۋارىپ كەتكەن الەشا اعاسىنىڭ كوزىنە ءۇنسىز قارادى.
— ايتساڭشى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى يۆان. — مەن سوندا سەنىڭ نە ويلاعانىڭدى بىلۋگە قۇمارمىن. مەنىڭ ءبىلۋىم كەرەك؛ شىندىقتى، شىندىقتى ەستۋگە ءتيىسپىن! — الەشاعا كۇنى بۇرىن اشۋ-ىزامەن قاراعان ول اۋىر كۇرسىندى.
— عاپۋ ەت، ماعان سوندا دا وسى وي كەلگەن، — دەپ كۇبىرلەگەن سوڭ الەشا "جۋىپ-شاياتىنداي" بىردە-بىر ءسوز ايتپاستان ءۇنسىز قالدى.
— راحمەت! — دەپ دۇڭك ەتكەن يۆان ءىنىسىن تاستاپ، ءوز جونىمەن كەتە باردى. سودان بەرى الەشا اعاسىنىڭ ودان ىرگەسىن ءبىرجولا الىسقا سالىپ، ءتىپتى ونى جەك كورە باستاعانىن سەزگەن دە، كەيىننەن ءوزى دە وعان بارۋدى قويعان ەدى. ءبىراق يۆان فەدوروۆيچ ونىمەن سول كەزدەسۋدەن كەيىن ىلە-شالا، ءوزىنىڭ ۇيىنە دە سوقپاستان، كەنەت تاعى دا سمەردياكوۆقا بارماقشى بولعان-دى.
VII
سمەردياكوۆپەن ەكىنشى جولىعۋ
سمەردياكوۆ بۇل كەزدە اۋرۋحانادان شىققان بولاتىن. يۆان فەدوروۆيچ ونىڭ جاڭا پاتەرىن: وسىناۋ ورتاسىندا سەنەگى بار، ەكى بولمەلى، قيسايعان كىشكەنتاي اعاش ۇيدە تۇراتىنىن بىلەتىن. ءبىر جاعىندا شەشەسىمەن بىرگە ماريا كوندراتيەۆنا، ەكىنشىسى جاعىندا سمەردياكوۆ جالعىز ءوزى تۇراتىن. بۇل ۇيدە سمەردياكوۆ جاي تۇرىپ جاتىر ما، الدە پاتەر اقى تولەپ تۇرا ما — مۇنى ءبىر قۇدايدان باسقا ەشكىم بىلمەيتىن. كەيىننەن جۇرت ول سول ۇيگە كۇيەۋ بالا بولعالى جۇرگەندىكتەن تەگىن تۇرعان بولاتىن دەپ جورامالداعان-دى. شەشەسى مەن قىزى ونى وتە قۇرمەتتەپ، وعان وزدەرىمەن سالىستىرعاندا، اسا مارتەبەلى ادام دەپ قاراعان. تىقىلعا ەسىك اشىلعاننان كەيىن يۆان فەدوروۆيچ سەنەككە كىرگەن سوڭ، ماريا كوندراتيەۆنانىڭ مەگزەۋى بويىنشا، تۋرا سول قاپتالداعى سمەردياكوۆتىڭ "تورگى ۇيىنە" كىرگەن ەدى. بولمەدەگى ويمىشتالعان قىشپەن قاپتالعان پەشتەن جىلۋ لىپىپ تۇر. قابىرعانىڭ كەگىلجىم ءتۇسقاعازى كوز تارتادى، ءبىراق الىم-جۇلىم ەكەن، جىرتىق-جارىقشاقتاردىڭ سىرتىندا قۇجىناعان قىزىل تاراقانداردىڭ دامىلسىز سىبدىرى ەستىلەدى. ءۇيدىڭ ءىشى جۇپىنى: ەكى قابىرعادا ەكى ساكى، ۇستەل جانىندا ەكى ورىندىق تۇر، باسقا دانەڭە دە جوق. جاي تاقتاي ۇستەل بولسا دا، ونىڭ ۇستىنە قىزعىلت ءىرى كەستەلى داستارقان جاۋىپ قويىپتى. كىشكەنتاي ەكى تەرەزەنىڭ الدىندا بىر-بىردەن قازوتى گ ۇلى وتىرعىزىلعان قۇمىرا كورىنەدى. بۇرىشتاعى كيوتتا1 يكونا. ۇستەل ۇستىندە ءبۇيىرى مايىسقان شاعىن جەز ساماۋىر جانە ەكى شاشكەسىمەن بوتناس تۇر. ءبىراق سمەردياكوۆ شايىن ءىشىپ بولسا كەرەك، ساماۋىردىڭ ىزىڭى ەستىلمەيدى... ول ۇستەل باسىندا داپتەرگە ءۇڭىلىپ، قالامىمەن بىردەڭەنى شيمايلاپ وتىر ەكەن. الدىندا سياساۋىت، ونىڭ جانىندا بالاۋىز شىراعىمەن الاسا شويىن شامدال تۇر. سمەردياكوۆتى كورگەندە يۆان فەدوروۆيچ ونىڭ اۋرۋىنان قۇلان-تازا جازىلعانىن بىردەن-اق اڭعاردى. بەتىنىڭ ءوڭى كىرىپ، قوڭايىپ قالىپتى، ايدارىن ءۇرپيتىپ قارسى تاراپ، ساماي شاشىن بۇزاۋ جالاعانداي عىپ جاتقىزىپ قويعان. مۇرىنعا كوزىلدىرىك قوندىرىپ الىپتى. سمەردياكوۆتىڭ مىنا سيقىن كورگەندە، بۇرىن ونىڭ مۇنداي ادەتىن بايقاماعان يۆان فەدوروۆيچتىڭ ءتىپتى جىنى ۇستاپ كەتتى: "كوزىلدىرىك تاعىپ الدەقانداي بولۋىن مىنا ماقۇلىقتىڭ!" سمەردياكوۆ باسىن ەنجار كوتەرىپ، وعان كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان تەسىرەيە قارادى؛ سونسوڭ ول اقىرىن كوزىلدىرىگىن الىپ، ورنىنان كوتەرىلە بەردى، ءبىراق ونشا قوشەمەت كورسەتپەي، ءتىپتى ىڭىرانا قيمىلداپ، ادەپتىلىك ساقتاماۋعا بولماعاندىقتان عانا سوزىلا كوتەرىلگەن ەدى. مۇنىڭ ءبارى يۆاننىڭ ويىنا ساپ ەتە قالعان دا، ول ءبارىن بىردەن اڭعارعان، ەڭ باستىسى — سمەردياكوۆتىڭ: "مىناۋ تاعى نەعىپ ءجۇر، انا جولى بارلىعىنا كەلىسىپ ەدىك قوي، ەندى نە كەرەك بۇعان؟" — دەپ تۇرعانداي، وتە اشۋلى، جاقتىرماعان، ءتىپتى مەنمەنسىگەن كوزقاراسىن سەزە قويعان. يۆان فەدوروۆيچ ءوزىن-وزى زورعا ۇستادى:
— ءۇيىڭ تىمىرسىق قوي، — دەدى ول تۇرەگەپ تۇرعان كۇيى، پالتەسىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ جاتىپ.
— شەشىنىڭىز، — دەدى سىزدانا سويلەگەن سمەردياكوۆ.
يۆان فەدوروۆيچ پالتەسىن شەشىپ ساكىنىڭ ۇستىنە قويدى دا، دىرىلدەگەن قولىمەن ورىندىقتى ۇستەلگە تەز جىلجىتىپ قويىپ وتىردى. سمەردياكوۆ ءوزىنىڭ ساكىسىنە ودان بۇرىن وتىرىپ ۇلگىرگەن.
— بىرىنشىدەن، ەكەۋمىز عانامىز با؟ — دەپ سۇرادى يۆان فەدوروۆيچ قاتقىل ۇنمەن شاپشاڭ سويلەپ. — ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى انا جاقتاعىلار ەستىمەي مە؟
— ەشكىم ەشتەڭە دە ەستىمەيدى. ءوزىڭىز كوردىڭىز عوي: ارادا اۋىز ءۇي بار.
— سەن، شىراق، ماعان مىنانى ايتشى: اۋرۋحانادا جاتقانىڭدا ساعان بارعانىمدا، مەن ءدال كەتەيىن دەپ تۇرعاندا: ەگەر سەن مەنىڭ قويانشىعىم ۇستاعانسىپ وتىرىك اۋىرا الاتىنىمدى تىسىڭنەن شىعارماساڭ، وندا مەن دە ەكەۋمىزدىڭ قاقپا الدىنداعى اڭگىمەمىزدى تەرگەۋشىگە تۇگەل جايىپ سالمايىن دەپ نەگە بىلجىرادىڭ؟ تۇگەلىڭ— نە دەگەن ءسوز؟ وندا سەن ماعان نە دەمەكشى بولدىڭ؟ بۇل نە، قوقان-لوققىڭ با؟ نەمەنە، وندا مەن سەنىمەن ءسوز بايلاسىپ پا ەدىم، مەن سەنەن قورقام با؟
ەشقانداي تۇسپال، جۇمباقتى قالامايتىنىن، نە دە بولسا اشىعىنان كەتكەندى قالايتىنىن قاساقانا انىق سەزدىرگىسى كەلگەن يۆان فەدوروۆيچ بۋىرقانىپ سويلەگەن. سمەردياكوۆتىڭ جانارىنان اشۋدىڭ وتى جالت ەتىپ، سول كوزى قىپىلىقتاي قالعان ەدى؛ ءسويتىپ ول، ادەتتەگىسىنشە ۇستامدى، ءبىر قالىپتى كۇيى، دەرەۋ جاۋاپ بەرگەن: "اشىعىنان كەتكەندى قالاساڭ، مەن دە ساعان اشىق ايتايىن" دەگەندەي ەدى.
— وندا مەنىڭ سىزگە ايتپاقشى بولعان جانە سىزگە ايتقان ويىم مىناۋ بولاتىن: ءسىز تۋعان اكەڭىزدىڭ وپات بولعالى تۇرعانىن كۇنى بۇرىن بىلسەڭىز دە، ونى ولىمگە قيعان ەدىڭىز، ال مەن كەيىن جۇرت ءسىزدىڭ وسى پيعىلىڭىز جونىندە، مۇمكىن، ءتىپتى ودان باسقا بىردەڭە جونىندە دە تەرىس پىكىردە بولماسىن دەپ ويلاعانمىن — وندا مەنىڭ باستىقتارعا دابىرا ەتپەۋگە ۋادە بەرگەن نارسەم وسى-تۇعىن.
سمەردياكوۆ ءوزىن-وزى تىزگىندەپ، سالماقپەن سويلەگەنمەن، ونىڭ داۋسىنان قاتالدىعى مەن قايسارلىعى، ءزىلى مەن زىركىلى ارالاس بىردەڭە انىق سەزىلگەن. ول كوزىمەن ىشىپ-جەپ تەسىرەيە قاراعاندا، يۆان فەدوروۆيچتىڭ العاشتا ءتىپتى كوزى بۇلدىراپ كەتكەن ەدى:
— قالاي؟ نە؟ سەنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا ءوزى؟
— مەنىڭ ەسىم ابدەن دۇرىس.
— وندا مەن ونى ولتىرمەكشى ەكەنىن قايدان بىلەم؟ — دەپ، اقىرى، ايقايلاپ جىبەرگەن يۆان فەدوروۆيچ جۇدىرىعىمەن ۇستەلدى قويىپ قالدى. — "ودان باسقا بىردەڭە جونىندە دە" دەپ نەنى تۇسپالدادىڭ؟ ايت كانە، وڭباعان!
سمەردياكوۆ ۇندەمەستەن، يۆان فەدوروۆيچكە بۇرىنعىسىنشا بەدىرەيە قاراپ، ونى باستان-اياق شولا بەردى.
12— ايتامىسىڭ، جوق پا، جەكسۇرىن سۇمىراي، "باسقا بىردەڭە" دەگەنىڭ نە سەنىڭ؟ — دەپ زىركىلدەدى يۆان فەدوروۆيچ.
— "باسقا بىردەڭەنىڭ" نە ەكەنى مەنىڭ جاڭا عانا ەسىمە تۇسكەنى: اكەڭىزدىڭ ولىمىنە وندا ءسىز ءوزىڭىز دە وتە تىلەكتەس بولعان شىعارسىز دەيمىن.
يۆان فەدوروۆيچ اتىپ تۇرىپ، ونىڭ يىعىنان جۇدىرىعىمەن پارمەندەتە قويىپ جىبەرىپ ەدى، اناۋ قابىرعاعا قاراي شايقالاقتاپ قالدى. سمەردياكوۆتىڭ بەتىن جاس جۋىپ كەتتى، سوسىن ول: "مىرزاەكەسى-اۋ، ءالسىز كىسىگە جۇدىرىق جۇمساۋ ۇيات ەمەس پە؟" — دەپ مىڭگىرلەگەننەن كەيىن سىڭبىرىك قاتقان توركوز، كوكشىل شۇبەرەك ورامالىمەن كوزىن باسا قويىپ، قورسىلداپ جىلاي باستادى. وسىلاي ءبىر مينۋتتەي ۋاقىت ءوتتى.
— جەتەر! توقتات قورسىلداعانىڭدى! — دەدى، اقىر سوڭىندا، وكتەم سويلەگەن يۆان فەدوروۆيچ، ورىندىققا قايتا وتىرىپ جاتىپ. — مەنىڭ دە شىدامىمنىڭ شەگى بار!
سمەردياكوۆ كىر-كىر شۇبەرەگىن كوزىنەن الدى. ونىڭ تىرجيعان بەتىنىڭ ءاربىر سىزىعىنان ىلكىدەگى كورگەن ءجابىرى سەزىلىپ تۇردى.
— سونىمەن، سەن وڭباعان، وندا مەنى دميترييمەن بىرلەسىپ، اكەمدى ولتىرمەكشى دەپ ويلاعانىڭ با؟
— وندا ءسىزدىڭ ىشىڭىزدە قانداي وي بارىن مەن قايدان بىلەيىن، — دەدى سمەردياكوۆ رەنىشتى ۇنمەن. — سول سەبەپتى وسى ءبىر تۇرعىدان تامىرىڭىزدى باسىپ كورەيىنشى دەپ، ءسىزدى قاقپادان كىرە بەرگەنىڭىزدە توقتاتقان ەدىم.
— مەنىڭ تامىرىمدى باسىپ كورگەندە قايتپەكشى ەدىڭ؟ بۇل نە؟
— مىنە، ناق مىنا ءبىر جاعدايدى انىقتاۋ ءۇشىن: اكەڭىزدىڭ تەزىرەك ولگەنىن ءسىزدىڭ تىلەيتىن-تىلەمەيتىنىڭىزدى بىلگىم كەلىپ ەدى.
يۆان فەدوروۆيچتى بارىنەن دە گورى ىزالاندىرعانى سمەردياكوۆتىڭ وسىناۋ وسپادارسىز اۋەننەن استە تايعىسى كەلمەگەندىگى بولدى.
— ونى ولتىرگەن مىنا سەنسىڭ! — دەدى داۋسى قاتتى شىققان ول ءبىر كەزدە.
سمەردياكوۆ كەكەتە مىرس ەتتى.
— ونى ولتىرگەن مەن ەمەس، مۇنى ءسىز ءوزىڭىز دە بەك جاقسى بىلەسىز. اقىلدى ادامعا بۇل جايىندا ەندى ءسوز قىلاتىن دا رەتى جوق شىعار دەپ ويلاسام.
— ءبىراق نەلىكتەن، نەلىكتەن عانا سەن وندا ماعان سونداي كۇدىك تۋعىزدىڭ؟
— ءوزىڭىز بىلەسىز، تەك قورقىنىشتان عانا. ويتكەنى وندا مەن زارە-قۇتىم قاشقاندىقتان جۇرتتىڭ بارىنە كۇدىكتەنەتىن مۇشكىل حالگە تۇسكەن ەدىم. ءسىزدى دە سىناپ كورمەكشى بولعانىم سوندىقتان، ەگەر ءسىزدىڭ تىلەگىڭىز اعاڭىزدىڭ نيەتىمەن ءبىر جەردەن شىقسا، وندا بۇل ءىستىڭ بىتكەنى، ءسويتىپ، ەكى ارادا شىبىن ولەدى دەمەكشى، مەن دە قۇريتىن شىعارمىن دەپ ويلادىم.
— ءاي، سەن بۇدان ەكى جۇما بۇرىن باسقاشا ايتىپ ەدىڭ عوي.
— اۋرۋحانادا جاتقانىمدا سىزبەن سويلەسكەندە دە ايتپاعىم وسى-دى، ءبىراق، ءسىز مۇنى ارتىق ءسوزسىز-اق تۇسىنەر، وتە اقىلدى كىسى بولعاندىقتان، اشىق اڭگىمەنى قالاماعان شىعار دەپ ويلاعان ەدىم.
— ءسوزىن قاراشى! ءبىراق سەن بۇلتالاقتاتپاي جاۋاپ بەر، ەستيمىسىڭ: سەنىڭ سۇمپايى كوكەيىڭدە مەن ءوزىمدى ماسقارالايتىن مۇنداي سۇمدىق كۇدىكتى ناق قالاي جانە ناق قانداي قىلىعىممەن تۋعىزدىم ەكەن؟
— ولتىرۋگە مە — جوق، مۇنى ءسىز ءوزىڭىز استە ىستەي الماس ەدىڭىز، بۇل ءتىپتى ويىڭىزعا دا كەلمەگەن شىعار، ال ەگەر ونى باسقا بىرەۋ ولتىرسە — مۇنىڭ ءجونى ءبىر باسقا، ءسىزدىڭ مۇنى تىلەگەنىڭىز كۇمانسىز.
— اسىقپاي-ساسپاي، سالماقتاپ سويلەۋىن قارا مىنانىڭ! سەن نە دەپ وتتاپ تۇرسىڭ ءوزى، اكەمە ءولىم تىلەيتىن مەنى نە قارا باسىپتى؟
— قارا باساتىن نە بار؟ ونىڭ سىزدەرگە مۇرا بوپ قالاتىن بايلىعى شە؟ — دەپ سمەردياكوۆ زىلمەن جانە ءتىپتى ءبىر ءتۇرلى كەكەتە ءىلىپ اكەتتى. — وندا اعايىندى ۇشەۋىنىڭ ءارقايسىنا كەمىندە قىرىق مىڭنان كەلمەي مە، ءتىپتى ودان كوبىرەك بولۋى دا مۇمكىن، ال ەگەر وندا فەدور پاۆلوۆيچ الگى اناۋ اگرافەنا الەكساندروۆنا حانىمعا ۇيلەنسە، وندا ول نەكەسى قيىلعاسىن-اق بارلىق كاپيتالدى دەرەۋ ءوزىنىڭ اتىنا كوشىرەتىن ەدى، ويتكەنى ول سونشالىقتى اقىلسىز ايەل ەمەس، مىنە سوندا ۇشەۋىڭە اكەلەرىڭنەن ەكى سولكەباي دا بۇيىرماس ەدى. ال وندا نەكە قيارعا كەپ قالىپ پا ەدى؟ قىلداي عانا قالعان-دى: سۇڭعىلا حانىم تەك شىناشاعىمەن مىنە بىلاي بەلگى بەرسە-اق بولدى، شالىڭ ءتىلى سالاقتاپ ونىڭ سوڭىنان شىركەۋگە جۇگىرە جونەلۋگە دايىن بولاتىن.
يۆان فەدوروۆيچ ءوزىن-وزى امالسىزدان ۇستاپ قالدى.
— ماقۇل، — دەدى ول اقىرىندا، — ءوزىڭ كوردىڭ مىنە، مەن ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، ساعان قول كوتەرگەن جوقپىن، سەنى ولتىرگەن جوقپىن. ايتا بەرۋىڭە بولادى ايتاتىنىڭدى: دەمەك، سەنىڭشە، مەن ءدميترييدى سونداي ءبىر سۇمدىققا يتەرمەلەپ، بىردەڭەدەن ۇمىتتەنگەنمىن عوي، تەگى؟
— ۇمىتتەنبەسەڭىز ويتەسىز بە، ارينە، ۇمىتتەندىڭىز، ەگەر ول اكەسىن ولتىرۋگە بارسا، وندا بارلىق اقسۇيەكتىك قۇقىقتارى مەن شەنىنەن ادا بولىپ، وزىنە تيەتىن ەنشىدەن دە قۇداڭ قاعىپ، تەسكەن تاۋ ايدالماي ما. وندا ونىڭ ەنشىسى ءىنىڭىز الەكسەي فەدوروۆيچ ەكەۋىڭە قالادى، بىردەي عىپ ءبولىپ الاسىزدار، دەمەك، بۇل ءارقايسىڭا قىرىق مىڭنان ەمەس، ەندى الپىس مىڭنان كەلەدى دەگەن ءسوز. ەندەشە، ءسىزدىڭ وندا دميتريي فەدوروۆيچكە ءبىر ءۇمىت ارتقانىڭىزدا كۇمان جوق!
— قاپ، مىنانىڭ قورلىعىن-اي! تىڭداعىن، وڭباعان: ەگەر وندا مەن بىرەۋ-مىرەۋگە ءۇمىت ارتسام، ارينە، تەك ساعان عانا ءۇمىت ارتار ەدىم، ءبىراق استە دميترييگە ەمەس؛ انت ەتۋگە بارمىن، وندا مەن ءبىر سۇمدىقتى ويلاپ ءجۇر مە دەپ ناق سەنەن سەزىكتەنگەنمىن... وندا... مەنىڭ ونداعى اسەرىم ءالى ەسىمدە!
— وندا ءسىزدى مەن جونىندە دە سونداي پىكىردە بولار دەپ ءبىر مينۋتكە ويلاپ قالعانىم راس، — دەپ سمەردياكوۆ كەكەسىنمەن ىرجيا كۇلدى، — دەمەك، وندا ءسىز مەنىڭ الدىمدا ءوزىڭىزدى ونان بەتەر اشكەرەلەگەن بولاتىنسىز، ويتكەنى ەگەر مەنىڭ ءبىر جاماندىقتى كۇتە تۇرا كەتىپ قالساڭىز، وندا بۇل: اكەمدى ولتىرسەڭ ولتىرە بەر، مەن ساعان بوگەت جاسامايمىن دەگەنمەن تەڭ ەمەس پە.
— مىنا سۇمىراي نە دەيدى؟ سەن تاپ سولاي ۇقتىڭ با؟
— ءبارى الگى چەرماشنياسى قۇرعىردان باستالدى عوي. اياساڭشى! اكەڭىزدىڭ چەرماشنياعا بارىپ كەل دەپ قولقالاعانىنا قۇلاق قويماستان، ماسكەۋگە جۇرۋگە دايىندالدىڭىز! سودان كەيىن مەن اقىماقتىڭ جالعىز عانا سوزىنە بولا كەنەتتەن كەلىسە كەتتىڭىز! سول چەرماشنياعا بارۋعا كەلىسەتىن نە بار ەدى! دەمەك، مەنىڭ ءبىر ءسوزىم ءۇشىن، ماسكەۋگە كەتپەي، چەرماشنياعا بارساڭىز، بۇل ءسىزدىڭ مەنەن بىردەڭەگە ءۇمىتتى بولعاندىعىڭىزدىڭ بەلگىسى ەمەس پە.
— جوق، قۇداي اقى، جوق! — دەپ قارعاندى ىزادان ءتىسىن شىقىرلاتقان يۆان.
— قالايشا جوق؟ قايتا، سونداعى ايتقان ءسوزىم ءۇشىن ءسىزدىڭ — قالاي دەگەنمەن اكەڭىزدىڭ بەل بالاسىسىز عوي — مەنى جەلكەمنەن الىپ بولىمشەگە سۇيرەۋىڭىز، دۇرەلەپ الۋىڭىز كەرەك ەدى... تىم بولماسا، سول ارادا تۇمسىقتان ءبىر سالىپ جىبەرسەڭىز دە ارتىق ەمەس-تى، ال ءسىز، عاپۋ ەتىڭىز، قايتا، ەشبىر قاباق تا شىتپاستان، مەن اقىماقتىڭ ءتىلىن الىپ، مۇنىڭ ەشبىر ءجونى بولماسا دا، چەرماشنياعا كەتتىڭىز، ءسىزدىڭ ونان دا اكەڭىزدىڭ جانىن ساقتاپ ۇيدە بولۋىڭىز كەرەك ەدى عوي... وسىدان كەيىن مەن قالاي ويلاماقپىن؟
يۆان قاباعىن ءتۇيىپ، دىرىلدەگەن قالپى جۇدىرىعىمەن تىزەسىنە سۇيەنىپ وتىرىپ قالعان ەدى.
— ءيا، سوندا سەنىڭ مۇرنىڭدى بەت قىلماعانىم وكىنىشتى-اق، — دەدى ول ءبىر كەزدە كۇيىنىشپەن مىرس ەتىپ. — وندا سەنى بولىمشەگە سۇيرەلەۋدىڭ ءجونى بولمادى: ماعان كىم سەنەدى جانە نە دەمەكپىن ال تۇمسىقتان ءبىر قاسقايتۋ... ۋھ، ەسىمە تۇسپەگەنىن قاراساڭشى؛ جۇدىرىق جۇمساۋعا تىيىم سالىنعانمەن، ءبىر رەت اۋزىڭدى قان جالاتۋىم قاجەت-اق ەدى.
سمەردياكوۆ وعان قىبى قانعان كىسىشە قارادى.
— جايشىلىقتا، — دەدى ول ءبىر كەزدەردە فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ۇستەلىنە بارىپ، گريگوريي ۆاسيليەۆيچپەن ءدىن جايىندا تالاسىپ، ونى كەلەمەجدەگەندەي بىلگىشسىپ، مەنمەنسىگەن اۋەنمەن، — كۇندەلىكتى ومىردە جۇدىرىق جۇمساۋعا وسى زاماندا زاڭ جۇزىندە شىنىندا دا تىيىم سالىنعان، ءسويتىپ ءبارى ۇرىپ-سوعۋدان قالعان، الايدا، توتەنشە جاعدايدا، ءبىز تۇگىل، كۇللى الەمدە، ءتىپتى ناعىز تولىق فرانسۋز رەسپۋبليكاسى بولسا دا مەيلى، سوناۋ ادام اتا مەن حاۋا انا داۋىرىندەگىدەي، ءبارىبىر ۇرماي-سوقپاي قويمايدى، بۇل ەشقاشان دا تىيىلمايتىن شىعار دەيمىن، ال ءسىز سونداي توتەنشە جاعدايدا دا قول كوتەرە المادىڭىز.
— سەن، نەمەنە، فرانسۋزشا سويلەۋگە ۇيرەنىپ ءجۇرسىڭ بە؟ — دەپ يۆان يەگىمەن ۇستەل ۇستىندە جاتقان داپتەردى نۇسقادى.
— ونىڭ نە سوكەتتىگى بار، ۇيرەنسەم ءبىلىمىمدى مولىقتىرۋعا سەپتىگى تيەدى، سوسىن، كىم بىلەدى، ءبىر زاماندا ەۋروپانىڭ سول ىرىس دارىعان ەلدەرىنە بارۋىم دا مۇمكىن عوي.
— ءاي، جاۋىز، — دەدى كوزى شاتىناپ، تۇلا بويى دىرىلدەپ كەتكەن يۆان، — سەڭىڭ ماعان قوياتىن مەن ەشبىر قورىقپايمىن، مەنى قالاي كورسەتسەڭ دە مەيلىڭ، ال ەگەر مەن ءقازىر سەنى ءولىمشى عىپ تەپكىلەمەسەم، مۇنىڭ ءبىر عانا سەبەبى بار: وسى قىلمىس سەنىڭ قولىڭنان كەلدى مە دەپ كۇدىكتەنە بەرەمىن جانە بۇل ءۇشىن سەنى سوتقا تارتقىزباي قويمايمىن. مەن سەنى اشكەرەلەيمىن ءالى!
— ال مەنىڭشە، ۇندەمەگەنىڭىز ءجون. ەشبىر ايىبىم بولماسا، ماعان نە قىلا الاسىز، سىزگە كىم سەنەدى؟ ال ەگەر بىردەڭە دەپ بىقسىتا باستاساڭىز، مەن دە ءبارىن جايىپ سالامىن، مەنىڭ دە ءوزىمدى اقتاۋىم كەرەك قوي؟
— سەن، نەمەنە، مەنى قورقادى دەپ ويلايمىسىڭ؟
— سىزگە وسى ايتقانىمنىڭ بارىنە، مەيلى، سوتتا سەنبەسە سەنبەي-اق قويسىن، ونىڭ ەسەسىنە بىلايعى جۇرت يلانىپ قالادى، ءسويتىپ ءسىز ماسقارا بولاسىز.
— بۇل نە، تاعى دا: "اقىلدى اداممەن اڭگىمەلەسكەن قانداي عانيبەت" دەگەنىڭ بە، ا؟ — دەپ يۆان ءتىسىن شىقىرلاتتى.
— ءسىز ءدال ۇستىنەن ءتۇستىڭىز. ەندەشە، بۇرىنعىشا اقىلدى بولىڭىز.
يۆان فەدوروۆيچ تۇرەگەلىپ، ىزاعا بۋلىققان كۇيى، پالتەسىن كيدى دە، سمەردياكوۆقا جاۋاپ قايىرماستان، ءتىپتى وعان بۇرىلىپ تا قاراماستان، تەز شىعىپ كەتتى، كەشكى تازا اۋا ونى سەرگىتىپ جىبەرگەن ەدى. اي جارىق بولاتىن. شىم-شىتىرىق بوپ شاتاسقان نەشە ءتۇرلى سۇمدىق ويلار مەن تۇيتكىل-تۇيسىكتەر ونىڭ زىعىردانىن قايناتىپ بارادى. "ءقازىر بارىپ، سمەردياكوۆتى كورسەتسە قايتەدى؟ — الايدا، بارعاندا نە دەمەك: قالاي بولعاندا دا ول كىنالى ەمەس قوي. ول، قايتا، مەنىڭ ءوزىمدى ايىپتاپ جۇرەر. شىنىندا دا، سوندا مەن چەرماشنياعا نەگە باردىم؟ نە ءۇشىن، نەگە باردىم؟ — دەپ يۆان فەدوروۆيچ وزىنەن-وزى قايتا-قايتا سۇرادى. — ءيا، مەن، ارينە، بىردەڭەنى كۇتتىم، ونىكى دۇرىس..." سوڭعى ءتۇنى اكەسىنىڭ ۇيىندە باسپالداقتا تۇرىپ، ونىڭ بولمەسىنە ءوزىنىڭ قالاي قۇلاق تۇرگەنى مىنە ءجۇزىنشى رەت ەسىنە تۇسكەن شىعار، ءبىراق بۇل جولى ونىڭ قاپالانعانى سونداي، بىرەۋ بۇيىردەن تۇيرەپ العانداي، كىلت توقتاي قالعان: "ءيا، وندا مەن وسىنى كۇتكەنمىن، بۇل راس! مەنىڭ تىلەگەنىم ناق ونىڭ ءولىمى بولاتىن! ايتسە دە، بۇل قالاي، سوندا اكەمنىڭ ءولىمىن شىن تىلەگەنىم بە؟.. سمەردياكوۆتى ءولتىرۋ كەرەك!.. ەگەر سمەردياكوۆتى ولتىرە الماسام، وندا ماعان جەر باسىپ ءجۇرۋدىڭ دە كەرەگى جوق!.." يۆان فەدوروۆيچ وندا ۇيىنە سوقپاستان، تۋرا كاتەرينا يۆانوۆناعا بارىپ، ءوزىنىڭ سىقپىتىمەن ونى جامان شوشىتقان-دى: ول ەسىنەن اداسقان كىسى سەكىلدى كورىنگەن. يۆان فەدوروۆيچ وعان سمەردياكوۆپەن بولعان اڭگىمەنى باستان-اياق، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بايانداپ بەرگەن. كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ باسالقاسىنا قاراماستان، ول اشۋىن باسا الماي، بولمەدە ەرسىلى-قارسىلى سەندەلە بەرگەن، ءسوزى ۇزدىك-سوزدىق، تاڭعالارلىق ەدى. اقىرى، ول قولىن ۇستەلگە شىنتاقتاپ قويىپ، جاعىن تايانىپ وتىرعان كۇيى مىنا ءبىر تۇسىنىكسىز ناقىلدى ايتقان:
— ەگەر ونى ولتىرگەن دميتريي ەمەس، سمەردياكوۆ بولسا، وندا مەنىڭ ونىمەن تىلەكتەس بولعانىم، ويتكەنى ونى يتەرمەلەگەن مەن. ءبىراق يتەرمەلەدىم بە، جوق پا — مۇنى ءالى بىلمەيمىن. ال ەگەر سمەردياكوۆ ولتىرمەي، دميتريي ولتىرگەن بولىپ شىقسا، وندا، ارينە، مەنىڭ دە كىسى ءولتىرۋشى بولعانىم.
ونى تىڭداپ بولعان سوڭ، ورنىنان ۇندەمەي تۇرەگەلگەن كاتەرينا يۆانوۆنا ءوزىنىڭ جازۋ ۇستەلىنە بارىپ، ۇستىندەگى قوبديشانى اشىپ، ىشىنەن ءبىر قاعازدى الىپ، يۆاننىڭ الدىنا قويدى. بۇل يۆان فەدوروۆيچ كەيىن الەشاعا اكەسىن ءدميترييدىڭ ولتىرگەنىن "كۇمانسىز دالەلدەيدى" دەگەن قاعاز ەدى. ول ميتيانىڭ ماس كۇيى كاتەرينا يۆانوۆناعا جازعان حاتى بولاتىن، ونى ول كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ۇيىندەگى كيكىلجىڭنەن كەيىن — گرۋشەنكا كاتەرينا يۆانوۆنانى قورلاعان وقيعادان كەيىن — موناستىرعا قايتىپ بارا جاتقان الەشانى كەزدەستىرگەن كەشتە جازعان-دى. وندا، الەشامەن اجىراسقاننان كەيىن، ميتيا گرۋشەنكاعا جەتۋگە اسىققان؛ ونى كورگەن-كورمەگەنى بەلگىسىز، الايدا قاراڭعى تۇسە "استانالىق شاھار" تراكتيرىنەن ءبىر-اق شىعىپ، ۋداي ماس بولعانشا ىشكەنى انىق. ماس كۇيى قالام مەن قاعاز سۇراپ الىپ، كەيىن وزىنە بالە بولىپ جابىساتىن حاتتى جازعان. بۇل — اشۋ ۇستىندە جازىلعان، مىلجىڭ، باس-اياقسىز بىردەڭە-دى، ناق "ماستىڭ شاتپاعى-دى". ماس ادام، ۇيىنە كەلگەن سوڭ، ىلكىدە عانا ونى ءبىر ساپپاستىڭ ولەردەي قورلاعانىن، ونىڭ قانداي وڭباعان، ال ءوزىنىڭ قانداي ادەپتى ەكەنىن، ول سۇمىرايعا سىباعاسىن بەرمەي قويمايتىنىن — وسىنىڭ ءبارىن شۇبىرتىپ، ءجون-جوباسىز، ەلەۋرەپ، جۇدىرىعىمەن ۇستەلدى قويعىلاپ، كوزىنەن ماساڭ سوراسى سورعالاپ ايتپاي ما، بۇل حات تا سول سەكىلدى. تراكتيردە وعان سىرت جاعى بىرەۋمەن ەسەپ ايىرىسۋعا پايدالانىلعان كادىمگى ساپاسى تومەن، ءبىر جاپىراق كىر-كىر قاعازدى بەرگەن-دى. ماس ادامنىڭ اعىل-تەگىل مىلجىڭىنا، تەگى، ورىن جەتپەسە كەرەك، سوندىقتان ميتيا اشىق جەردىڭ بارىنە تولتىرعاننان كەيىن حاتىنىڭ سوڭعى جولدارىن ءتىپتى بۇرىنعى سوزدەردىڭ ۇستىنەن قيعاشتاپ جازىپتى. حاتتىڭ مازمۇنى مىنە مىناداي: "تاعدىرىمنىڭ يەسى، كاتيا! ەرتەڭ اقشا تاۋىپ الامىن دا، سەنىڭ ءۇش مىڭ سومىڭدى قايتارامىن، سونان سوڭ قوش بول — ادۋىندى ايەل، ءبىراق سونىمەن بىرگە ءوزىمنىڭ ماحابباتىم، سەن دە قوش امان بول! ءبارىن وسىمەن ءتامامدايىق! ەرتەڭ بىرەۋلەردەن سۇراپ كورەمىن، ال ەگەر تابا الماسام، ساعان انت ەتەمىن، اكەمنىڭ ۇيىنە بارىپ، ونىڭ باسىن جارىپ، جاستىعىنىڭ استىندا تىعۋلى جاتقان اقشانى الامىن، تەك وعان دەيىن يۆان كەتسە ەكەن. تەسكەن تاۋ ايدالسام دا مەيلى، اقشاڭدى قايتارامىن. ال ءوزىڭ قوش امان بولعايسىڭ. ساعان باسىمدى ءيىپ تاعزىم ەتەمىن، ويتكەنى سەنىڭ الدىندا مەن ناعىز ارامزامىن. كەشىر مەنى. جوق، كەشىرمەگەنىڭ جاقسى: ماعان دا، ساعان دا جەڭىلىرەك بولادى! سەنىڭ ماحابباتىڭنان دا كاتورگاعا ايدالعانىم ارتىق، ويتكەنى مەن باسقا ايەلدى سۇيەمىن، ونىڭ قادىر-قاسيەتىنە مەنىڭ بۇگىن عانا كوزىم جەتتى، ەندەشە سەن مەنى قالاي كەشىرمەكسىڭ؟ ءوزىمدى توناپ العان كاززاپتى ءولتىرىپ تىنامىن! ەشقايسىڭدى كورمەۋ، بىلمەۋ ءۇشىن سەندەردىڭ بارىڭنەن شىعىسقا كەتىپ قارامدى وشىرەمىن. اناۋ ايەلدى دە كورگىم كەلمەيدى، ويتكەنى مەنىڭ ازاپتاۋشىم جالعىز سەن عانا ەمەس، مەنى ول دا ازاپقا سالادى. قوش بول!
P.S. قارعىس ايتىپ وتىرسام دا، سەنى قۇرمەت تۇتام! كەۋدەمنەن بىردەڭەنىڭ ءۇنى ەستىلەدى. قالىپ قويعان جالعىز ىشەك دىڭىلدايتىنداي. ونان دا جۇرەگىمنىڭ قارس ايرىلعانى ارتىق ەدى عوي! اۋەلى قالاي دەگەنمەن اناۋ توبەتتى ولتىرەمىن دە، سونسوڭ ءوزىمدى جوق قىلامىن. ءۇش مىڭدى قولىنان بەرمەسە، جولىنان الامىن دا، ساعان لاقتىرامىن. سەنىڭ الدىندا ارامزا بولسام دا، ۇرى بولمايىن! ءۇش مىڭ سومىڭدى الاسىڭ. كارى توبەتتىڭ توسەگى استىندا قىزعىلت لەنتامەن بۋۋلى جاتىر. مەن ۇرى ەمەسپىن، ءبىراق ءوزىمدى توناۋشىنى ولتىرمەي قويمايمىن. كاتيا، جەركەنە قاراما: دميتريي ۇرى ەمەس، ول كىسى ءولتىرۋشى! ول اكەسىن ءولتىردى، ءسويتىپ سەنىڭ تاكاپپارلىعىڭا قور بولمايىن دەپ ءوزىن-وزى قۇرتتى. ول مۇنى سەنىڭ ماحابباتىڭنان قورىققاسىن ىستەدى.
PPS. سەنىڭ اياعىڭنان سۇيەمىن، قوش بول!
PP.SS. كاتيا، بىرەۋلەردىڭ اقشا بەرۋىن تىلە قۇدايدان. وندا مەنىڭ قولىم قان بولمايدى، ال بەرمەسە — وندا قانعا بويالادى! ولتىرسەڭشى مەنى!
سەنىڭ قۇلىڭ ءارى دۇشپانىڭ د. كارامازوۆ".
"قاعازدى" وقىپ شىققاسىن يۆاننىڭ كوزى جەتتى. دەمەك، سمەردياكوۆ ەمەس، ءوز اعاسى ولتىرگەن. ال سمەردياكوۆ ولتىرمەسە، وندا يۆاننىڭ دا ولتىرمەگەنى. بۇل حات ونىڭ كوز الدىندا كەنەتتەن ايدان انىق ماعىناعا يە بولىپ شىعا كەلگەن ەدى. ەندى ول ميتيانىن ايىپتىلىعىنا ەشقانداي كۇمان كەلتىرە المايتىن بولعان. ايتقاندايىن، ميتيانىڭ سمەردياكوۆپەن ءسوز بايلاسىپ ءولتىرۋى مۇمكىن عوي دەگەن كۇدىك ەشقاشان يۆاننىڭ قاپەرىنە دە كىرمەگەن، ونىڭ ۇستىنە بۇل ايعاقتارمەن دە ۇيلەسپەيتىن. يۆاننىڭ كوڭىلى ءبىرجولا ورنىققان ەدى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ول سمەردياكوۆتى جانە ونىڭ كەكەسىندى كۇلكىسىن جاي جەركەنە ەسىنە العان دا قويعان. بىرنەشە كۇننەن كەيىن ول سمەردياكوۆتىڭ كۇدىگىنە ءوزىنىڭ سونشاما نەگە قاپا بولعانىنا ءتىپتى تاڭعالعان. يۆان ونى سول جەك كورگەن كۇيى ءبىرجولا ۇمىتۋعا ۇيعارعان. وسىلاي ءبىر اي وتكەن-دى. سمەردياكوۆ اۋىر ناۋقاس ەكەن، جىندانۋعا اينالىپتى دەگەندى بىرەر مارتە قۇلاعى شالعانى بولماسا، يۆان سمەردياكوۆ جونىندە ەشكىمنەن سۇرامايتىن بولعان. بىردە جاس دارىگەر ۆارۆينسكييدىڭ: "ول جىندانادى"، — دەگەنى عانا ەسىندە قالعان. وسى ايدىڭ سوڭعى جۇماسىندا يۆاننىڭ ءوزى دە ءحالىنىڭ وتە ناشارلاعانىن سەزگەن ەدى. ءدال سوت بولاردىڭ الدىندا كاتەرينا يۆانوۆنا ماسكەۋدەن الدىرعان دارىگەرمەن اقىلداسۋعا دا بارعان. ءدال وسى كەزدە كاتەرينا يۆانوۆنا ەكەۋىنىڭ قارىم-قاتىناسى دا تىم ۋشىعىپ كەتكەن-دى. ولار ءبىر بىرىنە عاشىق ەكى قاس دۇشپان ىسپەتتەس بولعان. كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ كەنەتتەن، ميتياعا قايتا-قايتا قۇشتارلانا ورالۋى يۆاندى ابدەن ىزالاندىرىپ بىتكەن. ءبىر عاجابى، ءبىز بايانداپ وتكەن كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ۇيىندەگى سوڭعى وقيعاعا دەيىن — وندا الەشا ميتيادان كەلە جاتىپ سوندا سوققان-دى — ول، يۆان، ءبىر اي بويى ءبىر رەت تە ميتيانى كىنالاعان كۇدىك ەستىمەگەن؛ كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ميتياعا "اينالسوقتاي" بەرگەندىگىنە جانە يۆاننىڭ مۇنى جاقتىرماعاندىعىنا قاراماستان، وسىلاي بولعان ەدى. تاعى ءبىر قىزىعى، ميتيانى كۇننەن-كۇنگە ونان بەتەر جەك كورە باستاعانىن سەزگەندە، ول اعاسىن كاتيانىڭ وعان "اينالسوقتاي" بەرگەنى ءۇشىن ەمەس، ال ونىڭ ءوز اكەسىن ءوزى ولتىرگەنى ءۇشىن جەك كورەتىندىگىن تۇسىنگەن! مۇنى تولىق سەزىپ، مويىنداعان. دەگەنمەن، يۆان سوت بولاردان ون كۇن بۇرىن ميتيامەن جولىعىپ، وعان قاشىپ كەتۋدىڭ جوسپارىن ايتقان؛ بۇل جوسپار، تەگى، كوپتەن ويلاستىرىلسا كەرەك. بۇل ارادا، ونى مۇنداي قارەكەتكە يتەرمەلەگەن باستى سەبەپتەن باسقا، تاعى ءبىر گاپ بارتۇعىن: سمەردياكوۆتىڭ وعان، يۆانعا، بار ايىپتىڭ دميترييگە اۋعانى ءتيىمدى، ويتكەنى اكەدەن قالعان مۇرانى بولگەندە الەشا ەكەۋىنە تيەتىن ەنشى قىرىق مىڭنان الپىس مىڭعا دەيىن وسەدى-مىس دەگەن سوزدەرى ونىڭ جۇرەگىنە شوڭگەدەي قادالىپ تۇرىپ العان ەدى. سوندىقتان ول ميتيانى قاشىرىپ جىبەرۋگە ءوز تاراپىنان وتىز مىڭدى تاۋەكەل ەتۋگە ۇيعارعان بولاتىن. انادا ميتيادان قايتىپ كەلە جاتقانىندا ول جامان جابىرقاپ، قاتتى قىسىلعان ەدى، ونىڭ وزىنەن-وزى: "بۇل ىشتەي مەنىڭ دە تاپ سونداي كىسى ءولتىرۋشى بولعاندىعىمنان ەمەس پە ەكەن؟" — دەپ سۇراعىسى كەلگەن. ونى الىستان قارماپ، جانىن جەپ بارا جاتقان بىردەڭە قيناعان. ەڭ باستىسى، وسى ءبىر اي بويى تاكاپپار باسى سۇمدىق ازاپقا تۇسكەن، دەگەنمەن بۇل جايىندا كەيىننەن... الەشامەن سويلەسكەسىن پاتەرىنە كەلىپ، ەسىكتىڭ قوڭىراۋىنان ۇستاي بەرىپ، اياق استىنان سمەردياكوۆقا بارعىسى كەلگەندە، يۆان فەدوروۆيچ كەنەت كوكىرەگىن كەرنەگەن الابوتەن اشۋ-ىزانىڭ ىرقىندا بولاتىن. كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ الگىندە عانا وعان الەشانىڭ كوزىنشە ايتقانى ەسىنە تۇسە كەتتى. "ونى ولتىرگەن سول (ياكي ميتيا) دەپ سەندىرگەن سەنسىڭ، تەك قانا سەنسىڭ!" وسى سوزدەر ويىنا ورالعاندا يۆان ءتىپتى سىلەيىپ تۇرىپ قالدى: ول شالدى ميتيا ءولتىردى دەپ كاتەرينا يۆانوۆنانى ەش ۋاقىتتا سەندىرگەن ەمەس، قايتا، سمەردياكوۆقا بارىپ كەلگەننەن كەيىن ول كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ الدىندا وزىنە-وزى كۇدىكتەنە باستاعان. وندا، كەرىسىنشە، بۇعان "قاعازىن" جايىپ سالىپ، ءدميترييدىڭ ايىپتى ەكەندىگىن دالەلدەگەن ونىڭ ءوزى بولاتىن! ەندى كەلىپ: "سمەردياكوۆقا ءوزىم دە بارعانمىن!" — دەپ كەكىرەيدى. قاشان باردى ەكەن؟ يۆان بۇل جايىندا تۇك بىلمەيتىن ەدى. دەمەك، ول ميتيانىڭ ايىپتىلىعىنا ونشا سەنىمدى بولماعانى عوي! وعان سمەردياكوۆ نە دەۋى مۇمكىن؟ ول كاتەرينا يۆانوۆناعا ناق نە دەدى ەكەن؟ يۆاننىڭ جۇرەگىندە بۋىرقانعان اشۋدىڭ وتى لاپ ەتكەن ەدى. وسىدان جارتى ساعات بۇرىن ونىڭ بۇل سوزدەرىن نەعىپ ەلەڭ قىلماعانىنا، وعان سول ارادا نەگە دۇرسە قويا بەرمەگەنىنە ەندى ءوزى دە تۇسىنبەگەن. يۆان قوڭىراۋدى تاستاي بەرىپ، سمەردياكوۆقا جەتكەنشە اسىقتى. "بۇل جولى جوقتاۋىن ءبىر-اق اسىرارىم مۇمكىن"، — دەپ ويلادى يۆان كەلە جاتىپ.
VIII
سمەردياكوۆپەن ءۇشىنشى جانە ەڭ سوڭعى جولىعۋ
ورتا جولدا ازانداعى ۇسكىرىك، قۇرعاق جەل قايتا كوتەرىلىپ، ۇساق، قالىڭ، قۇرعاق قار قىربىقتاي باستادى. قۇرعاق قار جەرگە جاتا قالماعان سوڭ، ونى جەل ءۇيىرىپ اكەتىپ، كوپ كەشىكپەي كادىمگى اق بۇرقاق باستالدى. شاھارىمىزدىڭ سمەردياكوۆ تۇراتىن جاعىندا شام دەگەن مۇلدە جوققا جۋىق-تى. يۆان فەدوروۆيچ قاراڭعىدا، بۇرقاسىندى ەلەڭ قىلماستان، جولدى ىشتەي باعدارلاپ كەلە جاتقان. باسى زەڭىپ بارادى، ەكى شەكەسى زىرك-زىرك ەتەدى. بىلەزىكتەن تومەن ەكى قولىنىڭ ءسىڭىرى تارتىلاتىن سەكىلدى، مۇنى ول سەزىپ كەلەدى. ماريا كوندراتيەۆنانىڭ باسپاناسىنا ازعانا قالعاندا يۆان فەدوروۆيچ اياق استىنان ءبىر ماستى كەزدەستىردى؛ شوقپىت-شوقپىت شەكپەن كيگەن تاپەلتەك مۇجىق تەڭسەلە باسىپ، بىردەڭە دەپ مىڭگىرلەپ، بالاعاتتاپ كەلەدى، سونسوڭ، كەنەت تىيىلا قالىپ، قارلىققان ماساڭ داۋىسپەن ءان سالعان بولادى:
ۆانكا كەتكەن پيتەرگە،
كۇتەم ونى مەن نەگە!
ءبىراق ول وسى ەكىنشى جولدان كەيىن توقتاي قالىپ، الدەكىمدى تاعى دا بالاعاتتاي باستايدى، سوسىن قايتادان الگى انگە باسادى. ءالى ەشتەڭەنى پايىمداي قويماسا دا، وعان سۇمدىق زىعىردانى قايناعان يۆان فەدوروۆيچكە كەنەت ءبىر وي كەلدى. ول مىنا مۇجىقتى توبەسىنەن ءبىر قويىپ، ۇشىرىپ تۇسىرەر مە ەدى دەپ قىستىققان. ءدال وسى ساتتە ەكەۋى قاتارلاسا بەرىپ ەدى، مۇجىق شايقالىپ كەتىپ، بار سالماعىمەن يۆانعا كەلىپ سوقتىقتى. يۆان ونى قاتتى يتەرىپ قالدى. قاتقاق جەرگە كەسكەن تومارشا جالپ ەتە تۇسكەن مۇجىق: و-و! — دەپ ءبىر ىشقىندى دا، سۇلىق جاتتى. يۆان وعان ءبىر اتتاپ جاقىندادى، مۇجىق ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، ەشبىر قيمىلسىز جاتىر ەكەن، تۇك تە سەزەتىن ەمەس.
"سۋىققا ۇشىپ ولەدى-اۋ"، — دەپ ويلاعان يۆان وسىدان كەيىن سمەردياكوۆتىڭ ۇيىنە قاراي كەتە باردى.
ەسىك اشۋعا قولىنا شىراق ۇستاپ جۇگىرىپ شىققان ماريا كوندراتيەۆنا وعان پاۆەل فەدوروۆيچ (ياكي سمەردياكوۆ) اۋىر ناۋقاس بىلەم، توسەك تارتىپ جاتقان جوق، ءبىراق بەيشارا شالىق بولمادى ما ەكەن دەپ قورقامىز، ءتىپتى الدىنا قويعان شايعا دا ەرنىن تيگىزبەي قايتارىپ تاستايدى دەپ اۋىز ۇيدە-اق سىبىرلاپ جاتىر.
— نەمەنە، سوندا ول ءبىر بۇزاقىلىق ىستەي مە؟ — دەپ سۇرادى يۆان فەدوروۆيچ دورەكىلەۋ ۇنمەن.
— قايداعى بۇزاقىلىق، قايتا، مۇلدە بۇيىعى، ۇندەمەيدى، تەك ءسىز ونىمەن ونشا ۇزاق سويلەسپەڭىز... — دەپ ءوتىندى ماريا كوندراتيەۆنا.
يۆان فەدوروۆيچ ەسىكتى اشىپ، ۇيگە كىردى.
وتكەن جولعىداي، بۇگىن دە پەش مازداتىپ جاعىلعان ەكەن، ءبىراق بولمەنىڭ ىشىندە بولماشى وزگەرىس بايقالادى: ەكى قابىرعاداعى ساكىلەردىڭ ءبىرىن شىعارىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا بىلعارىمەن قاپتالعان ەسكى اعاش ديۆان اكەپ قويىپتى. ونىڭ ۇستىنە توسەك سالىنعان، اپپاق جاستىقتارى ءالى ونشا كىرلەمەگەن. سمەردياكوۆ سول ءباز-باياعى حالاتىمەن توسەكتە وتىر. ۇستەل ديۆاننىڭ الدىنا اكەپ قويىلعاندىقتان، بولمە مۇلدە تارىلىپ قالعان سەكىلدى. ۇستەلدىڭ ۇستىندە سارى تىستى ءبىر كىتاپ جاتىر، الايدا سمەردياكوۆ ونى وقىپ وتىرعانعا ۇقسامايدى؛ تەگى، دانەڭە ىستەمەي، جاي وتىرسا كەرەك. ول يۆان فەدوروۆيچكە ءۇنسىز، سامارقاۋ عانا كوز سالدى، ءسىرا، ونىڭ بۇل كەلىسىنە ەشبىر تاڭىرقامايتىنداي، بەت الپەتى مۇلدە وزگەرىپ، قاتتى جۇدەپ، سارعايىپ كەتىپتى. كوزدەرى شۇڭىرەيىپ، تومەنگى قاباعى كوگەرگەن.
— سەن ءوزىڭ شىنىندا دا اۋىرىپ قالعاننان ساۋمىسىڭ؟ — دەدى يۆان فەدوروۆيچ. — مەن كوپ وتىرمايمىن، ءتىپتى پالتەمدى دە شەشپەيمىن. قايدا تىزە بۇگەيىن؟
ول ۇستەلدىڭ ەكىنشى شەتىنەن كەلىپ، ورىندىقتى جىلجىتىپ قويىپ وتىردى.
— نەگە قادالا قالدىڭ، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ مەنىڭ ءبىر عانا ساۋالىم بار: ساعان كاتەرينا يۆانوۆنا حانىم كەلدى مە؟ سەنەن ءبىر جاۋاپ ەستىمەي كەتپەيمىن، ءبىلدىڭ بە.
ءبىرازعا دەيىن ءۇن قاتپاي، يۆانعا سامارقاۋ كوز سالىپ وتىرعان سمەردياكوۆ كەنەت قولىن ءبىر-اق سىلتەپ، تەرىس قارادى.
— ساعان نە بولعان؟ — دەدى يۆان ءسال شىتىنىپ.
— ەشتەڭە بولعان جوق.
— بۇنى قالاي ءتۇسىنۋىم كەرەك؟
— ال قايتەسىڭ، كەلدى، سىزگە ءبارىبىر ەمەس پە. قويىڭىزشى.
— جوق، قويمايمىن! ايتساڭشى، قاشان كەلىپ ەدى؟
— ەسىمدە جوق، بىلمەيمىن، — دەدى سمەردياكوۆ جاراتپاعان پىشىنمەن مىرس ەتىپ؛ ول كەنەت يۆانعا قايتا بۇرىلىپ، وعان وقتى كوزىمەن اتا قارادى.
— ءوزىڭىز دە اۋرۋسىز عوي دەيمىن، جۇدەپ قالىپسىز، ءوڭىڭىز دە بۇزىلىپ كەتىپتى، — دەدى ول يۆانعا.
— مەنىڭ دەنساۋلىعىمدى قايتەسىڭ، ونان دا ساۋالىما جاۋاپ بەر.
— كوزىڭىز نەگە سارعايىپ كەتكەن، اعىن قاراشى — ساپ-سارى. نەمەنە، ابدەن ازاپقا ءتۇسىپ ءجۇرسىز بە؟
ول كەكەتە مىرس ەتتى دە، كەنەت كۇلىپ جىبەردى:
— ەستيمىسىڭ، ساعان ايتتىم عوي ءبىر جاۋابىڭدى ەستىمەي كەتپەيمىن دەپ! — تەرىسىنە سىيماعان يۆان ايقايلاپ جىبەردى.
— ءسىز ماعان نەگە دىكىلدەي بەرەسىز! ابدەن ازاپتاپ بولدىڭىز عوي؟ — دەپ مىڭگىرلەدى قينالعان سمەردياكوۆ.
— ءا، سايتان! ساعان جارماساتىن نەم بار مەنىڭ. ساۋالىما جاۋاپ بەرسەڭ، ءقازىر كەتەمىن.
— مەنىڭ سىزگە ايتاتىن ەشتەڭەم جوق! — دەدى سمەردياكوۆ تاعى دا تۇنجىراي قالىپ.
— ايتقىزباي قويمايمىن، بۇعان يمانىڭ كامىل بولسىن!
— ءسىز نەگە وسىنشاما مازاسىزدانا قالدىڭىز؟ — دەدى وعان كەنەت تەسىرەيە قاراعان سمەردياكوۆ، ءبىراق ول ەندى جەك كورگەنى بىلاي قالىپ، ءتىپتى ءبىر ءتۇرلى جەركەنە قاراعانداي بولعان ەدى. — نە، ەرتەڭ سوت باستالا ما؟ سىزگە تۇك تە بولمايدى، ايتقانعا سەنسەڭىزشى اقىرى! ۇيىڭىزگە قايتىڭىز دا، ەشتەڭەدەن قاۋىپتەنبەي، تىنىش ۇيىقتاي بەرىڭىز!
— مەن سەنى تۇسىنبەدىم... سوندا مەن ەرتەڭ نەدەن قورقۋىم كەرەك؟ — دەدى يۆان تاڭعالىپ؛ ونىڭ جان دۇنيەسىن شىنىندا دا نەندەي ءبىر ۇرەيدىڭ ىزعارى قارىپ كەتكەن ەدى. سمەردياكوۆ ونى باستان-اياق كوزبەن ءبىر شولىپ شىقتى.
— نە-عىپ تۇ-سىن-بەي-سىز؟ — دەپ سوزدى ول كىنالاعان ۇنمەن. — اقىلدى ادام دا وسىنداي مونتانى بولا الادى ەكەن عوي!
يۆان وعان ءۇنسىز قاراپ قالدى. ونى كەشەگى مالايىنىڭ اياق استىنان مىنەز كورسەتىپ، ونىمەن سويلەسكەندە قايداعى ءبىر جان كورمەگەن تاكاپپارلىق اۋەن تانىتقاندىعى تاڭعالدىرعان ەدى. مۇنداي اۋەن ءتىپتى وتكەن جولى دا سەزىلمەگەن.
— سىزگە قورقاتىن تۇك تە جوق دەدىم عوي. سىزگە قارسى ەشتەڭە دەمەيمىن، ونداي ايعاق جوق. قاراڭىزشى، قولىڭىز دىرىلدەيدى. ۇيىڭىزگە قايتا بەرىڭىز، ونى ولتىرگەن ءسىز ەمەس.
يۆان سەلك ەتتى، ونىڭ ەسىنە الەشا تۇسكەن ەدى.
— مەن ەمەسىن بىلەم... — دەپ مىڭگىرلەدى ول
— بى-لەم دەي-سىز بە؟ — دەپ سمەردياكوۆ تاعى ءىلىپ اكەتتى.
يۆان اتىپ تۇرىپ، ونىڭ يىعىنا جارماستى.
— كانە ءبارىن ايت، سۇمىراي! ءبارىن ايت!
ءبىراق سمەردياكوۆ ايىلىن جيعان جوق. ول يۆانعا اتارعا وعى جوق كىسىشە تەسىرەيە قاراپ قالعان ەدى.
— ولاي بولسا، ونى ولتىرگەن مىنا ءسىز بولاسىز، — دەدى ول ىزالانا سىبىرلاپ.
يۆان بىردەڭەنى تۇسىنگەندەي، ورىندىققا وتىرا كەتتى. ول كەكەتە مىرس ەتتى.
— بۇل نە، تاعى دا باياعى اۋەنىڭ بە؟ وتكەن جولى ايتقانىڭدى تاعى قايتالاپ تۇرمىسىڭ؟
— ءسىز وتكەن جولى دا وسىلاي الدىمدا تۇرعاندا ءبارىن تۇسىنگەنسىز، ءقازىر دە ءتۇسىنىپ تۇرسىز.
— مەنىڭ تۇسىنگەنىم — سەن جىندانساڭ كەرەك.
— مۇنداي دا مازاسىز ادام بولادى ەكەن عوي بۇل. ەكەۋدەن-ەكەۋ وتىرمىز، ەندەشە بىر-بىرىمىزبەن وسىنشاما ارباسىپ، مونتانىسۋدىڭ كەرەگى نە؟ الدە مەنىڭ كوزىمدى باقىرايتىپ قويىپ، بارلىق ايىپتى جالعىز ماعان اۋدارعىڭىز كەلە مە؟ شالدى ولتىرگەن ءسىز بولاتىنسىز، دەمەك، باستى ايىپكەر دە ءسىز، ال مەن تەك ءسىزدىڭ قول شوقپارىڭىز، ەلگەزەك مالايىڭىز ليچارد قانا بولعانمەن، مەن ونى ءسىزدىڭ ايتۋىڭىز بويىنشا عانا ءولتىردىم.
— ءولتىردىم دەيمىسىڭ؟ ونى سەن ءولتىرىپ پە ەدىڭ؟ — دەدى تۇلا بويى مۇزداپ كەتكەن يۆان.
ميىندا بىردەڭە ءۇزىلىپ كەتكەندەي، ونىڭ دەنەسى ءبۇرىسىپ، دىرىلدەپ-قالشىلداي باستاعان ەدى. ەندى وعان سمەردياكوۆتىڭ ءوزى تاڭدانا قاراعان: تەگى، يۆاننىڭ شىنىمەن-اق زارەسىنىڭ ۇشقاندىعى، اقىرى، ونى ايران-اسىر تاڭعالدىرعان بولۋ كەرەك.
— ءسىزدىڭ شىنىندا دا ەشتەڭە بىلمەگەنىڭىز بە؟ — دەپ كۇدىكتەنە مىڭگىرلەگەن سمەردياكوۆ ونىڭ كوزىنە قاراپ ىرجيا كۇلدى.
كەنەت ونىڭ ويىنا: يۆان ءتىلى بايلانعان كىسىشە، ودان كوز الماي تۇرىپ قالدى.
ۆانكا كەتكەن پيتەرگە، كۇتەم ونى مەن نەگە! — دەگەن ەكى جول ولەڭ ورالعان ەدى.
— بىلەسىڭ بە؛ مەن ءقازىر ءتۇس كورىپ وتىرعان جوق پا ەكەم، الدىمداعى سەن ەمەس، ارۋاق شىعار دەپ قورقامىن؟ — دەپ مىڭگىرلەدى ول.
— بۇل ارادا ەشقانداي ارۋاق جوق، ەكەۋمىز عانامىز، سوسىن تاعى ءۇشىنشى بىرەۋ عانا بار، ول ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا وتىر.
— ول كىم؟ ارامىزدا وتىرعان كىم؟ ءۇشىنشىڭ كىم؟ — دەپ يۆان فەدوروۆيچ قورىققان كىسىشە جان-جاعىنا الاقتاپ، بۇرىش-بۇرىشقا كوز جۇگىرتە باستادى.
— ول ءۇشىنشى — ءتاڭىرىنىڭ ءوزى، ارۋاق تا سول، ول ءقازىر ءبىزدىڭ قاسىمىزدا، ءبىراق ونى كورەم دەپ اۋرەلەنبەڭىز، ءبارىبىر تابا المايسىز.
— سەن شالدى مەن ولتىرگەنمىن دەپ وتىرىك سوعاسىڭ! — دەپ ىزالانا جەكىرىندى يۆان. — سەن الدە جىندانعانسىڭ، الدە، وتكەن جولعىداي، مەنى مازاقتاپ وتىرسىڭ!
سمەردياكوۆ باعاناعىداي، ەشبىر قىمسىنباي، وعان بارلاي قاراعان ەدى. ول ىشتەگى كۇدىگىنەن ءالى دە ارىلا الماعان-دى، وعان يۆان ءالى دە "ءبارىن بىلەتىندەي"، ول "مۇنىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ، بارلىق ايىپتى سوعان اۋدارۋ" ءۇشىن جورتا سەزبەگەنسيتىندەي كورىنگەن.
— كىشكەنە توقتاي تۇرىڭىز، — دەدى ول اقىرى ءالسىز ۇنمەن، سوسىن كەنەت ۇستەلدىڭ استىنان سول اياعىن شىعارىپ، شالبارىنىڭ بالاعىن قايىرا باستادى. ۇزىن اق شۇلىقپەن باتىڭكە كيگەن ەكەن. سمەردياكوۆ بايلاۋىشىن اسىقپاي شەشكەننەن كەيىن شۇلىققا قولىن بويلاتا سۇقتى. مۇنى كورگەندە زارەسى ۇشقان يۆان فەدوروۆيچ ءتىپتى دىرىلدەپ كەتكەن ەدى.
— جىندانعانسىڭ با! — دەپ باقىرىپ جىبەرگەن ول ورنىنان اتىپ تۇرىپ، شالقايا بەرىپ ەدى، ارقاسىمەن قابىرعاعا سوعىلىپ، وعان جابىسىپ قالعانداي سوستيدى دا تۇردى. ول سمەردياكوۆقا زارە-قۇتى قاشا قورقىپ قارادى. ال اناۋ، يۆاننىڭ ۇرەيلەنگەنىن ەلەڭ دە قىلماستان، شۇلىعىنىڭ تۇبىنەن بىردەڭەنى الماقشى بولىپ اۋرەلەنىپ جاتىر. اقىرى ول ساۋساقتارىمەن بىردەڭەنى ۇستاپ بەرى تارتا باستادى. يۆان فەدوروۆيچ ونىڭ الدەقانداي ءبىر قاعازدار نەمەسە قاعازعا ورالعان بىردەڭە ەكەنىن كورىپ تۇر. سمەردياكوۆ الگى نارسەنى شۇلىعىنان شىعارعاسىن ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدى.
— مىن-نە! — دەدى ول اقىرىن عانا.
— بۇل نە؟ — دەپ ءۇن قاتتى دىرىلدەگەن يۆان
— كورسەڭىزشى! — دەدى اقىرىن عانا سمەردياكوۆ.
يۆان ۇستەلگە جاقىنداپ بارىپ، قاعازعا ورالعان زاتتى اشپاقشى بولا بەردى دە، الدەقانداي ءبىر سۇمدىق، جەركەنىشتى باقا-شايانعا قولى ءتيىپ كەتكەندەي، ساۋساقتارىن تەز تارتىپ الدى.
— ساۋساقتارىنىڭ ءسىڭىرى تارتىلىپ، دىرىلدەپ تۇرعانى نەسى، — دەپ سمەردياكوۆ ورالعان قاعازدى ءوزى اسىقپاي جازا باستادى. ونىڭ ىشىندەگى ءۇش پاشكە شىلعي قىزعىلت ءجۇز سومدىقتار ەكەن.
— ءۇش مىڭنىڭ ءبارى تۇگەل، ەسەپتەمەسەڭىز دە بولادى. الساڭىزشى، — دەدى ول يۆانعا يەگىمەن اقشانى مەڭزەپ. يۆان ورىندىققا سىلق ەتتى. ونىڭ ءوڭى اپپاق شۇبەرەكتەي ەدى.
— الگى شۇلىعى قۇرعىرمەن... زارەمدى الدىڭ عوي.... — دەدى ول ءبىر ءتۇرلى ەبەدەيسىز ىرجيىپ.
— ءسىز وسىعان دەيىن نەعىپ بىلمەدىڭىز، شىنىمەن-اق تۇك سەزبەدىڭىز بە؟ — دەپ سمەردياكوۆ قايتالاپ سۇرادى.
— جوق، بىلگەن جوقپىن، مەن دميتريي شىعار دەپ ويلاعان ەدىم. اھ، سورلى باۋىرىم. سورلاعان اعام! — ول كەنەت باسىن قوس قولداپ قىستى. — ەي، سەن ونى جالعىز ءوزىڭ ءولتىردىڭ بە؟ اعاممەن بىرىكتىڭ بە، الدە جالعىز ءوزىڭ بە؟
— تەك سىزبەن بىرىگىپ قانا: شالدى ءسىز ەكەۋمىز ولتىرگەنبىز، دەمەك، دميتريي فەدوروۆيچتىڭ ەشبىر كىناسى جوق.
— جارايدى، جارايدى... مەن جونىندە كەيىن. دىرىلدەپ كەتكەنىم نە بۇل... بىردەڭە دەۋگە دە مۇرشام كەلمەي بارادى.
— ءسىزدىڭ اناداعى باتىلدىعىڭىز قايدا كەتكەن، وندا "بارىنە دە رۇقسات" دەپ كۇپىنگەن ەدىڭىز، ەندى كەلىپ وسىنشاما زارەڭىز ۇشادى!— دەپ مىڭگىرلەدى اڭ-تاڭ بولعان سمەردياكوۆ. — ليموناد ءىشىپ جىبەرسەڭىز قايتەدى، ءقازىر-اق العىزايىن. تەز سەرگىتەدى. تەك اۋەلى مىنانىڭ بەتىن جاۋىپ قويايىق.
سونسوڭ سمەردياكوۆ يەگىمەن تاعى دا اقشانى مەڭزەدى. ول ماريا كوندراتيەۆناعا ليموناد ازىرلەپ اكەلە عوي دەپ داۋىستاۋعا ىڭعايلانا بەردى دە، كورىپ قالماسىن دەپ اۋەلى اقشانى بۇركەمەكشى بولدى: قالتاسىنان قول ورامالىن الىپ ەدى، ول تاعى دا ساتپاق-ساتپاق ەكەن، سوندىقتان ۇيگە كىرگەندە يۆاننىڭ كوزىنە شالىنعان، ۇستەل ۇستىندەگى جالعىز سارى كىتاپتى الدى دا، سونىمەن ۇستىنەن باستىرا سالدى. كىتاپتىڭ اتى: "قاسيەتتى ءپىرادارىمىز يسااك ءسيريننىڭ ۇلاعاتى". يۆان فەدوروۆيچ كىتاپتىڭ اتىن اپ-ساتتە وقىپ ۇلگەرگەن ەدى.
— ليمونادىڭدى ىشپەيمىن، — دەدى ول. — مەن جونىندەگىڭدى دە قويا تۇر. ونان دا وتىر دا، ءبارىن بايانداپ بەر: سەن مۇنى قالاي ىستەدىڭ؟ ءبارىن ايت...
— پىسىنايسىز عوي، تىم بولماسا پالتەڭىزدى شەشسەڭىزشى.
يۆان فەدوروۆيچ شەشىنبەي وتىرعانى ەندى عانا ەسىنە تۇسكەندەي، پالتەسىن سىپىرىپ، ورىندىقتان كوتەرىلمەستەن ساكىگە لاقتىرا سالدى.
— ايتساڭشى، وتىنەمىن، ايتساڭشى!
يۆان تىنىشتالعانداي بولدى. ول ەندى سمەردياكوۆتىڭ ءبارىن جايىپ سالاتىندىعىنا سەنىمدى ەدى.
— قالاي ەتكەنىمدى ايتايىن با؟ — دەپ ءبىر كۇرسىندى سمەردياكوۆ.
— ءسىزدىڭ سونداعى ايتقانىڭىزداي... ءبارى وزىنەن-وزى ورايلاستىرىلدى...
— مەنىڭ ءسوزىمدى ءقازىر قايتەسىڭ، — دەدى ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەرگەن يۆان، ءبىراق ول ەندى، ىلكىدەگىدەي جەكىرىنبەي، ءوزىن-وزى تىزگىندەپ، ءار ءسوزىن نىعارلاي تۇسكەن ەدى. — تەك مۇنى قالاي ىستەگەنىڭدى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ايت. رەت-رەتىمەن. ەشتەڭەنى ۇمىتپا. ەڭ باستىسى — وسى بۇگە-شىگەسى. وتىنەم.
— ءسىز جۇگىرىپ كەتكەسىن مەن جەرقويما قۇلادىم...
— قويانشىعىڭ ۇستادى ما، الدە جورتا قۇلادىڭ با؟
— ارينە، جورتا تالىپ قالدىم. ءبارى وتىرىك. باسپالداقپەن ەپتەپ تومەن ءتۇستىم دە، جەرگە اقىرىن قيسايا كەتىپ، باقىرىپ، قيقىلداپ-شيقىلدادىم دا قالدىم. كوتەرىپ شىعارعانشا الاسۇرىپ، تىپىرشي بەردىم.
— توقتا! ىلعي، سوڭىنان اۋرۋحانادا دا وتىرىك اۋىردىڭ با؟
— جو-جوق. ەرتەڭىنە، ازاندا، اۋرۋحاناعا اكەتپەي-اق، اۋرۋىم شىن ۇستاپ قالدى، ۇستاعاندا دا وتە قاتتى بولدى، ءتىپتى كەپ جىلدان بەرى ولاي ۇستاعان جوق-تى. ەكى كۇن مۇلدە ەس-تۇسسىز جاتتىم.
— جارايدى. ايتا بەر.
— مەنى الگى كەرەۋەتكە اكەپ جاتقىزعاندا-اق قالقانىڭ سىرتى ەكەنىن سەزە قويدىم، ويتكەنى مارفا يگناتيەۆنا، اۋرۋىم ۇستاپ قالعاندا، مەنى قاشان دا ءوز بولمەسىندەگى وسى قالقانىڭ سىرتىنا اكەلىپ جاتقىزاتىن ەدى. شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەلى بەرى بايعۇستىڭ ماعان جانى اشىپ تۇراتىن. ءتۇنى بويى ىڭىرسىپ شىقتىم، تەك اقىرىن عانا..دميتريي فەدوروۆيچتى كۇتىپ جاتتىم.
— كۇتكەنىڭ قالاي، ساعان كەلمەك پە ەدى؟
— ماعان نە دەپ كەلەدى. مەن ونىڭ شالعا كەلۋىن كۇتىپ جاتتىم، ويتكەنى تاپ سول ءتۇنى كەلمەي قويمايتىندىعىنا ەشقانداي كۇدىگىم جوق-تى، سونسوڭ، مەن جاتىپ قالسام، ال ول ەشبىر حابار الا الماسا، دۋالدان سەكىرىپ ءتۇسىپ، ۇيگە كىرۋگە ارەكەت جاساماعاندا قايتەدى، ونىڭ ويلاعان ءىسىن تىندىرماي قويمايتىندىعى بەلگىلى.
— ال ەگەر ول كەلمەسە قايتەر ەدىڭ؟
— وندا تۇك تە بولماس ەدى. ونسىز باتىلىم بارماس ەدى.
— جاقسى، جاقسى... تەك بايىپتاپ ايت، اسىعىپ-اپتىقپا، ەڭ باستىسى — ەشتەڭەنى ۇمىتپا!
— مەن ول ءداۋ دە بولسا... فەدور ءپاۆلوۆيچتى ولتىرەتىن شىعار دەپ كۇتىپ جاتتىم... ويتكەنى، اسىرەسە سوڭعى كۇندەرى... مەن ونى ابدەن قايراپ-اق باققانمىن... ەڭ باستىسى — ەسىكتى قالاي تىقىلداتۋدى بىلەدى. بۇل كۇندەردە كوكەيگە جينالعان كۇدىك پەن اشۋ-ىزاعا كۇپتى بولعان كوڭىل ونى، قالاي تىقىلداتۋدى بىلگەندىكتەن، بار-باردىڭ استىنا الۋعا ءتيىستى. بۇل ءسوزسىز. مەنىڭ ونى كۇتكەنىم وسىدان.
— توقتا. — دەدى يۆان ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ، — ەگەر ول شالدى ولتىرسە، وندا اقشانى الىپ تايىپ وتىرماي ما، سەنىڭ ويىڭشا وسىلاي بولۋعا ءتيىستى ەدى عوي؟ ايتپەسە ساعان نە پايدا؟ مەن تۇسىنبەيمىن.
— ول اقشانى ەش ۋاقىتتا ءبارىبىر تابا الماس ەدى. ويتكەنى مەن شالدىڭ اقشاسى توسەگىنىڭ استىندا دەپ جورتا ايتقانمىن. بۇل وتىرىكتى. بۇرىن قوبديشادا بولاتىن، مىنە، سولاي-دى. سودان كەيىن مەن فەدور ءپاۆلوۆيچتى، مارقۇم جالعىز ماعان عانا سەنەتىن ەدى عوي، اقشا سالعان پاكەتتى بۇرىشتاعى يكونانىڭ سىرتىنا اپارىپ جاسىر، الدا-جالدا بىرەۋ-مىرەۋ ۇرلاعىسى كەلسە، اسىعىستا ەشتەڭەنى اڭدامايدى دەپ ۇگىتتەگەنمىن. سونىمەن، ول پاكەت بۇرىشتاعى يكونانىڭ سىرتىندا تىعۋلى تۇراتىن. قوبديشادا جاتسا ءبىر ءسارى، ونىڭ تىم بولماسا كىلتى بار، ال اقشانى توسەكتىڭ استىنا تاستاي سالۋ دەگەن ءتىپتى كۇلكى ەمەس پە. ال مۇندا ءبارى اقشا توسەكتىڭ استىندا جاتىپتى-مىس دەگەنگە سەنەدى. زەردەسىزدىك قوي بۇل سونىمەن، ەگەر ونى شىنىندا دا دميتريي فەدوروۆيچ ولتىرگەن بولسا، وندا ول ەشتەڭە تابا الماي، كەز كەلگەن سىبدىردان زارەسى ۇشىپ، كىسى ولتىرۋشىلەر قاشان دا وستەدى، سول ۇيدەن قاشقانشا اسىعار ەدى، نەمەسە قولعا تۇسەر ەدى. وندا مەن كەلەسى كۇنى نەمەسە ءتىپتى سول تۇندە-اق بۇرىشتاعى يكونانىڭ سىرتىنداعى اقشانى وپ-وڭاي الا قويار ەدىم. ءسويتىپ بار بالە دميتريي فەدوروۆيچكە اۋار ەدى. بۇعان ءۇمىتىم كامىل-تۇعىن.
— ال ەگەر ول ولتىرمەي، تەك ۇرىپ كەتسە قايتەر ەدىڭ؟
— ەگەر ولتىرمەسە، وندا، ارينە، اقشانى الۋعا مەنىڭ باتىلىم بارماس ەدى دە، جابۋلى قازان جابۋلى قالاتىن ەدى. ءبىراق، مىناداي ەسەبىم دە بار-دى، ەگەر ونى تەك ءولىمشى عىپ ساباپ كەتسە، وندا مەن ول ەسىنەن تانىپ جاتقاندا اقشانى قىمقىرىپ ۇلگەرىپ، سوڭىنان فەدور پاۆلوۆيچكە ءسىزدى سوققىعا جىعىپ، اقشانى توناپ كەتكەن دميتريي فەدوروۆيچ دەپ وتلەپارتتايتىن1 ەدىم.
— توقتا... مەن شاتاسىپ بارام... ولاي بولسا، شالدى ولتىرگەن دميتريي دە، ال سەن تەك اقشانى الدىڭ عوي؟
— جوق، ولتىرگەن ول ەمەس. ءيا، ونى ولتىرگەن دميتريي دەپ... سىزگە ءقازىر دە ايتا سالار ەدىم، الايدا ەندى جالعان سويلەگىم كەلمەيدى، ويتكەنى... ويتكەنى، ەگەر ءسىز شىنىندا دا، ءوزىم كورىپ وتىرعانداي، وسىعان دەيىن تۇككە تۇسىنبەسەڭىز جانە ءوزىڭىزدىڭ ايدان انىق ايىبىڭىزدى كوزىمدى باقىرايتىپ قويىپ ماعان اۋدارۋ ءۇشىن مەنىڭ الدىمدا قۋلىق جاساساڭىز، وندا دا ءبارىبىر قالاي بولعاندا دا بارلىعىنا ءسىز كىنالىسىز، ويتكەنى ءسىز شالدىڭ ولەتىنىن بىلگەنسىز جانە ونى ءولتىرۋدى ماعان جۇكتەگەنسىز، سوسىن، وسىنىڭ ءبارىن بىلە تۇرا كەتىپ قالعانسىز. سوندىقتان بۇل قىلمىسقا باستى ايىپكەر ءسىز ەكەنىڭىزدى، قولىن قانداعان مەن بولسام دا، باستى ايىپكەر مەن ەمەسىن وسى كەشتە كوزگە شۇقىپ دالەلدەگىم كەلەدى! زاڭ تۇرعىسىنان العاندا، ونى ولتىرگەن ناق ءسىز بولاسىز!
— مەن قالاي، نەلىكتەن كىسى ءولتىرۋشى بولىپ شىعامىن؟ و، تاعالا! — دەپ كىجىندى، اقىرىندا ءوزى تۋرالى ءسوزدى ەڭ سوڭىندا قالدىرعانىن ۇمىتقان يۆان. — بۇل نە، باياعى چەرماشنيا ما؟ توقتا، سەن مىنانى ايتشى: ەگەر چەرماشنيانى كەلىسكەندىكتىڭ بەلگىسى دەپ ۇقساڭ، وندا ساعان مەنىڭ كەلىسىم بەرۋىم نەگە كەرەك بولدى؟ سەن مۇنى ەندى قالاي تۇسىندىرەر ەكەنسىڭ؟
— ءسىزدىڭ كەلىسكەندىگىڭىزگە سەنىمدى بولسام، بۇل جوعالعان ءۇش مىڭ اقشا ءۇشىن قايتىپ كەلگەسىن شۋ كوتەرمەيتىنىڭىزدى، ال ەگەر ءقايسىبىر سەبەپتەن باستىقتار دميتريي فەدوروۆيچتىڭ ورنىنا ماعان كۇدىكتەنسە نەمەسە مەنى ونىمەن سىبايلاس دەپ كىنالايتىن بولسا، كەرىسىنشە، مەنى باسقالاردان قورعايتىنىڭىزدى ءبىلىپ جۇرمەيمىن بە... ال اكەدەن قالعان مۇرادان ەنشى تيگەننەن كەيىن مەنى قالعان ومىرىمە جەتەرلىكتەي عىپ جارىلقايتىنىڭىز وزىنەن-وزى بەلگىلى، ويتكەنى ول ەنشىگە قالاي دەگەنمەن اۋەلى مەنىڭ ارقامدا قولىڭىز جەتەتىن ەدى، ال اگرافەنا الەكساندروۆناعا ۇيلەنگەنىڭىزدە كورەر ەم قالاي قولىڭىزدى مۇرىنعا تىعىپ قالعانىڭىزدى.
— ا! سەن مەنى ءتىپتى كەيىن دە، ءومىر بويى ازاپتاماقشى بولعان ەكەنسىڭ عوي! — دەدى يۆان ءتىسىن شىقىرلاتىپ. — ال ەگەر مەن وندا كەتىپ قالماي، سەنى ۇستاپ بەرسەم قايتەر ەدىڭ؟
— وندا ءسىز مەنى قالاي ۇستاپ بەرەر ەدىڭىز؟ چەرماشنياعا بار دەپ ۇگىتتەدى دەيسىز بە؟ ول اقىماقتىق بولماي ما. سونان سوڭ، ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىزدەن كەيىن ءسىز ءجۇرىپ كەتەر مە ەدىڭىز، الدە ۇيدە قالار ما ەدىڭىز. ەگەر ەشقايدا كەتپەسەڭىز، وندا ەشتەڭە بولماس تا ەدى، ءسىزدىڭ بۇل 13قىلمىسقا اياق باسقىڭىز كەلمەيتىنىن بىلگەسىن مەن دە تىرپ ەتپەس ەدىم. ال ەگەر ءجۇرىپ كەتسەڭىز، وندا بۇل مەنى سوتقا ۇستاپ بەرۋگە ءداتىڭىز بارمايتىنىنا، دەمەك، ول ءۇش مىڭدى كەشىرەتىنىڭىزگە مەنى سەندىرگەنىڭىز ەمەس پە. سونان سوڭ، كەيىن مەنى قۋدالاۋعا ءسىزدىڭ ءتىپتى مۇرشاڭىز دا كەلمەس ەدى، ويتكەنى وندا مەن سوتتا ءبارىن جايىپ سالار ەدىم، ياكي اقشانى ۇرلاعانىمدى نەمەسە شالدى ولتىرگەنىمدى ەمەس، — شىبىن جانىم كەۋدەمدە تۇرعاندا مۇنى ايتارمىن با، — قايتا، كەرىسىنشە، ونى ءولتىرىپ اقشاسىن توناۋعا مەنى ناق ءسىزدىڭ جەلىكتىرگەنىڭىزدى، ءبىراق مەنىڭ ونداي قىلمىسقا بارۋعا كونبەگەنىمدى ايتىپ بەرەر ەدىم. سوندىقتان كەيىن مەنى القىمنان الىپ قىسپاۋىڭىز ءۇشىن، وندا ماعان ءسىزدىڭ كەلىسىمىڭىز كەرەك بولعان — نەگە دەسەڭىز، قولىڭىزدا دالەلىڭىز بولماسا، ماعان قالاي جارماساسىز؛ ال مەن اكەڭىزدىڭ ولىمىنە قانداي قۇشتار بولعانىڭىزدى اشكەرەلەيمىن دەپ ءسىزدى ءارقاشان-اق القىمنان الا تۇسەتىن ەدىم، ايتپادى دەمەڭىز — وندا جۇرتتىڭ ءبارى بۇعان شىنىمەن-اق سەنىپ، ءسىز قالعان ومىرىڭىزگە جەرگە قاراپ وتەتىن ەدىڭىز.
— سەنىڭشە، مەن اكەمنىڭ ءولىمىن تىلەپ ولە جازداعانمىن عوي، ءسىرا؟ — دەدى يۆان تاعى دا ءتىسىن شىقىرلاتىپ.
— كۇمان جوق، تىلەگەن بولاتىنسىز جانە دە ءوزىڭىزدىڭ ءۇنسىز كەلىسىمىڭىزبەن ماعان بۇل ىسكە رۇقسات تا بەرگەنسىز، — دەپ سمەردياكوۆ يۆانعا تايسالماي قاراعان. ول وتە ءالسىز-دى، سول سەبەپتى باياۋ، قالجىراپ سويلەگەن، ءبىراق ىشتەگى، بۇعىپ جاتقان بىردەڭە وعان مازا بەرمەيتىندەي، تەگى، ونىڭ ءبىر پيعىلى بار سەكىلدى، يۆان مۇنى الدىن الا سەزگەن.
— ودان ارى جالعاستىرا بەر، — دەدى وعان يۆان، — سول ءتۇنى نە بولعانىن ودان ارى ايتا بەر.
— ودان ارى نە بولۋشى ەدى! توسەكتە جاتىر ەدىم، ءبىر كەزدە ءباريننىڭ داۋسى شىققانداي بولدى. گريگوريي ۆاسيليەۆيچ ىلكىدە عانا تۇرەگەلىپ، دالاعا شىققان ەدى، كەنەت بىرەۋدىڭ باقىرعان داۋسى ەستىلدى دە، تىم-تىرىس بولا قالدى، اينالا قاراڭعى-دى. مەن توسەكتە ءالى كۇتىپ جاتىرمىن، جۇرەگىم دۇرسىلدەپ، شىدامىم تاۋسىلىپ بارادى. اقىرى تۇرەگەلىپ، دالاعا شىقتىم — سولعا كوز سالىپ ەدىم، شالدىڭ باققا قاراعان تەرەزەسى اشىق ەكەن، سونسوڭ ول نەعىپ وتىر ەكەن، ءتىرى مە ەكەن دەپ سولاي قاراي تاعى ءبىر اتتادىم، ونىڭ اھىلاپ-ۋھىلەپ الاس ۇرىپ جۇرگەنى قۇلاعىما كەلدى، دەمەك، ءالى ءتىرى بولعان عوي. ەھ! — دەپ وكىندىم ىشتەي. تەرەزەگە بارىپ، وعان: "بۇل مەن عوي" دەپ داۋىستادىم. ول ماعان: "كەلدى، كەلدى، قاشىپ كەتتى"، — دەدى. ياكي دميتريي فەدوروۆيچ قوي ول كەلگەن. "گريگورييدى ءولتىردى!" — "قايدا؟" — دەپ سىبىرلادىم مەن. "انا جاقتا، بۇرىشتا" — دەپ نۇسقادى ول دا سىبىرلاپ. "توسا تۇرىڭىز" — دەيمىن وعان. سودان كەيىن گريگوريي ۆاسيليەۆيچتى ىزدەپ بۇرىش جاققا باردىم، ول دۋالدىڭ تۇبىندە سۇلاپ جاتىر ەكەن، ءۇستى-باسى قان-قان، ەسىنەن تانىپ قالىپتى. دەمەك، دميتريي فەدوروۆيچتىڭ كەلگەنى راس بولدى دەگەن وي ساپ ەتە ءتۇستى دە، گريگوريي ۆاسيليەۆيچ، ءتىرى قالعان كۇندە دە، ەسسىز-تۇسسىز جاتقاندىقتان ءبارىبىر تۇك سەزبەيدى دەپ ويلاپ، نەدە بولسا زۇلىمدىق ءىسىمدى تەزىرەك تىندىرۋعا تاۋەكەل ەتتىم. كەنەت مارفا يگناتيەۆنا ويانىپ كەتە مە دەگەننەن باسقا ءقاۋپىم بولعان جوق. مەن مۇنى سول مينۋتتە سەزدىم، ءبىراق كىسىنىڭ كوزىنە قان تولعاندا ونى نە توقتاتا الادى. ءباريننىڭ، تەرەزەسىنە قايتا بارىپ: "ول وسىندا، اگرافەنا الەكساندروۆنا كەلىپ تۇر، ۇيگە كىرگىسى كەلەدى"، — دەدىم. ول تەرەزەدەن ماعان ءۇڭىلىپ، سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي، ەسىكتى اشۋعا باتىلى بارماي تۇر، بۇل قالاي — مەنەن قورىققانى ما دەپ ويلادىم. ءتىپتى كىسى كۇلەرلىك: گرۋشەنكانىڭ كەلىپ جەتكەنىن تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنان قالاي تىقىلداتىپ بەلگى بەرۋدى انا جولى ەكەۋىنىڭ كوزىنشە ءوزىم ويلاپ تاۋىپ ەدىم: ەندى مىنە ول، مەنىڭ سوزىمە يلانباي، تەرەزەدەن تىقىلداتقانىما سەنىپ، ەسىكتى اشۋعا جۇگىرە جونەلدى. ەسىكتى اشقاسىن ىشكە كىرە بەرگەنىمدە، ول كەسە-كولدەنەڭدەپ تۇرىپ الدى. ماعان تەسىرەيە قاراپ، قالتىراپ بارادى: "ول قايدا، قاي جەردە تۇر؟" ەگەر مىنا مەنەن وسىنشاما قورىقسا، وندا ءحالىنىڭ وتە مۇشكىل بولعانى عوي! — دەپ ويلادىم؛ ول مەنى تابالدىرىقتان اتتاتپاي قويا ما، نەمەسە ايقاي-شۋ كوتەرە مە، الدە مارفا يگناتيەۆنا جەتىپ كەلە مە، الدە وزگە بىردەڭە بولىپ قالا ما دەپ قورىققاسىن ءوزىمنىڭ دە بەرەكەم قاشىپ، تىزەلەرىم دىرىلدەپ كەتكەن ەدى؛ ءقازىر جادىمدا جوق، الايدا سوندا ونىڭ الدىندا بوپ-بوز بوپ، ءوڭىم قاشىپ تۇرعان شىعارمىن دەيمىن. سونسوڭ، وعان بىلاي دەپ سىبىرلادىم: "ول انا جاقتا، تەرەزەنىڭ تۇبىندە تۇر عوي، ءسىز ونى نەعىپ كورمەدىڭىز؟" — "كەلسە، نەگە ەرتىپ كەلمەدىڭ، بار الىپ كەل!" — "ول قورقادى دەيمىن، ايقاي-شۋدان زارەسى ۇشىپ قالىپتى، بۇتانىڭ ىشىندە بۇعىپ تۇر دەيمىن، بولمەڭىزگە بارىپ ءوزىڭىز دىبىس شىعارىڭىزشى". ول جۇگىرىپ تەرەزەگە بارىپ، قولىنداعى شىراعداندى تەرەزە الدىنا قويدى. سودان كەيىن: "گرۋشەنكا، قايداسىڭ، كەلىپ جەتتىڭ بە، گرۋشەنكا، قايدا تۇرسىڭ؟" — دەپ داۋىستادى. سىرتقا قاراپ ايقايلاعانمەن، تەرەزەدەن باسىن سۇعىپ قارايتىن ءتۇرى جوق، ءتىپتى مەنەن ەكى ەلى اجىراسقىسى كەلمەيدى، مۇنىڭ سەبەبى — مەنەن جامان قورقىپ قالعاندىعىنان با قالاي... "انە مەن ءوزىم دە تەرەزەگە بارىپ، سىرتقا مويىن سوزىپ قارادىم، انە بۇتانىڭ ىشىندە بۇعىپ تۇر، سىزگە كۇلەدى، كوردىڭىز بە؟" — دەيمىن. ول ماعان يلانىپ قالدى دا، گرۋشەنكانى كۇتە-كۇتە تاعاتى تاۋسىلعاسىن تۇلا بويى دىرىلدەپ، تەرەزەدەن موينىن سوزىپ سىرتقا قارادى. ءدال وسى ساتتە ۇستەل ۇستىندەگى پرەسس-پاپەنى، ەسىڭىزدە مە، سالماعى ءۇش قاداقتاي ءبىر شويىن پرەسس-پاپە بولۋشى ەدى عوي، سونى الا سالىپ، ونىڭ ارت جاعىنان بارىپ، ءدال قاراقۇستان قۇلاشتاپ كەپ سوقتىم. قىڭق ەتۋگە دە شاماسى كەلمەدى. تەك تومەن قاراي شوگە بەردى، سونسوڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى رەت سوقتىم. ۇشىنشىسىندە قاراقۇسىن ويىپ تۇسكەنىمدى سەزدىم. ول شالقاسىنان ءتۇسىپ قۇلادى، ءۇستى-باسى قان-قان بولدى. ءوزىمنىڭ ۇستىمە كوز جۇگىرتىپ ەدىم: قان جۇقپاپتى، شاشىراماسا كەرەك، پرەسس-پاپەنى ءسۇرتىپ ورنىنا قويدىم، سودان كەيىن بۇرىشتاعى يكونا سىرتىندا تىعۋلى تۇرعان پاكەتتى الدىم، ىشىندەگى اقشانى العان سوڭ، پاكەت پەن قىزعىلت لەنتانى ەدەنگە لاقتىرىپ تاستادىم. باققا شىققانىمدا تۇلا بويىم دىرىلدەپ-قالشىلداپ كەتتى. تۋرا قۋىس الما اعاشىنا باردىم، ول قۋىستى ءسىز بىلەسىز، وعان كوپتەن بەرى مەنىڭ دە كوزىم ءتۇسىپ جۇرگەن-دى، ونىڭ ىشىندە ءوزىم الدەقاشان دايىنداپ قويعان شۇبەرەك پەن قاعاز جاتقان؛ بارلىق اقشانى اۋەلى قاعازعا، سوسىن شۇبەرەككە وراپ قۋىسقا تىقتىم دا، تەسىگىن بىتەپ قويدىم. ول اقشا سول قۋىستا ەكى جۇمادان ارتىق جاتتى، تەك اۋرۋحانادان شىققاسىن عانا الدىم. قايتىپ كەلدىم دە توسەگىمە جاتا قالدىم، ءبىراق قورقىنىشتى ءبىر وي مازالاي بەردى: "گريگوريي ۆاسيليەۆيچتى ءولتىرىپ تاستاسا، مۇنىڭ اقىرى جاماندىققا باستاۋى مۇمكىن، ال ەگەر ول ءتىرى قالىپ، ەسى كىرسە، بۇل ءتىپتى عاجاپ بولار ەدى، ويتكەنى وندا ول دميتريي فەدوروۆيچتىڭ وسىندا كەلگەندىگىنە، دەمەك، شالدى سونىڭ ءولتىرىپ، اقشانى سونىڭ الىپ كەتكەندىگىنە كۋا بولار ەدى". وسى ءبىر كۇدىكتەن شىدامىم تاۋسىلعاسىن مارفا يگناتيەۆنانى تەزىرەك وياتايىنشى دەپ ىڭىرسي باستادىم. اقىرى، ول تۇرەگەلىپ، ماعان قاراي ۇمتىلا بەرگەندە، گريگوريي ۆاسيليەۆيچتىڭ ورنىندا جوعىن كورگەننەن كەيىن دالاعا جۇگىرىپ شىقتى، سونسوڭ ونىڭ ب ا ق ىشىندە باقىرعان داۋسىن ەستىدىم. وسىلاي ءتۇنى بويى باسىلماعان دۇرلىگىس باستالىپ كەتكەن سوڭ، مەن دە تىنىشتالدىم.
اڭگىمەشى ءسوزىن توقتاتتى. باعانادان بەرى يۆان ونى دەمىن ىشىنە تارتىپ، قيمىلداماستان، ودان كوز الماي تىڭداپ وتىرعان. ال سمەردياكوۆ بولسا، اڭگىمە كەزىندە وعان اندا-ساندا ءبىر كوز تاستاپ قويىپ، كوبىنە-كوپ قىرىن قاراي بەرگەن. اڭگىمەسىن ءتامامداعان سوڭ، ءوزىنىڭ دە كوڭىلى قوبالجىعانداي، ول اۋىر كۇرسىنىپ قويدى. بەتى تەرشىپ شىعا كەلدى. الايدا، ونىڭ ىشتەي وكىنىپ وتىرعانىن، نەمەسە ونى وزگە ءبىر سەزىم بيلەگەنىن اڭعارۋ قيىن ەدى.
— توقتا، — دەپ يۆان بىردەڭە ەسىنە تۇسكەندەي ءىلىپ اكەتتى. — ال ەسىك شە؟ ەگەر شال ەسىكتى تەك ساعان عانا اشسا، وندا ونىڭ سەنەن بۇرىن اشىق تۇرعانىن گريگوريي ۆاسيليەۆيچ قايدان كورىپ ءجۇر؟ ەسىكتىڭ اشىق قالعانىن ول سەنەن بۇرىن كورگەن جوق پا ەدى؟
ءبىر عاجابى، يۆان مۇنى اسا بايسالدى، ەشبىر اشۋ-ىزاسىز، ءتىپتى مۇلدە وزگەشە اۋەنمەن سۇراعان ەدى. ەگەر وسى ساتتە بىرەۋ-مىرەۋ ەسىك اشىپ، تابالدىرىقتان بۇلارعا كوز سالسا، وندا، قىزعىلىقتى بولسا دا، داعدىلى بىردەڭە جايىندا ەكەۋارا شۇڭكىلدەسىپ وتىرعان شىعار دەپ ويلايتىندىعى ءسوزسىز ەدى.
— گريگوريي ۆاسيليەۆيچتىڭ مەن كورگەندە ەسىك اشىق جاتقان-مىس دەگەنى جاي بىلشىل، وعان سولاي بولىپ ەلەستەگەن، — دەدى ىرجيىپ مىرس ەتكەن سمەردياكوۆ. — مەنىڭشە، ول كىسى ەمەس، ارىنداۋىق ماستەكتەن ول نە: ول دانەڭە كورگەن جوق، ونىكى جاي ەلەس، سول قاسارعان كۇيى قاسارىپ قالادى ول ەكەۋمىزدىڭ باقىتىمىزعا ونىڭ وسى لاقاپتى ويلاپ شىعارعانى قانداي جاقسى بولعان، ەندى دميتريي فەدوروۆيچتىڭ ايىبىن موينىنا سالاتىندىعى كۇمانسىز.
— ەندى، — دەدى يۆان فەدوروۆيچ تاعى دا ابىرجي باستاپ، بىردەڭەنى ارەڭ پايىمداعانداي پىشىنمەن، — سەن مەنى تىڭدا... ۇدايى ۇمىتىپ، جاڭىلىسا بەرىپ وتىرعانىم... ءيا! سەن ماعان تىم بولماسا مىنانى ايتشى: پاكەتتى سول ارادا اشىپ، ەدەنگە تاستاپ كەتكەنىڭ نە؟ اقشانى پاكەتىمەن نەگە الىپ كەتپەدىڭ... پاكەت تۋرالى ايتقانىڭدا ماعان ول ساتتە سەنىڭ تەك سولاي ەتۋىڭ كەرەكتەي كورىندى... ايتسە دە، نەلىكتەن ولاي ەتكەنىڭە — ميىم جەتپەيدى...
— ا، مەنىڭ ولاي ىستەۋىمنىڭ ءبىر سەبەبى بار. ويتكەنى، ەگسر ول اقشانى بۇرىن ءوز كوزىمەن كورگەن، بالكىم، ءتىپتى ونى پاكەتكە ءوز قولىمەن سالعان، سوسىن پاكەتتى قالاي جەلىمدەپ، سىرتىنا نە دەپ جازعانىنا سول ارادا قاراپ تۇرعان، بارىنە قانىق، كانىگى، مىسالى، مىنا مەندەي ءبىر ادام بولسا، ونداي ادام، ەگەر ونى ءوز قولىمەن ولتىرسە، اقشانىڭ پاكەتتە ەكەندىگىنە كۇنى بۇرىن ونسىز دا انىق كوزى جەتە تۇرا، كىسى ولىمىنەن كەيىنگى الاس-كۇلەستە پاكەتتى اشىپ قايتەدى؟ كەرىسىنشە، مىسالى، مىنا مەندەي كاززاپ بولسا، ول پاكەتتى اشپاستان قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەرىپ، تەزىرەك تايىپ وتىرار ەدى. ال دميتريي فەدوروۆيچتىڭ ءجونى ءبىر باسقا: ول پاكەت تۋرالى ەستىگەنى بولماسا، ونى ءوز كوزىمەن كورمەگەن، سول سەبەپتى ول، ايتالىق، توسەكتىڭ استىنان العاننان كەيىن تابان استىندا پاكەتتى اشىپ كورىپ، ونىڭ ىشىندە اقشا بار ما، جوق پا؟ — وسىعان كوز جەتكىزۋى قاجەت. ءبىراق ول، ارتىندا وزىنە قارسى ايعاق قالدىراتىندىعىن ويلاستىرۋعا مۇرشاسى كەلمەگەندىكتەن پاكەتتى سول جەرگە تاستاي سالادى، ويتكەنى ول كانىگى كاززاپ ەمەس، بۇرىن ەش ۋاقىتتا وقىپ كورمەگەن، سەبەبى ول اقسۇيەك اۋلەتىنەن، ال ەگەر ول ەندى كەلىپ وسىنداي ءبىر سۇمدىققا تاۋەكەل ەتسە، مۇنى ۇرلىققا قۇنىققاندىقتان ەمەس، ءوزىنىڭ ەسەسىن الۋ ءۇشىن عانا ىستەمەك، ول وسىلاي ەتەتىنى جونىندە كۇللى شاھارعا كۇنى بۇرىن جار سالىپ، ءتىپتى فەدور پاۆلوۆيچكە بارىپ، ءوزىنىڭ ەنشىسىنە ءتيىستى اقشانى قولىنان بەرمەسە جولىنان الامىن دەپ ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا ماقتانعانى دا بار. الايدا پروكۋرورعا بەرگەن جاۋابىمدا مەن بۇل ويىمدى تىكە قويىپ قالماي، كەرىسىنشە، ءوزىم تۇك تە تۇسىنبەگەندەي بولىپ، ولار مۇنداي تۇجىرىمعا، مەن ايتقاسىن ەمەس، ءوز بەتتەرىمەن كەلەتىندەي ەتىپ تۇسپالداپ قانا سەزدىردىم، — مەنىڭ وسى تۇسپالىمنان پروكۋرور مىرزانىڭ اۋزىنان ءتىپتى سىلەكەيى شۇبىردى...
— عاجاپ ەكەن، سەن وندا وسىنىڭ ءبارىن شىنىمەن-اق سول ارادا، تابان استىندا ويلاستىرىپ ۇلگەرگەنىڭ بە؟ — دەدى ەسى شىققانشا تاڭىرقاعان يۆان فەدوروۆيچ. ول سمەردياكوۆقا تاعى دا ۇرەيلەنىپ قارادى.
— راقىم ەتىڭىز، وندا الاس-كۇلەستە مۇنىڭ ءبارىن ميعا سالىپ جاتۋعا مۇرشا كەلۋشى مە ەدى؟ ءبارىن كۇنى بۇرىن ويلاستىرىپ قويعانمىن.
— قوي... وندا ساعان سايتاننىڭ ءوزى قول ۇشىن بەرگەن بولدى عوي! — دەدى يۆان فەدوروۆيچ تاعى دا تاڭعالىپ. — جوق، سەنى اقىماق دەۋگە بولمايدى، سەن مەنىڭ ويلاعانىمنان گورى اقىلدىراق بولىپ شىقتىڭ.
ول بولمەدە ولاي-بۇلاي جۇرگىسى كەلىپ ورنىنان تۇرەگەلدى. سۇمدىق جابىعىپ كەتكەن ەدى، الايدا، ۇستەل كولدەنەڭ تۇرعاندىقتان جانە دە ۇستەل مەن قابىرعانىڭ اراسىنان قىسىلىپ ءوتۋ كەرەك بولعاسىن، ول تۇرعان كۇيى بۇرىلا بەردى دە، قايتا وتىردى. جۇرە الماعاندىعىنا شىتىنىپ قالدى ما قالاي، باعاناعىداي تاعى دا بۇلقان-تالقان بوپ زىركىلدەي جونەلدى:
— ءاي، سورقاسقا، جەكسۇرىن! سەنى تەك ءبىر سەبەپتەن — ەرتەڭگى سوتتا سازاڭدى تارتتىرۋ ءۇشىن عانا ولتىرمەي تۇرعانىمدى نەعىپ تۇسىنبەيسىڭ. مىنە، قۇداي كۋا، — يۆان فەدوروۆيچ قولىن جوعارى كوتەردى، — مۇمكىن، مەنىڭ دە كىنام بار شىعار، مۇمكىن، شىنىندا دا ىشىمنەن... اكەمنىڭ ءولىمىن تىلەگەن بولارمىن، ءبىراق، ساعان انت ەتەيىن، مەنىڭ كىنام تاپ سەن ويلاعانداي اۋىر ەمەس، مۇمكىن، ءتىپتى سەنى استە قۇتىرتپاعان دا شىعارمىن. جوق، جوق، قۇتىرتقان جوقپىن! الايدا ءبارىبىر، كەرەك دەسەڭ مەن ءوزىمدى-وزىم كورسەتە الامىن، ەرتەڭ-اق، سوتتا كورسەتەمىن، تاۋەكەل! مەن ءبارىن ايتىپ بەرەمىن، ءبارىن. ءبىراق، سوتقا سەن ەكەۋمىز بىرگە بارامىز! سوتتا مەن جايىندا نە ايتساڭ دا، كۋا رەتىندە نە دەسەڭ مەيلىڭ — ءبارىن مويىندايمىن، سەنەن قورىقپايمىن؛ ءبارىن ءوزىم-اق راستايمىن! ايتسە دە، سوتتىڭ الدىندا سەن دە كىناڭدى مويىنداۋعا ءتيىستىسىڭ! سەن مۇنى قالاي دا ىستەيسىڭ، سوتقا بىرگە بارامىز! بۇعان يمانىڭ كامىل بولسىن!
يۆاننىڭ ماساتتانىپ، نىعىرلاپ سويلەگەنى سونشا، ءدال سولاي بولاتىندىعى جانارىنىڭ جارق-جۇرق ەتكەنىنەن-اق سەزىلىپ تۇرعان ەدى.
— ءسىز اۋرۋسىز، بايقاۋىمشا، ءسىز قاتتى ناۋقاسسىز عوي دەيمىن، — دەدى سمەردياكوۆ. ءبىراق ول مۇنى ەشبىر مىسقىلسىز، ءتىپتى جاناشىرلىق بىلدىرگەن اۋەنمەن ايتقان ەدى.
— ەكەۋمىز بىرگە بارامىز! — دەپ قايتالادى يۆان، — بارماساڭ جانە مەيلى — ءبارىن ءوز موينىما الامىن.
سمەردياكوۆ ۇندەمەدى، ول ويلانىپ قالعان ەدى.
— ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس، ءسىز سوتقا بارا المايسىز، — دەدى ول، اقىرىندا، ۇزىلدى-كەسىلدى جاۋاپ قاتىپ.
— سەن مەنى تۇسىنبەدىڭ عوي! — دەدى يۆان جازعىرعان ۇنمەن.
— ەگەر ءبارىن ءوز موينىڭىزعا الساڭىز، بۇل سىزگە ماسقارا ۇيات بولادى. ۇياتى بىلاي تۇرسىن، مۇنىڭىز ءتىپتى مۇلدە پايداسىز، ويتكەنى مەن سىزگە ەش ۋاقىتتا ونداي ەشتەڭە ايتقان ەمەسپىن، ءسىز الدە اۋرۋدىڭ اسەرىنەن بە (مەنىڭشە، سولاي سەكىلدى)، الدە اعاڭا جانىڭ اشىعاسىن با ءوزىڭىزدى ادەيى قۇرباندىق ەتىپ، ونىمەن قويماي، ءومىر بويى مەنى ادام دەپ ساناماق تۇگىل، شىبىن عۇرلى كورمەگەندىكتەن، ماعان پالە جاۋىپ تۇرسىز دەپ تۋراسىن ءبىر-اق ايتامىن. سىزگە كىم سەنەيىن دەپ تۇر، بۇل ءۇشىن تىم بولماسا ءبىر دالەلىڭىز بار ما؟
— سەن ماعان مىناۋ اقشانى، ارينە، مەنى يلاندىرۋ ءۇشىن كورسەتتىڭ عوي.
سمەردياكوۆ اقشانىڭ ۇستىنەن باستىرا سالعان يسااك ءسيريننىڭ كىتابىن الىپ بىلاي قويدى.
— مىناۋ اقشانى الىپ كەتىڭىز، — دەپ سمەردياكوۆ ءبىر كۇرسىندى.
— ارينە، الىپ كەتەمىن! الايدا سەن ونى ماعان نەگە بەرەسىڭ، وسى اقشاعا بولا قولىڭدى قانعا بوياعان جوقسىڭ با؟
— ماعان ونىڭ تۇككە كەرەگى جوق، — داۋسى دىرىلدەپ كەتكەن سمەردياكوۆ قولىن ءبىر سىلتەدى. — وسىنداي اقشام بولسا، دۇرىس ءومىر سۇرە باستارمىن، ماسكەۋدە، ءساتىن سالسا ءتىپتى شەت ەلدە تۇرارمىن دەپ ويلاپ ەدىم، وسىنداي ارمانىم بولىپ ەدى، ودان دا گورى وسىنىڭ ءبارى "بارلىعىنا رۇقسات" دەلىنگەسىن ىستەلگەن-دى. شىندىعىندا، مەنى بۇعان ۇيرەتكەن ءسىز ەدىڭىز، ويتكەنى وندا ءسىز ماعان تالاي نارسەنى ايتقانسىز: ەگەر ماڭگى جاسايتىن قۇداي بولماسا، وندا ەشقانداي ىزگىلىك تە بولمايدى، وندا ىزگىلىكتىڭ ءتىپتى قاجەتى دە جوق. ءسىز شىنىندا دا وسىلاي دەگەنسىز. سونسوڭ مەن دە وسىلاي پايىمداعانمىن.
— بۇعان سەن ءوز اقىلىڭمەن جەتتىڭ بە؟ — دەپ يۆان مىسقىلداپ كۇلدى.
— ءسىزدىڭ اقىلىڭىزبەن عوي ءبارى.
— ەگەر اقشانى قايتارىپ جاتساڭ، وندا، تەگى، قۇدايعا سەنەتىن بولعانىڭ عوي؟
— جوق، ءالى دە سەنبەيمىن، — دەپ كۇبىرلەدى سمەردياكوۆ.
— وندا اقشانى نەگە قايتاراسىڭ؟
— بولدى... قاجاي بەرىپ قايتەسىز! — دەدى قولىن تاعى ءبىر سىلكىگەن سمەردياكوۆ. — انادا كىسىنىڭ نە ىستەسە دە ءوز ەركى دەپ ەدىڭىز، ەندى كەلىپ وسىنشا ابىرجيتىنداي سىزگە نە بولىپ قالدى؟ ءوزىڭىزدى-وزىڭىز كورسەتپەكشىسىز ءتىپتى... ءبىراق ءسىزدىڭ مۇنىڭىزدان تۇك تە شىقپايدى! وزىڭىزگە-وزىڭىز ور قازا المايسىز! — دەدى تاعى دا كامىل سەزىممەن، نىقتاپ سويلەگەن سمەردياكوۆ.
— ونى كورەسىڭ عوي! — دەدى يۆان.
— بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. ولاي ەتۋگە ءسىز تىم اقىلدىسىز. ءسىز اقشاعا تىم جاقىنسىز، مەن مۇنى بىلەمىن، قوشەمەتتى دە بەك ۇناتاسىز، ويتكەنى ءسىز وتە تاكاپپار ادامسىز، ال ايەل جىنىسىنىڭ قىزىعىنا قۇشتارلىعىڭىزدا ءتىپتى شەك جوق دەر ەدىم، ءبىراق مۇنىڭ بارىنەن دە جان تىنىش، جاعا بوس ءومىردى، ءتىرى پەندەگە يلىكپەگەندى جاقسى كورەسىز — ءسىزدىڭ كوكەيىڭىزدى تەسكەن مىنە وسى. سوتتا ونداي ماسقارالىقتى مويىنداپ، سىزگە قالعان عۇمىرىڭىزدى دوزاققا اينالدىرىپ نە بولىپتى. ءسىز فەدور پاۆلوۆيچ سياقتىسىز، بارلىق بالالارىنىڭ ىشىنەن وعان اينا-قاتەسىز ۇقساعان جالعىز ءسىز عانا، ەكەۋىڭنىڭ مىنەز-قۇلىقتارىڭ بىردەي.
— سەنى اقىماق دەۋگە بولمايدى، — دەدى يۆان، ايران-اسىر تاڭدانعان پىشىنمەن؛ ونىڭ قانى بەتىنە تەۋىپ شىعا كەلدى، — بۇرىن سەنى زەردەسىز بولار دەپ ويلاۋشى ەدىم. ال ءقازىر سەن بايسالدىلىق تانىتىپ تۇرسىڭ! — دەدى سمەردياكوۆقا كوزقاراسى كەنەت وزگەرگەن ول.
— مەنى زەردەسىز دەپ ويلاساڭىز، بۇل تاكاپپارلىعىڭىزدان شىعار. اقشانى الساڭىزشى.
يۆان ءۇش پاشكە ساقشانى الىپ، وراماستان قالتاسىنا سالدى.
— ەرتەڭ سوتتا كورسەتۋگە كەرەك بولادى، — دەدى ول.
— سىزگە وندا ەشكىم دە سەنبەيدى، شۇكىرشىلىك، ەندى ءسىزدىڭ ءوز اقشاڭىز دا جەتكىلىكتى، قوبديشادان الىپ كەپ كورسەتۋ ونشا قيىن ەمەس.
يۆان ورنىنان تۇردى.
— ساعان قايتالاپ ايتامىن، سەنى تەك ءبىر سەبەپتەن — ەرتەڭ ماعان كەرەك بولعاسىن عانا ولتىرمەي تۇرعانىمدى جادىڭنان شىعارماعىن، ەسىڭدە تۇت!
— وندا ولتىرە سالمايسىز با. وسى ءقازىر ءولتىرىپ كەتىڭىزشى، — دەدى سمەردياكوۆ تاڭعالارلىق ۇنمەن يۆانعا تاڭدانا قاراپ. — ايتسە دە، ءسىز مۇنى دا ىستەي المايسىز عوي، — دەدى ول سوسىن، مىسقىلداي مىرس ەتىپ، — بۇعان ءداتىڭىز بارمايدى، بۇرىنعى باتىلدىق قايدا سىزگە!
ەرتەڭگە دەيىن قوش بول! — كەتۋگە ىڭعايلانعان يۆاننىڭ داۋسى قاتتىراق شىققان ەدى.
— توقتاڭىزشى... ماعان اقشانى تاعى ءبىر كورسەتىڭىزشى.
يۆان قالتاسىنان اقشانى الىپ وعان كورسەتتى. سمەردياكوۆ اقشادان ون سەكۋنتتەي كوز المادى.
— ەندى كەتە بەرىڭىز، — دەدى ول قولىن ءبىر سىلتەپ. — يۆان فەدوروۆيچ! — دەپ داۋىستادى ول تاعى دا ونىڭ سوڭىنان.
— تاعى نە دەمەكسىڭ؟ — دەدى كەتىپ بارا جاتىپ ارتىنا بۇرىلىپ قاراعان يۆان.
— قوش!
— ەرتەڭگە دەيىن! — دەپ تاعى دا قايتالاعان يۆان ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
دالادا بۇرقاسىن ءالى باسىلماعان. ول شىققان بەتتە شيراق ادىمداپ كەلە جاتىر ەدى، ءبىر كەزدە كەنەت شايقالا باستاعانداي بولدى. "بۇل نە حيكمەت" — دەپ ويلادى ول مىرس ەتىپ. ەندى ونىڭ كۇللى جان دۇنيەسىن نەندەي ءبىر قۋانىش بيلەگەندەي كورىنگەن. ول ءوزىنىڭ بويىندا بايسالدى بەكەمدىك پايدا بولعانىن سەزدى: سوڭعى كەزدە ونى سۇمدىق ازاپقا سالعان سەرگەلدەڭ ەندى ءبىتتى! تۇپكىلىكتى شەشىمگە كەلدى، "ەندى ول وزگەرمەيدى!" — دەپ ويلادى ول ماسايراعان سەزىممەن. ءدال وسى ساتتە بىردەڭەگە ءسۇرىنىپ كەتىپ قۇلاي جازدادى. توقتاپ، اياعىنىڭ استىنا قاراپ ەدى، باعانا ءوزى ۇشىرىپ تۇسىرگەن مۇجىق سول جەردە ەس-تۇسسىز، قيمىلسىز جاتىر ەكەن. بۇرقاسىن قار ونىڭ بەتىن جابۋعا جۋىقتاپتى. يۆان ونى كوتەرىپ الىپ، ارقالاپ جۇرە بەردى. وڭ جاقتا ءبىر كىشكەنتاي ءۇيدىڭ جارىعىن كورگەن سوڭ، جاقىنداپ بارىپ، تەرەزەنىڭ قاقپاعىنان تىقىلداتتى — ءۇي يەسى ءبىر مەششان ەكەن، يۆان وعان مىنا مۇجىقتى بولىمشەگە جەتكىزۋگە جاردەمدەسسەڭ، قولما-قول ءۇش سوم تولەيمىن دەدى. مەششان كيىنىپ سىرتقا شىقتى. وندا يۆان فەدوروۆيچتىڭ مۇجىقتى بولىمشەگە قالاي جەتكىزىپ، تەزىرەك دارىگەرگە كورسەتۋ ءۇشىن ونى سوندا قالاي قالدىرعاندىعىنىڭ، سوسىن "شىعىنعا" جۇمساۋعا دەپ جومارت قولىمەن اقشانى تاعى دا قالاي بەرە سالعاندىعىنىڭ بۇگە-شۇگەسىنە توقتالماي-اق قويايىن. بار ايتاتىنىم، بۇل ءىس ونىڭ تابانداتقان ءبىر ساعات ۋاقىتىن العان-دى. ءبىراق يۆان فەدوروۆيچ وزىنە وتە رازى بولعان. اقىل-ويى شارتاراپقا كەتىپ، تىنىشتىق تاپپاعان ەدى. "ەگەر ەرتەڭ ناق سولاي ەتۋگە تاۋەكەل ەتسەم، — دەپ ويلادى كەنەت جانى راقاتتانعان ول، — ايازدا ءۇسىپ ولگەلى جاتقان مۇجىقتى بولىمشەگە اپارۋعا ءبىر ساعات ۋاقىتىمدى كەتىرمەس ەدىم عوي، ولسەڭ ورەم قاپ دەپ ءبىر تۇكىرىپ تاستاپ، كەتە بەرەر ەدىم... الايدا، مەن ءوزىمنىڭ ىس-ارەكەتىمدى باقىلاي الادى ەكەنمىن، — دەپ ويلادى ول ءدال وسى ساتتە ونان بەتەر جانى راقاتقا باتىپ، — ال انا جاقتاعىلار عوي مەنى جىندانا باستاعان دەپ ويلايدى!" ول ءوزىنىڭ ۇيىنە جاقىنداعان كەزدە كەنەت ساپ ەتە قالعان: "وسى ءقازىر، دەرەۋ پروكۋرورعا بارىپ، بارلىعىن ءوزىم ايتىپ بەرسەم قايتەدى؟" — دەگەن سۇراقتان توقتاي قالدى. بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ول ۇيىنە قاراي قايتا بۇرىلعاندا تاپقان ەدى: "ەرتەگى بارلىعىن ءبىر-اق تىندىرارمىن!" — دەپ كۇبىرلەدى ول ىشىنەن؛ ءبىر عاجابى، الگى قۋانىشىنىڭ، وزىنە رازىلىعىنىڭ ءبارى ءبىر ساتتە ساپ باسىلدى. يۆان بولمەسىنە كىرگەندە، بەينە ءبىر ۇمىتىلماس نارسەدەي، دالىرەك ايتقاندا، ءقازىر دە ناق وسى بولمەدە، بۇرىن دا وسى بولمەنى جايلاعان، جاندى قينايتىن، جەركەنىشتى بىردەڭەنى ەسكە سالاتىنداي، سۋىق ىزعار ونىڭ جۇرەگىن قارىعانداي بولدى. ول قاجىعان كۇيدە ديۆانعا وتىرا كەتتى. كۇتۋشى كەمپىر ساماۋىر اكەلدى، ول شاپ شىعاردى، ءبىراق ىشكەن جوق؛ سوسىن كەمپىردى ەرتەڭگە دەيىن قايتارىپ جىبەردى. ديۆانعا وتىرعاندا ونىڭ باسى اينالىپ بارا جاتقان ەدى. ول اۋىرىپ تۇرعانىن، السىرەي باستاعانىن سەزدى. قالعي باستاعان ەدى، مازاسى كەتكەسىن تۇرەگەلىپ، ۇيقىسىن قاشىرۋ ءۇشىن بولمەدە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇردى. وعان اراگىدىك ساندىراقتاپ كەتكەندەي كورىنگەن. الايدا يۆاندى اۋرۋدان گورى باسقا نارسە كوبىرەك الاڭداتقان-دى؛ ول قايتادان وتىرىپ، الدەنەنى ىزدەگەن كىسىشە، اينالاسىن وقتىن-وقتىن كوزبەن شولا باستادى. بىرنەشە مارتە وسىلاي بولدى. اقىرى، ونىڭ كوزى ءبىر نوقاتقا بارىپ قادالدى. يۆان مىرس ەتتى، ءبىراق ىشتەگى ىزانىڭ زاپىرانى بەتىنە قىزارىپ شىعا كەلدى. ول وتىرعان ورنىندا، باسىن ەكى قولىمەن مىقتاپ تاياپ، الگى نوقاتقا، قارسى قابىرعاداعى ديۆانعا قالاي دەگەنمەن كوز قيىعىن تاستاپ قويىپ ۇزاق وتىردى. سول جاقتاعى بىردەڭە ونى تۇرشىكتىرىپ، الدەقانداي ءبىر زات مازالاپ، جانىن قيناعانداي ەدى.
IX
سايتان. ەلەسپەن ەگەس
مەن دارىگەر ەمەسپىن، دەگەنمەن، يۆان فەدوروۆيچتىڭ سىرقاتى جايىندا بىردەڭە دەپ ەمەۋرىن بىلدىرەتىن كەز كەلگەن سەكىلدى، مۇنى سەزىپ وتىرمىن. تەك مىنا ءبىر جايتتى كۇنى بۇرىن ايتىپ قويعان ءجون شىعار: ول كۇنى كەشكە يۆاندى كوپتەن اينالدىرعان اۋرۋ، ونى قانشاما تىرىسسا دا، اقىرى، جىقپاي قويماۋعا، ەس-تۇسىنەن ايىرىپ مۇرتتاي ۇشىرۋعا تاياپ قالعان-دى. مەديسينادان تۇك سەزبەسەم دە، وسى ارادا وزىمشە ءبىر بولجام ايتسام دەيمىن: ول بويىنداعى قايرات-جىگەرىن، شىنىندا دا، كەرەمەت شيراقتىرىپ، سونىڭ ارقاسىندا اۋىر ناۋقاسىنىڭ اۋەلى بەتىن قايتارىپ، سونان سوڭ، ساعاتىن سالسا، البەتتە، ودان قۇلان-تازا ايىعۋدى دا ارمانداعان بولۋعا ءتيىس. يۆان ءوزىنىڭ اۋرۋ ەكەنىن بىلگەن، ءبىراق ومىرىندەگى ەڭ ءبىر قاتەرلى شاق جاقىنداعان ءدال وسى كەزدە ەكى اياعىن تىك باسىپ ءجۇرىپ، ىشتەگى ويىن ەش جالتاقسىز، باتىل ايتىپ، "ءوزىن-وزى اقتاپ قالۋ" قاجەت بولاتىن ساتتە توسەك تارتىپ جاتۋدى استە قۇلقى سۇيمەگەن ەدى. ايتقاندايىن، كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ قيالى قياعا شارىقتاعان ءبىر ساتىندە — مەن مۇنى جوعارىدا ايتىپ وتكەنمىن — الدىرعان جاڭا دارىگەرگە ول ءبىر جولى بارىپ كورىنگەن دە بولاتىن. دارىگەر ونى تىڭداپ، قاراپ كورگەننەن كەيىن ميىندا ءبىر كىنارات بار ما قالاي دەگەن ويعا دا كەلگەن، سول سەبەپتى ول يۆاننىڭ، ازا بويى قازا بولسا دا، جۇقالاپ قانا اشقان سىرىنا استە تاڭدانباعان-دى. "ءسىزدىڭ جاعدايىڭىزدا گالليۋسيناسيا، ياكي كوزىڭىزگە جوق نارسە ەلەستەۋى ابدەن مۇمكىن، — دەگەن دارىگەر، — ءبىراق مۇنى ءالى تەكسەرىپ كورۋ قاجەت... جالپى، ءبىر مينۋت تە كەشەۋىلدەتپەي، تياناقتى ەمگە كىرىسكەن ءجون، ايتپەسە اقىرى جامان بولادى". ءبىراق يۆان فەدوروۆيچ دارىگەردەن شىققان سوڭ، ونىڭ دۇرىس ايتقان اقىلىن ورىنداماعان، ەمدەلۋگە جاتۋدى ەسكەرمەگەن. قولىن ءبىر سىلتەپ: "ازىرشە اياق باسىپ ءجۇرمىن عوي، توسەك تارتىپ قالسام ءبىر ءسارى — وندا مەيلى ەمدەي بەرسىن" — دەپ تۇيگەن. سونىمەن، ول ساندىراقتاي باستاعانىن ءوزى دە سەزىپ، جوعارىدا ايتقانىمداي، قارسى قابىرعاداعى ديۆان جاققا تەسىرەيە قاراپ وتىرا بەردى. ديۆاندا بەيتانىس بىرەۋ وتىرعان سەكىلدى، سمەردياكوۆتان ورالعان سوڭ ءوزىنىڭ بولمەسىنە كىرگەنىندە ەشكىم جوق سياقتى ەدى، ەندى مىنا بىرەۋدىڭ قايدان پايدا بولا قالعانىن قۇداي ءبىلسىن. بۇل، فرانسۋزدار ايتپاقشى، "qui frisait la ەmquantainە'1 مىرزا، نەمەسە دۇرىسىراق ايتقاندا، ءبىزدىڭ جاسامىس ورىس دجەنتلمەنىنىڭ ءبىر ءتۇرى بولاتىن، جالبىراعان قالىڭ قارا شاشىنا ەندى عانا قىلاۋ تۇسكەن ساقالىن سۇيىرلەپ قىرىپ قويىپتى. كونەتوز قىزىل-قوڭىر پەدجاگىنىڭ وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن ءبىر ىسمەر تىگىنشىنىڭ قولىنان شىققانى سەزىلىپ-اق تۇر، الايدا ساننەن قالعان ونداي پەدجاكتى سوڭعى ەكى جىلدان بەرى اۋقاتتى كىسىلەردىڭ ەشقايسىسى كيمەيتىن. جەيدەسى، شارپى سىقىلدى ۇزىن گالستۋگى، مۇنىڭ ءبارى ءسانقوي دجەنتلمەندىكىندەي، ءبىراق جەيدەسىنىڭ كىرلەگەنى، ال جالپاق شارپىنىڭ تۇگى قىرىلعانى جاقىننان قاراعاندا سەزىلىپ قالادى. توركوز شالبارى وزىنە جاراسادى ەكەن، ءبىراق تىم اشىق ءتۇستى سەكىلدى، ونىڭ ۇستىنە تىرتيىڭقىراپ كەتكەن بە قالاي، وزگەلەر مۇنداي شالباردى الدەقاشان كيمەيتىن بولعان، باسىنداعى جۇمساق اق ءتۇبىت قالپاعى دا قازىرگى ماۋسىمعا لايىق ەمەس. قىسقاسى، قالتاسى جۇقا بولسا دا، وزىنشە ىزديىپ جۇرگەن بىرەۋ بولۋ كەرەك. كەشەگى باسىبايلىلىق قۇقىق الشاڭداعان بۇرىنعى اقساۋساق-پومەششيككە ۇقساعان دجەنتلمەن كەزىندە سورپا بەتىنە شىعار، اقسۇيەك قاۋىمنىڭ ورتاسىندا جۇرگەن، ەرتەدە قىسىلعاندا قول ۇشىن بەرەر جاقىن جولداس-جوراسى دا بولعان سول ەسكى تانىس-بىلىستىگىن، بالكىم، ءتىپتى ءقازىر دە ساقتاعان، جاستىقتا ايقاپ-شايقاپ وتكەن كوڭىلدى تۇرمىستان كەيىن بىرتىندەپ قولى قىسقارعان سوڭ، جۋىردا باسىبايلىلىق قۇقىق جويىلعاننان كەيىن كىسىگە تەز جۇعىساتىن بيازى مىنەزىنە بولا عانا ۇيىنە كەلسە قابىل الىپ، تورىندە كىم وتىرسا دا داستارقاننىڭ تومەنىرەك جاعىنا بولسا دا ۇيالماي وتىرعىزۋعا بولاتىن يناباتتىلىعى سەبەپتى، قايىرىمدى ەسكى تانىستارىن پانالاپ تاماق اسىرايتىن ادامعا ۇقسايدى. وندايلار اڭگىمەشىل بولادى، بىر-ەكى مارتە كارتا ويناۋدان دا قاشپايدى، ءبىراق، بىردەڭەگە قولقابىس ەتۋدى وتىنگەنىڭ سىرعاقتاپ شىعا كەلەدى؛ بوتەن داستارقاننان كۇنەلتۋشىلەر ادەتتە جەكە باستى، نە سۇر بويداق، نە ايەلى ولگەن جەسىر بولىپ شىعادى، ءتىپتى بالا-شاعالى دا بولۋى مۇمكىن، ءبىراق بالالارى جىراقتاعى اپكەلەرىنىڭ قولىندا تاربيەلەنەتىندىكتەن، دجەنتلمەنىمىز يناباتتى قاۋىمدا وتىرعانىندا، بۇل جاعدايىن ۇيات كورەتىندەي، بالالارىن ەش ۋاقىتتا اۋىزعا المايدى. ونى تۋعان كۇنىمەن، جاڭا جىلمەن قۇتتىقتاعان حاتىن الىپ، كەيدە ءوزى دە جاۋاپ قايتارىپ تۇرسا دا، ول بىرتىندەپ بالالارىن مۇلدە ۇمىتا باستايدى. كۇتپەگەن قوناقتىڭ اڭقىلداعان اقكوڭىل كورىنەتىن جىلماعاي-جىلتىر بەت الپەتى ىڭعايىنا قاراي تەز قۇبىلا قالادى. ساعاتى جوق ەكەن، ءبىراق تاسباقا سۇيەگىنەن جاسالعان، قارا باۋلى لورنەتى بار. وڭ قولىنىڭ ورتاڭعى ساۋساعىندا ارزانداۋ جىلتىر تاستى ۇلكەن التىن ساقينا. قاساقانا تىمىرايىپ العان يۆان فەدوروۆيچتىڭ ءبىرىنشى بولىپ ءتىل قاتقىسى كەلمەگەن ەدى. شۇڭكىلدەسىپ وتىرىپ شاي ىشۋگە جوعارىداعى بولمەسىنەن ىلكىدە عانا تومەن تۇسكەن قوناق ءۇي يەسى وڭ قاباق تانىتپاعاسىن ۇندەمەگەن كىسىشە، تىنىش كۇتىپ وتىرعان، ايتسە دە، قوجايىن لەبىز بىلدىرسە، ول كەز كەلگەن سىپايىگەرشىلىك اڭگىمەگە ءازىر تۇعىن. ءبىر كەزدە ونىڭ جۇزىنەن كەنەت قوبالجىعاندىق سەزىلدى.
— كەشىرەرسىڭ، انشەيىن ەسىڭە سالىپ جاتقانىم عوي، — دەدى ول يۆان فەدوروۆيچكە، — سمەردياكوۆقا بارعانىندا ودان كاتەرينا يۆانوۆنا جايىندا بىردەڭەنى سۇراماقشى ەدىڭ عوي، ءبىراق ودان ەشتەڭە سۇرامادىڭ، ۇمىتىپ كەتتىڭ بە...
— اھ، ءيا! — دەدى وعان يۆان وكىنىشتەن تۇنجىراي قالىپ، — ءيا، ۇمىتىپ كەتىپپىن... ايتسە دە، ەندى ءبارىبىر، ءبارى ەرتەڭگە قالدى عوي، — دەپ مىڭگىرلەدى ول وزىنە-وزى. سونسوڭ ول بەيتانىس قوناققا ىزبارلانا قاراپ، تاعى دا بىلاي دەدى: — مۇنى مەن سەنسىز دە ەسىمە 14تۇسىرەتىن ەدىم، ويتكەنى ناق سول نارسە ويىمنان كەتپەي قاپا بولىپ وتىرعانمىن! ەسىمە تۇسىرە الماي وتىرعان بىردەڭەنى مەنىڭ ەسىمە سالعان بولىپ جامپەڭدەمەي-اق قوي، بۇعان مەنى سەنە قويادى دەدىڭ بە؟
— سەنبەسەڭ سەنبەي-اق قوي، — دەپ جىميدى دجەنتلمەن. — ءوزىڭدى-وزىڭ زورلاپ يلاندىرعاننان نە پايدا؟ مۇندايدا اسىرەسە زاتتاي ايعاقتىڭ سەپتىگى تيمەيدى. فومانىڭ سەنگەن سەبەبى، بىلگىڭ كەلسە، حريستوستىڭ قايتا تىرىلگەنىن كورگەندىكتەن ەمەس، ال بۇعان ونىڭ كۇنى بۇرىن سەنگىسى كەلگەندىگىنەن. مىنە، مىسالى، سپيريتتەردى1 الىڭىز... مەن ولاردى بەك جاقسى كورەمىن... ميعا سالساڭىز، ولار ءۇشىن پايدالىمىز دەپ ويلايدى، ويتكەنى ولارعا سوناۋ اقيرەتتىڭ وزىنەن سايتاندار ءشۇنتيعان مۇيىزدەرىن قىلتىڭداتىپ تۇرادى-مىس."بۇل دەيدى، بىلايشا ايتقاندا، ماحشار دۇنيەنىڭ زاتتاي ايعاعى دەيدى". و دۇنيە مەن زاتتاي ايعاق، اي-ليۋلي! سوسىن، اقىرىندا، ەگەر سايتاننىڭ بارى دالەلدەنسە، مۇنىڭ ءوزى قۇدايدىڭ بارى دالەلدەنگەندىگىنىڭ بەلگىسى بولا قويار ما ەكەن؟ مەنىڭ يدەاليستىك قوعامعا جازىلعىم كەلەدى، ولارعا وپپوزيسيا جاساماقپىن: "مەن ماتەرياليست ەمەسپىن، يدەاليستپىن دەگەندەي، حە-حە!".
— تىڭداعىن — دەپ يۆان فەدوروۆيچ ۇستەل باسىنان تۇرەگەلدى. — مەن ساندىراقتاپ وتىرعان سياقتىمىن... ارينە، ساندىراقتاپ وتىرمىن... بوسسەڭ بوسە بەر، ماعان ءبارىبىر! سەن مەنى وتكەن جولعىداي ىزالاندىرا المايسىڭ. تەك ماعان بىردەڭەگە ۇيات سەكىلدى... مەنىڭ بولمەدە ولاي-بۇلاي جۇرگىم كەلەدى... مەن سەنى كەيدە كورمەيمىن، ءتىپتى داۋسىڭدى دا ەستىمەيمىن، وتكەن جولعىداي ەمەس، ءبىراق سەنىڭ نە دەپ مىلجىڭدايتىنىڭدى ءھامان سەزەمىن، نەگە دەسەڭ مىلجىڭدايتىن سەن ەمەس، مەنمىن، مەنىڭ ءوزىم عوي! تەك وتكەن جولى ۇيىقتاپ وتىردىم با، الدە سەنى وڭىمدە كوردىم بە؟ مىنە مۇنى بىلمەيمىن. ال ءقازىر مەن ورامالدى سۋىق سۋعا مالىپ الىپ باسىما قويىپ كورەمىن، سەن مەنىڭ كوز الدىمنان مۇمكىن سوندا جوعالارسىڭ.
يۆان فەدوروۆيچ بۇرىش جاققا بارىپ، الگى ايتقانىنداي، باسىنا سۋلى ورامال قويىپ، بولمەدە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇردى.
— ەكەۋمىزدىڭ بىردەن سەن دەپ سويلەسكەنىمىز ماعان ۇنايدى، — دەدى قوناق كىسى.
— اقىماق نەمە-اۋ، — دەپ كۇلدى يۆان، — نەمەنە، مەن سەنىمەن ءسىز-بىز دەپ سىزىلىپ تۇرادى دەپ پە ەدىڭ. مەن ءقازىر كوڭىلدىمىن، تەك سامايىم زىرقىلدايدى... سوسىن توبەم... تەك راقىم ەتىپ وتكەن جولعىداي ءپالساپالاعانىڭدى قويشى. ەگەر قاراڭدى باتىرا الماساڭ، كوڭىلدىرەك بىردەڭەنى ايتىپ بوسسەڭشى. وسەگىڭدى قوزداتساڭشى، سەن سولاي تاماق اسىراۋشى ەمەسسىڭ بە، ەندەشە وسەكتى قوزداتا بەر. ماعان وسى ەلەستى اۋرۋ قايدان عانا جابىستى ەكەن! ءبىراق مەن سەنەن قورىقپايمىن. مەن سەنى جەڭەمىن. جىندىحاناعا اپارىپ تىقپاس!
— تاماق اسىراۋشى دەگەنىڭ c'cst charmant1 ەكەن. مەن وزىمەن ءوزىم بولماعاندا قايتۋشى ەم. بۇل دۇنيەدە جاي قارىن تويدىرۋشى بولماعاندا، مەن كىممىن؟ ايتپاقشى، سەنى تىڭداعان سايىن، ازداپ تاڭعالىپ وتىرمىن: قۇداي اقىنا، سەن مەنى قيالىڭداعى ەلەس ەمەس — وتكەن جولى وسىلاي دەپ بولماپ ەدىڭ — قايتا شىنىمەن بار نارسەگە بالاي باستادىڭ عوي دەيمىن...
— سەنى ءبىر مينۋت تە ناقتى شىندىققا بالاپ قابىلدامايمىن، — دەدى ىزامەن ايقايلاپ جىبەرگەن يۆان. — سەن جالعانسىڭ، جوقسىڭ، سەن مەنىڭ سىرقاتىمسىڭ، سەن تەك ەلەسسىڭ. اتتەڭ سەنىڭ قاراڭدى قالاي ءوشىرۋدىڭ امالىن تابا الماي قور بولىپ وتىرعانىم، سوندىقتان سەنەن ءبىراز ۋاقىت جاپا شەگەتىن شىعارمىن. سەن مەنىڭ گالليۋسيناسيامسىڭ، جاي ەلەس بىردەڭەسىڭ. سەن مەنىڭ ەلەسىمسىڭ، ايتسە دە، تەك ءبىر جاعىمنىڭ عانا... مەنىڭ وي-پىكىرلەرىم مەن سەزىمدەرىمنىڭ ەڭ جامان جاعىنىڭ ەلەسىسىڭ. ەگەر مەنىڭ سەنىمەن وسىلاي اۋرەلەنىپ وتىرۋعا ۋاقىتىم بولسا، وندا بۇل جاعىنان سەن ماعان ءتىپتى قىزعىلىقتى دا 15بولار ەدىڭ-اۋ...
— توقتا، توقتا، مەن ءقازىر سەنى سوزدەن ۇستايمىن: باعانا شام تۇبىندە، الەشاعا دۇرسە قويا بەرگەنىڭدە، وعان: "سەن ودان ءبىلدىڭ بە! ونىڭ ماعان كەلىپ جۇرەتىنىن سەن قالاي ءبىلدىڭ؟" — دەپ زىركىلدەمەپ پە ەدىڭ. سەن وندا مەنى ايتتىڭ عوي. دەمەك، بۇل قاس قاعىمداي ساتكە بولسا دا ماعان سەنگەنىڭ، مەنىڭ شىن بار ەكەنىمە يلانعانىڭ ەمەس پە، — دەپ اقىرىن كۇلدى دجەنتلمەن.
— ءيا، بۇل ءدىلىمنىڭ السىزدىگى بولاتىن... ءبىراق مەنىڭ ساعان سەنۋىم مۇمكىن ەمەس. وتكەن جولى ۇيىقتاپ وتىرعانىمدى، يا بولماسا تۇرەگەپ جۇرگەنىمدى بىلمەيمىن. مەن، بالكىم. وندا سەنى وڭىمدە ەمەس، تۇسىمدە كورگەن شىعارمىن...
— باعانا سەن ونىمەن — الەشانى ايتامىن — نەگە سونشا سۋىق سويلەستىڭ. ول مارحاباتتى بالا عوي. مەن ونىڭ الدىندا زوسيم ءپىرادار ءۇشىن كىنالىمىن.
— الەشانى ءسوز عىپ قايتەسىڭ! سەن مالاي، سويلەسەڭ بايقاپ سويلەسەڭشى! — دەپ يۆان تاعى دا كۇلدى.
— بىرەۋگە ۇرساسىڭ دا، سوسىن ءوزىڭ كۇلەسىڭ — بۇل جاقسى ىرىم. الايدا سەن بۇگىن وتكەن جولعىدان گورى مەنىمەن الدەقايدا جىلى سويلەستىڭ، مۇنىڭ سەبەبىن مەن تۇسىنەمىن: بۇل كەمەڭگەرلىك شەشىمنەن...
— شەشىم جايىندا اۋزىڭدى اشپا! — دەپ زەكىپ تاستادى يۆان.
— تۇسىنەم، تۇسىنەم، e'est noble، e'est carmant2، سەن ەرتەڭ اناۋ اعاڭ اراشا ءتۇسىپ، ءوزىڭدى قۇرباندىق ەتپەكسىڭ عوي، ...e'est chvaleresque3.
— جاپ اۋزىڭدى، ايتپەسە ءقازىر ىشكە تەپكىلەيمىن!
— ونىڭا قۋانباسام رەنجىمەيمىن، ويتكەنى وندا مەنىڭ ماقساتىما جەتكەنىم: ەگەر مەنى ىشكە تەپكىلەمەكشى بولساڭ، وندا مەنىڭ بار ەكەنىمە سەنگەنىڭ عوي، سەبەبى ەلەستى ىشكە تەپكىلەمەيدى. قالجىڭى، ءوز الدىنا: ماعان ءبارىبىر، بالاعاتتاساڭ بالاعاتتاي بەر، ءبىراق قالاي دەگەنمەن ءسال سىپايىراق بولعانىڭ ءجون عوي، ءتىپتى مەنىمەن بولسا دا. اۋزىڭا اقىماق، مالاي دەگەننەن باسقا ءسوز تۇسپەي مە!
— سەنى بالاعاتتاسام، ول ءوزىمدى بالاعاتتاعانىم بولماي ما! — دەپ يۆان تاعى دا كۇلدى، — سەن ءبارىبىر مەنسىڭ، بەت الپەتىن وزگە بولسا دا مەنسىڭ. سەن تەك مەنىڭ ويىمداعىنى عانا ايتاسىڭ... ماعان ءوز بەتىڭشە بىردەڭە دەۋگە سەنىڭ اقىلىڭ جەتپەيدى!
— نەسى بار، ەكەۋمىزدىڭ ويىمىز ءبىر جەردەن توعىسىپ جاتسا، وندا مەنىڭ مەرەيىم وسكەنى عوي، — دەدى سىپايىلاپ ايتسا دا ماساتتانا سويلەگەن دجەنتلمەن.
— تەك مەنىڭ ەڭ پاسىق، وندا دا ەڭ ءبىر جەتەسىزدىك ويىمدى الاتىنىڭ بار. سەن اقىماقسىڭ، وڭباعانسىڭ. سەن ناعىز اقىماقسىڭ. جوق، مەن ساعان توزە الماسپىن تەگى! ساعان نە قىلسام ەكەن ا، نە ىستەسەم ەكەن وسى! — دەپ ءتىسىن شىقىرلاتتى يۆان.
— دوستىم-اۋ، مەنىڭ قايتسەم دە دجەنتلمەن بولىپ كورىنگىم كەلەدى عوي، مەنى ناق سولاي قابىلداعاندى تىلەيمىن، — دەدى جامپەڭدەي قالعان قوناق كوڭىل جىقپاس اقكوڭىلدىگىن اڭعارتۋعا اسىعىپ. — مەن جارلىمىن، ءبىراق... سونشالىقتى ادالمىن دەي المايمىن، الايدا... جۇرگەن جەرىمدە مەنى كۇناكار پەرىشتەگە تەڭەۋ ايدان انىق اقيقات بولىپ كەتكەن. ءبىر كەزدە ءوزىمنىڭ قالاي عانا پەرىشتە بولا قالعانىم، قۇداي اقىنا، ميىما كىرمەيدى. ەگەر پەرىشتە بولسام، سوناۋ ءالميساقتا بولعان شىعارمىن، ەندى ونى ۇمىتسام دا ەشكىم سوكپەس. ەندى مەن يناباتتى دەگەن اتىمدى عانا قاستەرلەپ، جۇرتقا جەكسۇرىن كورىنبەۋگە تىرىسىپ، 16بۇيىرعان ىرزىققا ريزا بولىپ جۇرگەن كىسىمىن. مەن ادامدى شىن جاقسى كورەمىن — و، ماعان كوبىنە-كوپ جالا جاپتى عوي! وقتا-تەكتە سەندەردىڭ ارالارىڭا كەلىپ قالعانىمدا، بەينە ءبىر شىن ءومىر سۇرگەندەي بولامىن، ماعان بارىنەن دە كوبىرەك ۇنايتىنى وسى. تاپ ءوزىڭ سەكىلدى قيالشىلدىعىمنان قورلىق كورىپ ءجۇرمىن عوي مەن، سەندەردىڭ ءفاني دۇنيەدەگى تىرشىلىك شىندىعىن جاقسى كورەتىنىم دە سوندىقتان. سەندەردە ءبارىن جازىپ-سىزىپ قويعان، مۇندا فورمۋلا، مۇندا گەومەتريا، ال بىزدە نە، ىلعي ءبىر بەلگىسىز تەڭدەۋلەر عانا! مۇندا جۇرگەندە مەن ارمانشىل بولىپ كەتەمىن. ارمانداعاندى جاراتامىن! ونىڭ ۇستىنە جەرگە تۇسكەنىمدە ىرىمشىل بولىپ الامىن — ءبىر تىلەگىم، تەك كۇلمەشى: ماعان ناق وسى ىرىمشىلدىعىم ۇنايدى. مۇندا مەن سەندەردىڭ بارلىق ادەتتەرىڭە ماشىقتانىپ الدىم: ساۋداگەرلەردىڭ مونشاسىنا بارعاندى ۇناتامىن، ناناسىڭ با، كوپەستەرمەن، پوپتارمەن بىرگە شابىنۋعا دا قۇمارمىن. شىركىن، بوشكەدەي جۋان ءبىر كوپەس قاتىنعا اينالىپ كەتىپ، ءبىرجولا سول كۇيىمدە قالسام عوي، سول قاتىننىڭ سەنگەن نارسەسىنە مەن دە سەنسەم عوي دەپ ارماندايمىن. مەنىڭ مۇراتىم — شىركەۋگە بارىپ، ارۋاققا شىن ىقىلاسپەن شىراق قويۋ عوي، قۇداي اقىنا وسىلاي. مەنىڭ قايعى-قاسىرەتىم، مىنە، سوندا عانا تارقاماق. سەندەردىڭ ارالارىڭدا جۇرگەسىن ەمدەلگەندى دە ۇناتاتىن بولدىم: جازعىتۇرىم شەشەك اۋرۋى تاراعاندا - وسىنداعى ءتالىمحاناعا ءوزىم بارىپ، شەشەك ەككىزدىم — مەنىڭ سول كۇنگى قۋانىشىمدى كورسەڭ: سلاۆيان اعايىندارعا ون تەڭگە ساداقا دا بەردىم!.. سەن ايتقانىما قۇلاق سالمايسىڭ عوي. بايقاۋىمشا، بۇگىن سەنىڭ ەڭسەڭ تىم تۇسىڭكى سەكىلدى، — دەپ دجەنتلمەن ءسال ءۇنسىز قالدى... مەن بىلەم، كەشە سەن دارىگەرگە باردىڭ... ال، دەنساۋلىعىڭ قالاي ءوزى؟ دارىگەر نە دەدى؟
— سەن اقىماقسىڭ! — دەدى شىرت ەتكەن يۆان.
— ونىڭ ەسەسىنە سەن اقىلدىسىڭ عوي. سەن مەنى تاعى دا تىلدەدىڭ بە؟ جانىم اشىعاسىن ەمەس، جاي ايتام. مەيلىڭ، جاۋاپ بەرمەسەڭ بەرمەي-اق قوي. الگى سىرقىراماسى قۇرعىردىڭ تاعى دا مازالاۋىن...
— اقىماقسىڭ! — دەپ تاعى قايتالادى يۆان.
— سەن ءبىر ايتقانىڭدى قايتالان بەرەدى ەكەنسىڭ، ال مەنىڭ وتكەن جىلى قالاي سىرقىراما بولعانىم ءولى كۇنگە ەسىمنەن كەتپەيدى.
— پاھ شىركىن، سايتان سىرقىرامامەن اۋىرا ما ەكەن؟
— كەيدە كادىمگى ەكى اياقتى پەندەگە اينالسام، نەگە اۋىرمايىن. سول سەبەپتى ونىڭ زاردابىن دا تارتۋعا تۋرا كەلەدى. سايتان sum et nihil hummanum a mc alienum puto1.
— قالاي، قالاي؟ سايتان sum et nihil humanum... وندا سەن اقىماق سايتان بولماعانىڭ عوي!
— بىردەمە عىپ كوڭىلىڭدى تاپقانىما دا شۇكىرشىلىك.
— سەن مۇنى مەنەن ۇيرەنبەگەن شىعارسىڭ، — دەپ اڭ-تاڭ بولعان يۆان كىلت كىدىرىپ قالدى، — عاجاپ ەكەن، مەنىڭ باسىما مۇنداي وي ءتىپتى، ەش ۋاقىتتا كەلگەن ەمەس...
— C'est du nouvcan n'est cepas؟2 ءقازىر مەن ساعان شىنىن ايتىپ، ءبارىن ءتۇسىندىرىپ بەرەمىن. تەك قۇلاق سال: كىسى كەيدە ۇيىقتاپ جاتىپ، اسىرەسە باستىعىرىلعان كەزىندە، ءىشى اۋىرعاسىن با، الدە باسقا سەبەپتەن بە، ايتەۋىر سونداي ءبىر تاڭعاجايىپ ءتۇس كورەدى، ونىڭ بۇل تۇسىندە شىم-شىتىرىق وقيعانى، وڭىندەگىدەي انىق بىردەڭەلەردى ءوز باسىنداعى ەڭ اسىل قاسيەتتەردەن باستاپ بەشپەتىنىڭ جامان تۇيمەسىنە دەيىنگى ۇساق-تۇيەك ەلەس بەرەتىن كەرەمەت شىتىرمان، ءتىپتى قاپەرىنە دە كىرمەيتىن وقيعانى نەمەسە تۇتاس وقيعالار تىزبەگىن كورەتىنى سونشا، ساعان وتىرىك ماعان شىق مۇنى ءتىپتى ليەۆ تولستويدىڭ ءوزى دە ويلاپ شىعارا الماس ەدى 17جانە دە مۇنداي ءتۇستى كەيدە جازۋشىلار عانا ەمەس، قايتا، مۇلدە جاي ادامدار، شەنەۋنىكتەر، فەلەتونشىلار، پوپتار دا كورەدى... مۇنىڭ ءوزى ءبىر قىزىق جۇمباق: ماعان ءبىر مينيستر جاقسى يدەيالاردىڭ ءبارى ونىڭ باسىنا ۇيىقتاپ جاتقانىندا كەلەتىنىن ايتىپ ەدى. مىنە، تاپ ءقازىر دە سولاي. مەن سەنىڭ كوز الدىڭداعى ەلەس قانا بولسام دا، باستىعىرىلعان كەزىڭدەگىدەي، وسىعان دەيىن ءتىپتى سەنىڭ قاپەرىڭە دە كىرمەگەن عاجاپ ويلاردى ايتامىن، سوندىقتان سەنىڭ ويىڭداعىنى قايتالايدى دەپ قالما، ونىڭ بەر جاعىندا مەن سەنىڭ باسىڭداعى تەك ەلەس قانامىن، بار بولعانى وسى.
— وتىرىك سوقپا. سەنىڭ ماقساتىڭ — مەنىڭ ۇيىقتاپ جاتىپ باستىعىرىلعان كەزدەگى ەلەسىم ەمەس، ال وزىڭمەن-وزىڭ ەكەنىڭە سەندىرۋ بولاتىن، ەندى كەلىپ تەك كورگەن ءتۇس قانا ەكەنىڭدى ءوزىڭ راستاپ تۇرسىڭ.
— دوستىم، مەن بۇگىن ءبىر ەرەكشە ءادىستى تاڭداپ الدىم، ونى ساعان كەيىن تۇسىندىرەمىن. توقتاي تۇرشى، مەن ءسوزىمنىڭ قاي تۇسىنا كەلىپ ەدىم؟ ءيا، وندا ماعان سۋىق ءتيىپ قالعان ەدى، ءبىراق، مۇندا ەمەس، انا جاقتا...
— قايداعى انا جاقتى ايتاسىڭ؟ سەن مەنىڭ ۇيىمدە ءالى ۇزاق بولماقسىڭ با، الدە ماعان جابىسىپ قالىپ پا ەدىڭ؟ — دەدى قاپالانعان يۆان. ول بولمەدە ءجۇرۋىن قويىپ، ديۆانعا بارىپ وتىردى دا، ەكى قولىن ۇستەلگە شىنتاقتاپ تىرەپ، باسىن قاپسىرا ۇستاپ الىپ قاتتى قىستى. سونان سوڭ، سۋلانعان ورامالدى جۇلىپ الىپ، ىزامەن لاقتىرىپ تاستادى: تەگى، سەپتىگى تيمەدى بىلەم.
— سەنىڭ جۇيكەڭ جۇقارعان، — دەدى ىقىلاسى تۇسپەگەسىن دورەكىلەۋ كورىنسە دە، جىلى شىرايى وزگەرمەگەن دجەنتلمەن، — سەن ماعان ءتىپتى سۋىق تيگىزىپ العانىم ءۇشىن دە قاباق شىتاسىڭ، ەگەر ول تابيعي نارسە بولسا، وعان نە لاج. مەن وندا پەتەربورداعى مينيسترلىك مانساپتان دامەسى بار ءبىر جوعارى مارتەبەلى حانىمنىڭ ۇيىندەگى ديپلوماتيالىق كەشكە جەتۋگە اسىققان ەدىم. ۇستىمدە فراك، موينىمدا اق گالستۋك، قولىمدا پەرشاتكە دەگەندەيىن، الايدا، مەنىڭ قاي جاقتا بولعانىمدى ويلاساڭىزشى، جەردەگى سىزدەرگە جەتۋ ءۇشىن ماعان ءالى جەتى قات كوكتەن تومەن ءتۇسۋ كەرەك قوي... ارينە، بۇل قاس قاعىمدىق قانا نارسە، ايتسە دە كۇن ساۋلەسىنىڭ جەرگە جەتۋى ءۇشىن دە تابانداتقان سەگىز مينۋت قاجەت ەمەس پە، ال مەنىڭ، ويلاپ قاراساڭىز، فراك پەن ومىراۋى اشىق جەلەتكەدە ۇشۋىم كەرەك. جالپى، ارۋاقتار توڭبايدى عوي، ءبىراق مەن كادىمگى جۇمىر باستى پەندەگە اينالۋعا اسىعىستىق جاساپ، سول كۇيى... وسى جاققا تارتىپ كەتىپپىن، ال جەتى قات كوكتە، سوناۋ ەفيردە، سوناۋ بەينە سۋ سەكىلدى بىردەڭەدە، — سونداي عالامات اياز — ونى ءتىپتى اياز دەۋگە دە بولمايتىن شىعار.
ءوزىڭ ويلاپ كورشى: ءجۇز ەلۋ گرادۋس سۋىق! دەريەۆنياداعى ەرىككەن قىزداردىڭ ەرمەگىن بىلەسىڭ عوي: ولار وتىز گرادۋستىق قاقاعان ايازدا ءقايسىبىر ماۋباسقا مىقتى بولساڭ، مىنا بالتادان ءبىر جالاپ الشى، دەيدى، سوسىن جالاپ قالعاندا بالتاعا جابىسقان ءتىلىن اناۋ داراقى قانىن سورعالاتىپ، تەرىسىمەن ارەڭ جۇلىپ الادى؛ وتىز گرادۋس ايازدا وسىلاي بولسا، ءجۇز ەلۋ گرادۋستىق سۋىقتا قالاي بولاتىنىن ەندى ءوزىڭ شامالاي بەر، مەنىڭ ويىمشا ول جاقتا بالتاعا تيگىزگەن ساۋساعىڭ دا ءۇزىلىپ تۇسەر، ەگەر... ارينە، كوكتە بالتا بولسا...
— وندا بالتا بولۋشى ما ەدى؟ — تىجىرىنىپ، ۇناتپاي قالعان يۆان فەدوروۆيچ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەرگەن. ول ساندىراقتاپ وتىرعانىم شامام كەلگەنىنشە سەنبەۋگە تىرىسايىن، ايتپەسە ءبىرجولا جىندانىپ كەتەرمىن دەپ قورقىپ، قاسارىپ وتىرعان ەدى. تاڭىرقاعان قوناعى:
— بالتا ما؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى.
— ءيا، ول جاقتا بالتانىڭ ءحالى نە بولار ەدى؟ — ءىشىن ىزا كەرنەپ، قيتىعا قالعان يۆان فەدوروۆيچ ايقايلاپ جىبەردى.
— كوكتە بالتانىڭ ءحالى نە بولادى دەيمىسىڭ؟ Quelle idee1. ەگەر قاشىقتاڭقىراپ كەتسە، 18وندا، مەنىڭشە، نەگە ويتەتىنىن ءوزى دە بىلمەي، جەردى اينالىپ ۇشا بەرەدى، جەر سەرىگىنە اينالادى. جۇلدىزناماشىلار بالتانىڭ شىرقاپ قالاي جوعارىلاعانى مەن قۇلديلاپ قالاي تومەندەگەنىن ەسەپتەپ شىعارادى. سوسىن گاتسۋك كۇنتىزبەگە ەنگىزەدى، بار بولعانى، مىنە، وسى.
— سەن اقىماقسىڭ، سەنەن وتكەن اقىماق بولماس! — دەدى يۆان كىرجىڭدەپ، — ايتساڭ قيىستىرىپ ايت وتىرىگىڭدى، ايتپەسە تىڭدامايمىن. سەن مەنى شىندىققا جىعىپ بەرمەكسىڭ عوي، ءوزىڭنىڭ شىن بار ەكەنىڭە مەنى يلاندىرماقسىڭ عوي، ءبىراق مەنىڭ وعان سەنگىم كەلمەيدى! سەنبەيمىن!
— مەن ساعان وتىرىك ايتىپ تۇرعام جوق، ءبارى دە شىندىق: امال قانشا، شىندىقتىڭ ءدايىم دەرلىك تاپقىرلىق بولىپ كورىنبەيتىنى بار عوي. بايقاۋىمشا، سەن عوي مەنەن كەرەمەت، كەمەڭگەرلىك بىردەڭەنى، بالكىم، وعان قوسا ءتىپتى عاجاپ بىردەڭەنى دە كۇتەتىن شىعارسىڭ. بۇل وكىنىشتى-اق، ءبىراق مەن قولىمنان كەلەتىن نارسەنى عانا بەرە الامىن...
— سەن سالپاڭ قۇلاق ەسەك، ءپالساپاڭدى قويا تۇرساڭ قايتەدى!
— دەنەمنىڭ وڭ جاق جارتىسى سالدىراپ قالىپ، ىڭقىل-سىڭقىل بولىپ تۇرعاندا، ءپالساپاعا مەنىڭ نە تەڭىم. بارماعان دارىگەرىم قالمادى: ءبارى شەتىنەن بىلگىش، اۋرۋىڭدى قولمەن قويعانداي عىپ ايتىپ تا بەرەدى، ءبىراق ەمدەي المايدى. وسىندا ءبىر ءباتشاعار ستۋدەنتتى كوردىم: ول ءسىز ولگەن كۇندە دە قانداي اۋرۋ اكەتەتىنىن انىق ءبىلىپ ولەتىن بولاسىز دەيدى! سوسىن ماماندارعا سىلتەگىشتىگىن قايتەرسىڭ بۇلاردىڭ: ءبىز، بىلايشا ايتقاندا، تەك اۋرۋىڭىزدى عانا انىقتاپ بەرەمىز، ال ەمدەلۋگە پالەنباي مامانعا بارىڭىز، ءسىزدى سول ەمدەپ جازادى دەيدى. شىركىن ەسكى دارىگەرلەردى ايتساڭشى، ولاردىڭ ەمدەمەيتىن اۋرۋى بولماۋشى ەدى عوي، سولار قايدا جوعالىپ كەتتى، ءقازىر كىل ماماندار عانا قالعان جانە دە ءبارى شەتىنەن گازەتتە حابارلانىپ جاتادى. مۇرنىڭ اۋىرماسىن دە، اۋىرا قالسا، سەنى پاريجگە جىبەرەدى: وندا مۇرىندى ەمدەيتىن ەۋروپالىق مامان بار دەيدى. سەن پاريجگە باراسىڭ، ول سەنىڭ مۇرنىڭدى كورەدى، مەن دەيدى ول، ءسىزدىڭ تەك وڭ جاق تاناۋىڭىزدى ەمدەي الامىن، ويتكەنى مەن سول جاق تاناۋدى ەمدەمەيمىن، بۇل مەنىڭ ماماندىعىم ەمەس، سوندىقتان مەنەن كەيىن ۆەناعا بارىڭىز، وندا سول جاق تاناۋدىڭ مامانى بار، ءسىزدى سول ەمدەيدى دەيدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ حالىقتىڭ قارابايىر ەم-دومىن جاساپ كورەيىنشى دەپ، ءبىر دارىگەر نەمىستىڭ اقىلىمەن مونشاعا بارىپ، ىستىققا بالبىراپ بالقىپ وتىرىپ، تۇزدالعان بالمەن ىسقىلاپ كوردىم. شىندىعىندا وسىنى سىلتاۋراتىپ تاعى ءبىر رەت مونشاعا بارايىنشى دەپ ىستەپ ەم، ءبىراق بەت-اۋزىمدى ساتپاقتاعاننان باسقا ەشقانداي پايداسى بولمادى. ابدەن قاپالانعاسىن ميلانداعى ماتتەن دەگەن گرافقا حات جازدىم؛ ءبىر كىتاپ پەن مۇرىنعا تامىزاتىن بىردەڭە جىبەرىپتى، مەيلى، ونىسىنا دا راحمەت. ناناسىڭ با: ءساتىن سالعاندا، گوففتىڭ مالسەكستراتىنان جازىلدىم! الدەقالاي ساتىپ العان ەدىم، كىشكەنتاي قۇتىمەن ءبىر جارىمىن ىشكەسىن-اق ءتىپتى بيلەۋگە دە جارايتىن بوپ قۇلانتازا جازىلدىم. ىرزا بولعانىم سونداي، وعان گازەت بەتىندە "راحمەت" ايتقىم كەلىپ ەدى، ناناسىڭ با جوق پا، ەندى ەكىنشى حيكايا باستالدى: ماقالامدى بىردە-بىر رەداكسيا قابىلدامادى! "مۇنىڭىز تىم كەرىتارتپالىق بولىپ جۇرەر دەيدى، ەشكىم سەنبەيدى، ويتكەنى "la diablc n'existe point"1 دەيدى. "ءسىز ءاتى-جونىڭىزدى كورسەتپەي باستىرىڭىز" دەپ اقىل بەرەدى. ەگەر ولاي بولسا، ول قانداي "راحمەت" ايتقاندىق. كەڭسەدەگىلەرگە كۇلىپ بىلاي دەيمىن: "ءبىزدىڭ زامانىمىزدا قۇدايعا سەنۋ كەرتارتپالىق بولۋى مۇمكىن، ءبىراق مەن سايتان ەمەسپىن بە، ەندەشە، ماعان سەنۋگە بولادى" — "سايتانعا كىم سەنبەۋشى ەدى، مۇنى تۇسىنەمىز عوي، دەگەنمەن، ماقالاڭىزدى باسۋعا بولمايدى، ويتكەنى ۇستاعان باعىتىمىزعا كەسىرىن تيگىزۋى مۇمكىن. ءازىل ەسەبىندە بولماسا؟" — دەيدى. ءازىل ەسەبىندە باستىرۋ تاپقىرلىق ەمەس قوي دەپ ويلادىم. سونىمەن، اقىرى باسپادى. ناناسىڭ با جوق پا، بۇعان مەن ءتىپتى قاتتى وكپەلەپ قالدىم. مەنىڭ، مىسالى، ريزاشىلىق سەكىلدى ەڭ ىزگىلىك سەزىمىمدى بىلدىرۋىمە تەك الەۋمەتتىك جاعدايىما بولا رەسمي تۇردە تىيىم سالىندى.
19— تاعى دا ءپالساپاعا باستىڭ با! — دەدى تەرىسىنە سىيماعان يۆان.
— قۇداي ساقتاسىن، ءبىراق كەيدە بىردەڭە دەپ شاعىنباۋعا دا بولمايدى عوي. مەن جالاعا ۇشىراعان جانمىن. مىنە، سەن دە قيت ەتسە اقىماقسىڭ دەپ اقيا قالاسىڭ. البىرتتىعىڭ سەزىلىپ تۇر. دوستىم-اۋ، گاپ ادامنىڭ اقىل-پاراساتىندا عانا ما ەكەن! مەن جاراتىلىسىمنان ىزگى جۇرەكتى، اقجارقىنمىن، "مەن دە ءتۇرلى ۆوديەۆيلسىماق ەمەسپىن بە. سەن مەنى شىنىندا دا شاشى اعارعان حلەستاكوۆ دەپ ويلايسىڭ با قالاي، الايدا، مەنىڭ تاعدىرىم ودان الدەقايدا قيىنىراق. ءبىر كەزدە — مۇنى ءوز باسىم ەش ۋاقىتتا تۇسىنە العان ەمەن — ءبارىن سىناپ-مىنەپ "تەرىستەۋگە" تاعايىندالىپپىن، اسىلىندا، مەن ناعىز راقىمشىل كىسىمىن، بىردەڭەنى مانسۇقتاۋعا مۇلدە ىڭعايىم جوق. جوق، سەن ءقازىر باراسىڭ دا ءبارىن سىناپ-مىنەي باستايسىڭ، ونسىز سىن بولۋشى ما ەدى، ەگەر "سىن ءبولىمى" بولماسا، ول نە قىلعان جۋرنال؟ — دەيدى. سىنسىز تەك "وساننا"1 عانا بولادى. ال ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن جالعىز "وساننا" جەرىمسىز ول "وساننانىڭ" كەۋدەدەگى كۇدىك وتىنا شارپىلىپ، وعان قوسا، تاعى سونداي ءبىر وتكەلەكتەردەن ءوتىپ قورىتىلۋى قاجەت. مەن، ايتسە دە، وسىنىڭ بارىنە ءوزىم بارىپ كيلىكپەيمىن، ونى مەن ويلاپ شىعارعان جوقپىن، ەندەشە، جاۋاپ بەرەتىن دە مەن ەمەس. نە كەرەك، قۇرباندىققا شالعان تىشقاق لاقتاي عىپ، مەنى سىن بولىمىنە جازۋعا كوندىردى عوي، ءسويتىپ ءومىر سۇرەتىن بولىپ شىعا كەلدىم. ءبىز مۇنداي ءازىل-قىلجاقتى تۇسىنەمىز: ءوز باسىم، مىسالى، ونان دا مەنى قۇرتىپ تىنىڭدار دەگەن تالابىمدى تۇپا-تۋرا، اشىق ايتتىم. جوق، ءومىر سۇرە بەر دەيدى، ويتكەنى سەنسىز بولمايدى دەيدى. ەگەر بۇ دۇنيەدە ءبارى اقىلمەن ىستەلىپ جاتسا، وندا قانداي حيكايا بولۋشى ەدى. سەنسىز ەشقانداي حيكايا بولماق ەمەس، ال حيكاياسىز تاعى دا جامان دەيدى. سونىمەن، ايتەۋىر ءبىر حيكايا بولسىنشى دەپ لاجسىز كونگەندىكتەن، ءبىز بىرەۋدىڭ امىرىمەن اقىلعا سىيمايتىن جوسىقسىزدىق كورسەتەمىن. ادامدار سونىڭ ءبارىن بايسالدى بىردەڭە دەپ پايىمدايدى، سوندا ولاردىڭ الگى ايقىن پاراساتى قايدا. ولاردىڭ قاسىرەتى دە، مىنە، وسىندا. ءسويتىپ ولار قاسىرەت شەگەدى، ارينە، ءبىراق... ونىڭ ەسەسىنە ءومىر سۇرەدى، قيالدا ەمەس، شىن ءومىر سۇرەدى، ويتكەنى ءومىر دەگەننىڭ ءوزى سول قاسىرەت قوي. ال قاسىرەتسىز ءومىردىڭ قانداي قىزىعى بولار ەدى — وندا بارلىعى بىتپەيتىن ءبىر عيباداتقا اينالىپ كەتپەي مە: عيبادات قاسيەتتى، اتتەڭ زەرىكتىرىڭكىرەپ جىبەرەتىنى بار ونىڭ. ال مەن شە؟ مەن دە قاسىرەت شەگەمىن، الايدا، ءومىر سۇرەمىن دەي المايمىن. مەن بەلگىسىز تەڭدەۋدەگى يكسپىن. نەنىڭ قايدان باستالىپ، قايدا اياقتالاتىنىن اڭعارۋدان قالعان اقىرى، ءوزىنىڭ اتىن دا ۇمىتقان ءومىردىڭ انشەيىن ءبىر ەلەسى عانامىن. نەمەنە، كۇلەمىسىڭ... جوق، سەن كۇلمەيسىڭ، سەن تاعى دا اشۋعا باستىڭ. سەن ىلعي اشۋلى جۇرەسىڭ، سەن تەك پاراساتتى بولعاندى كوكسەيسىڭ، ال مەن، ساعان تاعى قايتالاپ ايتايىن، بوشكەدەي جۋان ءبىر كوپەس قاتىننىڭ جان سارايىنا كىرىپ الىپ، تاڭىرىگە ءمىناجات قىپ شىراق قويۋ ءۇشىن عانا جەتى قات كوكتەگى كۇللى تىرشىلىگىمدى، بارلىق شەن-شەكپەن، ابىروي-اتاعىمدى تاركى ەتەر ەدىم.
— وندا سەن دە قۇدايعا سەنبەيتىن بولعانىڭ عوي، — دەپ ىزامەن مىرس ەتتى يۆان.
— ياكي قالاي دەسەم ەكەن، سەن ءوزى شىن سۇرايسىڭ با؟..
— قۇداي بار ما، جوق پا؟ — دەپ يۆان تاعى دا ىزامەن ايقايلاپ جىبەردى.
— سەن، نەمەنە، شىن ايتاسىڭ با؟ جارقىنىم-اۋ، قۇداي اقىنا بىلمەيمىن، يمانداي شىنىم بۇل.
— بىلمەيسىڭ بە، ال قۇدايدى عوي كورەسىڭ؟ جوق، سەن وزىڭمەن-وزىڭ بولا المايسىڭ، سەن — مىنا مەنسىڭ، سەن شىندىعىندا مەنسىڭ، بار بولعانى وسى عانا! سەن جاي بىردەڭەسىڭ، مەنىڭ قيالىمسىڭ!
— ياكي، قالاساڭ، سەن ەكەۋمىز ءبىر ءپالساپانى ۇستانامىز، مىنە، وسىلاي دەگەن ءجون شىعار. Je pense done je suis2، مىنە، مەن مۇنى انىق بىلەمىن، ال اينالامداعى قالعان نارسەنىڭ ءبارى، مىنا كۇللى جارىق دۇنيە، قۇداي تاعالا جانە ءتىپتى سايتاننىڭ ءوزى دە، — مۇنىڭ ءبارى مەن 20ءۇشىن ءالى دالەلدەنبەگەن، بۇلاردىڭ ءبارى، وزىمەن-وزى دەربەس ءومىر سۇرە مە، الدە تەك مەنىڭ ەماناسيام، ياكي ساۋلەم بە، ۋاقىتشا جانە جەكە-دارا ءومىر سۇرەتىن وزىمدىك مەننىڭ دايەكتى دامىتىلۋى ما... قىسقاسى، ەندى ءسوزىمدى دوعارا قويايىن، ويتكەنى سەن ءقازىر دۇرسە قويا بەرگەلى تۇرعان سەكىلدىسىڭ
— ونان دا ءبىر انەكدوت ايتقانىڭ ارتىق ەدى عوي! — دەدى يۆان ۇناتپاعان پىشىنمەن.
— انەكدوت تا تابىلادى جانە دە ول ناق بىزگە كەرەك تاقىرىپتاعى انەكدوت بولادى. ياكي بۇل انەكدوت ەمەس، جاي ءبىر اڭىز عانا. سەن عوي، مەنى سەنبەيسىڭ دەپ كىنالايسىڭ، "كورىپ تۇرساڭ دا سەنبەيسىڭ" — دەيسىڭ. دوستىم-اۋ، بۇلاي ويلايتىن جالعىز مەن بە ەكەم، ءبىزدىڭ انا جاقتا ءقازىر بارلىعى ماڭگىرىپ كەتكەن، مۇنىڭ ءبارى سەندەردىڭ ءىلىم-عىلىمدارىڭنىڭ كەسەلى. اتوم، بەس سەزىم، تورت ستيحيا عانا بار كەزدە، ءبارى بىردەڭە عىپ وڭتايلاسۋشى ەدى. اتوم دەگەن ءقادىم زاماندا دا بولعان عوي. سەندەر مۇندا "حيميالىق مولەكۋلانى"، "پروتوپلازمانى"، قايداعى جوق تاعى بىردەڭەلەردى اشىپتى دەگەندى ەستىسىمەن-اق — بىزدە بارلىعى قۇيرىقتى قىسا قويدى. سونسوڭ ءبارى بىلىقتى دا كەتتى. ەڭ جامانى — ىرىڭ-جىرىڭ، وسەك-اياڭ ەتەك الدى؛ سىزدەردە قانشا بولسا، وسەك-اياڭ بىزدە دە سونشا، ءتىپتى كوبىرەك تە شىعار، اقىرىندا، بىرەۋدى كورسەتۋ دە جوق ەمەس، ءقايسىبىر "سىبىستارعا" ەلەڭدەي قالاتىن ونداي بولىمشە بىزدە دە بار. بۇل قارابايىر اڭىز ءبىزدىڭ ورتا عاسىرلار زامانىنان قالعان دەسەدى. سىزدەردىڭ ەمەس، ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ ورتا عاسىرلارىمىزدى ايتامىن — بۇعان بىزدە مەس قارىن كوپەس قاتىنداردان باسقا — تاعى دا سىزدەردىڭ ەمەس، ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ مەس قارىن قاتىنداردى ايتامىن — ءتىپتى ەشكىم دە سەنبەيدى. سەندەردە باردىڭ بارلىعى بىزدە دە بار، تىيىم سالىنسا دا، ءوزىمىزدىڭ ءبىر قۇپيامىزدى مەن ساعان دوس بولعاسىن اشىپ جاتىرمىن. بۇل جۇماق تۋرالى اڭىز. وسىندا، سەندەر مەكەندەيتىن مىنا جەردە ءبىر ويشىل، ءپالساپاشى بولىپتى، ول "زاڭداردى، ار-ۇجداندى، ءدىندى، وسىنىڭ ءبارىن"، ەڭ باستىسى — اقىرەتتەگى ءامىردى بەكەرگە شىعارىپتى دەيدى. ول ولگەن سوڭ قارا تۇنەكتەن، قۇردىمنان ءبىر-اق شىعارمىن دەپ ويلاعان ەكەن، اقىرەتتەگى بولاشاق ومىرگە تاپ بولىپتى. "بۇل مەنىڭ سەنىمىمە قايشى كەلەدى" — دەپ تاڭىرقاپ، كۇيىپ-پىسەدى ەكەن. مىنە سول كىسىنى وسى قىلىعى ءۇشىن سوتتاپتى... ياكي، كورەسىڭ بە، سەن عاپۋ ەت، مەن تەك ەستىگەنىمدى ايتىپ وتىرمىن، بۇل جاي اڭىز عانا... كورەسىڭ بە، ول اۋەلى وسىناۋ قارا تۇنەكتە كۆادريلليون شاقىرىم جول ءجۇرسىن (ءقازىر بىزدە دە شاقىرىممەن ەسەپتەيدى عوي)، وعان جۇماقتىڭ ەسىگى تەك وسىدان كەيىن، وسى كۆادريلليوندى بىتىرگەسىن عانا اشىلىپ، بارلىق كۇناسى سوندا عانا كەشىرىلەدى دەپ كەسىپتى دەسەدى...
— و دۇنيەدە، ياكي سىزدەردە، وسى كۆادريلليونىڭنان باسقا تاعى قانداي ازاپ بار؟ — دەپ سۇرادى ءبىر ءتۇرلى تاڭىرقاپ ەلەڭ ەتكەن يۆان.
— قانداي ازاپ دەيسىڭ بە؟ اھ، نەسىنە سۇرايسىڭ ونى: بۇرىن ولاي دا، بۇلاي دا بولىپ جاتۋشى ەدى، ءقازىر يماندىلىق جاعىنا باساتىن بولدى عوي، ءوزىنىڭ "ار-ۇجدانى الدىندا وپىنىپ، ازاپ شەكسىن دەيدى"، ءبىراق مۇنىڭ ءبارى انشەيىن ساندىراق. بۇل دا سەندەردەن جۇققان نارسە، ءبارى "سەندەردىڭ مىنەز-قۇلىقتارىڭنىڭ بيازىلانعاندىعىنان". سونىمەن، تۇپتەپ كەلگەندە كىمدەر ۇتتى دەيسىڭ عوي، بۇدان تەك ارسىزدار عانا ۇتتى، ەگەر ار-ۇياتتان ءاۋ باستان جۇرداي بولسا، ول ار-ۇجدانىنىڭ الدىندا قالاي وپىنىپ ازاپ شەكپەك؟ ونىڭ ەسەسىنە، ءالى ار-ۇياتىنان ايرىلماعاندىقتان يناباتتى ادامدار جاپا شەكتى... رەفورماعا تياناقتى ازىرلىكسىز كىرىسەدى، ونىڭ ۇستىنە ونى وزگە مەكەمەلەردەن كوشىرىپ الادى — سوسىن دا كورەتىنىمىز قىپ-قىزىل زيان بولماعاندا ءقايتسىن! ونان دا ەجەلگى جىلتىراعان وتتىڭ ءوزى جاقسى ەمەس پە ەدى. ال ەندى الگى كۆادريلليونعا كەسىلگەن كىسى قاراپ تۇرادى دا، جولعا كولدەنەڭ جاتىپ الادى: "بارعىم كەلمەيدى، قاساقانا ەشقايدا بارمايمىن!" — دەيدى. ورىستىڭ ءبىلىمدى دەگەن اتەيسىنىڭ جان سارايىن ال دا، مۇحيتتاعى كيتتىڭ قۇرساعىندا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن دوڭبەكشىگەن يونا پايعامباردىڭ جان سارايىمەن ارالاستىرىپ جىبەر، — الگى ەرەگىسىپ جولعا جاتىپ العان ويشىلدىڭ مىنەزى قانداي ەكەنىن سەن، مىنە، سوندا بىلەسىڭ.
— سوندا ول سوناۋ كوكتە نەنىڭ ۇستىنە جاتتى ەكەن؟
— وندا دا بىردەڭەنىڭ ۇستىنە جاتۋعا بولادى. ايتسە دە، سەن مەنى كۇلكى عىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟
— بارەكەلدى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى باعاناعىسىنشا تاڭىرقاپ، ەلەڭدەي قالعان يۆان ەندى ول ءبىر ءتۇرلى وزگەشە اۋەستىكپەن تىڭداعان ەدى. — نەمەنە، ول ءقازىر دە سول ارادا جاتىر ما؟
— ارينە، جاتقان جوق. مىڭ جىلداي جاتقان سوڭ تۇرىپ جۇرە بەرگەن.
— وندا ءبىر سالپاڭ قۇلاق ەسەك ەكەن عوي! — دەپ كەڭكىلدەپ كۇلدى يۆان الدە نەنى پايىمداۋعا زورلانىپ. — ماڭگى سولاي جاتتى نە، الدە كۆادريلليون شاقىرىم ءجۇردى نە — ءبارىبىر ەمەس پە؟ ول ءۇشىن ميلليون جىل تابان توزدىرۋ كەرەك قوي؟
— ءتىپتى ودان دا كوپ ۋاقىت كەرەك، ەسەپتەپ شىعارۋعا قاعاز بەن قارىنداشتىڭ جوعىن قاراشى. ءبىراق ونىڭ سول مەجەگە جەتكەنىنە قاي زامان دەسەڭىزشى، مىنە، وسى ارادان ەندى انەكدوت باستالادى.
— جەتكەنى قالاي! ول ميلليون جىلدى قايدان الادى؟
— سەن ءالى كۇنگە ءبىزدىڭ قازىرگى جەر تۋرالى ويلاپ تۇرسىڭ عوي! جەر ۇنەمى وسىنداي بولدى دەيمىسىڭ، مۇمكىن، ول، ميلليون مارتە وزگەرگەن شىعار؛ ايتالىق، ونىڭ مەرزىمى ءبىتىپ، مۇزداپ، جارىلىپ، شاشىلىپ-توگىلىپ، قۇرامداس بولىكتەرىنە تارقاپ، سوسىن قايتادان سۋ پايدا بولىپ، قاتىپ-بەكىپ، سوسىن قايتادان قۇيرىقتى جۇلدىز، قايتادان كۇننىڭ كوزى، ال كۇننىڭ كوزىنەن جەر پايدا بولعان شىعار — مىنە، وسىنداي دامۋ جولى وسىعان دەيىن، مۇمكىن، قيساپسىز كوپ قايتالانعان شىعار، ەڭ سوڭعى سىزىقشاسىنا دەيىن ءباز-باياعى ءبىر قالىپتا قايتالانا بەرگەن شىعار. سۇمدىق زەرىكتىرەتىن نارسە عوي بۇل...
— ال جەتكەسىن نە بولىپتى؟
— نە بولۋشى ەدى، وعان جۇماقتىڭ ەسىگىن اشادى، ول ىشكە كىرەدى، ءبىراق ەكى سەكونت وتپەي جاتىپ — ساعاتىنا قاراي سالا (مەنىڭشە، ۇزاق جولدا ونىڭ قالتاسىنداعى ساعاتى الدەقاشان ءىرىپ كەتۋگە ءتيىستى بولسا دا)، — جۇماقتا ەكى سەكونت بولماي جاتىپ، بۇل ەكى سەكونتتە ءبىر كۆادريلليون تۇگىل، كۆادريلليوندى كۆادريلليونعا كوبەيتىپ، ونىڭ كوبەيتىندىسىن تاعى دا ءبىر كۆادريلليونعا دارەجەلەگەندەي جول جۇرۋگە بولادى عوي! — دەپ ايقايلاپ جىبەرەدى. قىسقاسى، "وسانناعا" باسادى عوي، ءسويتىپ تىم اسىرا سىلتەپ الادى، وسى سەبەپتى ونداعى ىزگى ويلى دەگەن كەيبىرەۋلەر العاشقى كەزدە وعان قول بەرگىسى دە كەلمەيدى: مۇنىڭ كەرتارتپالار قاتارىنا زىپ بەرگەنىن قايتەرسىڭ دەيدى. ورىستىڭ تابيعي ءبىلىم-بولمىسى عوي بۇل. قايتالاپ ايتامىن: بۇل — اڭىز. ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق. بىزدە وسىنداي نارسەلەردىڭ ءبارى جونىندە پىكىرلەر تاراعان.
— مەن سەنى ۇستادىم! — دەپ بالاشا قۋانعان يۆان بىردەڭەنى انىق ەسىنە تۇسىرگەندەي ايقايلاپ جىبەردى، — كۆادريلليون جىل تۋرالى انەكدوتتى مىنا مەنىڭ ءوزىم ويلاپ شىعارعان بولاتىنمىن! وندا مەن ون جەتىدە ەدىم، گيمنازيادا وقىپ جۇرگەنمىن... مەن بۇل انەكدوتتى سوندا ويلاپ شىعارىپ، كوروۆين دەگەن جولداسىما ايتقانمىن، بۇل ماسكەۋدە بولعان-دى... بۇل انەكدوتتى مەنىڭ وزگە بىرەۋدەن ەستۋىم مۇمكىن ەمەس، ونىڭ ەرەكشەلىگى دە وسىندا. مەن ونى ۇمىتقان ەدىم... ءبىراق ول ءقازىر وزىنەن-وزى ەسىمە ءتۇستى — سەن ايتقان جوقسىڭ، ءوزىم ەسىمە ءتۇسىردىم. كەيدە جايدان-جاي، ءتىپتى دارعا اسۋعا اپارا جاتقاندا دا ومىردەگى تالاي جايتتاردىڭ كوز الدىڭا كەلەتىنى سياقتى... تۇسىمدە ەسىمە تۇسكەنىن قاراشى. سول ءتۇس، مىنە، سەنسىڭ! سەن مەنىڭ ءتۇسىمسىڭ، ال ومىردە سەن جوقسىڭ!
— وسىنشاما قىزبالانىپ بەكەرلەگەنىڭە قاراعاندا، مەنىڭ بار ەكەنىمە قالاي دەگەنمەن سەنەسىڭ-اۋ دەيمىن، — دەپ كۇلدى دجەنتلمەن.
— جوق، سەنبەيمىن! جۇزدەن ءبىر بولىگىندەي دە سەنبەيمىن!
— تىم بولماسا مىڭنان ءبىر بولىگىندەي سەنەتىن شىعارسىڭ. ەڭ كۇشتىسى دە وسى ەڭ كىشكەنتايى، تيتتەيى عانا بولۋى مۇمكىن عوي. مويىنداساڭشى، تىم قۇرىعاندا ون مىڭنان ءبىر بولىگىندەي سەنەتىن شىعارسىڭ...
— ءبىر مينۋت تە سەنبەيمىن! — دەپ ايقايلادى ىزالانعان يۆان. ءبىراق، سەنىڭ بار ەكەنىڭە ءبىر ەسەپتەن يلانعىم دا كەلەر ەدى! — دەدى تاعى دا ول تاڭعالارلىق پىشىنمەن.
— ەھە! الايدا مويىندادى دەگەن، مىنە، وسى! ءبىراق مەن راقىمشىلمىن عوي، بۇل جولى دا ساعان قول ۇشىن بەرەيىن. ەستيمىسىڭ: سەن مەنى ۇستاعان جوقسىڭ، مەنى سەنى ۇستادىم! الدەقاشان ۇمىتقان انەكدوتىڭدى — ماعان مۇلدە سەنبەيتىن بولسىنشى دەپ ساعان جورتا ايتتىم عوي.
— وتىرىك سوقپا! سەنىڭ بۇل كورىنگەندەگى ماقساتىڭ — ءوزىڭنىڭ بار ەكەندىگىنە مەنى سەندىرۋ ەمەس پە.
— ءدال سولاي. ءبىراق تولقۋ، مازاسىزدانۋ، سەنۋ مەن سەنبەۋ اراسىنداعى تايتالاس كەيدە مىنا سەن سياقتى ار-ۇياتى بار ادامعا سۇمدىق ازاپ قوي، ودان دا اسىلىپ ولگەن ارتىق شىعار. ماعان تيتتەي بولسا دا سەنەتىنىڭدى بىلگەندىكتەن دە مەن ساعان وسى انەكدوتتى ايتىپ، كوكەيىڭدە وشپەس كۇدىك تۋعىزدىم. سەنى نە سەنەرىن، نە سەنبەسىن بىلمەسىن دەپ سەرگەلدەڭگە سالىپ قويدىم، بۇل ارادا دا كوزدەگەن ءبىر ماقساتىم بار. جاڭا ءادىس-ايلا عوي بۇل: مەنىڭ بار ەكەنىمە مۇلدە سەنبەيتىن بولساڭ، سەنى بىلەم عوي، مەنىڭ كورگەن ءتۇس ەمەس، شىن بار ەكەنىمدى ايتىپ، مەنى كوزگە شۇقي باستايسىڭ؛ مىنە، سوندا مەن ماقساتىما جەتكەن بولىپ شىعامىن. ال مەنىڭ دىتتەيتىنىم — ىزگى ماقسات. مەن سەنىڭ كوكىرەگىڭە سەنىمنىڭ تيتىمدەي عانا ءدانىن تاستايمىن، سوسىن ودان بايتەرەك ءوسىپ شىعادى — بايتەرەك بولعاندا قانداي كەرەمەت، ونىڭ باسىنا شىعىپ وتىرعانىڭ دا سەنىڭ "جاپان تۇزدەگى ديۋانا دا، بەيكۇنا ايەل دە" بولعىڭ كەلەدى ءالى، ويتكەنى سەن ىشتەي جان-تانىڭمەن سونى تىلەيسىڭ، جاپان تۇزدە جەل وباتىن ديۋانا بولاسىڭ، سەن ءالى سول جاققا كەتىپ جان ساۋعالايسىڭ!
— ا، سەن وڭباعان، مەنىڭ شىبىن جانىمدى ءسويتىپ ساقتاماقشى ەكەنسىڭ عوي؟
— ومىردە تىم بولماسا ءبىر رەت جاقسىلىق ىستەۋىم كەرەك ەمەس پە. بايقايمىن، تەگى، ماعان اشۋلىسىڭ عوي دەيمىن، سەن ماعان اشۋلىسىڭ!
— سايتان نەمە! سەن الگى جاپان تۇزدە جەل وبىپ، ون جەتى جىل بويى قۇدايعا قۇلشىلىق ەتكەن، ءۇستى-باسىن مۇك باسقان سورلىلاردى سيقىرلاپ بايقاماپ پا ەدىڭ؟
— جارقىنىم-اۋ، مەنىڭ بار بىتىرگەنىم دە سول ەمەس پە. بار الەم مەن دۇنيە-جالعاندى ەستەن شىعارساڭ دا، سونداي بىرەۋگە جابىسارىڭ حاق، ويتكەنى بۇل تىم قىمبات گاۋھار تاس قوي، كەيدە ونداي جاننىڭ جالعىز ءوزى ءبىر شوعىر جۇلدىزدان دا قىمبات كورىنەدى — ءبىزدىڭ ءوز ەسەبىمىز بار ەمەس پە. جەڭىسكە جەتكەننەن قىمبات نە بولۋشى ەدى! ولاردىڭ ىشىنەن كەيبىرەۋلەرى — سەن بۇعان سەنبەسەڭ دە ايتايىن — ءوزىنىڭ ورەسى جاعىنان، قۇداي اقىنا، سەنەن تومەن ەمەس: ول ءبىر ساتتە سەنۋ مەن سەنبەۋدىڭ اراسىنداعى قۇردىمعا ۇڭىلگەن كەزدە، قىلداي عانا تايىپ كەتسە، اكتەر گوربۋنوۆ ايتقانداي، "توڭقالاڭ اسار ما ەكەن" — دەپ تە ويلايسىڭ.
— سونىمەن، نە بولدى، قولىڭدى مۇرىنعا تىعىپ قالدىڭ با؟
— دوستىم-اۋ، — دەدى قوناق عيبراتتى اۋەنگە كەشكەن قوناق،— ءبىر ناۋقاس ماركيزدىڭ (تەگى: دۇمشە دارىگەر ەمدەگەن بە، قالاي) ءوزىنىڭ يەزۋيت-پىرادارىنىڭ الدىنا بارىپ ءمىناجات قىلعاندا ايتقانىنداي، كەيدە مۇرىنسىز قالعانشا، قولدى مۇرىنعا تىعىپ قالعان ارتىق ەمەس پە. ءوز كوزىممەن كورگەن ەدىم — عاجاپ نارسە. "ماعان مۇرنىمدى قايتارىپ بەر!" دەيدى ماركيز. ءسويتىپ، كەۋدەسىن قاعادى. "بالام، — دەيدى جاۋاپتان جالتارعان يەزۋيت-پىرادار، — بۇل جالعاندا بارلىعى ءبىر قۇدايدىڭ بۇيرىعىمەن بولىپ جاتادى، سول سەبەپتى اقىرى قايىرلى بولسىن دەپ تىلە. قاتال تاعدىر ءسىزدى مۇرىننان ايىرىپ، پۇشىق قىلعان ەكەن، ءبىراق مۇنىڭ دا ءبىر قايىرى بار شىعار، ەندى سىزگە قالعان عۇمىرىڭىزدا قولىڭدى مۇرىنعا تىعىپ قالدىڭ دەپ تابالاۋعا ەشكىمنىڭ اۋزى بارمايدى". — "قاسيەتتى ءپىرادارىم-اۋ، بۇل نە دەپ جۇباتقانىڭىز! — دەيدى قاپالانعان ماركيز،— ونان دا، مۇنىڭ كەرىسىنشە، قالعان عۇمىرىما مەن كۇن سايىن مۇرنىمنىڭ ءوز ورنىندا تۇرعانىن كورگەنىمە ريزا بولار ەدىم!".
— "بالام، — دەيدى كۇرسىنە يەزۋيت-پىرادار، — بار يگىلىكتى ءبىر كۇندە باسىما ۇيىپ-توگە قوي دەۋ ءجونسىز، ولاي دەپ ارۋاق-قۇدايعا شەت بولماڭىز، ەسكەرۋسىز قالىپ جاتقان جوقپىز، نەگە دەسەڭىز، قايران مۇرنىم دەپ قايعىرىپ تۇرعاندا دا، تىلەگىڭىز قابىل بولدى دەپ ءبىلىڭىز: ويتكەنى مۇرىننان ايىرىلعان كۇندە دە، ءبارىبىر قولدى مۇرىنعا تىعىپ قالعانداي بولاسىز عوي..."
— ءتۇۋ، نەتكەن اقىماقتىق ەدى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى يۆان.
— دوستىم-اۋ، مەنىڭ سەنى كۇلدىرگىم كەلىپ ەدى، نە بارى وسى، الايدا، انت ەتەمىن، بۇل ناعىز يەزۋيتتىك قيتۇرقى، سونسوڭ، يلانساڭ، وسىنىڭ بارلىعى ءاربىر ارپىنە دەيىن ءدال مەنىڭ ايتقانىمداي. جۋىردا عانا بولعان ەدى، مەنى كوپ اۋرەگە سالدى. بەيشارا جىگىت ۇيىنە كەلگەسىن سول ءتۇنى اتىلىپ ءولدى؛ سوڭعى دەمى تاۋسىلعانشا تابان اۋدارماي قاسىندا وتىردىم... ال الگى ءمىناجات قىلاتىن يەزۋيتتىك ۇيشىكتەرگە كەلسەك، بۇل — مەنىڭ ەڭ ءبىر جابىرقاعان ساتتەرىمدە ەرمەك قىلاتىن ەڭ سۇيىكتى ورنىم. ەندى تاياۋ كۇندە عانا بولعان تاعى ءبىر وقيعانى ايتايىنشى. ءپىرادار شالعا جيىرمالارداعى ءبىر سارى شاشتى نورمان قىزى كەلەدى. قۇلىن ءمۇسىندى، ايداي ارۋ ەكەن، ءتىپتى اۋزىڭنان سىلەكەيىڭدى شۇبىرتادى. قىز ەڭكەيىپ، ۇيشىكتىڭ تەسىگىنەن ءوزىنىڭ قانداي كۇناعا باتقانىن سىبىرلايدى. "قىزىم-اۋ، مۇنىڭ نە، تاعى دا كۇناعا باتقانىڭ با؟... — دەيدى ءپىرادار. — و Santa Maria1، نە دەپ تۇرسىڭ: ەندى باسقا بىرەۋمەن بە، شىراعىم-اۋ، سەنىڭ كۇناعا باتۋىڭ بىتپەۋشى مە ەدى، ۇيات قوي بۇل!" — "Ah mon رىگە2 — دەيدى كۇناكار قىز كوز جاسىن كول عىپ. — Ga lui fait tant dc plaisir ct a moisi peu de peune3! بايقايمىسىڭ، قالاي-قالاي جاۋاپ بەرەدى! بۇل ارادا ءتىپتى مەن دە تايقىپ شىعا كەلدىم: بۇل تابيعاتتىڭ ءوزىنىڭ جان اشۋى، بۇل قالاساڭ، بەيكۇنا پاكتىكتەن دە ارتىق! مەن سول ارادا قىزدىڭ كۇناسىن كەشىرىپ، كەتۋگە ىڭعايلانا بەرىپ ەدىم، ءبىراق تەز قايتا ورالدىم: ءپىراداردىڭ تەسىكتەن سىبىرلاپ، كەشكە قىزبەن كەزدەسۋگە ۋاعدالاسىپ جاتقانىن قۇلاعىم شالىپ قالدى، شالىڭ قايسار-اق كىسى ەدى، ءبىراق لەزدە ءۇيىرىلىپ ءتۇستى! شىركىن تابيعات-اي، ول ءوزىنىڭ دەگەنىن ىستەتپەي قويمايدى عوي! نەمەنە، تاعى دا مۇرىن تىرجيتتىڭ با، تاعى دا اشۋلاندىڭ با؟ ساعان ەندى قالاي جاعۋدى دا بىلمەيمىن ءتىپتى..."
— ابدەن ميىمدى اشىتتىڭ عوي، تىنىشتىق بەرەسىڭ بە، جوق پا. — كوز الدىنداعى كولبەڭدەگەن ەلەسىنەن قاجىعان يۆاننىڭ داۋسى ىڭىرسىپ شىققان ەدى. — سەنىمەن وتىرعاندا مەن جامان زەرىگەمىن، ارى-بەرىدەسىن ازاپقا تۇسەم! قالاي عانا قۇتىلار ەكەم سەنەن!
— قايتالاپ ايتامىن، ماعان قوياتىن تالاپتارىڭدى كىشكەنە كەمىرىڭكىرەسەڭشى، "كەمەڭگەرلىك، عاجاپ بىردەڭەنى" تالاپ ەتپە مەنەن، سوندا ءوزىڭ كورەسىڭ ءالى، ەكەۋمىز ءتىل تابىسىپ ءومىر كەشە الامىز، — دەدى نىقتاپ سويلەگەن دجەنتلمەن. — مەنىڭ امالىن تاۋىپ ايناما التىن شۇعىلا شاشىپ، "سالدىرلاتىپ-گۇلدىرلەتىپ، جارقىلداتىپ-جالتىلداتىپ"، قاناتتارىمدى وتقا شارپىپ كەلۋدىڭ ورنىنا، مىناداي كۇيكى كۇيدە كورىنگەنىمە سەن ءوزى شىنىمەن اشۋلىسىڭ عوي دەيمىن. بىرىنشىدەن، اسەمدىك سەزىمىن كەمسىنىپ قالسا، ەكىنشىدەن، تاكاپپارلىعىڭ ۇستادى: مەندەي كەمەڭگەردىڭ كوكىرەگىنە مۇنداي پاسىق سايتان قالاي عانا كىرىپ الدى ەكەن؟ — دەپ نامىستاناسىڭ. جوق، سەن ءبىر كەزدە بەلينسكيي سونشالىقتى مىسقىلداعان رومانتيكالىق سارىننان ارىلىپ بولماعانسىڭ. امال بارما، ءالى جاسسىڭ عوي. باعانا وسى جاققا جينالىپ جاتىپ قالجىڭ ءۇشىن فراگىما ارىستان مەن كۇن جۇلدىزىن تاعىپ الىپ، ءبىر كەزدە كاۆكاز جاقتا قىزمەت ەتكەن، ءقازىر بوس جۇرگەن شتاتسكيي سوۆەتنيك بولىپ بارسام قايتەدى دەپ ويلاعان ەدىم، سونان سوڭ، تىم بولماسا تەمىرقازىق جۇلدىزىن نەمەسە سيريۋستى تاقپاي، ارىستان مەن كۇندى جالتىراتىپ كەلگەنىمە اشۋلانىپ ساباپ تاستاي ما دەپ قورىقتىم. سەن بولساڭ مەنى اقىماق دەۋدەن ءبىر جازبايسىڭ. قۇداي-اۋ، سەنىمەن اقىل-پاراسات سالىستىرۋ مەنىڭ ءتىپتى قاپەرىمە دە كىرمەگەن نارسە عوي. فاۋستتىڭ 21الدىنا كەلگەن مەفيستوفەل: مەنىڭ زۇلىمدىق ىستەگىم كەلىپ تۇرادى، ءبىراق ىلعي جاقسىلىق جاسايمىن دەگەن ەكەن. مەيلى، مۇنى ىقتيارى ءبىلسىن، ال مەن ءوزىم مۇلدە كەرىسىنشە ىستەيمىن. بۇل جالعاندا اقيقاتتى سۇيەتىن جانە كىسىگە شىن جاقسىلىق تىلەيتىن بىرەۋ بولسا، ول مەن شىعارمىن. مەن كۇرەستە وشكەن قۇدايى ءسوزدىڭ كوككە ۇشقاندا وڭ جاقتاعى كرەستە قاراقشىنىڭ جانىن كەۋدەسىنە قوندىرىپ الا كەتكەنىن كورگەمىن، مەن انگە باسىپ. "وساننا" دەپ داۋرىققان حەرۋۆيم-پەرىشتەلەردىڭ ماسايراعان داۋسىن دا ەستىگەمىن، سەرافيم-پەرىشتەلەردىڭ اسپان كوگى مەن كۇللى الەمدى جاڭعىرىقتاعان قۋانىشتى ايقايىن ەستىگەنمىن. ساعان جارىق دۇنيەدەگى قادىر-قاسيەتىنىڭ بارىمەن انت ەتەيىن، مەنىڭ دە سول حورعا قوسىلا كەتىپ، بارىمەن بىرگە "وساننا!"، — دەپ ايقايلاعىم كەلگەن ەدى. كەۋدەمدى كەرنەپ، اۋزىما كەلىپ تە قالعان... ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەن تىم سەزىمتالمىن عوي، كوركەمدىكتى سەزگىش زەرەكتىگىم دە بار. ءبىراق ساليقالى وي — و، مەنىڭ باي-باسىمداعى ەڭ سورلى قاسيەت تە وسى عوي — ول مەنى بۇل جولى دا شەكتەن شىعارماي تەجەپ قالدى دا، دەر ءساتتى وتكىزىپ الدىم! ويتكەنى، — دەپ ويلادىم مەن سول مينۋتتە، — مەنىڭ "وساننامنان" كەيىن نە بولار ەدى؟ وندا جارىق دۇنيەدەگىنىڭ ءبارىن سول ساتتە-اق قارا تۇنەك باسىپ، ەندى قايتىپ ەشقانداي توتەنشە ۋاقيعا بولمايتىن بولار ەدى. ءسويتىپ، تەك ءوزىمنىڭ قىزمەت بابىم مەن الەۋمەتتىك جاعدايىم سەبەپتى عانا سونداي يگى ءساتتى وتكىزىپ جىبەرىپ، جاماندىققا ماتالىپ قالۋعا ءماجبۇر بولدىم. جاقسىلىقتىڭ ابىرويى تۇگەلدەي وزگە بىرەۋلەرگە بۇيىرعان دا، مەنىڭ سىباعاما تەك جاماندىق قانا قالعان. ءبىراق مەن جىلپوستىق تىرلىككە قۇمارتقان ەمەن، مەن باققۇمار ەمەسپىن. يناباتتى جانداردىڭ بارىنەن قارعىس ەستۋ، ءتىپتى تەپكى كورۋ بۇل جالعانداعى بارلىق جان يەلەرىنىڭ ىشىنەن جالعىز مەنىڭ پەشەنەمە جازىلۋ سەبەبى نە، الدە، پەندە كەيپىنە كەلگەن سوڭ، كەيدە ونىڭ وسىنداي زوبالاڭىن دا كورۋىم كەرەك پە؟ مەن بىلەم، مۇنىڭ ءبىر قۇپياسى بار، ءبىراق ونى ماعان استە اشقىلارى كەلمەيدى، ويتكەنى، وندا، گاپتىڭ نەدە ەكەنىن سەزگەسىن، مەنىڭ "وسانناعا" باسۋىم مۇمكىن عوي، ءسويتىپ، تەرىس لاعۋ دەرەۋ تىيىلىپ، كۇللى الەمدە زەردەلىلىك باستالار ەدى دە، ونىمەن بىرگە، البەتتە، بارلىعى ماقۇرىم بولار ەدى، ءتىپتى گازەتتەر مەن جۋرنالدار دا قۇرىر ەدى، ويتكەنى وندا ولارعا كىم جازىلماق. ايتسە دە مەن، اقىر-سوڭىندا، ماملەگە كەلىپ، ءوزىمنىڭ كۆادريلليونىمدى ءجۇرىپ وتكەننەن كەيىن ول قۇپياعا قانىعاتىنىمدى بىلەمىن. ءبىراق وعان دەيىن مەنىڭ جانىم تىنىشتىق تاپپايدى، وزىمە جۇكتەلگەن مىندەتتى قينالسام دا اتقارا بەرەمىن: بىرەۋدى قۇتقارۋ ءۇشىن سان مىڭدى قۇرباندىققا شالۋ كەرەك بولادى. مىسالى، جالعىز يوۆ دەگەن ءبىر تاقۋا ءۇشىن قانشاما كىسىنىڭ جانىن جارالاپ، قانشاما ادامنىڭ ابىرويىن توگۋگە تۋرا كەلدى، كەزىندە وسىعان بولا مەنى جامان مىسقىلدادى عوي! جوق، قاشان سول قۇپيا اشىلعانشا، مەن ءۇشىن ەكى ءتۇرلى شىندىق بار: بىرەۋى — انا جاقتاعى، ولاردىڭ شىندىعى، ازىرشە ول ماعان مۇلدە بەيمالىم، ەكىنشىسى — مەنىڭ ءوزىمنىڭ شىندىعىم. ەكەۋىنىڭ تازاسى قايسى بولاتىنىن بىلمەيمىن... سەن قالعىپ كەتپەدىڭ بە؟
— ەگەر سەن مەنىڭ بويىمداعى الدەقاشان باستان كەشكەن، سانامەن سالماقتاعان سوڭ تۇككە تۇرعىسىز جەركەنىشتى بىردەڭە رەتىندە لاقتىرىپ تاستالعان پاسىقتىق اتاۋلىنى ماعان قايداعى ءبىر جاڭالىقتاي قايتادان مىلجىڭداساڭ، مەن قالاي قالعىمايىن! — دەدى داۋسى قىرىلداپ شىققان يۆان.
— تاعى دا جاقپادىم عوي! ادەبي بايانداۋمەن ەلىكتىرەم بە دەسەم: مەنىڭ الگى اسپانداعى "وساننام" ءتاپ-تاۋىر شىقتى عوي، سولاي ەمەس پە؟ سوسىن جاڭاعى انا گەينە مىسقىلدى اۋەنشە، ول دا ءساتتى شىققان جوق پا؟
— جوق، مەن ەشقاشان دا مۇنداي مالاي بولعان جوقپىن! مەنىڭ جان دۇنيەم مىنا سەندەي مالايدى قالاي عانا تۋعىزا الدى ەكەن؟
— دوستىم، مەن ورىستىڭ ءبىر عاجاپ، اسا مارحاباتتى بايباتشاسىن ءبىلۋشى ەدىم، ول ويشىل جىگىت، ادەبيەت پەن اسەمدىك الەمىنىڭ كەرەمەت اۋەسقويى، "ۇلى جەندەت" دەپ اتالاتىن داستاندى جازۋشى... مەن انشەيىن سونى عانا تۇسپالداعان ەدىم!
— سەن "ۇلى جەندەت" جايىندا اۋزىڭدى اشۋشى بولما، — دەپ زەكىرىندى ۇيالعانىنان قۇلاق شەكەسىنە دەيىن قىزارىپ كەتكەن يۆان.
— ال، الگى "گەولوگيالىق توڭكەرىس" شە، ول قالاي؟ ەسىڭدە مە داستان دەپ، مىنە، سونى ايت!
— ءۇنىڭدى ءوشىر دەدىم عوي ساعان، ايتپەسە ءقازىر مەن ءبىرجولا وشىرەمىن!
— نەمەنە، سوندا مەنى ولتىرمەكپىسىڭ؟ جوق، عاپۋ ەتىڭىز، مەن ايتارىمدى ءبارىبىر ايتىپ قالامىن. بۇل كەلگەندە مەن ءوزىمدى سونداي ءبىر جان راقاتىنا باتىرايىن دەپ كەلدىم. و، مەن ءوزىمنىڭ سونداي البىرت، سونداي جاس، ومىرگە سونداي كەرەمەت قۇشتار دوستارىمنىڭ ارمانشىلدىعىن ۇناتامىن! وتكەن كوكتەمدە وسى جاققا جينالىپ جاتىپ: "انا جاقتا جاڭا ادامدار بار، ولار بارلىعىن كۇل-تالقان ەتىپ، بىتىرگەن سوڭ، انتروپوفاگيادان باستاماق، — دەگەنى قايدا.
— ول اقىماقتار، مەنەن سويتسەك قايتەدى دەپ سۇراپ پا! مەنىڭشە، ەشتەڭەنى تالقانداۋدىڭ قاجەتى جوق، نە بارى ادامنىڭ باسىنداعى قۇداي تۋرالى يدەيانى قۇرتسا جەتىپ جاتىر، ءىستى مىنە وسىدان باستاۋ كەرەك! مىنە، وسىدان، ناق وسىدان باستاۋ كەرەك — و، تۇككە تۇسىنبەيتىن كورسوقىرلار! ادام بالاسى ءبىرى قالماستان قۇدايدان بەزىنسە (ال مەن، گەولوگيالىق داۋىرلەر سياقتى، بۇل ءداۋىردىڭ دە تۋاتىندىعىنا سەنەمىن)، وندا بۇرىنعى دۇنيەتانىمنىڭ ءبارى، ەڭ باستىسى — وسىعان دەيىنگى كۇللى يماندىلىقتىڭ ءبارى ءبىرىن ءبىرى جالماۋسىز-اق، وزىنەن-وزى قۇرتىپ بىتەدى دە، تىرشىلىك تۇگەل وزگەرەدى. ادام تىرىسىندە ومىردەن بارىنشا الىپ قالۋعا جانتالاسادى، ءبىراق ولار مۇنى تەك وسى ءفاني دۇنيەدەگى باقىت پەن قىزىق-قۋانىش ءۇشىن عانا ىستەيدى. قۇدىرەتكە، كۇشى تاسىعان الىپقا ءتان ماسايۋ رۋحى بيلەگەن ادامنىڭ مەيماناسى تاسىپ، قۇداي — ادام، قۇداي دا ەمەس، قۇدايدان بىلايدا ەمەس ادام پايدا بولادى. ەندى ءوزىنىڭ كۇش-جىگەرىمەن، ىلىم-بىلىمىمەن تابيعاتتى ساعات سايىن ەشبىر تەجەۋسىز جەڭە الاتىن ادام بالاسى راقاتقا باتقان ۇستىنە باتا بەرەدى دە، كەيىن كوكتەگى ءومىردىڭ قىزىعىنا كەنەلەمىن عوي دەگەن ەسكى ءۇمىتىنىڭ ءبارىن ءبىرجولا ۇمىتادى. باسى جۇمىر پەندە بىتكەن ءوزىنىڭ بۇل دۇنيەدە قوناق ەكەنىن ولگەن سوڭ قايتا تىرىلمەيتىنىن بىلەتىن بولادى، سول سەبەپتى ول اقتىق دەمى تاۋسىلار ءساتتى تاڭىرىشە، تاكاپپار ءھام بايسالدى قارسى الادى. ول بۇ جالعانداعى تىرلىكتىڭ قاس قاعىمداي عانا ءسات ەكەندىگىنە نازالانباۋ قاجەتتىگىن تاكاپپارلىعىنان تۇسىنەدى دە، ءوزى سەكىلدى جۇمىر باستى باۋىرىن ەشبىر سىي-سياپات دامەتپەستەن جاقسى كورەتىن بولادى. ماحاببات ءومىردىڭ ءبىر ءساتىن عانا قاناعاتتاندىرادى، ءبىراق ونىڭ وسى ءبىر ساتتىلىگىن تۇسىنگەندىكتەن ول ماحابباتتىڭ قىزۋى دا ەرەسەن بولماق، مۇنى، تەگى، اقىرەتتەگى ماڭگى سارقىلماس ماحابباتتان ۇمىتتەنۋمەن عانا سالىستىرۋعا بولاتىن شىعار"... تاعىسىن تاعىلار، تاعى سوندايلار دەگەندەيىن. عاجاپ ەمەس پە!
يۆان ەكى قۇلاعىن باسىپ الىپ تەمەن قاراپ وتىر ەدى، ءبىر كەزدە ونىڭ تۇلا بويى دىرىلدەپ كەتتى. ءبىراق الگى داۋىس ودان ارى جالعاسا بەردى:
— ەندى ماسەلە مىنادا، دەپ پايىمدادى مەنىڭ جاس ورەن ويشىلىم: ءبىر كەزدە سونداي زامان تۋۋى مۇمكىن بە، جوق پا؟ ەگەر ونداي زامان تۋاتىن بولسا، وندا ءبارى شەشىلدى دەي بەر، وندا ادامزات بالاسى ءبىرجولا ورنىعادى. ءبىراق، ادامنىڭ سۇيەگىنە سىڭگەن زەردەسىزدىگى سەبەپتى بۇل، بالكىم، ءالى مىڭ جىل بويى بولا قويمايتىن شىعار، سوندىقتان اقيقاتتى تۇسىنەتىن ءاربىر ادامعا ءوزىنىڭ قالاۋىنشا، جاڭا نەگىزدە ءومىر كەشۋگە رۇقسات بولۋعا ءتيىس. بۇل ماعىنادا العاندا وعان "بارلىعى رۇقسات ەتىلگەن". ول ول ما: سول زامان ءتىپتى ەش ۋاقىتتا تۋماسا دا مەيلى، ءبىراق قۇداي مەن ماڭگى ولمەۋ قالاي دەگەنمەن دە جوق بولىپ شىقسا، وندا جاڭا ادامنىڭ، ءتىپتى بۇكىل الەمدە جالعىز ءوزى بولسا دا، قۇداي-ادام بولۋىن رۇقسات، سودان كەيىن، قاجەت بولسا، ونىڭ وسى جاڭا مانسابىمەن بۇرىنعى قۇل — ادامنىڭ بۇرىنعى كەز كەلگەن يماندىلىق شەگىنەن وپ-وڭاي اتتاپ وتە بەرۋىنە بولادى. قۇدايعا زاڭ جوق! قۇداي قاي جەرگە كەلىپ توقتاسا — ول ەندى قۇدايدىڭ جەرى! مەن قايدا كەلىپ توقتاسام... ول جەر دەرەۋ ءبىرىنشى ورىن بولماق... "بارلىعىنا رۇقسات"، سونىمەن ءىس بىتەدى! ءبارى قانداي جانعا جاعىمدى؛ تەك ءبىر الاياقتىق ىستەگىڭ كەلسە، بۇل ءۇشىن اقيقاتتىڭ رۇقساتىن الۋدىڭ قاجەتى نە؟ ءبىراق ءبىزدىڭ وسى كۇنگى ورىستار قىزىق قوي: ونىڭ اقيقاتتى جاقسى كورەتىندىگى سونشالىق، ءتىپتى رۇقساتسىز الاياقتىق جاساۋعا دا ءداتى بارمايدى...
ءوزىنىڭ ءسوزۋارلىعىنا ەلىگىپ كەتتى مە قالاي، تاڭدايىن تاقىلداتا سايراعان قوناق قوجايىنعا مىسقىلمەن قاراپ وتىرعان ەدى؛ الايدا، ول ءسوزىن اياقتاي المادى: يۆان ۇستەل ۇستىندەگى ستاقاندى الا سالىپ، ءدىلمارسىعان نەمەگە قۇلاشتاپ لاقتىرىپ جىبەردى.
— Ah، mais c'estletc entin1 — دەدى اناۋ ديۆاننان اتىپ تۇرىپ، ۇستىنە شاشىراعان شايدى ساۋساقتارىمەن قاعىپ جاتىپ، — ليۋتەردىڭ سيا ساۋىتىن قالاي لاقتىرعانىن ەسكە ءتۇسىردىڭ بە! ءوزى سەن مەنىڭ كورگەن ءتۇسىمسىڭ دەيدى دە، ءوزى سول تۇسكە ستاقان لاقتىرادى! قارىننىڭ قىلىعى عوي مۇنىڭ! ءوزىم دە ناق سولاي شىعار دەپ كۇدىكتەنىپ ەدىم: سەن وتىرىك قۇلاعىڭدى باسقانسىپ، شىنىندا، ءبارىن تىڭداپ وتىردىڭ...
اۋلا جاقتان بىرەۋدىڭ تەرەزە جاقتاۋىن ورشەلەنە تىقىلداتقانى ەستىلدى. يۆان فەدوروۆيچ ديۆاننان تۇرەگەلۋگە ىڭعايلاندى.
— ەستيمىسىڭ، بارىپ اشساڭشى، — دەدى قوناق وكتەمىرەك داۋىسپەن، — بۇل كەلگەن سەنىڭ ءىنىڭ الەشا عوي، ول ساعان توتەنشە ءارى قىزعىلىقتى، ءبىر حابار اكەلدى، مەن بىلگەن سوڭ ايتامىن!
— سەن سۋايت، دىمىڭدى شىعارماي تىنىش وتىرساڭشى، مەن ونىڭ الەشا ەكەنىن سەنەن بۇرىن سەزگەنمىن، ونىڭ كەلەتىنىن سەنسىز دە ءبىلىپ وتىرعانمىن، نەگە بوسقا ءجۇرسىن، ارينە، "ءبىر حابار" اكەلدى!.. — دەدى يۆان كۇيگەلەكتەپ.
— بارساڭشى، تەز اشساڭشى. دالا بۇرقاسىن، ول سەنىڭ باۋىرىڭ ەمەس پە، جاۋراپ قالار. Monsieur، sait — il le temps qu'il fait؟ C'est a ne pas mettre un chien dehors...1
سىرتتاعى كىسى ءالى تىقىلداتىپ تۇرعان. يۆان تەرەزەگە قاراي ۇمتىلىپ ەدى، كەنەت ونىڭ قول-اياعىن بىردەڭە ماتاپ تاستاعانداي بولدى. جۇلقىنىپ كورىپ ەدى، تۇك شىقپادى. ال تەرەزەدەگى تىقىل ونان سايىن جيىلەپ، كۇشەيە ءتۇستى. اقىرى ءبىر كەزدە تۇساۋى ۇزىلگەندەي بولعان سوڭ يۆان فەدوروۆيچ ديۆاننان اتىپ تۇردى. ول جان-جاعىنا ودىرايا قارادى، بالاۋسىز شىراقتىڭ ەكەۋى دە جانىپ بىتۋگە اينالعان، ىلكىدە عانا قوناعىنا لاقتىرعان ستاقان دا ۇستەل ۇستىندە، ءوزىنىڭ الدىندا تۇر، ديۆاندا وتىرعان ەشكىم كورىنبەيدى. تەرەزەدەگى تىقىل ءالى توقتاعان جوق-تى، ءبىراق ىلكىدە تۇسىندە ەلەستەگەندەي، ونشا قاتتى ەمەس، وتە سايابىر ەدى.
بۇل ءتۇس ەمەس! جوق، انت ەتەمىن، بۇل كورگەن ءتۇس ەمەس، بارلىعى دا وسى جاڭا عانا وڭىمدە بولدى! — دەپ ايقايلاپ جىبەرگەن يۆان فەدوروۆيچ تەرەزەگە بارىپ جەلدەتكىشتى اشتى.
— الەشا، مەن ساعان كەلمەي-اق قوي دەپ ەدىم عوي! — دەپ قاتۋلاندى ول ىنىسىنە. — قىسقا عانا ايت: ساعان نە كەرەك! تەك قىسقا قايىر، ەستيمىسىڭ؟
— وسىدان ءبىر ساعات بۇرىن سمەردياكوۆ اسىلىپ ءولدى، — دەدى الەشا اۋلا جاقتان.
— وندا باسپالداققا قاراي بارا بەر، ءقازىر ەسىكتى اشامىن، — دەدى يۆان، ءسويتىپ ول الەشاعا ەسىك اشۋعا كەتتى.
X
«مۇنى ايتقان سول»
الەشا ىشكە كىرگەن سوڭ، يۆان فەدوروۆيچكە وسىدان ءبىر ساعاتتان ازعانا بۇرىن ونىڭ پاتەرىنە ماريا كوندراتيەۆنا كەلىپ، سمەردياكوۆتىڭ اسىلىپ ولگەنىن حابارلاعانىن ايتتى. "الگى ساماۋىرى قۇرعىردى الىپ كەتەيىنشى دەپ بولمەسىنە كىرسەم، ول قابىرعاداعى شەگەدە اسىلىپ ءولىپ قالىپتى". الەشانىڭ: "ءتيىستى ورىنعا حابارلادىڭ با؟" — دەگەن سۇراعىنا، — ەشكىمگە ايتقان جوقپىن، "ەڭ الدىمەن سىزگە حابارلايىنشى دەپ وسىندا جەتكەنشە جان ۇشىردىم، جول بويى جۇگىردىم"، — دەپتى. دىرىلدەپ-قالشىلداپ كەتكەنى سونشا، ءتىپتى ەسىنەن اداسقان سەكىلدى بوپ كورىندى، — دەدى الەشا. ماريا كوندراتيەۆنامەن بىرگە ولاردىڭ ۇيىنە جۇگىرىپ بارعانىندا، سمەردياكوۆ سول اسىلعان كۇيى 22تۇر ەكەن. ۇستەلدە جاتقان ءبىر جاپىراق قاعازعا: "مەن ءوزىم اسىلىپ ولۋگە بەل بۋدىم، ءبارى ءوز ەركىممەن، ءوز تىلەگىممەن ىستەلدى، بۇعان ەشكىم كىنالى ەمەس"، — دەپ جازىپتى. الەشا ۇستەل ۇستىندەگى قاعازدى سول كۇيى قالدىرىپ، تۋرا يسپراۆنيككە بارادى: وعان ءبارىن مالىمدەگەن سوڭ "تۋرا ساعان كەلدىم"، — دەدى ءسوزىنىڭ سوڭىندا يۆاننىڭ بەتىنە قادالا قاراعان الەشا. وسىنىڭ ءبارىن ايتقان كەزدە ول، اعاسىنىڭ بەت الپەتىنە عاجايىپتانعانداي، وعان كوز اۋدارماعان ەدى.
— اعا، — دەدى ول كەنەت شوشىنعانداي، — سەن ءوزى ءبىر سۇمدىق دەرتكە ۇشىراعاننان قالايسىڭ! مەنىڭ ايتقانىم ءتىپتى قاپەرىڭە دە كىرمەيتىن كىسىشە قارايسىڭ عوي.
— سەنىڭ كەلگەنىڭ جاقسى بولدى عوي، — دەپ مىڭگىرلەدى ويعا شومعان يۆان، ءىنىسىنىڭ تاڭىرقاعان سوزدەرىن ەستىمەگەندەي پىشىنمەن. — ال مەن ونىڭ اسىلىپ ولگەنىن ءبىلدىم عوي.
— ونى كىمنەن ەستىدىڭ؟
— كىمنەن ەستىگەنىم جادىمدا جوق. ءبىراق بىلگەنىم حاق. بىلگەنىم راس پا؟ ءيا، ماعان ول ايتقان-دى. ول جاڭا عانا ايتقان ەدى ماعان...
يۆان بولمەنىڭ ورتاسىندا تۇرىپ، ءالى دە سول ويعا شومعان كۇيى، تومەن قاراپ سويلەگەن-دى.
— ول دەپ تۇرعانىڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى الەشا لاجسىزدان جان-جاعىن كوزىمەن شولىپ.
— ول قاشىپ كەتتى عوي.
يۆان باسىن كوتەرىپ، اقىرىن جىميىپ قويدى:
— ول سەنەن، سەندەي موماقان مومىننان قورىقتى. سەن "ناعىز حەرۋۆيمسىڭ" عوي. دميتريي سەنى حەرۋۆيم1 دەپ اتايدى ەمەس پە. حەرۋۆيم... سەرافيمدەردىڭ2 قۋانعانداعى شات-شادىمان داۋىستارىن ايتساڭشى! سەرافيم دەگەن نە؟ مۇمكىن، ول ءبىر شوعىر جۇلدىز شىعار. ول ءبىر شوعىر جۇلدىز، بالكىم، نە بارى ءبىر حيميالىق مولەكۋلا بولار... ارىستان مەن كۇن شوعىر جۇلدىزى بار، سەن مۇنى ءبىلۋشى مە ەڭ؟
— اعا، وتىرساڭشى! — دەدى الەشا زارەسى كەتىپ، — قۇداي ءۇشىن، ديۆانعا بارىپ وتىرشى. سەن ساندىراقتاپ تۇرسىڭ، جاستىققا قيسايا تۇرشى، مىنە بىلاي. ماڭدايىنا سۋلى ورامال باسايىن با؟ مۇمكىن، ايىعىپ كەتەر؟
— ورامالدى اپەرشى، اناۋ ورىندىقتىڭ ۇستىندە بولۋعا ءتيىس، باعانا سوندا تاستاعانمىن.
— وندا جوق قوي. مازاسىزدانبا، ونىڭ قايدا جاتقانىن مەن بىلەمىن، مىنە تاپتىم، — دەدى بولمەنىڭ ەكىنشى بۇرىشىنداعى يۆاننىڭ كىشكەنتاي ساندىك ۇستەلىنىڭ جانىنان ءالى ۇستالماعان، بۇكتەۋلى، تازا ورامالدى تاۋىپ العان الەشا. يۆان ورامالعا تاڭىرقاي قارادى، ونىڭ ەسى زاماتتا قايتا ورالعانداي بولدى.
— توقتاشى، — دەدى ديۆاننان كوتەرىلە بەرگەن ول، — مەن باعانا، وسىدان ءبىر ساعات بۇرىن، ءدال وسى ورامالدى ناق سول ارادان الىپ سۋلاعانمىن. باسىما قويعاننان كەيىن ونى سوندا لاقتىرىپ تاستاعان ەدىم... ونىڭ قۇرعاق بولعانى قالاي؟ باسقا ورامال جوق ەدى عوي.
— سەن ماڭدايىڭا وسى ورامالدى باسىپ پا ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى الەشا.
— ءيا، ونى باسىما قويىپ الىپ، بولمەدە جۇرگەنمىن، وسىدان ءبىر ساعات بۇرىن... مىنا 23بالاۋىز شامدار قالاي جانىپ بىتكەن؟ ءقازىر ساعات قانشا؟
— ون ەكىگە جۋىقتاپ قالدى.
— جوق، جوق، جوق! — دەپ يۆان ايقايلاپ جىبەردى، — بۇل كورگەن ءتۇس ەمەس! ول وسىندا بولعان اناۋ ديۆاندا وتىرعان. سەن تەرەزەدەن تىقىلداتقان كەزدە، مەن وعان ستاقاندى لاقتىرعانمىن... مىنە مىناۋ ستاقاندى... توقتا، مەن بۇرىن دا وسىلاي ۇيىقتايتىنمىن، ءبىراق بۇل جولعى ۇيقىم ونداي ۇيقى ەمەس. بۇرىن دا بولعان. الەشا، ءقازىر مەن وسىنداي تۇستەر كورىپ جۇرەمىن... ءبىراق بۇل ءتۇس ەمەس، وڭىمدەگى بىردەڭە: بولمەدە سەندەلىپ جۇرەمىن، بىردەمە دەپ سويلەيمىن، بىردەڭەنى كورەمىن دە... ال ءوزىم ۇيىقتاپ جۇرەمىن. ءبىراق ول وسىندا بولدى، اناۋ ديۆاندا وتىرعان... ول بارىپ تۇرعان اقىماق، الەشا، ناعىز اقىماقتىڭ ءوزى، — دەپ كەنەتتەن كۇلىپ جىبەرگەن يۆان بولمەدە ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى.
— اقىماق دەگەنىڭ كىم؟ اعا، سەن كىمدى ايتىپ تۇرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى تاعى دا الەشا جابىرقاعان ۇنمەن.
— سايتاندى ايتامداعى! ول ماعان كەلۋگە دانىگىپ الدى. ەكى مارتە كەلدى، ءتىپتى ءۇش مارتە دەۋگە دە بولادى. ول مەنى مازاقتادى: مەن ونىڭ قاناتىن وت شارپىعان، كۇركىرەتىپ، جارقىلداتىپ كەلەتىن ءىبىلىس بولماي، جاي سايتانسىماق بولعانىنا بەينە اشۋلاناتىن سياقتىمىن. ءبىراق ول ءىبىلىس ەمەس، ول وتىرىك سوعادى. ول جالعان اتتى جامىلۋشى. ول جاي شايتانسىماق، جامان-جۇمان، كىشىگىرىم شايتان. مونشاعا بارعانىن قايتەرسىڭ. ونى شەشىندىرسەڭ، دانيالىق ءيتتىڭ قۇيرىعى سەكىلدى ۇزىندىعى ءبىر ارشىن، تاقىر، سۇرعىلت قۇيرىعىن تاۋىپ الاتىنىڭ ءسوزسىز... الەشا، سەن جاۋراپ قالعان شىعارسىڭ، دالادا قار جاۋىپ تۇر عوي، شاي ىشەسىڭ بە؟ نە؟ سۋىق دەيمىسىڭ؟ ىشكىڭ كەلسە، ءقازىر شاي قويعىزايىن؟ س' est ۆ ne pas mettrc un chien dehors...
الەشا تەز قولجۋعىشقا بارىپ ورامالدى سۋلادى، سودان كەيىن يۆاندى وتىرۋعا كوندىرىپ، باسىن سول سۋلى ورامالمەن ورادى. ءوزى ونىڭ جانىنا قۇيرىق باستى.
— باعانا سەن ماعان ليزا تۋرالى نە دەپ ەدىڭ؟ — دەپ يۆان قايتادان ءسوز باستادى. (ول تىم ءسوزۋار بولىپ بارا جاتقان-دى). ليزا ماعان ۇنايدى. مەن ساعان ول جونىندە ءبىر عايبات ءسوز ايتتىم عوي دەيمىن. وتىرىك ايتا سالعانمىن، ول ماعان ۇنايدى... مەن ەرتەڭ كاتيا ءۇشىن قورقامىن، بارىنەن دە سول ءۇشىن كوبىرەك قورقام. كەلەشەك ءۇشىن. ول ەرتەڭ مەنى جەرگە تاستاپ، اياعىمەن تاپتاپ كەتەدى. ونى قىزعانعاسىن ميتيانى جارعا قۇلاتپاقشى دەپ ويلايدى مەن جايىندا! ءيا، ول وسىلاي ويلايدى! ءبىراق استە ولاي ەمەس قوي! ەرتەڭ ءبارى بىتەدى، ءبىراق، بۇل ءالى اسىلىپ ءولۋ ەمەس. جوق، مەن اسىلىپ ولمەيمىن. سەن بىلەسىڭ بە، الەشا، مەن ەش ۋاقىتتا ءوزىمدى-وزىم مەرت قىلا المايمىن! سوندا قالاي، ارامزالىعىمنان با؟ مەن قورقاق ەمەس-تى. ومىرگە قۇشتارلىقتان عوي بۇل! سمەردياكوۆتىڭ اسىلىپ ولگەنىن مەن نەلىكتەن ءبىلدىم دەيمىسىڭ! ءيا، مۇنى ماعان ول ايتقان...
— وسىندا ءباز بىرەۋدىڭ وتىرعاندىعىنا سەن كامىل سەنىمدىمىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى الەشا.
— اناۋ ديۆاندا، بۇرىشتا وتىرعان. سەن ونى قۋىپ جىبەرەتىن ەدىڭ. ايتسە دە، سەن ونى قۋىپ جىبەردىڭ دە عوي: سەن كەلگەن سوڭ، ول تايىپ بەردى. الەشا، مەن سەنىڭ قيالدارىڭدى ۇناتامىن. مەن سەنىڭ اق جۇزىڭە سۇيسىنەتىنىمدى ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟ ال ول - مەنىڭ ءوزىم، الەشا، مەنىڭ ءوزىم. مەندەي ارامدىق، وڭباعاندىق، جەكسۇرىندىق اتاۋلىنىڭ ءبارى سوندا! ءيا، مەن "رومانتيكپىن"، ول مۇنى دۇرىس ايتتى... مۇنىسى جالا بولسا دا سولاي. ناعىز اقىماقتىڭ ءوزى، ءبىراق سونىسىمەن ۇتىپ جارادى. ول قۋ بولعاندا — سۇمدىق قۋ عوي، مەنى قالاي اشۋلاندىرۋدى بىلەدى. ول مەنى ءوزىنىڭ بار ەكەندىگىنە سوندىرمەكشى بولىپ مازاقتاپ، مىلجىڭىن تىڭداپ وتىرۋعا ءماجبۇر ەتتى. ول مەنى، بالاشا الداپ سوقتى. ايتسە دە، ول مەن جونىندە تالاي شىندىقتى ايتتى. مەن ءوزىم تۋرالى وندايدى ەشقاشان دا ايتا الماس ەدىم. بىلەسىڭ بە، الەشا، بىلەسىڭ بە، — دەدى سونان سوڭ يۆان، بەينە ءبىر جاسىرىن سىرىن اشقانداي، وتە بايسالدى پىشىنمەن، — مەن ونىڭ، شىنىندا دا مەن بولماي، وزىمەن ءوزى بولعانىن وتە-موتە تىلەر ەدىم!
— ول سەنى ازاپتاپ بىتكەن ەكەن، — دەدى اعاسىنا جاناشىرلىقپەن قاراعان الەشا.
— مەنى مازاق ەتتى! جانە دە ءبارىن قالاي كەرەمەت ەپپەن ىستەدى دەسەڭشى. "ار-ۇجدان با! ونى قايت دەيسىڭ؟ ونىڭ بولۋ-بولماۋى مەنىڭ وزىمە بايلانىستى ەمەس پە. مەن نە ءۇشىن ازاپ شەگۋىم كەرەك؟ باياعى عادات بويىنشا دا. بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ جەتى مىڭ جىل بويعى عاداتى بويىنشا ازاپ شەگەمىن. ايتپەسە بۇدان تىيىلىپ، قۇداي بوپ شىعامىز". مۇنى ايتقان سول، مۇنى ايتقان سول!
— سەن ەمەس پە، سەن ەمەس پە؟ — دەپ اعاسىنا جايدارى قاراعان الەشا ىركىلمەستەن ايقايلاپ جىبەردى. — ونداي مەيلى، سونى قويشى، ءبىرجولا ۇمىتساڭشى! سەنىڭ وسى قارعاپ-سىلەگەنىڭنىڭ ءبارىن الا كەتسىن دە، ەندى قايتىپ قاراسىن كورسەتپەسىن!
— ءيا، ءبىراق، ول ىزاقور. مەنى كۇلكى قىلدى. ول دورەكى عوي، الەشا، — دەدى قاتتى نازالانعان يۆان. — الايدا، ول ماعان جالا جاپتى، ايتقانىنىڭ كوبى قىپ-قىزىل جالا. ول ماعان كوزىمدى باقىرايتىپ قويىپ، مەنىڭ ءوزىم جايىندا وتىرىك سوقتى عوي. "و، سەن ءبىر ىزگى نيەتتى ەرلىك كورسەتۋ ءۇشىن بارماقسىڭ، اكەمدى مەن ءولتىردىم، مالاي ونى مەنىڭ قۇتىرۋىممەن ءولتىردى دەمەكشىسىڭ..."
— اعا، — دەپ ءۇزىپ جىبەردى الەشا، — بۇل نە دەگەنىڭ: ونى ولتىرگەن سەن ەمەس. بۇل وتىرىك!
— سول، مۇنى ايتقان سول، ال مۇنى ول بىلەدى. "سەن ىزگى نيەتتى ەرلىك كورسەتۋ ءۇشىن بارماقسىڭ، سويتە تۇرا ىزگىلىككە اۋەلى ءوزىڭ سەنبەيسىڭ — سەنى ىزالاندىرىپ، ازاپقا سالاتىن مىنە وسى، سەنىڭ كەكشىلدىگىڭنىڭ سەبەبى دە وسى". بۇل ونىڭ ماعان مەن تۋرالى ايتقانى، ال ول نە دەپ تۇرعانىن بىلەدى...
— مۇنى ايتاتىن سەن، ول ەمەس! — دەدى الەشا كۇيىنىپ، — اۋرۋ بولعاسىن ساندىراقتاپ، ءوزىڭدى-وزىڭ ازاپقا سالىپ، اۋزىڭا كەلگەندى شاتاسىڭ!
— جوق، ول نە دەۋدى بىلەدى. سەن، دەيدى، نامىسقويلىعىڭنان بارماقسىڭ، سەن تۇرەگەلىپ: "ونى ولتىرگەن مەن، نەسىنە ۇرەيلەنىپ بۇرىسە قالدىڭدار، سەندەر وتىرىك ايتاسىڭدار! پىكىرلەرىڭدى جانىم جەك كورەدى، ۇرەيلەرىڭدى سۋقانىم سۇيمەيدى" — دەيدى. بۇل ونىڭ مەن تۋرالى ايتقانى، سونسوڭ كەنەت تاعى دا: "ال بىلەسىڭ بە، سەن ءوزىڭدى ماقتاسا ەكەن دەيسىڭ: قىلمىسكەر، بىلايشا ايتقاندا، كىسى ءولتىرۋشى، ءبىراق، ول قانداي اق كوڭىل، اعاسىنا اراشا ءتۇسىپ، ايىپتى ءوز موينىنا الدى! — دەيدى. مىنە، بۇل شىپ-شيكى وتىرىك، الەشا! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى يۆان، جانارى جالت-جۇلت ەتىپ. — قايداعى ءبىر قارا تابان ماراپاتى ءدارى ەمەس ماعان! ول وتىرىك سوققان، الەشا، ساعان انت بەرەيىن، وتىرىك سوققان! وسى قىلىعى ءۇشىن ۇستەلدەن ادا سالىپ پەرىپ جىبەرگەنىمدە، ونىڭ تۇمسىعىنا تيگەن ستاقاننىڭ كۇلپارشەسى شىققان.
— اعا، تىنىشتالساڭشى، قويساڭشى ەندى! — دەپ جالىندى الەشا.
— جوق، ول قالاي ازاپتاۋدى بىلەدى، ول قاتال، — دەدى ودان ارى يۆان، ءىنىسىنىڭ سوزىنە قۇلاق سالماي. — ونىڭ وسىندا نەگە كەلەتىنىن مەن ءھاماندا الدىن الا سەزەتىن ەدىم. "جارايدى، سەن نامىسقويلىعىڭنان بارادى ەكەنسىڭ دەدىك، ءبىراق بۇيتكەندە قالاي دەگەنمەن سمەردياكوۆتى اشكەرەلەپ، كاتورگاعا ايدايدى، ميتيانى اقتايدى، ال سەنى تەك ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان كىنالايدى (ەستيمىسىڭ وسى ساتتە ول كۇلىپ جىبەردى)، باسقا بىرەۋلەر ءتىپتى ماقتاۋى دا مۇمكىن دەگەن ءۇمىت بولادى عوي. ءبىراق، مىنە سمەردياكوۆ جوق، ول اسىلىپ ءولدى — اندا سوتتا جالعىز سەنىڭ ايتقانىڭا كىم سەنەدى؟ ال سەن سوتقا بارماقسىڭ، ءوزىڭ بارماقسىڭ، ەندى قالاي دا باراسىڭ، ويتكەنى بارۋعا تاۋەكەل ەتىپ قويدىڭ. وسىدان كەيىن سەن وندا نە ءۇشىن بارماقسىڭ؟" بۇل قورقىنىشتى عوي، الەشا، مەن مۇنداي ساۋالدارعا توزە المايمىن ماعان مۇنداي ساۋال قويۋعا كىمنىڭ ءداتى بارادى!
— اعا، — دەپ الەشا ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى، زارەسى كەتسە دە، يۆاندى اقىلعا كەلتىرۋگە ول ءۇمىتىن ءالى ۇزبەگەن ەدى، — مەن وسىندا كەلگەنشە، مۇنى ەشكىم بىلمەي، ءتىپتى ول جايىندا قۇلاقتانىپ ۇلگەرەتىندەي ۋاقىت وتپەي جاتىپ، سمەردياكوۆتىڭ ولگەنىن ول ساعان قالاي ايتۋى مۇمكىن؟
— ول ايتتى، — دەدى يۆان ءشۇباسىز بەكەم ۇنمەن. — بىلگىڭ كەلسە، ونىڭ ءسوزى ناق وسى جايىندا عانا بولعان. "ەگەر سەن ىزگىلىككە سەنسەڭ، بۇل وڭدى-اق بولار ەدى: مەيلى، ماعان سەنبەسە سەنبەي-اق قويسىن، مەن قاساقانا بارامىن دەيدى. الايدا سەن دە، فەدور پاۆلوۆيچ سياقتى، دوڭىز ەمەسسىڭ بە، ەندەشە، ىزگىلىك سەنىڭ نە تەڭىڭ؟ ەگەر ءوزىڭدى قۇرباندىققا شالعانىڭ ەشبىر كادەگە اسپاسا، وندا سوتقا نە ءۇشىن بارماقسىڭ؟ سەبەبى، وندا نەگە باراتىنىڭدى سەن ءوزىڭ دە بىلمەيسىڭ! و، وندا نەگە باراتىنىڭدى ءبىلىپ الۋ ءۇشىن سەن ەشتەڭەنى دە اياماس ەدىڭ عوي! سونىمەن، بارماقپىسىڭ؟ سەن بۇعان ءالى تاۋەكەل ەتكەن جوقسىڭ. سەن: "بارايىن با، بارمايىن با؟" — دەپ ءتۇنى بويى ويلانىپ وتىراسىڭ. ءبىراق سەن قالاي دەگەنمەن باراسىڭ، باراتىنىڭدى بىلەسىڭ، قانداي ۇيعارىمعا كەلسەڭ دە مەيلى، بۇل ەندى ساعان بايلانىستى ەمەس. سەن باراسىڭ، ويتكەنى بارماۋعا ءداتىڭ شىدامايدى. ال ءداتىڭ نەگە شىدامايدى، — مىنە بۇل جۇمباقتىڭ شەشىمىن ەندى ءوزىڭ تاپ!" ول تۇرەگەلىپ، جۇرە بەردى. سەن كەلدىڭ، ول كەتتى. الەشا، ول ماعان قورقاسىڭ دەدى! مەنىڭ قورقاقتىعىمنىڭ le mont dە lenigme1 "جەردەن اسپان كوگىنە شارىقتايتىن قىران قۇس سەندەي بولمايدى!" مۇنى ول اقىرىن ايتقان-دى، مۇنى ول اسىرىپ ايتقان! سمەردياكوۆ تا وسىلاي دەگەن. ونى ءولتىرۋ كەرەك! كاتيا مەنى جەك كورەدى، مۇنى مەن ءبىر ايدان بەرى بايقاپ ءجۇرمىن ەندى ليزا دا جەك كورە باستايتىن شىعار! "سەن ءوزىڭدى ماقتاسا ەكەن دەپ باراسىڭ" — سۇمدىق وتىرىك قوي بۇل! الەشا، مەنى سەن دە جەك كورەسىڭ. ەندى مەن سەنى تاعى دا جەك كورەتىن بولدىم عوي. اناۋ جاۋىزدى دا جەك كورەمىن، ونى مەنىڭ سۋقانىم سۇيمەيدى! كاتورگادا ءشىرىپ ولسە دە مەيلى، ول جاۋىزدى مەنىڭ اراشالاعىم كەلمەيدى! ماداقتاۋعا باستىم با! و، ەرتەڭ مەن ولاردىڭ الدىندا بارىپ، ءبارىنىڭ بەتىنە تۇكىرەمىن!
دولدانىپ اتىپ تۇرعان يۆان ورامالدى لاقتىرىپ تاستاپ، بولمەدە قايتادان ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى. الەشا ونىڭ باعاناعى: "مەن بەينە وڭىمدە ۇيىقتايتىن سەكىلدىمىن... جۇرەمىن، سويلەيمىن، كورەمىن، ءبىراق ۇيىقتاعان سياقتىمىن"، — دەگەن سوزدەرىن ەسىنە ءتۇسىردى. مىنە، ءقازىر دە ءدال سولاي بولىپ جاتقانداي. الەشا ونىڭ جانىنان كەتپەدى. جۇگىرىپ بارىپ دارىگەردى ەرتىپ كەلەيىنشى دەگەن وي كەلىپ ەدى، ءبىراق اعاسىن جالعىز قالدىرۋعا قورىقتى: ونىڭ قاسىندا وتىرا تۇراتىن ەشكىم جوق-تى. اقىرى، يۆان بىرتىندەپ مۇلدە ەسىنەن ايىرىلۋعا اينالدى. ول تىنىمسىز سويلەي بەرگەن، ءبىراق ونىڭ سوزىندە ءجون-جوبا جوق ەدى. ءتىپتى ءتىلى كۇرمەلە باستاعان، سونسوڭ ول تۇرعان ورنىندا كەنەت شايقالىپ كەتكەن ەدى. ءبىراق الەشا ونى سۇيەپ ۇلگەردى. يۆان ءوزىن قولتىعىنان سۇيەپ كەرەۋەتكە اپارۋعا كوندى، الەشا ونى ارەڭ دەپ شەشىندىرىپ، توسەككە جاتقىزدى. ءوزى ونىڭ باسىندا تاعى ەكى ساعاتتاي وتىردى. ناۋقاس قيمىلداماستان، اقىرىن عانا ءبىر قالىپتى تىنىستاپ قاتتى ۇيىقتاپ كەتكەن ەدى. الەشا جاستىق الىپ، شەشىنبەستەن ديۆانعا قيسايدى. ۇيىقتارىنىڭ الدىندا ميتيا مەن يۆاننىڭ اماندىعىن تىلەپ، دۇعا وقىدى. يۆاننىڭ اۋرۋى وعان تۇسىنىكتى بولا باستادى: "تاكاپپارلىق شەشىمنىڭ ازابى بۇل، ار-ۇجداننىڭ تەرەڭدىگىنەن!" قۇدايعا سەنبەسە دە، شىندىققا مويىنسۇنعىسى كەلمەسە دە، بۇل ەكەۋى ونىڭ جۇرەگىن جەڭبەي قويماعان-دى. "ءيا، — دەپ ويلادى الەشا جاستىققا باسىن قويعان سوڭ، — ءيا، سمەردياكوۆ ءولىپ كەتكەننەن كەيىن يۆاننىڭ جاۋابىنا ەشكىم سەنبەيدى؛ ءبىراق ول سوتقا بارىپ، بارلىعىن ايتادى! — الەشا اقىرىن جىميىپ قويدى: — قۇدىرەت جەڭەدى! — دەپ ويلادى ول — سونان سوڭ ول تاعى دا: نە شىندىقتىڭ ساۋلەسىمەن ءدۇر سىلكىنىپ قايتا اياعىن باسىپ كەتەدى، نە... ءوزى سەنبەگەن نارسەگە قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن ءوزى مەن جۇرتتىڭ بارىنە كەكتەنگەن كۇيى وشتىكپەن مەرت بولادى"، — دەدى دە، يۆان ءۇشىن تاعى دا شوقىندى.
ون ەكىنشى كىتاپ
سوتتىڭ قاتەسى
I
قاتەرلى كۇن
24باياندالعان وقيعالاردان سوڭ، ەكىنشى كۇنى، تاڭەرتەڭگى ساعات وندا، وكرۋگتىك سوتىمىزدىڭ ءماجىلىسى اشىلىپ، دميتريي كارامازوۆقا سوت باستالدى.
الدىن الا ىجداعاتتاپ ەسكەرتىپ قويايىن، سوتتىڭ قالاي وتكەنىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تولىق بايانداپ بەرەمىن دەي المايتىنىم بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ەشتەڭەنى شاتاستىرماي، رەت-رەتىمەن ايتىپ بەرەمىن دەۋگە دە اۋزىم بارمايدى. ەگەر بارلىعىن ەسكە ءتۇسىرىپ، تاپتىشتەپ تۇسىندىرسەم، وندا بۇل ءۇشىن قالىڭدىعى بەس ەلى ۇلكەن كىتاپ جازۋ كەرەك بولاتىن سياقتى. سوندىقتان ءوزىمدى عاجاپتاندىرعان ءھام جادىمدا قالعان ەرەكشە وقيعالاردى عانا اڭگىمەلەكپىن جانە دە بۇل ءۇشىن مەنى ەشكىم سوگە قويماس دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، ەلەۋسىز بىردەڭەنى ەلەۋلىگە بالاپ، كوزگە ۇرىپ تۇرعان، قاجەتتى نارسەلەرگە نازار سالماۋىم مۇمكىن عوي... ايتسە دە، ءبىر ەسەپتەن، وقىرماننان كەشىرىم سۇراماعانىم ءجون بە دەيمىن. حال-قادەرىمشە تىرىسىپ كورەيىن، ايانىپ قالماعانىمدى وقىرمان ءوزى تۇسىنە جاتار.
سوت زالىندا نە بولعانىن بايانداۋدان بۇرىن، اۋەلى سول كۇنى مەنى ايرىقشا قايران قالدىرعان جايتقا توقتالىپ وتەيىن. الايدا مۇنىڭ ءوزى، جالعىز مەنى عانا ەمەس، جۇرتتىڭ ءبارىن تاڭعالدىرعان-دى؛ بۇل كەيىن ءمالىم بولعان ەدى. اتاپ ايتقاندا: بۇل ىسكە كوز تىگىپ ەلەڭدەۋشىلەردىڭ تىم كوپتىگىن، سوتتىڭ باستالۋىن جۇرتتىڭ ءبارى اسىعا كۇتكەندىگىن جاميعات مىنە تابانداتقان ەكى اي بويى گۋ-گۋ ءسوز ەتىپ، وزىنشە ولشەپ-پىشىپ، تاڭداي قاعىپ تاڭدانىپ، قيالداپ جاتقانىن بارشاسى بىلگەن. ولار بۇل ءىستىڭ كۇللى جالپاق رەسەيگە جاريا بولعانىن دا بىلگەن، ءبىراق ونىڭ، تەك بىزدە عانا ەمەس، بارلىق جەردە جۇرتتىڭ ءبارىن، ءتىپتى ءاربىر ادامدى دەرلىك جامان كۇيىندىرىپ، جان تۇرشىكتىرە تىتىرەتكەنىن قالاي دەگەنمەن كوز الدارىنا ەلەستەتە الماعان ەدى. بۇل سوت كەزىندە سەزىلىپ قالعان-دى. سوت قارساڭىندا بىزگە ءوزىمىزدىڭ گۋبەرنيالىق شاھاردان عانا ەمەس، رەسەيدىڭ باسقا شاھارلارىنان دا، اقىرىندا، ماسكەۋ مەن پەتەربوردان دا قوناقتار كەلگەن. زاڭگەرلەردىڭ كەلگەنى ءوز الدىنا، ءتىپتى بىرنەشە اقسۇيەك مىرزالار مەن حانىمدار دا كەلىپ جەتتى. بيلەتتىڭ ءبارىن تالاپايلاپ اكەتكەن ەدى. اقسۇيەكتەردىڭ اسا قۇرمەتتىلەرىنە سوت جايعاسقان ۇستەلدىڭ ارت جاعىنان ەرەكشە ورىن ءبولىندى؛ ءبىر قاتار عىپ قويعان ورىندىقتارعا ماڭعازسىعان مىرزالار كەلىپ وتىردى؛ بۇرىن ەش ۋاقىتتا بۇلاي بولماعان ەدى. ءوزىمىزدىڭ جانە سىرتتان كەلگەن حانىمدار بار — اسىرەسە ايەلدەر وتە كوپ ەدى، جينالعان جۇرتتىڭ جارىمىنان كەم بولماعان شىعار. جان-جاقتان زاڭگەرلەردىڭ اعىلىپ كەلگەنى سونداي، بيلەت تۇگەل تاراتىلىپ قويعاندىقتان، ءتىپتى ولاردى وتىرعىزاتىن ورىن تاپپاي قاتتى ساستى. زالدىڭ ارت جاعىنان، ەسترادا سىرتىنان، ورىندىقتاردى شىعارىپ تاستاپ، ۋاقىتشا قورشاۋ جاساۋعا تۋرا كەلدى، زالعا باس سۇعا العانىنا ريزا بولعان زاڭگەرلەردىڭ "ءىس قارالىپ" جاتقاندا سول ارادا ءيىن تىرەسىپ تۇرعانىن مەن ءوز كوزىممەن كوردىم. كەيبىر حانىمداردىڭ، اسىرەسە سىرتتان كەلگەندەرىنىڭ زالدىڭ ىشكى بالكونىنا ءساندى كيىنىپ وتىرعانى راس، ءبىراق بۇلايشا سىلانىپ-سيپانۋ كوپشىلىگىنىڭ قاپەرىنە دە كىرمەگەن ەدى. ايتسە دە، ءبارىنىڭ جۇزىنەن ىشتەي قاتتى نالىپ، كەرەمەت قۇشتارلانعان، ءسال ابەستەۋ اۋەيىلىك سەزىلىپ تۇرعان. بۇل قاۋىمنىڭ اتاپ ايتارلىق ءبىر وزگەشەلىگى — حانىمداردىڭ ءبارى دەرلىك، كەم دەگەندە باسىم كوپشىلىگى، ميتيا جاعىنا شىعىپ، ونىڭ اقتالۋىن تىلەگەن؛ كوپتەگەن ادامداردىڭ بايقاۋىنشا، كەيىن بۇل سولاي بولىپ تا شىقتى. مۇنىڭ باستى سەبەبى — ول ايەل جۇرەگىن وپ-وڭاي جاۋلاپ الاتىن ناعىز اقسايتاننىڭ ءوزى دەگەن داقپىرتتا بولۋى دا مۇمكىن. جۇرت باقتالاس ەكى بيكەشتىڭ كەلەتىنىن دە سەزگەن. ولاردىڭ بىرىنە، ياكي كاتەرينا يۆانوۆناعا ءبارى ەرەكشە نازار اۋدارعان-دى. ول جايىندا تالاي عاجايىپتار ايتىلعان، قىزدىڭ ميتياعا قۇشتارلىعى تۋرالى، ونىڭ ءتىپتى قىلمىس جاساعانىنا دا قاراماستان، تاڭ-تاماشا قالدىرعان انەكدوتتار دا تاراعان. ونىڭ تاكاپپارلىعى (ول ءبىزدىڭ شاھاردا ەشكىمنىڭ ەسىگىن اشىپ كورمەگەن ەدى)، "اقسۇيەك قاۋىمداعى تامىر-تانىستىعى" ايرىقشا ءسوز بولعان. ول ايىپكەردىڭ سوڭىنان كاتورگاعا بارىپ، جەر استىنداعى كەنىشتەردىڭ بىرىندە ونىمەن نەكەلەسۋگە ۇكىمەتتەن رۇقسات سۇراماقشى ەكەن دەپ گۋىلدەسكەن. گرۋشەنكانىڭ سوتقا كەلۋى دە ودان كەم دۇرلىكتىرمەگەن ەدى. ەكى باقتالاستىڭ — اقسۇيەك تاكاپپار قىز بەن "سىلقىم بيكەشتىڭ" سوت كەزىندە جۇزبە-جۇز كەزدەسۋى قالاي وتەر ەكەن دەپ ءبارى تاعاتسىزدانا كۇتكەن-دى: ايتسە دە، شاھارىمىزداعى حانىمدارعا، كاتەرينا يۆانوۆنادان گورى، گرۋشەنكا كوبىرەك ءمالىم ەدى. ولار "فەدور پاۆلوۆيچ پەن ونىڭ سورماڭداي ۇلىنىڭ تۇبىنە جەتكەن سىلقىمدى"، البەتتە، بۇرىن دا كورگەن جانە "ورىستىڭ ونداي سۇلۋ دەۋگە اۋىز بارمايتىن، كادىمگى ءبىر مەششان قىزىنا" اكەسى مەن بالاسىنىڭ سونشاما ەسى كەتە عاشىق بولعاندىعىنا ءبىرى قالماستان ءبارى تاڭعالىسقان. قىسقاسى، وسەك-اياڭ جەتەرلىك-تى. شاھارىمىزدا بىرنەشە ۇيدە ميتياعا بولا اجەپتاۋىر كەرىلدەسىپ قالعانىن دا انىق بىلەمىن. كوپتەگەن حانىمدار وسى ءبىر سۇمدىق قىلمىس جونىندەگى پىكىرلەرى ۇيلەسپەگەندىكتەن كۇيەۋلەرىمەن قاتتى شەكىسىپ قالعان ەدى، وسىدان سوڭ ولاردىڭ كۇيەۋلەرى سوت زالىنا، ايىپكەردى جاي ۇناتپاعانى بىلاي تۇرسىن، وعان ءتىپتى وشىگىپ كەلگەندىگى تۇسىنىكتى. جالپى، ايەلدەرگە قاراعاندا، ەركەكتەر جاعىنىڭ بارلىعى ايىپكەرگە تەرىس پىكىردە بولعانىن اشىق ايتۋ قاجەت. بىرەۋلەرى قاباعىن قارس جاۋىپ سۇستانىپ السا، ەكىنشىلەرى، بۇلار كوبىرەك، ءتىپتى ىزادان تەرىسىنە سىيمايدى. بىزگە كەلگەلى بەرى ميتيا ولاردىڭ كوبىنە كەزدەسكەن كەزدە ءتىل تيگىزىپ ۇلگىرگەنى دە راس-تى. سوتقا كەلگەندەردىڭ ىشىنەن كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى كوڭىلدى كورىنگەن ەدى، ءبىراق ولار ميتيانىڭ تاعدىرىنا نەمقۇرايلى بولسا دا، قارالىپ جاتقان ىسكە شۇقشيا زەر سالعان؛ ءبارى ءىستىڭ تەزىرەك بىتۋىنە اسىققان، ال ەركەكتەردىڭ كوبى قىلمىسكەردىڭ قاتال جازالانۋىن تىلەگەن؛ ولارعا قوسىلماعان ءىستىڭ ادامگەرشىلىك جاعىنان گورى، بىلايشا ايتقاندا، قازىرگى زاڭ تۇرعىسىنان ءادىل شەشىلۋىن ارتىق كورگەن زاڭگەرلەر عانا بولدى. ايگىلى فەتيۋكوۆيچتىڭ كەلۋى جۇرتتىڭ ءبارىن ءدۇر سىلكىندىردى. ونىڭ دارىن-تالانتى كوپكە بەلگىلى بولاتىن، بۇل ونىڭ اتىشۋلى قىلمىستى ىستەردى قورعاۋ ءۇشىن شەتكەرى ايماققا ءبىرىنشى كەلۋى ەمەس-تى. ول سوتقا قاتىسقاننان كەيىن مۇنداي ىستەر ءھاماندا بۇكىل رەسەيگە ءمالىم بولىپ، كوپكە دەيىن ەستەن كەتپەيتىن. پروكۋرور مەن سوت ءتوراعاسى جونىندە دە تالاي انەكدوت تاراعان-دى. جۇرتتىڭ ءبارى سوتتا فەتيۋكوۆيچپەن سايىسقا تۇسۋدەن ءبىزدىڭ پروكۋرور قورقادى-مىس، ول ەكەۋى سوناۋ پەتەربوردا قىزمەت ىستەگەن العاشقى كەزدەن-اق ءدۇرداراز بولادى-مىس، سول استانادا تۇرعان كەزىنەن دارىن-تالانتى ءادىل باعالانباعانى ءۇشىن ءباز بىرەۋلەرگە وكپەلى ءبىزدىڭ نامىسقوي يپپوليت كيريللوۆيچ وسى كارامازوۆتاردىڭ ءىسى كەزىندە قايتادان بيىككە قۇلاش سەرمەپ، وسى ىسپەن ءتىپتى ءوزىنىڭ اتىن شىعارۋدى دا ارمان ەتىپتى-مىس، ءبىراق فەتيۋكوۆيچتىڭ مىسى باسىپ كەتە مە دەپ سەسكەنەدى-مىس دەپ جۇرگەن. الايدا ونىڭ فەتيۋكوۆيچتەن تايساقتايتىنى جايىنداعى داقپىرت ونشا ءادىل ەمەس-تى. پروكۋرورىمىزدى قاتەرلى ساتتە ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ ءجۇنجىپ كەتەتىن ىنجىق دەۋگە بولمايدى، قايتا مۇنىڭ كەرىسىنشە، ناق ءتونىپ كەلگەن قاتەر بۇلتى قويۋلانعان سايىن نامىسقا ءمىنىپ، شيرىعىپ الاتىن جىگەرلى كىسىلەر قاتارىنا جاتاتىن جالپى، ونىڭ تىم قىزبالاۋ ءھام تىم اسەرلەنگىش ەكەنىن دە ايتا كەتكەن ءجون. ول كەيبىر ىسكە جانىعا كىرىسىپ، ونى ءوزىنىڭ تاعدىرى مەن بار داۋلەتى سونىڭ قالاي شەشىلۋىنە قاراپ تۇرعانداي تىراشتانا جۇرگىزەتىن. پروكۋرورىمىز ناق وسى قاسيەتىمەن بارلىق جەردە بەلگىلى بولماسا دا، ءبىزدىڭ سوتتاعى ءوزىنىڭ جۇپىنى ورنىنا لايىقتى شامادان الدەقايدا كوبىرەك اتى شىققاندىقتان، زاڭگەردىڭ اراسىندا ونىڭ وسى ادەتىن ازداپ كۇلكى دە قىلاتىن ەدى. اسىرەسە ونىڭ پسيحولوگياعا قۇشتارلىعىنا كۇلەتىن. مەنىڭشە، ولاردىڭ ءبارى قاتەلەسكەن: ءبىزدىڭ پروكۋرور، ادامشىلىعى مەن مىنەزى جاعىنان العاندا، مەنىڭشە، كوبىسىنىڭ ويلاعانىنان الدەقايدا بايسالدى كىسى بولاتىن. ءبىراق وسىناۋ اۋرۋ-سىرقاۋلى ادام قىزمەت ىستەگەن العاشقى قادامىنان باستاپ ودان كەيىن ءومىر بويى ءوزىن دۇرىس ۇستاۋعا ۇيرەنە الماعان ەدى.
ال سوتىمىزدىڭ ءتوراعاسىنا كەلسەك، ول جونىندە ءبىلىمدى، مارحاباتتى كىسى، ءوزىنىڭ ءىسى مەن وسى زامانعى يدەيالاردى تاجىريبە جۇزىنەن تانىعان ادام دەگەننەن باسقا ايتارىمىز جوق. ول اجەپتاۋىر ءوزىمشىل بولعان، ءبىراق مانساپتىڭ سوڭىنا ونشا تۇسپەگەن. ءومىرىنىڭ باستى ماقساتى — وزىق ويلى ادام بولۋ عانا-دى. ونىڭ قول ۇشىن بەرەتىن تانىس-بىلىستەرى، داۋلەتى دە بولدى. كارامازوۆتاردىڭ ىسىنە ونىڭ ەداۋىر قىزبالىقپەن قاراعاندىعى كەيىن سەزىلدى، ءبىراق تەك جالپى ماعىنادا عانا. ول قۇبىلىستىڭ وزىنە، ونى جىكتەپ-جۇيەلەۋگە، وعان ءوزىمىزدىڭ الەۋمەتتىك نەگىزدەرىمىزدىڭ جەمىسى رەتىندە، ورىستارعا ءتان نارسەنىڭ جانە تاعىسىن تاعىلارىنىڭ سيپاتتاماسى رەتىندە قاراۋعا عانا نازار سالعان. ال ءىستىڭ جەكە سيپاتىنا، ونىڭ قايعى-قاسىرەتىنە، سونداي-اق ايىپكەردەن باستاپ وعان قاتىسۋشىلاردىڭ ءبارىنىڭ جەكە باسىنا ول ەداۋىر نەمقۇرايلى جانە جالپى تۇرعىدان قاراعان، ايتسە دە، بالكىم، ول سولاي قاراۋعا ءتيىستى بولعان دا شىعار.
سوت كەلەردەن كوپ بۇرىن زالدىڭ ءىشى جينالعان جۇرتقا لىق تولدى. بىزدەگى سوت زالى شاھارداعى كەڭ، بيىك، ساڭعىرلاعان ەڭ ءتاۋىر زال بولاتىن بيىكتەۋ ورىنعا جايعاسقان سوت مۇشەلەرىنىڭ وڭ جاعىنان پريسياجنىي زاسەداتەلدەرگە ارنالعان ۇستەل مەن ەكى قاتار ورىندىقتار قويىلعان. ايىپكەر مەن ونى قورعاۋشىنىڭ ورنى سول جاقتا ەدى. زالدىڭ ورتاسىندا، سوت وتىراتىن جەرگە جاقىن تۇستا "زاتتاي ايعاقتار" قويىلعان ۇستەل تۇرعان. ونىڭ ۇستىندە فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ قانعا بويالعان اق جىبەك حالاتى، وسىمەن باستان ۇرىپ ولتىرگەن شىعار دەپ جورامالدانعان قاتەرلى مىس كەلساپ، ميتيانىڭ جەڭىنە قان جۇققان جەيدەسى، ونىڭ ارتقى قالتا تۇسىنا قان قاتقان ءسۇرتىپ، بۇل قان سىڭگەن قول ورامالدى قالتاعا تىعا سالعاننان بولعان-دى، قاتقان قاننان ەندى مۇلدە سارعايعان الگى ورامال، ميتيا ءوزىن-وزى اتىپ ءولتىرۋ ءۇشىن پەرحوتيننىڭ ۇيىندە وقتاپ العان، ءبىراق موكروسدا تريفون بوريسوۆيچ قىبىن تاۋىپ قولىنا تۇسىرگەن تاپانشا، گرۋشەنكاعا ارنالعان ءۇش مىڭدى ىشىنە سالىپ، سىرتىنا جازىپ قويعان كونۆەرت، ونى ايقۇش-ۇيقىش بايلاعان القىزىل جىڭىشكە لەنتا، ءبارى بىردەي ەسىمدە جوق، تاعى باسقا كوپتەگەن زاتتار جاتقان. ودان ارى ەداۋىر الىسىراقتا، زالدىڭ ارتىنا قاراي، جينالعان جۇرت وتىراتىن ورىندار باستالاتىن، ال باليۋسترادانىڭ الدىڭعى جاعىندا جاۋاپ بەرگەن سوڭ زالدا قالاتىن كۋالارعا ارنالعان بىرنەشە ورىندىق تۇرعان. ساعات وندا ءتوراعاسى، ءبىر مۇشەسى مەن ءبىر قۇرمەتتى ءبىتىستىرۋشى سۋديادان قۇرىلعان سوت زالعا كىردى. البەتتە، سول ساتتە-اق پروكۋرور دا كەلدى. سوتتىڭ ءتوراعاسى بويى ورتادان تومەندەۋ، شىمىر، مىعىم دەنەلى، ءجۇزى كوسەۋ كىسىنىڭ بەتىنە ۇقسايتىن، ەلۋلەر شاماسىنداعى، قىسقا عىپ قىرىققان قارا شاشىنا ەندى قىلاۋ تۇسە باستاعان، قىزىل لەنتالى، — وردەنىنىڭ قانداي ەكەنى ەسىمدە جوق، — ادام ەدى. پروكۋرور ماعان، جالعىز ماعان ەمەس، جۇرتتىڭ بارىنە ءبىر ءتۇرلى وتە جۇدەۋ كورىنگەن، بەتىندە ءقان-سول قالماعان، بەلگىسىز ءبىر سەبەپتەن، كەنەت، بالكىم، ءتىپتى ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە قاۋساپ قالعان سەكىلدى اسەر قالدىرعان، ويتكەنى بۇرناعى كۇنى عانا كورگەنىمدە ونىڭ ءوزى ادەتتەگىسىندەي جامان ەمەس-تى. ءتوراعا سوت پريستاۆىنا ساۋال قويۋدان باستادى: پريسياجنىي زاسەداتەلدەردىڭ ءبارى كەلدى مە؟.. الايدا، بايقاۋىمشا، ودان ارى بۇلاي تاپتىشتەي المايتىن سياقتىمىن، سەبەبى، كوپ نارسەنى ەستي الماعان ەدىم، بىردەڭەلەرگە ءوزىم ءمان بەرمەسەم كەرەك، تاعى بىردەڭەلەردى جادىمدا ساقتاۋدى ۇمىتىپپىن، مۇنىڭ ەڭ باستى سەبەبى، جوعارىدا ايتقانىمداي، ەگەر ونداعى ايتىلعان ءسوزدىڭ، بولعان وقيعانىڭ ءبارىن جىپكە تىزگەندەي عىپ بايانداماسام، بۇعان مەنىڭ ۋاقىتىم دا، قاعاز دا جەتپەس ەدى. بار بىلەتىنىم، ەكى جاق تا، ياكي قورعاۋشى مەن پروكۋرور، پريسياجنىي زاسەداتەلدەرگە ونشا كوپ ءۇمىت ارتپاعان-دى. ءبىراق ون ەكى پريسياجنىيدىڭ قۇرامى ەسىمدە: ولار — ءوزىمىزدىڭ ءتورت شەنەۋنىك، ەكى كوپەس، التى شارۋا مەن شاھارىمىزدىڭ مەششاندارى. ءبىزدىڭ قاۋىمدا، ءالى ەسىمدە، سوت بولاردان كوپ بۇرىن جۇرت، اسىرەسە ايەلدەر جاعى: "مۇنداي نازىك، شىم-شىتىرىق، پسيحولوگيالىق ءىستى قاراۋدى قايداعى ءبىر شەنەۋنىكتەردىڭ، اقىر-سوڭىندا، ءتىپتى مۇجىقتاردىڭ قاتەرلى شەشىمىنە نەعىپ بەرىپ قويار ەكەن، "ءقايسىبىر شەنەۋنىك، ونان بەتەر مۇجىق بۇل ىستەن نە تۇسىنە الادى؟" — دەپ تاڭىرقاعان. پريسياجنىيلار قۇرامىنداعى ءتورت شەنەۋنىك، شىنىندا دا، كىشىگىرىم قىزمەتتەگى، ەلەۋسىز، كارتەڭ كىسىلەر بولاتىن، ىشىنەن بىرەۋى عانا ءسال جاستاۋ-دى؛ ولار ءبىزدىڭ قاۋىمدا ونشا كوزگە تۇسپەگەن، جارتىمسىز جالاقىسىن تالشىق قىلعان، قاۋساعان كەمپىرلەرىن، تەگى، ەرتىپ جۇرۋگە دە ۇيالاتىن، ءبىر قورا جالاڭاياق بالالارى بار، بوس ۋاقىتىن كارتا ويناۋمەن وتكىزەتىن، سوسىن، البەتتە، ءومىر بويى ءبىر كىتاپ وقىماعان ادامدار ەدى. ال ەكى كوپەس، سىرتتاي ماڭعازسىعانمەن، ءبىر ءتۇرلى ۇندەمەس ىنجىق، ەلپ ەتپەس سالبوكسە بولاتىن: بىرەۋى ساقالىن تاقىرلاپ قىرىپ، نەمىسشە كيىنەتىن؛ سۇيىق كوكشۋلان ساقالدى ەكىنشىسىنىڭ موينىنداعى قىزىل لەنتاسىندا ءبىر مەدالى بار-تۇعىن. مەششاندار مەن شارۋالار جونىندە ايتپاسا دا بولادى. ءبىزدىڭ مەششانداردىڭ شارۋالاردان ايىرماسى شامالى، ولار ءتىپتى جەر دە جىرتادى. بۇلاردىڭ دا ەكەۋى نەمىسشە كيىنىپتى، سودان دا بولار، ول ەكەۋىنىڭ ءتۇرى قالعان تورتەۋىنە قاراعاندا كىر-قوجالاق، ۇسقىنسىزداۋ كورىندى. دەمەك، ولاردى كورگەندە-اق: "مىنا سورلىلار بۇل ىستەن نە تۇسىنە الۋشى ەدى؟" — دەگەن ويدىڭ مەنىڭ باسىما ساپ ەتە قالعانى سياقتى، وزگەلەرگە دە كەلۋى ابدەن مۇمكىن. سولاي بولا تۇرسا دا، ولاردىڭ قاباعىن تۇكسيتىپ، تۇنەرىپ العان ۇسقىندارى ءبىر ءتۇرلى تاڭعالارلىقتاي سۇستى، ىزعارلى اسەر ەتكەن.
اقىرى، سوتتىڭ ءتوراعاسى قىزمەتتەن كەتكەن تيتۋليارنىي سوۆەتنيك فەدور پاۆلوۆيچ كارامازوۆتىڭ ءولىمى تۋرالى ءىستىڭ قارالاتىندىعىن جاريالادى — وندا ول ءدال وسىلاي دەدى مە، جوق پا، بۇل ەسىمدە جوق. سوت پريستاۆىنا ايىپكەردى الىپ كەلۋگە جارلىق ەتىلدى، ءسويتىپ مىنە ميتيا دا كورىندى. زالداعىلاردىڭ ءبارى تىنا قالدى، ءتىپتى شىبىننىڭ ىزىڭىن دا ەستۋگە بولاتىن ەدى. وزگەلەرگە قالاي اسەر ەتكەنىن بىلمەيمىن، مەنىڭ وزىمە ميتيانىڭ ىزديعان ءتۇرى مۇلدە ۇناعان جوق. ەڭ باستىسى، ول ۇستىنە ينە-جىپتەن شىققان ءۇر جاڭا سۇرتىك كيىپ، كەرەمەت ساندەنىپ كەلىپتى. كەيىن ەستىپ ءبىلدىم، ول سوت بولاتىن كۇنى كيۋ ءۇشىن ماسكەۋدەگى ءبىر تانىس تىگىنشىسىنە بۇرىنعى ولشەم بويىنشا جاڭا سۇرتىك تىگۋگە ارنايى تاپسىرىس بەرگەن ەكەن. قولىنا ءۇر جاڭا قارا جۇقا بىلعارى پەرشەتكە، ۇستىنە ءساندى جەيدە كيگەن. ول الدىنا تۋرا قاراعان كۇيى، ادەتتەگىسىنشە ارشىنداي ادىمداپ ءوزىنىڭ ورنىنا بارىپ، وتە سالماقتى پىشىنمەن وتىردى. ءدال سول ساتتە ايگىلى قورعاۋشى فەتيۋكوۆيچ تە كىرىپ كەلگەندە، زالدا باياۋ گۋىل ەستىلگەندەي بولدى. بۇل ۇزىن بويلى، تىربيعان ارىق، سيديعان، ۇزىن سيراقتى، قۋارعان ساۋساقتارى سۇيرىكتەي، قىرما ساقال، قىسقالاۋ شاشىن جاي قايىرا سالعان، وقتا-تەكتە، الدە مىسقىلداعانىنان با، الدە جاي جىميعانىنان با، قيسايىپ كەتەتىن قايمىجىق ەرىندى كىسى ەدى. تۇرىنە قاراعاندا قىرىقتار شاماسىندا بولاتىن. ەگەر بىر-بىرىنە تىم جاقىن ورنالاسقان كىشكەنتاي، ءتۇر-تۇسسىز كوزدەرىنىڭ اراسىن ۇزىنداۋ جۇقالاڭ مۇرنىنىڭ جۇقالاڭ قىرى عانا ءبولىپ تۇرماسا، ونىڭ بەت-جۇزى قياناتتى كورىنۋى دە مۇمكىن ەدى. قىسقاسى، ونىڭ بەت الپەتىن قۇس تۇمسىقتاۋ عىپ كورسەتەتىن بىردەڭە تاڭعالدىرعان-دى. ول فراك كيىپ، اق گالستۋك تاعىندى. سوت ءتوراعاسىنىڭ ميتيادان جاۋاپ الۋعا كىرىسكەنى، ياكي ونىڭ ءاتى-جونىن، اتاق-دارەجەسىن، تاعى باسقالارىن قالاي سۇراعانى ءالى ەسىمدە. ميتيا قاتال جاۋاپ بەردى، ءبىراق ونىڭ كەنەت داڭعىرلاپ سويلەگەنى سونشا، سوت ءتوراعاسى ءتىپتى باسىن شايقاپ قالىپ، وعان تاڭىرقاي قاراعان ەدى. ودان كەيىن سوتقا شاقىرتىلعان ادامداردىڭ، ياكي كۋالار مەن ساراپشىلاردىڭ ءتىزىمى وقىلدى. ءتىزىم ۇزاق بولاتىن؛ ءتورت كۋا سوتقا كەلمەگەن: ميۋسوۆ بۇل كەزدە پاريجدە بولاتىن، ءبىراق ونىڭ الدىن الا تەرگەۋدەگى جاۋابى باردى، سوسىن حوحلاكوۆا حانىم، اۋىرىپ قالعان پومەششيك ماكسيموۆ، ال كەنەت ءولىپ كەتكەن سمەردياكوۆ جونىندە پوليسيانىڭ كۋالىگى بار ەدى. سمەردياكوۆ تۋرالى حاباردى ەستىگەندە زالداعىلار قاتتى قوزعالاقتاپ، سىبىر-سىبىر ءسوز باستالدى، ارينە، كۋالاردىڭ ءبىرى ويدا جوقتا ءوزىن-وزى ولتىرگەنىن جۇرتتىڭ كوبى ءالى بىلمەيتىن الايدا سمەردياكوۆ تۋرالى حابارلاعاننان كەيىن ميتيانىڭ ورنىنان اتىپ تۇرىپ، بۇكىل زالعا:
— ءوزى دە يت ەدى، يت بوپ ءولدى! — دەپ ايقايلاعان وقىس قىلىعى جۇرتتى قاتتى تاڭعالدىرعان ەدى.
وسىدان كەيىن قورعاۋشى ونىڭ جانىنا قالاي جەتىپ بارعانى سونسوڭ، ەگەر مۇنداي قىلىعىڭدى تاعى قايتالاساڭ، قاتاڭ شارا قولدانامىن دەپ سوت ءتوراعاسىنىڭ ونى قالاي قورقىتقانى دا ءال ەسىمدە. ۇزدىك-سوزدىق سويلەپ، باسىن يزەي بەرگەن ميتيا ءالى قىلىعىنا ەشبىر وكىنبەگەن پىشىنمەن قورعاۋشىسىنا:
— قويدىم، ەندى ويتپەيمىن! اۋزىمنان شىعىپ كەتكەنى! قويدىم — دەپ سىبىرلاپ بىرنەشە مارتە قايتالادى.
وسى ءبىر بولماشى كيكىلجىڭ پريسياجنىيلار مەن جينالعان جۇرتقا، ارينە، ول جايىندا ون پىكىر تۋعىزباعان-دى. ول مىنەز كورسەتەمىن دەپ تەرىس اسەر تۋعىزىپ العان ەدى. سوت حاتشىسى ايىپتاۋ اكتىسىن مىنە وسىنداي اسەرمەن وقىعان.
ايىپتاۋ اكتىسى قىسقالاۋ كورىنگەنمەن، تىڭعىلىقتى ازىرلەنگەن ەدى. وندا پالەنشەنىڭ نەلىكتەن جاۋاپقا تارتىلاتىندىعى، ونى نەلىكتەن سوتقا بەرىلگەندىگى، تاعى سول سياقتى ەڭ باستى سەبەپتەرى عانا باياندالعان. سولاي بولا تۇرسا دا ول ماعان قاتتى اسەر ەتتى. حاتشى انىقتاپ، جۇرتقا ەستىرتە، ايقىنداپ وقىعان. زاۋالسىز قال ماسقا ءتيىستى وسىناۋ قايعىلى وقيعا بارلىعىنىڭ كوز الدىنا قايتادان بادىرايا، ايقىن ەلەستەگەن ەدى. ءالى ەسىمدە، ايىپتاۋ اكتىسى وقىلعاسىن ىلە-شالا سوتتىڭ ءتوراعاسى ميتيادان وكتەم ۇنمەن:
— ايىپكەر، ءسىز ءوز كىناڭىزدى مويىندايسىز با؟ — دەپ سۇراعان.
ميتيا تەز ورنىنان تۇرەگەلدى:
— ىشكىلىككە سالىنىپ، بۇزىقتىق جاساعانىما، جالقاۋلىعىم مەن توبەلەسقويلىعىما كىنالى ەكەنىمدى مويىندايمىن، — دەدى. ول تاعى دا ءبىر ءتۇرلى دورەكى شىققان، ىزالى داۋىسپەن. — تاعدىردىڭ تاياعى ماڭدايىما تيگەن تاپ سول ساتتە عۇمىر باقي ادال بولعىم كەلىپ ەدى! ول مەنىڭ دۇشپانىم ءارى اكەم بولسا دا مەيلى، ءبىراق شالدىڭ ولىمىندە مەنىڭ ەشقانداي كىنام جوق. ونىڭ تونالعانىنا مەن كىنالى ەمەسپىن، جوق، استە كىنالى ەمەسپىن، ءتىپتى كىنالى بولا دا المايمىن: دميتريي كارامازوۆ ارامزا بولۋى مۇمكىن، ءبىراق ول كاززاپ ەمەس!
ول وسىلاي دەپ ايقايلادى دا، قايتادان ورنىنا وتىردى، ءسىرا، تۇلا بويى دىرىلدەپ-قالشىلداپ كەتتى عوي دەيمىن. ءتوراعا بوستەكى ءسوزدى قويىپ، ەلىرە بەرمەي، تەك قويىلعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ كەرەكتىگىن وعان قىسقاشا ەسكەرتىپ ءوتتى. وسىدان كەيىن ول تەرگەۋگە كىرىسۋگە جارلىق ەتتى. بارلىق كۋالاردى سوت الدىندا انت بەرگىزۋ ءۇشىن زالعا كىرگىزدى. مەن ولاردىڭ بارلىعىن ءدال وسى ساتتە كوردىم. ايىپكەردىڭ كۋا ەسەبىندە شاقىرتىلعان ىنىلەرىنە، الايدا، انتسىز-اق جاۋاپ بەرۋگە رۇقسات ەتىلگەن-دى. سۆياششەننيك پەن سوت ءتوراعاسى كۋالاردى اقيقاتتان اينىماۋعا ەسكەرتكەننەن كەيىن ولاردى الىپ كەتىپ، مۇمكىن-قادەرىنشە بىر-بىرىنەن بولەك وتىرعىزدى. سونان سوڭ ولاردى كەزەكپەن جاۋاپ بەرۋگە شاقىرا باستادى.
II
ءقاۋىپتى كۋالار
سوت ءتوراعاسى پروكۋرور مەن قورعاۋشىنىڭ كۋالارىن ەكى توپقا بولگەن-بولمەگەنى، ولاردى جاۋاپ الۋعا ناق قانداي تارتىپپەن شاقىرۋعا ۇيعارىلعانى ماعان بەيمالىم. ءبىراق، مۇنىڭ ءبارى سولاي بولۋعا ءتيىس. بىلەتىنىم، الدىمەن پروكۋروردىڭ كۋالارىن شاقىرا باستاعان-دى. قايتالاپ ايتامىن، مەن تەرگەۋدىڭ قالاي جۇرگىزىلگەنىن باستان-اياق بايانداماق ەمەسپىن. ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ ونداي بايانداۋىم ءبىر ەسەپتەن ارتىق تا بولىپ شىعار ەدى، ويتكەنى پروكۋرور مەن قورعاۋشىنىڭ ايتىسىنداعى بارلىق ماعلۇماتتار مەن تىڭدالعان كۋالىكتەردىڭ اۋەنى مەن ءمان-ماعىناسى الابوتەن ءبىر شاقىرايعان ساۋلەلى نۇكتەدە توعىسقان ءتارىزدى بولعان-دى؛ مەن وسى ەكى عاجاپ ءسوزدىڭ كەيبىر تۇستارىن تولىق جازىپ العان ەدىم، ايتىس باستالار الدىندا كەنەت باستالىپ كەتىپ، سايىپ كەلگەندە، راقىمسىز، تىم قاتال كەسىم شىعارىلۋىنا اسەر ەتپەي قالماعان باسقا ءبىر توتەنشە ءارى كۇتپەگەن وقيعامەن بىرگە بۇل سوزدەردى دە رەتى كەلگەندە بايانداپ بەرەمىن. ازىرشە ايتارىم، سوتتىڭ العاشقى مينۋتتان باستاپ وسى "ءىستىڭ" ءبىرشاما ەرەكشە سيپاتى ايقىن سەزىلدى، بۇل قورعاۋشىنىڭ دالەلدەرىمەن سالىستىرعاندا ايىپتاۋدىڭ ايرىقشا كۇشتىلىگى ەدى، مۇنى جۇرتتىڭ ءبارى دە بايقاعان. قاھارلى سوت زالىندا فاكتىلەر ەكشەلىپ، سۇرىپتالا باستاعان، وسىناۋ سۇمدىق وقيعا ايقىندالىپ، توگىلگەن قان سىرتقا شىپشىپ شىعا باستاعان العاشقى ساتتە مۇنى ءبارى ءتۇسىندى. مۇنىڭ ءوزى ءتىپتى مۇلدە داۋسىز ءىس ەكەندىگى، بۇعان ەشقانداي كۇدىكتىڭ جوقتىعى، شىندىعىندا، ەشقانداي ايتىستىڭ دا قاجەتسىزدىگى، ايتىس بولسا تەك رەسميلىك ءۇشىن بولاتىندىعى، قىلمىسكەردىڭ ايىبى ايدان انىقتىعى جۇرتتىڭ بارىنە، بالكىم، العاشقى ساتتەن-اق تۇسىنىكتى بولعان شىعار دەيمىن. مەن ءتىپتى قىزعىلىقتى ايىپكەردىڭ اقتالعانىن تاعاتسىزدانا كۇتكەن حانىمداردىڭ ءبارى، ءبىرى قالماستان، سونىمەن قابات ونىڭ مۇلدە كىناسىزدىگىنە تولىق سەنىمدى بولعان شىعار دەپ تە ويلايمىن. ول ول ما، ەگەر جىگىتتىڭ ايىبى ونشا دالەلدەنبەسە، ولار ءتىپتى وكىنىپ قالاتىنداي كورىنەدى ماعان، ويتكەنى وندا قىلمىسكەردى اقتاعان تۇپكىلىكتى شەشىم پالەندەي اسەرلى بولىپ شىقپاس ەدى. تاڭعالارلىعى سول، حانىمداردىڭ ءبارى ونىڭ اقتالاتىندىعىنا ەڭ سوڭعى مينۋتقا دەيىن كامىل سەنىمدى بولعان؛ "ول كىنالى، ءبىراق راقىمشىلىقتان جانە قازىرگى جاڭا يدەيالار مەن جاڭا سەزىمدەردەن ونى اقتايدى" جانە تاعىسىن تاعىلار. ولاردىڭ مۇندا سونشالىقتى تاعاتسىزدانا جۇگىرىپ كەلگەنى دە سودان ەدى. ەركەكتەر جاعى پروكۋرور مەن ايگىلى فەتيۋكوۆيچتىڭ تايتالاسىنا كوبىرەك نازار اۋدارعان. بارلىعى تاڭعالىسىپ، وزدەرىنە-وزدەرى: مۇنداي تۇككە تۇرعىسىز، ۇتىلعان ىستەن ءتىپتى فەتيۋكوۆيچتەي تالانت تا نە شىعارا الادى؟ — دەگەن سۇراق قويىپ، قورعاۋشىنىڭ ءاربىر قادامىن زەر سالا باقىلاپ وتىردى. ءبىراق فەتيۋكوۆيچ وزىنە ءسوز كەزەگى كەلگەن اقىرعى ساتكە دەيىن جۇرتتىڭ بارىنە جۇمباق بولىپ قالعان ەدى. ونىڭ ءوز ءادىسى بارىن، ونىڭ ويىندا بىردەڭەنىڭ ءپىسىپ جەتىلگەنىن، كوزدەگەن ءبىر ماقساتى بارىن، ءبىراق ونىڭ قانداي ماقسات ەكەنىن تاپ باسۋ مۇمكىن ەمەستىگىن تاجىريبەلى ادامدار الدىن الا سەزگەن. الايدا ونىڭ وزىنە سەنىمدىلىگى مەن مەنمەندىگى كوزگە شالىنباي قالماعان ەدى. سونىمەن بىرگە، جۇرتتىڭ ءبارى دە ونىڭ بىزگە كەلگەلى بەرگى ازعانا ۋاقىت ىشىندە، نە بارى ءۇش كۇندە، وسى ىسپەن سونشالىقتى تياناقتى تانىسىپ، "ونى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەپ" ۇلگەرگەندىگىن تەز بايقاپ، بۇعان ءسۇيسىنىپ قالعان. مىسالى، پروكۋروردىڭ كۋالارىن ەڭ كەرەك كەزدە "سۇرىندىرگەنىن"، سونان سوڭ حال-قادىرىنشە، ولاردىڭ كىسىلىگىنە كىر كەلتىرىپ، ەڭ باستىسى، داتتاي بىلگەنىن، ءسويتىپ سايىپ كەلگەندە، ولاردىڭ بەرگەن جاۋابىنا دا كۇدىك تۋعىزا العانىن دا كەيىننەن جۇرتتىڭ ءبارى ءسۇيسىنىپ اڭگىمەلەگەن-دى. ايتسە دە، ول مۇنى كوبىنەسە قۋلىقپەن بىلايشا ايتقاندا، ءوزىنىڭ ادۆوكاتتار قولداناتىن ءادىس-ايلانىڭ بىردە-بىرىن ۇمىتپايتىن زاڭگەرلىك ونەرپازدىعىن تانىتۋ ءۇشىن عانا ىستەيتىن بولار دەپ جورامالداعان-دى: ويتكەنى ءبارى وسى "داتتاۋلارىمەن" ونىڭ ەشقانداي ەلەۋلى، تۇبەگەيلى ۇتىسقا جەتە المايتىندىعىنا سەنىمدى بولاتىن، الايدا، مۇنى ءقايسىبىر يدەياسىن، ءدال ۇرىمتال تۇستا سۋىرىپ سالاتىن تاعى ءبىر قورعانىس قۇرالىن ىشىندە ساقتاعان ونىڭ ءوزى كوبىرەك تۇسىنگەن-دى. ءبىراق ءوزىنىڭ كۇشىن سەزگەندىكتەن، جاي ويىن قىلعانداي ەركىنسىگەن ەدى. مىسالى، فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ كامەردينەرى بولعان گريگوريي ۆاسيليەۆتەن جاۋاپ العان كەزدە — "باققا قاراعان ەسىكتىڭ اشىق جاتقاندىعى" تۋرالى ەڭ مىقتى كۋالىك بەرگەن ناق سول بولاتىن — وزىنە سۇراق قويۋدىڭ كەزەگى تيگەندە قورعاۋشى وعان كەنەدەي جابىستى. بۇل ارادا گريگوريي ۆاسيليەۆيچتىڭ زالعا سوتتىڭ ايبىنىنان يمەنبەستەن كىرىپ، ءيىن تىرەسە وتىرعان جۇرتتان قىسىلىپ-قىمتىرىلماستان جاۋاپ بەرگەنىن ەسكەرتە كەتكەن ءجون؛ ول بايسالدى، ءتىپتى اسقاق كورىنگەن. ول وڭاشادا ءوزىنىڭ مارفا يگناتيەۆناسىمەن اڭگىمەلەسكەنىندەگىدەي زور سەنىممەن جاۋاپ بەردى، سوتقا قوشەمەت كورسەتە سويلەگەنى بولماسا، وزگە ايىرماسى جوق-تى. ونى جاڭىلدىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. پروكۋرور ودان اۋەلى كارامازوۆتار اۋلەتىنىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قازبالاپ سۇرادى. وتباسىنىڭ جاي-كۇيى تۇگەل اقتارىلدى. كۋانىڭ اڭقىلداعان، ادال كىسى ەكەندىگى سەزىلىپ تۇرعان. مارقۇم قوجايىننىڭ ارۋاعىن قانشاما سىيلاسا دا، ول مىسالى، ءباريننىڭ ميتياعا ادىلەتسىز بولعانىن ايتپاي قالا المادى، ول "بالالارىن دۇرىس تاربيەلەمەدى دەپ ءبىر قويدى. مەن بولماعاندا كىشكەنتاي جەتىمەك بيتكە جەم بولىپ ولەتىن ەدى، — دەدى ول تاعى دا ميتيانىڭ ءسابي كەزىن بايانداعاندا. شەشەسىنەن قالعان مەكەن-جايى جونىندە بالاسىن اكەسىنىڭ بۇلاي جابىرلەۋىنە بولمايدى عوي". پروكۋروردىڭ فەدور پاۆلوۆيچ بالاسىمەن ەسەپ ايىرىسقاندا ونى رەنجىتتى دەيتىندەي قانداي دالەلىڭىز بار دەگەن سۇراعىنا گريگوريي ۆاسيليەۆيچ پالەندەي سالماقتى دالەل ايتا الماي جۇرتتى تاڭعالدىردى، ءبىراق ول بالاسىمەن "دۇرىس ەسەپ ايىرىسپادى"، وعان "تاعى دا بىرنەشە مىڭ بەرەشەك بولاتىن" دەگەن جاۋابىنان تانبادى. ايتقاندايىن، فەدور پاۆلوۆيچ شىنىندا دا ميتياعا تيەسى اقشاسىن تولىق تولەمەدى مە؟ — دەگەن سۇراقتى پروكۋرور كەيىننەن قويدى. الەشا مەن يۆان فەدوروۆيچتى دە قوسا، بارلىق كۋالارعا تىم قادالا قويعانمەن، ولاردىڭ ءبىر دە بىرىنەن ەشقانداي انىق ماعلۇمات الا الماعان؛ فاكتىنى ءبارى راستاعانمەن، ەشقايسىسى ءتىپتى بولماشى ايقىن دالەل كەلتىرمەگەن. گريگوريي ۇستەل باسىندا بولعان وقيعانى، دميتريي فەدوروۆيچ ۇيگە باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلىپ، اكەسىن جاعادان الىپ ساباعان سوڭ، ونى كەيىن قايتىپ كەلىپ ولتىرەمىن دەپ قورقىتقانىن ايتقاننان كەيىن زالدا تۇنجىراعان اسەر تاراعان؛ قارت مالايدىڭ وزىنە ءتان ەرەكشە تىلمەن، ارتىق ءسوزسىز، بايسالدى بايانداۋى كەرەمەت شەشەن شىققان ەدى. گريگوريي سوندا ميتيانىڭ ونى بەتتەن قويىپ قاپ ۇشىرىپ تۇسىرگەنىنە وكپەلەمەيتىنىن، مۇنى ول الدەقاشان كەشىرگەنىن ايتتى. مارقۇم سمەردياكوۆ جايىندا ايتاردا شوقىنىپ الدى، سونسوڭ اقىماقتىعى مەن اۋرۋدان ەزىلگەندىگى بولماسا، بايعۇس قابىلەتتى ەدى، ءبىراق ەڭ جامانى — قۇدايعا سەنبەيتىن، ونى بۇعان باۋلىعان فەدور پاۆلوۆيچ پەن ونىڭ ۇلكەن ۇلى بولاتىن دەدى. ال سمەردياكوۆتىڭ ادالدىعىن قىزۋلانا دالەلدەپ باقتى، ءسويتىپ، ءبىر كۇنى ول ءباريننىڭ جەرگە ءتۇسىرىپ العان اقشاسىن تاۋىپ العاندا، ونى جىمقىرىپ قالماي، قوجايىنعا ءوزى اپارىپ بەرگەنىن، بۇل ءۇشىن ول وعان "التىن تەڭگەلىك" سىيلاعانىن جانە وسىدان كەيىن وعان بارلىق جاعىنان سەنە باستاعانىن ايتتى. باققا قارايتىن ەسىكتىڭ اشىق جاتقانىن كورگەنىن دە قاسارا راستادى. ايتسە دە، گريگورييدەن كوپتەگەن جايتتاردى سۇراعان ەدى، ونىڭ ءبارى بىردەي مەنىڭ ەسىمدە قالماعان. اقىرى، تەرگەۋ كەزەگى قورعاۋشىعا ءتيدى، ول اۋەلى فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ "بەلگىلى بيكەشكە" ارنالعان ءۇش مىڭ سومدى "بەينە ءبىر" تىعىپ قويعان پاكەت جايىندا سۇراۋعا كىرىستى. "بارينىڭە تالاي جىل جاقىن جۇرگەن كىسى رەتىندە، ءسىز سول پاكەتتى ءوز كوزىڭىزبەن كورگەن جوقسىز با؟" — دەپ سۇرادى ول. گريگوريي كورگەن جوقپىن، "جۇرتتىڭ ءبارى گۋ-گۋ ءسوز ەتە باستاعان وسى كۇندەرگە دەيىن" ونداي اقشا جايىندا ءتىپتى ەستىگەن دە ەمەسپىن دەپ جاۋاپ بەردى. پروكۋرور كۋالارعا مەكەن جايدى ءبولىسۋ تۋرالى سۇراقتى قالاي شۇقشيا قويىپ، بارىنەن ءباز-باياعى ءبىر جاۋاپتى ەستىگەنى سياقتى، فەتيۋكوۆيچ تە پاكەت تۋرالى سۇراقتى كۋالاردىڭ ىشىنەن سۇراۋعا بولاتىندارىنىڭ بارىنە شۇقشيا قويىپ، پاكەت جونىندە كوبىسى ەستىسە دە، ولاردىڭ بارىنەن كورگەن جوقپىز دەگەن جالعىز عانا جاۋاپ العان-دى. قورعاۋشىنىڭ وسى سۇراققا شۇقشيعانىن زالداعىلار اۋەل باستان بايقاعان ەدى.
— مۇمكىن بولسا، مەن سىزگە تاعى ءبىر سۇراق قويايىن دەپ ەدىم، — دەدى كەنەتتەن فەتيۋكوۆيچ ويدا جوقتا. — الدان الا تەرگەۋدە ءسوز بولعانداي، ءسىز سول كۇنى كەشكە، ۇيىقتار الدىندا، قۇياڭنان جازىلۋعا شيپا بولا ما دەپ بەلىڭىزگە ءبىر تۇنبا جاعىپ ەدىڭىز عوي، بىلايشا ايتقاندا، سول بالزامدى ءسىز قالاي دايىنداپ ەدىڭىز؟
گريگوريي سۇراق قويۋشىعا مەڭىرەيە قاراپ تۇردى، سوسىن، ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن:
— شالفەي قوسىپ ەم، — دەپ مىڭگىرلەدى.
— تەك شالفەي عانا ما؟ ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىزشى، مۇمكىن، تاعى بىردەڭە بولعان شىعار؟
— جولجەلكەن دە بار-تۇعىن.
— مۇمكىن، بۇرىش تا قوسقان شىعارسىز؟ — دەپ سۇرادى فەتيۋكوۆيچ.
— بۇرىش تا بار تۇعىن.
— تاعى بىردەڭەلەردى قوسقان شىعارسىز. ءسويتىپ، وسىنىڭ ءبارىن اراققا قويعان بولارسىز؟
— سپيرتكە.
زالدا اقىرىن كۇلگەن دىبىس ەستىلدى.
— كورەسىز بە، ءتىپتى سپيرتكە قويىپسىز. سول تۇنبامەن ارقاڭىزدى ىسقىلاعاننان كەيىن شولمەكتىڭ تۇبىندە قالعانىن، تەك زايىبىڭىزعا عانا ءمالىم ءبىر تاقۋالىق دۇعانى وقىعان سوڭ، ءىشىپ قويدىڭىز عوي، سولاي ەمەس پە؟
— ءىشىپ قويدىم.
— كوپ پە ەدى؟ شامامەن؟ ءبىر رومكە مە، الدە ەكەۋ مە؟
— ءبىر ستاقان بولىپ قالار.
— ءتىپتى ءبىر ستاقان دەڭىز. مۇمكىن، ءبىر جارىم ستاقان شىعار؟
گريگوريي ۇندەمەدى. ول بىردەڭەنى سەزە باستاعانداي ەدى.
— ءبىرجارىم ستاقان تازا ءسپيرتتى ءسىمىرىپ سالۋ — بۇل ءتىپتى جاقسى ەمەس پە، ءسىز قالاي ويلايسىز؟ وندا باققا قارايتىن ەسىك تۇگىل، "بەيىشتىڭ ەسىگى دە اشىق جاتۋى" مۇمكىن عوي؟
گريگورييدە ءالى ءۇن جوق. زالدا تاعى دا كۇلكى ەستىلدى. ءتوراعا قوزعالاقتاپ قويدى.
— باققا قاراعان ەسىكتىڭ اشىق تۇرعانىن كورگەنىڭىزدە ءسىز ۇيىقتاپ جاتقان جوق پا ەدىڭىز؟ — مۇنى انىق بىلەسىز بە؟ — دەپ ونان سايىن شۇقشيا ءتۇستى فەتيۋكوۆيچ.
— تۇرەگەپ تۇرعانمىن.
— ۇيىقتاپ جاتپاعاندىعىڭىز، بۇل ءالى دالەل ەمەس (زالدا جىرقىلداعان كۇلكى ەستىلدى). مىسالى، ءدال سول مينۋتتە، ەگەر بىرەۋ سىزدەن بىردەڭەنى سۇراسا — مىسالى، بيىل بىزدە قاي جىل ەكەنىن سۇراسا — بۇعان جاۋاپ بەرە الار ما ەدىڭىز؟
— قايدام؟
— بىلەسىز بە، بيىل ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ، حريستوس تۋعاننان بەرى، قاي جىلى؟
گريگوريي ءوزىن تالكەك قىپ بىتكەن كىسىگە نە دەرىن بىلمەي، تەسىرەيە قاراپ تۇرىپ قالدى. بيىل قاي جىل ەكەنىن ونىڭ شىنىندا دا بىلمەۋى تاڭعالارلىق ەدى.
— مۇمكىن، دەسەك تە، ءبىر قولىڭىزدا نەشە ساۋساق بارىن بىلەتىن شىعارسىز؟
— مەن باسىندا ەركى جوق كىسىمىن، — دەدى كەنەت داۋىسىن كوتەرە نىقتاپ سويلەگەن گريگوريي، — باستىقتاردىڭ كەلەكە ەتكىسى كەلسە، بۇعان نە لاج، مەن شىداۋعا ءتيىستىمىن.
فەتيۋكوۆيچ ءسال توسىلىپ قالعان ەدى، الايدا، وسى ساتتە ءتوراعا سوزگە ارالاسىپ، قورعاۋشىعا قولايلىراق سۇراقتار قويۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتىپ، كەڭەس بەرگەن بولدى. فەتيۋكوۆيچ ونى تىڭداپ بولعاسىن، ماڭعازدانا ءبىر تاعزىم ەتىپ، سۇراعىن ءتامامداعانىن مالىمدەدى. ارينە، زالداعى جۇرتتىڭ دا، پريسياجنىيلاردىڭ دا ىشىندە قۇياڭىن ەمدەيمىن دەپ ماس بولىپ "بەيىشتىڭ ەسىگىن كورگەن"، سوسىن ءتىپتى حريستوس تۋعاننان بەرى ەسەپتەگەندە بيىل قاي جىل ەكەنى دە بىلمەيتىن كىسىنىڭ جاۋابىنا كۇدىكتەنۋدىڭ كىشكەنتاي قۇرتى جىبىر ەتكەنى ءسوزسىز ەدى؛ دەمەك، قورعاۋشى ءوزىنىڭ ماقساتىن قالاي دەگەنمەن جەتكەن-دى. ءبىراق گريگوريي كەتەردىڭ الدىندا تاعى ءبىر وقيعا بولدى. ءتوراعا ايىپكەرگە قاراپ، ودان: كۋانىڭ بەرگەن جاۋابى جونىندە ايتارىڭىز جوق پا؟ — دەپ سۇرادى.
— ەسىك جونىندە عانا قاتە ايتتى، وزگەسىنىڭ ءبارى راس، — دەدى داڭعىرلاپ سويلەگەن ميتيا.
— ءسابي كەزىمدە ءبيتىمدى قاراعانىنا راحمەت، ۇرعانىمدى كەشىرگەنىنە دە راحمەت؛ شال عۇمىر بويى مەنىڭ اكەمە ەسىكتەگى يتىندەي ادال بولعان-دى.
— ايىپكەر، بايقاپ سويلەڭىز، — دەپ قاتال ەسكەرتتى سوت ءتوراعاسى.
— مەن يت ەمەسپىن، — دەپ كۇڭك ەتتى گريگوريي.
— جارايدى، وندا مەن-اق يت بولايىن! — دەپ ايقايلادى ميتيا. — رەنجىپ قالسا، ءسوزىمدى قايتىپ الدىم، ال ودان كەشىرىم سۇرايمىن: مەن حايۋان بولعانمىن، وعان مەيىرىمسىز بولعانمىن! ەزوپقا دا قاتال بولعانمىن.
— ەزوپىڭ كىم تاعى؟ — دەپ سۇرادى سۇستانعان ءتوراعا.
— الگى پەرونى... اكەمدى، فەدور ءپاۆلوۆيچتى ايتام.
ءتوراعا ميتياعا ونىڭ اڭداپ سويلەۋى قاجەتتىگىن وعان تاعى دا نىعارلاڭقىراپ، وتە قاتاڭ ەسكەرتىپ ءوتتى.
— ءسىز بۇل قىلىعىڭىزبەن سۋديالاردا تەرىس پىكىر تۋعىزىپ، وزىڭىزگە ءوزىڭىز زيان كەلتىرەسىز.
راكيتيننەن جاۋاپ العان كەزدە دە قورعاۋشى ءدال وسىنداي اسا ەپتىلىك كورسەتە ءبىلدى. ايتا كەتەيىن، راكيتين سوتقا وتە كەرەك كۋالاردىڭ ءبىرى بولاتىن، ونىڭ اسىرەسە پروكۋرورعا قاجەتتىگى كۇمانسىز-دى. ول ءبارىن بىلەتىن جانە دە تاڭعالارلىقتاي كوپ بىلەتىن، ءبارىنىڭ ۇيىندە بولىپ، ءبارىن كورگەن، بارىمەن سويلەسكەن، فەدور پاۆلوۆيچ پەن بارلىق كارامازوۆتاردىڭ ءومىربايانىن جەتىك بىلەتىن بولىپ شىقتى. ال، ءۇش مىڭ سوم اقشا سالىنعان پاكەت جايىندا ميتيانىڭ وزىنەن عانا ەستىپتى. مۇنىڭ ەسەسىنە ول ميتيانىڭ "استانالىق شاھار" تراكتيرىندەگى سويقاندىعىنىڭ ءبارىن، ونىڭ بالاعات سوزدەرى مەن قيمىل-ارەكەتىنىڭ ءبارىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بايانداپ، ءتىپتى شتابس-كاپيتان سنەگيريەۆتىڭ "جوكە ساقال" اتانعان حيكاياسىن دا ايتىپ بەردى. ال مەكەن-جاي بويىنشا ەسەپ ايىرىلىسقاندا فەدور پاۆلوۆيچتەن بالاسىنا بەرەشەگى بار ما ەدى دەگەن ەرەكشە پۋنكت جونىندە — مىنە بۇل جونىندە ءتىپتى راكيتيننىڭ ءوزى دە انىق ەشتەڭە دەي الماي، تەك جەركەنىش بىلدىرگەن: "بۇل پارىقسىز كارامازوۆشىلدىقتا ەشقايسىسى ءوزىن تۇسىنە دە، انىقتاي دا الماعان جاعدايدا كىمنىڭ كىنالى، كىمنىڭ كىمگە بەرەشەك ەكەنىن ءبىلىپ بولا ما" — دەگەن جالپى سوزدەرمەن عانا شەكتەلگەن. بۇل قىلمىستىڭ بۇكىل قاسىرەتىن ول باسىبايلىلىق قۇقىقتىڭ جانە قاجەتتى مەكەمەلەردىڭ جوقتىعىنان زارداپ شەككەن، جوسىقسىزدىققا بەلشەدەن باتقان رەسەيدەگى ەسكىرگەن مىنەز-قۇلىقتاردىڭ سالدارى رەتىندە سيپاتتاعان ەدى. قىسقاسى، ول وسى تۇستا ايتارىن ايتىپ قالعان. وسى سوتتان باستاپ راكيتين مىرزا ءوزىن العاش رەت تانىتىپ، بەلگىلى بولعان-دى؛ پروكۋرور ونىڭ ءبىر جۋرنالعا وسى قىلمىس تۋرالى ماقالا دايىنداپ جاتقانىن بىلەتىن، سوندىقتان ءوزىنىڭ سوزىندە (ول ءسوزدى ءبىز كەيىن كورەمىز) سول ماقالادان ونىڭ بىرنەشە ويىن كەلتىرگەن-دى، دەمەك ول ماقالانى وقىعان. كۋانىڭ جاعدايدى بوياۋىن قالىڭداتىپ، اسا قاتەردى ەتىپ سۋرەتتەۋى "ايىپتاۋدى" كۇشتى قولداعان ەدى. جالپى، راكيتين ويىنىڭ ەركىندىگىمەن جانە سول ويىن ەرەكشە ىزگىلىكپەن كورسەتە بىلۋىمەن جۇرتتى باۋراپ العان. ول ناق باسىبايلىلىق قۇقىق تۋرالى، ىرىڭ-جىرىڭنان قاجىعان رەسەي تۋرالى ايتقان كەزدە ءتىپتى ەكى-ۇش مارتە قول شاپالاقتاپ تا كەتتى. ءبىراق راكيتين جاستىقتىڭ اسەرىنەن ءسوزىنىڭ ءبىر جەرىندە ءسال ءمۇلت كەتىپ ەدى، قورعاۋشى مۇنى سول ساتتە تاپ باستى. ول گرۋشەنكا جونىندەگى بەلگىلى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگەندە اگرافەنا الەكساندروۆنانى "كوپەس سامسونوۆتىڭ اشىناسى" دەپ قالعان؛ البەتتە، مۇنداي كەمسىتۋ ونىڭ اۋزىنان سويلەگەن ءسوزىنىڭ ءساتتى شىققانىن سەزگەندىكتەن ءوزىنىڭ ىزگى نيەتىن ءبىلدىرىپ قالۋعا ەلىكتەۋىنەن اڭداماي شىعىپ كەتكەن ەدى. ءبىراق، امال بار ما، اۋىزدان شىققان ءسوزدى قايتارۋ قيىن، فەتيۋكوۆيچ ونى ناق وسى سوزدەن ۇستاعان. بۇلاي بولعان سەبەبى، وسىنداي قىسقا مەرزىمدە قورعاۋشى ءىستىڭ ىشكى قۇپياسىمەن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن جەتە تانىسىپ ۇلگەرەدى دەگەن وي راكيتيننىڭ قاپەرىنە دە كىرمەگەن ەدى.
— بىلۋگە بولار ما ەكەن، — دەپ باستادى سۇراق كەزەگى كەلگەندە وتە سىپايى، ءتىپتى ىزەتپەن جىميعان قورعاۋشى، — ەپارحيا باستىقتارى قاسيەتتى قاريانىڭ اتىنا عاجاپ، تاۋپىقتى ارناۋ ءسوز جازىلعان، تەرەڭ ءماندى، ءدىني ويعا تولى "مارقۇم بولعان ءپىرادار زوسيم قاريانىڭ ءومىرى" دەگەن ءبىر كىتاپشا باستىرىپ شىعارعان ەدى، مەن ونى جۋىردا ىقىلاسپەن وقىعان ەدىم، سول كىتاپشانى جازعان راكيتين مىرزا، ارينە، ءسىز ەمەسسىز بە؟..
— مەن ونى باستىرايىن دەپ جازعان جوقپىن... كەيىن باسىپ شىعارعان، — دەپ مىڭگىرلەدى راكيتين، الدەنەدەن ساسىپ قالعانداي، ۇيالعان پىشىنمەن.
— و، بۇل عاجاپ قوي! ءسىز سياقتى ويشىل ادام كەز كەلگەن قوعامدىق قۇبىلىسقا وتە كەڭ ماعىنادا قاراي الادى جانە سولاي قاراۋعا ءتيىس تە. قاسيەتتى قاريانىڭ قامقورلىعىمەن ءسىزدىڭ اسا پايدالى كىتاپشاڭىز تاراپ كەتتى جانە ءبىرقىدىرۋ پايداسىن دا كەلتىردى... ءبىراق مەنىڭ سىزدەن، ەڭ باستىسى، مىنانى سۇراعىم كەلىپ ەدى: ءسىز ىلكىدە عانا سۆەتلوۆا حانىممەن وتە جاقىن تانىس بولعان ەدىم دەگەن جوقسىز با؟ (Nota bene1. گرۋشەنكانىڭ ءاتى-جونى سۆەتلوۆا بولىپ شىقتى. مەن مۇنى ءبىرىنشى رەت سول كۇنى، سوتتىڭ بارىسىندا ەستىپ بىلگەن ەدىم).
— مەن ءوزىمنىڭ بارلىق تانىستارىم ءۇشىن جاۋاپ بەرە المايمىن... مەن جاس جىگىتپىن... كەزدەسكەن كىسىلەرىنىڭ ءبارى ءۇشىن كىم جاۋاپ بەرە الادى، — دەپ دىز ەتە ءتۇستى راكيتين.
— ءتۇسىندىم، ءبارىن ءتۇسىندىم! — دەدى فەتيۋكوۆيچ ءوزىنىڭ سۇراعىنان ءوزى قىسىلعاسىن ودان تەزىرەك كەشىرىم سۇراعىسى كەلگەن كىسىشە ەلىگە سويلەپ، — وسىنداعى جاستاردىڭ يگى جاقسىلارىن ۇيىندە ىقىلاسپەن قابىلداعان ۋىلجىعان جاس، سۇلۋ ايەلمەن تانىستىققا، كەز كەلگەن وزگە بىرەۋ سياقتى، ءسىزدىڭ دە مۇددەلى بولعاندىعىڭىز تۇسىنىكتى، ءبىراق... مەنىڭ سۇراعىم كەلگەنى مىناۋ عانا: سۆەتلوە وسىدان ەكى ايداي بۇرىن كارامازوۆتاردىڭ كەنجەسى — الەكسەي فەدوروۆيچپەن تانىسۋعا قۇشتار بولعاندىعى، ءسويتىپ ول ونى موناستىرداعى 25كيىمىندە ەرتىپ كەلگەنىڭىز ءۇشىن سىزگە جيىرما بەس سومدى قولما-قول ۇستاتۋعا ۋادە بەرگەندىگى بىزگە ءمالىم. سول كۇنى كەلىپ وسى ءىستى تۋعىزعان قايعىلى وقيعا بولعانى دا بەلگىلى. الەكسەي كارامازوۆتى ءسىز سۆەتلوۆا حانىمعا ەرتىپ كەلگەن بولاتىنسىز — ءسىز بۇل قىزمەتىڭىز ءۇشىن سۆەتلوۆادان ۋاعدالاسقان جيىرما بەس سومدى الىپ پا ەدىڭىز؟ — مەنىڭ سىزدەن وسىنى سۇراپ بىلگىم كەلىپ ەدى
— بۇل جاي قالجىڭ بولاتىن... ءسىزدىڭ مۇنى نەگە سۇراعانىڭىزدى مەن تۇسىنبەدىم. قالجىڭداپ العانمىن... كەيىن قايتارىپ بەرەيىن دەپ...
— دەمەك، الدىڭىز عوي. ءبىراق ءالى كۇنگە قايتارعان جوقسىز... الدە قايتارىپ بەردىڭىز بە؟
— بۇل بوس ءسوز... — دەپ كۇبىرلەدى راكيتين، — مۇنداي سۇراقتار مەن جاۋاپ بەرە المايمىن... ارينە، قايتارىپ بەرەمىن.
ءتوراعا ونى اراشالاي باستاپ ەدى، ءبىراق قورعاۋشى ەندى راكيتين مىرزاعا قوياتىن سۇراعى جوق ەكەنىن مالىمدەدى. ءسويتىپ، راكيتين مىرزا ساحنادان ۇنجىرعاسى تۇسىڭكىرەگەن كۇيدە كەتتى. ونىڭ اس ىزگىلىكتى كورىنگەن ءسوزىنىڭ اسەرى قالاي دەگەنمەن بۇلىنگەن ەدى، فەتيكوۆيچ ونى كەزىمەن شىعارىپ سالعاندا، زالداعىلارعا: "سەندەردى ىزگى نيەتتى ايىپتاۋشىلارىڭنىڭ سيقى وسى ما!" — دەگەندەي بولعا ءالى ەسىمدە، ميتيانىڭ تاراپىنان دا دورەكىلىك ەستىلمەي قالماعان راكيتيننىڭ گرۋشەنكانى كەمسىتكەنىنە ىزالانىپ كەتكەن وتىرعان ورنىنان: "بەرنار!" — دەپ ايقايلاپ جىبەردى. راكيتيننەن جاۋاپ الۋ اياقتالعان سوڭ، ءتوراعا ايىپكەردەن: ءوز تاراپىڭىزدا ايتاتىن پىكىرىڭىز جوق پا؟ — دەپ سۇراعاندا، ميتيا:
— ول مەنەن، ءتىپتى قىلمىستى بولىپ وتىرعان كەزىمدە دە، بىرنەشە رەت قارىزعا اقشا العان! ول وڭباعان بەرنار، مانساپقور، قۇدايعا سەنبەيدى، قاسيەتتى قاريانى الداپ سوقتى! —دەپ اشىنا ايقاي سالعان.
اشۋلانىپ سويلەگەنى ءۇشىن ميتيانى، ارينە، تاعى دا ەسكەرتتى الايدا، ونىڭ ەسەسىنە راكيتين مىرزا ءبىرجولا ماسقارا بولعان ەدى. شتابس-كاپيتان سنەگيريەۆتىڭ جاۋابى دا ءساتسىز شىققان ەدى، ءبىرى مۇنىڭ سەبەبى مۇلدە باسقا-دى. ول البا-جۇلبا، كىر-كىر كيىمدە كەلىپ ەتىگى باتپاق، سوسىن، الدىن الا وتە ساقتىقپەن "تەكسەرىلگەنىنە" قاراماستان، ۋداي ماس بوپ شىقتى. ميتيانىڭ ونى قالاي قورلاعانى تۋرالى سۇراققا جاۋاپ بەرۋدەن كەنەت باس تارتتى.
— قۇدايدان قايتسىن. يليۋشەچكا ايتپا دەگەن. قۇداي اقيرەتتە ەسەسىن قايتارار.
— سىزگە ايتپا دەگەن كىم؟ ءسىز كىمدى ايتىپ تۇرسىز؟
— يليۋشەچكا، مەنىڭ ۇلىم: "اكەتاي، اكەتاي، ول سەنى جامان قورلادى عوي!" — دەگەن. دوڭبەك تاستىڭ جانىندا ايتقان. ءقازىر ءال ۇستىندە جاتىر...
شتابس-كاپيتان ەڭىرەپ قويا بەرىپ، سوت ءتوراعاسىنىڭ اياعىنا جىعىلدى. ونى تەز الىپ كەتتى، بۇعان زالداعىلار ءبىر كۇلىپ قالدى. پروكۋروردىڭ جينالعان جۇرتتى مىقتاپ ءبىر ەلەڭدەتىپ تاستارمىن دەگەن ءۇمىتى اقتالمادى.
ال امال-ايلانىڭ ءبارىن قولدانىپ باققان قورعاۋشى بۇل ءىستىڭ ءتىپتى بولماشى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تانىسىپ ۇلگەرگەندىگىمەن زالداعىلاردى تاڭداندىرا تۇسكەن ەدى. مىسالى، تريفون ءبوريسوۆيچتىڭ جاۋابى وتە كۇشتى اسەر قالدىرعانداي كورىنگەن، بۇل، البەتتە، ميتيا ءۇشىن وتە-موتە قولايسىز بولعان. وسى قايعىلى وقيعادان ءبىر ايداي بۇرىن موكروەعا العاش كەلگەنىندە ونىڭ ءۇش مىڭنان كەم شاشىپ-توكپەگەنىن قولمەن قويعانداي عىپ ناق سول ەسەپتەن بەردى؛ "ەگەر كەم بولسا، از-اق كەم شىعار، سىعان قاتىندارىنا قانشاما اقشا شاشتى! ال ءبىزدىڭ اناۋ بيت باسقان مۇجىقتارعا قالاي ۇلەستىرگەنىن كورسەڭدەر عوي، "كوشەدە جارتى سولكەبايدى تاستاي سالعاندى قويشى جيىرما بەس سومنان ۇستاتقانىن قايتەرسىڭ، ودان استە كەم بەرگەن جوق. بىلاي ۇرلاپ-جىرلاعانى قانشا! ۇرلاعان كىسى مەن جىمقىرىپ ەدىم دەپ جار سالمايدى عوي، ەگەر وزىنە بولا الماي شاشىپ-توكسە، ول ۇرىنى قولىنان قالاي ۇستارسىڭ! ءبىزدىڭ حالىق قاراقشى عوي، ار-ۇياتتان ادا بولعان تۇگە. ال قىزدارعا، ءبىزدىڭ دەريەۆنياداعى قىزدارعا قانشا ىسىراپ بولدى. سودان بەرى ءبارى بايىپ الدى ءتىپتى، مىنە سولاي، ال بۇرىن جۇتاپ وتىر ەدى". قىسقاسى، ول شاشىپ-توگىلگەن اقشانى تۇگەل ەسىنە ءتۇسىرىپ، ءبارىن ءدال ەسەپتەپ بەرگەن. سونىمەن، نە بارى مىڭ جارىمدايى عانا جۇمسالىپ، قالعانى شۇبەرەككە تىگىلىپ قويىنعا تىعىلعانى تۋرالى جورامال شىندىققا جاناسپاۋعا اينالعان. "باستىقتارعا" جاعىنۋعا تىرىسىپ تريفون بوريسوۆيچ: "ونىڭ قولىنداعى ءۇش مىڭ سومدى مەن ءوز كوزىممەن كوردىم، كادىمگى الاقانىما سالعانداي انىق كورگەمىن، اقشانىڭ ەسەبىنەن جاڭىلىساتىن كىسى مەن ەمەس!" — دەپ ەلىرگەن. ءبىراق سۇراق كەزەگى قورعاۋشىعا كەلگەندە، ول كۋانىڭ الگى جاۋابىن تەرىسكە شىعارۋعا ارەكەت تە جاساماستان، قاماۋعا الىنارىنان ءبىر اي بۇرىن موكروەعا العاش رەت كەلىپ سايرانداعانىندا ميتيانىڭ ماس كۇيى اۋىز ءۇيدىڭ ەدەنىنە ءتۇسىرىپ العان ءجۇز سوم اقشاسىن جامشىك تيموفەي مەن اكيم دەگەن تاعى ءبىر مۇجىقتىڭ تاۋىپ الىپ، تريفون بوريسوۆيچكە تابىس ەتكەنى، ال ونىڭ بۇل ءۇشىن الگى ەكەۋىنە ءبىر سومنان بەرگەنى تۋرالى اڭگىمەگە بىردەن كوشكەن. "ال ءسىز ول ءجۇز سومدى كارامازوۆ مىرزاعا سوندا قايتارىپ بەردىڭىز بە، الدە ءسىڭىرىپ كەتتىڭىز بە؟" تريفون بوريسوۆيچ اۋەلى بۇلتالاقتاپ كورىپ ەدى، ءبىراق مۇجىقتاردىڭ جاۋابىنان كەيىن تاۋىپ اكەلگەن ءجۇز سومدى العانىن مويىندادى، ءبىراق ونى دميتريي فەدوروۆيچكە سول ساتتە-اق امان-ەسەن تۇگەلدەي قايتارعانمىن، "اق نيەتپەن قولىنا ۇستاتقانمىن، الايدا، ول ۋداي ماس ەدى، سول سەبەپتى ەسىندە قالماۋى دا مۇمكىن-اۋ دەپ قورقامىن"، — دەدى. الايدا، ءجۇز سومدى وعان تاۋىپ اكەپ بەرگەنىن قاشان كۋا-مۇجىقتاردى شاقىرعانشا ءوز ەركىمەن مويىنداماعاندىقتان، ونىڭ بۇل اقشانى ماس ميتياعا قايتارىپ بەرگەنمىن دەگەن جاۋابىنا جۇرت ۇلكەن كۇدىكپەن قاراعان ەدى. سونىمەن، پروكۋراتۋرا اكەلگەن اسا ءقاۋىپتى ءبىر كۋانىڭ جاۋابى تاعى دا كۇدىكتى بولىپ، جامان اتاققا ىلىگە جازدادى. پولياكتارمەن دە سولاي بولدى: ولار كەكىرەيىپ، ماڭعازسىپ كەلگەن ەدى. ولار، بىرىنشىدەن، ءبىز "پاتشاعا قىزمەت ەتكەنبىز" دەپ، سونان سوڭ، "پان ميتيا" ءبىزدىڭ ار-ۇجدانىمىزدى ءۇش مىڭ سومعا ساتىپ الماقشى بولدى، ونىڭ اقشانى ۋىستاپ ۇستاپ جۇرگەنىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك دەپ داۋرىعا جاۋاپ بەردى. پولياك سوزدەرىن تىم كوپ ارالاستىرعان پان مۋسسيالوۆيچ، سوت ءتوراعاسى مەن پروكۋروردىڭ الدىندا بۇلاي سويلەگەنى بەدەلىن كوتەرىپ تاستاعانداي كورىنگەن سوڭ، اقىرىندا، مۇلدە ەركىنسىپ الىپ، تازا پولياكشاعا كوشتى. ءبىراق فەتيۋكوۆيچ ولاردى دا تۇزاققا تۇسىرە ءبىلدى: قايتا شاقىرتىلعان تريفون بوريسوۆيچ قانشاما بۇلتالاقتاسا دا، ميتيانىڭ كارتالارىن پان ۆرۋبليەۆسكيي ءوزىنىڭ كارتالارىمەن الماستىرعانىن، ال پاڭ مۋسسيالوۆيچ كارتانى ۇلەپ وتىرىپ بايقاتپاي اۋىستىرىپ جىبەرگەنىن قالاي دەگەنمەن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. ءوزىنىڭ جاۋابىندا مۇنى كالگانوۆ تا راستادى، ءسويتىپ ەكى پاڭ ۇياتقا باتىپ، ءتىپتى جۇرتقا كۇلكى بولىپ كەتكەن-دى.
وسىدان كەيىن وتە كادىك دەگەن كۋالاردىڭ بارىمەن دەرلىك وسىلاي بولدى. فەتيۋكوۆيچ ءارقايسىسىنىڭ ادامگەرشىلىگىنە كىر كەلتىرەتىن بىردەڭە تاۋىپ، سانىن سوقتىرىپ جىبەرگەن ەدى. اۋەسقويلار مەن زاڭگەرلەر بۇعان ءسۇيسىنىپ وتىرعان، ولار مۇنىڭ سايىپ كەلگەندە قانداي قوماقتى، تۇبەگەيلى ناتيجەگە جەتكىزە الاتىندىعىنا عانا تۇسىنبەگەن، ويتكەنى، قايتالاپ ايتام، بارعان سايىن اۋىرلاي ءتۇسىپ، قايعى-قاسىرەتى كورىنە باستاعان ايىپتاۋدىڭ بۇلتارتپاستىعىن ءبارى سەزگەن. ءبىراق "ۇلى سيقىرشىنىڭ" وزىنە سەنىمدىلىگىنەن ونىڭ اسىپ-ساسپايتىنىن بايقاعاسىن "ونداي ادام" سوناۋ پەتەربوردان تەگىن كەلمەگەن شىعار، تۇك بىتىرمەي قايتاتىن كىسى ونداي بولماسقا ءتيىس دەپ ويلاعان.
ءىىى
دارىگەرلىك ساراپتاۋ جانە ءبىر قاداق جاڭعاق
قىلمىسكەرگە دارىگەرلەردىڭ سارابى دا ونشا كومەكتەسە العان جوق. سونسوڭ، تەگى، فەتيۋكوۆيچتىڭ ءوزى دە ونداي جاردەمگە پالەندەي ءۇمىت ارتپاعان بولۋ كەرەك؛ كەيىن سولاي بولىپ تا شىقتى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە بۇل ساراپقا سالۋ ماسكەۋدەن ايگىلى دارىگەردى ارنايى الدىرعان كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ تالاپ ەتۋى بويىنشا عانا جاسالعان-دى. قورعاۋشىنىڭ، ارينە، بۇدان جوعالتاتىن ەشتەڭەسى جوق-تى، ءساتىن سالسا، قايتا، بىردەڭەنى ۇتۋى دا مۇمكىن ەدى. ايتسە دە، ناق دارىگەرلەردىڭ كەيبىر الا ۋىزدىعى سەبەپتى ءتىپتى كۇلكىلى جاعداي دا بولعان. ساراپشى بولعاندار: سىرتتان كەلگەن ايگىلى دارىگەر، سوسىن ءوز دارىگەرىمىز گەرسەنشتۋبە، سونسوڭ، جاس دارىگەر ۆارۆينسكيي. سوڭعى ەكەۋى پروكۋرور شاقىرتقان جاي كۋا رەتىندە دە جاۋاپ بەرگەن. الدىمەن ساراپشى رەتىندە دارىگەر گەرسەنشتۋبەدەن جاۋاپ الىندى. ول اق شاشتى، قاسقا باس، ورتا بويلى، مىعىم دەنەلى جەتپىستەگى شال بولاتىن. شاھارىمىزدا جۇرتتىڭ ءبارى ونى جوعارى باعالاپ، قۇرمەت تۇتاتىن. ول ادال نيەتتى دارىگەر، جايدارى، تاقۋا ادام، بىلايشا ايتقاندا، گەرنگۋتەر نەمەسە "موراۆالىق ءدىندار" بولاتىن -مەن ءتىپتى باسقاشا نە دەۋگە دە بىلمەيمىن. ءبىزدىڭ شاھاردا كوپتەن بەرى تۇراتىن جانە ءوزىن-وزى ابىرويلى ۇستايتىن. ول قايىرىمدى، كىسىگە ءىلتيپاتتى بولاتىن، اۋىرىپ قالعان جارلى-جاقىبايلار مەن شارۋالاردى اقىسىز-پۇلسىز ەمدەيتىن، ولاردىڭ ۇيشىكتەرى مەن جامان لاشىقتارىنا ءوزى باراتىن، دارى-دارمەككە ءتىپتى ءوزى اقشا بەرەتىن، ءبىراق كەيدە قاسارىسىپ قالاتىن مىنەزى دە بار ەدى. ەگەر ونىڭ باسىنا ءبىر وي كەلسە، ونى ودان تايدىرۋ مۇمكىن ەمەس-تى. ايتپاقشى، ايگىلى دارىگەردىڭ بىزگە كەلگەلى بەرگى ەكى-ۇش كۇننىڭ ىشىندە دارىگەر گەرسەنشتۋبەنىڭ قابىلەتى جونىندە كەمسىتكەن پىكىر ايتىپ ۇلگىرگەنى كۇللى شاھارعا دەرلىك جايىلعان. گاپ مىنادا-دى: ماسكەۋلىك دارىگەر اۋرۋدى قاراعانىنا جيىرما بەس سومنان كەم المايتىنىنا قاراماستان، شاھارىمىزدىڭ كەيبىر تۇرعىندارى ونىڭ كەلگەنىنە قۋانىپ قالعان دا، وعان بارىپ اقىل-كەڭەسىن ەستۋگە اقشالارىن اياماعان. وعان دەيىن بۇل اۋرۋلاردىڭ ءبارىن، ارينە، دارىگەر گەرسەنشتۋبە ەمدەگەن، ەندى مىنە ايگىلى دارىگەر قاي ۇيدە بولماسىن ونىڭ ەمىن مازاقتاپ سىناعان ەدى. اقىرىندا، ول ناۋقاستىڭ ۇيىنە كەلمەي جاتىپ: "ال، ايتا بەرىڭىز، ءسىزدى لاستاعان دارىگەرسىماق كىم ەدى، گەرسەنشتۋبە بە؟ حە-حە!" — دەپ تىكەسىنەن قويىپ قالۋعا كوشكەن. دارىگەر گەرسەنشتۋبە، ارينە، مۇنىڭ ءبارىن ەستىپ جۇرگەن. ءسويتىپ، مىنە، ءۇش دارىگەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاۋاپ بەرۋگە كەلگەن ەدى. دارىگەر گەرسەنشتۋبە "ايىپكەردىڭ اقىل-ەسىندە ءبىر كىنارات بارى وزىنەن-وزى كورىنىپ تۇر عوي" — دەپ اشىق مالىمدەدى. سودان كەيىن ول ءوزىنىڭ ويىن بايانداي كەلىپ، — مەن وعان توقتالىپ جاتپايمىن، — ەڭ باستىسى، بۇل كىنارات ايىپكەردىڭ وسىعان دەيىنگى تولىپ جاتقان قىلىقتارىنان عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تاپ ءقازىر، ءدال وسى مينۋتتە دە سەزىلىپ تۇرعانىن دا ەسكەرتىپ ءوتتى، ال سوندا مۇنىڭ ءوزى ءقازىر، ءدال وسى مينۋتتە ونىڭ قاي قىلىعىنان كورىنىپ تۇرعانىن ءتۇسىندىرۋدى وتىنگەندە، دارىگەر شال اڭقىلداعان اشىق مىنەزىنە باعىپ، ءوزىنىڭ الابوتەن ءسوز ساقتاسىمەن اقىرىندا بىلاي دەدى: "ايىپكەر زالعا كىرگەندە ماعان ونىڭ بەت ءپىشىنى تاڭعالارلىق، ءبىرتۇرلى قىزىق سەكىلدى كورىندى، ول باسىن سالبىراتىپ تومەن قاراپ، بەينە سولداتشا ادىمداپ كىردى، ال دۇرىسىندا، نازىك جىنىسقا ەرەكشە اۋەسقويلىعى سەبەپتى، ول ايەلدەر وتىرعان سول جاققا قاراپ، مىنالار ەندى مەن جونىندە نە دەر ەكەن دەپ ويعا باتۋعا ءتيىستى ەدى". وسى تۇستا ونىڭ ورىسشا كوپ جانە قۇمارتا سويلەگەنىن ايتا كەتكەن ءجون، ءبىراق ونىڭ ءاربىر تىركەسى الدە قالاي نەمىسشەگە ۇقساپ كەتەتىن، الايدا، ول بۇعان ەشقاشان دا قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ جاتپايتىن؛ ويتكەنى ءومىر بويى ءوزىنىڭ ورىسشاسىن كەرەمەت دەپ ساناعان ول "مەن ءتىپتى ورىستاردىڭ وزدەرىنەن دە جاتىق سويلەيمىن" دەپ ويلايتىن، سول سەبەپتى دۇنيەجۇزىندەگى بارلىق ماقالداردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاقسىسى ءارى ەڭ اسەرلىسى، شىركىن، ورىس ماقالدارى عوي دەپ قويىپ، ورىسشا ماقالداتا جونەلەتىن ادەتى دە بار-دى. تاعى ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن جايت، ول سويلەگەندە، جاڭعالاقتىعىنان با قالاي، ءوزى تىم جاقسى بىلەتىن، الايدا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تارس ەسىنەن شىعىپ كەتە بەرەتىن، ءتىپتى ەڭ داعدىلى سوزدەردىڭ ءوزى دە ءجيى اۋزىنا تۇسپەي قالاتىن ەدى. ايتسە دە، ول ءتىپتى نەمىسشە سويلەگەن كەزدە دە وسىلاي بوپ جاتاتىن، وندايدا، ۇمىتقان ءسوزىن ىزدەپ تاپقىسى كەلگەندەي، ءھاماندا قولىن ءدال تۇمسىعىنىڭ الدىنان ەربەڭدەتە بەرەتىن، سول سەبەپتى قاشان الگى ءسوزىن ەسىنە تۇسىرگەنشە، ەشكىم ونى باستاعان اڭگىمەسىن اياقتاتا المايتىن. ال ونىڭ ايىپكەر زالعا كىرگەندە ەلدەرگە كوز سالۋى كەرەك ەدى دەگەن ەسكەرتپەسىنە جۇرت دورەكىلەۋ كۇبىرلەسىپ قالعان. دارىگەر شالدى بىزدە ايەل قاۋىمى تۇگەلدەي وتە جاقسى كورەتىن جانە ونىڭ ءومىر بويى سۇر بويداق بوپ وتكەنىن، ءبىراق ادال جانى پاك ەكەنىن، ونىڭ ايەل زاتىنا ءمىنسىز جاراتىلعان، اسقاق جاندار دەپ قارايتىنىن دا بىلەتىن. سول سەبەپتى ونىڭ ويدا جوقتا سونداي ەسكەرتپە جاساعانى جۇرتقا سۇمدىق ەرسى بوپ تا كورىنگەن-دى.
جاۋاپ كەزەگى ماسكەۋلىك دارىگەرگە كەلگەندە، ول ايىپكەر اقىلىنان اداسا باستاعان، "ول ءتىپتى جىندانۋعا اينالعان" دەپ ەسەپتەيتىنىن اشىق ايتىپ، بارىنشا دالەلدەپ باقتى. "اففەكت" پەن "مانيا" جايىندا زەردەلەي شۇبىرتا كەلىپ، قولدا بار ماعلۇماتتارعا قاراعاندا، ايىپكەر تۇتقىندالارىنىڭ الدىندا بىرنەشە كۇن بۇرىن اشۋى كەلگەندە ەسىنەن اداساتىن حالگە ءتۇسىپتى، سوندىقتان ول، قىلمىس جاساعان كۇندە دە، بارلىعىن تۇسىنگەنمەن، بويىن بيلەپ العان سۇمدىق ءبىر زۇلىمدىقپەن ارپالىسۋعا مۇلدە شاماسى كەلمەگەندىكتەن، لاجسىزدان جاساعان بولۋ كەرەك دەگەن قورىتىندى شىعاردى. ءبىراق دارىگەر ونىڭ اففەكتىدەن باسقا دا دەرتى بار، ول مانياعا دا شالدىققان، ياكي باسىنان كەتپەيتىن ءبىر ويلار ەلىكتىرىپ اكەتەتىن بولعان دەدى، ونىڭ ويىنشا، بۇلاي بولا بەرسە، مۇلدە جىندانىپ كەتۋى دە مۇمكىن. (NB. مەن مۇنى وزىمشە بايانداپ وتىرمىن، ال دارىگەر تازا عىلىمي، مامان تىلمەن تۇسىندىرگەن-دى). "ونىڭ بارلىق ىس-ارەكەتى ەسى دۇرىس ادامنىڭ اقىل-ويى مەن لوگيكاسىنا قايشى كەلەدى، — دەدى ول ودان ارى. — مەن ءوزىم كورمەگەن نارسەنى، ياكي قىلمىستىڭ ءوزى مەن وسىناۋ كۇللى قايعىلى وقيعانى ءتىپتى ءسوز عىپ تا وتىرعان جوقپىن، ءبىراق بۇرناعى كۇنى مەنىمەن سويلەسكەندەي ادام تۇسىنگىسىز، موليگەن جانسىز كوز قاراسىنان قورىققان ەدىم. كۇلكىلى دانەڭە بولماسا دا، جايدان-جاي كۇلەدى. ءجون-جوسىقسىز اشۋلانا بەرەدى. "بەرنار، ەفيكا" دەگەن تاڭعالارلىق سوزدەردى، تۇسىنىكسىز تاعى بىردەڭەلەردى ايتادى. دارىگەر بۇل دەرتتى اسىرەسە ايىپكەردىڭ وزگە ساتسىزدىكتەرى مەن وكىنىشتەرىن تۇگەلىمەن وپ-وڭاي ەسىنە ءتۇسىرىپ اڭگىمەلەپ العاندا، ءوزىنىڭ سان سوعىپ قالعان ءۇش مىڭ سوم اقشاسى حاقىندا كۇيىپ-پىسپەي سويلەي المايتىندىعىنان بايقاعان. اقىرىندا، جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، ءۇش مىڭ اقشا ءسوز بولعان سايىن ول بۇرىن دا ءبىر ءتۇرلى جامان بۋىرقانىپ قالادى ەكەن، ءبىراق، شىندىعىندا ول اشكوز ەمەس، رياسىز ادال دەسەدى. "ال وقىمىستى ارىپتەسىمنىڭ ايىپكەر زالعا كىرگەندە، كوز الدىنا قاراماي، ايەلدەرگە قاراۋى كەرەك ەدى دەگەن پىكىرىنە كەلسەك، — دەدى مىسقىلدان سويلەگەن ماسكەۋلىك دارىگەر ءسوزىنىڭ سوڭىندا، — مەن مىنانى عانا ايتا الامىن: مۇنداي پىكىر، ەرسىلىگىن بىلاي قويعاندا، وعان قوسا ءتىپتى مۇلدە قاتە دە؛ سەبەبى، ايىپكەر ءوزىنىڭ تاعدىرى شەشىلەتىن سوت زالىنا كىرگەندە كوز الدىنا سۇلەسوقتانا قاراماۋعا ءتيىستى، ويتكەنى بۇل ونىڭ سول ساتتەگى اقىل-ەسىنىڭ كىرەسىلى-شىعاسىلىعىنىڭ بەلگىسى سانالۋى مۇمكىن عوي دەگەن پىكىرگە كەلىسكەنمەن، ول ايەلدەر وتىرعان سول جاققا ەمەس، قايتا، وڭ جاققا قاراپ، كوزىمەن ءوزىنىڭ قورعاۋشىسىن ىزدەۋگە ءتيىستى ەدى، نەگە دەسەڭىز ول ءوزىنىڭ كۇللى تاعدىرى سوتتا سوڭىن قورعاي بىلۋىنە بايلانىستى ەكەنىن ءبىلىپ، مۇندا الدىمەن سوعان ءۇمىت ارتىپ كەلگەن بولاتىن دەپ مالىمدەيمىن". دارىگەر ءوزىنىڭ پىكىرىن ۇزىلدى-كەسىلدى جانە نىعارلاپ بىلدىرگەن ەدى. ءبىراق جاۋاپ الۋعا ءبارىنىن سوڭىنان شاقىرتىلعان دارىگەر ۆارۆينسكييدىڭ توسىن تۇجىرىمى ەكى وقىمىستى ساراپشىنىڭ اراسىنداعى الاۋىزدىقتى مۇلدە كۇلكىلى ەتىپ كورسەتكەن. ونىڭ كوزقاراسى بويىنشا، ايىپكەردىڭ اقىل-ەسى بۇرىن دا دۇرىس بولاتىن جانە ءقازىر دە ابدەن دۇرىس، ال ەگەر تۇتقىنعا الىنار الدىندا ول كۇيگەلەكتەپ، تىم اشۋلى جۇرسە، بۇل كوپتەگەن ايدان انىق سەبەپتەردەن: قىزعانىشتان، اشۋ-ىزادان، ۇنەمى ماس بوپ جۇرۋدەن جانە تاعى سوندايلاردان تۋۋى مۇمكىن. الايدا بۇل كۇيگەلەكتەپ اشۋلانۋدا، ىلكىدە ايتىلعانىنداي، ەشقانداي الابوتەن "اففەكت" بولۋى مۇمكىن ەمەس. ال ايىپكەردىڭ زالعا كىرگەندە سولعا نەمەسە وڭعا قاراۋعا تيىستىلىگىنە كەلسەك، "ونىڭ قاراپايىم پىكىرى بويىنشا"، ايىپكەر زالعا كىرگەندە، ناق كوز الدىنا تۋرا قاراۋعا ءتيىستى بولاتىن، ول سولاي ەتتى دە، ويتكەنى قارسى الدىندا سوتتىڭ ءتوراعاسى مەن مۇشەلەرى وتىرعان، ونىڭ كۇللى تاعدىرى ەندى سولاردىڭ قولىندا تۇعىن، "سوندىقتان ول كوز الدىنا تۋرا قاراعان كەزدە ءدال سول ساتتە ءوزىنىڭ اقىل-ەسى ابدەن دۇرىس ەكەنىن دالەلدەگەن"، — دەپ جاس دارىگەر ءوزىنىڭ "قاراپايىم" كۋالىگىن ءسال قىزىڭقىراپ قورىتقان.
— بارەكەلدى، ەمشىم! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى ميتيا وتىرعان ورنىنان، — ناق سولاي!
ميتيانى، ارينە، توقتاتقان، ءبىراق جاس دارىگەردىڭ پىكىرى سوتقا دا، سونداي-اق جينالعان جۇرتقا دا قاتتى اسەر ەتكەن ەدى، ويتكەنى، كەيىن بەلگىلى بولعانىنداي، ونىمەن ءبارى كەلىسكەندى. ايتسە دە، ەندى كۋا رەتىندە جاۋاپ الىنعان دارىگەر گەرسەنشتۋبە ويدا جوقتا كەنەت ميتيانىڭ پايداسىنا سويلەپ كەتتى. كارامازوۆتاردىڭ اۋلەتىن كوپتەن بەرى بىلەتىن شاھاردىڭ بايىرعى تۇرعىنى بولعاندىقتان، ول "ايىپتاۋ" جاعىن ەلەڭدەتىپ تاستاعان بىرنەشە وتە قىزىقتى كۋالىك كەلتىردى، سونان سوڭ، بىردەڭە ەسىنە تۇسكەندەي، تاعى دا بىلاي دەدى:
— الايدا، بەيباق جىگىتتىڭ تاعدىرى الدەقايدا ءتاۋىر بولۋى دا مۇمكىن ەدى، ويتكەنى بالا كەزىندە دە، ودان كەيىن دە ونىڭ جۇرەگى تازا بولاتىن، مەن مۇنى بىلەمىن. ورىستىڭ ماقالى بار ەمەس پە: "بىرەۋ اقىلدى بولسا، بۇل جاقسى، ال ەگەر وعان تاعى ءبىر اقىلدى ادام قوناققا كەلسە، بۇل ودان دا جاقسى، ويتكەنى وندا ءبىر اقىلدىڭ ورنىنا، ەكى اقىل بولادى..." دەگەن.
— ءبىراق اقىل جاقسى، ەكى اقىل ودان دا جاقسى، — دەپ ايتىپ جىبەردى شىدامى تاۋسىلعان پروكۋرور؛ شالدىڭ قانداي اسەر قالدىراتىنىن ويلاماستان ساعىزشا سوزىپ، باياۋ سويلەپ كىسىنىڭ ءىشىن پىستىراتىنى بىلاي تۇرسىن، قايتا ءھامان اۋەلى ءوزى ءماز بولاتىن ءوزىنىڭ وداعايلاۋ، بىتپىراعان، نەمىس تاپقىرى دارىپتەي بەرەتىن ادەتىن ول كوپتەن بىلەتىن ەدى.
— و، ءيا-يا. مەنىڭ دە ايتپاعىم سول ەدى، — دەپ لەزدە ءىلىپ اكەتتى ول، — ءبىر اقىل جاقسى، ەكى اقىل ودان دا جاقسى. ءبىراق وعان ەكىنشىسى اقىلىمەن كەلگەن جوق، ول ءوزىنىڭ اقىلىن دا قىدىرتىپ جىبەرگەن... بۇل قالاي، ول اقىلىن قايدا جىبەرگەن؟ بۇل ءسوزدى — ونىڭ اقىلىن قايدا جىبەرگەنىن ۇمىتىپ تۇرعانىمدى قاراشى، — دەدى ول ودان ارى، ءدال كوزىنىڭ الدىنان ساۋساعىن شوشاڭداتىپ، — اھ، ءيا، شپاسيرەن.
— قىدىرتىپ جىبەرگەن بە؟
— ءيا، قىدىرىپ كەتكەن، ءوزىم دە سولاي دەگەلى تۇر ەدىم. ءسويتىپ، ونىڭ اقىلى سەرۋەنگە شىعادى دا، ءبىر شىتىرمان شاتقالعا تۇسكەننەن كەيىن عايىپ بولادى. ونىڭ بەر جاعىندا، ول جاقسىلىقتى ۇمىتپايتىن، سەزىمتال بالا بولۋشى ەدى، و، مەن ونى ءتىپتى قارشادايىنان بىلەمىن، اكەسى اۋلانىڭ ارت جاعىنداعى قارا لاشىققا اپارىپ تاستاعاننان كەيىن ول دالادا جالعىز تۇيمەلى دامبالدا جالاڭ اياق جۇگىرىپ جۇرەتىن.
اعىنان جارىلعان شالدىڭ داۋسىنان كەنەت ءبىر جۇرەك تەبىرەنتەرلىك، نازىك اۋەن سەزىلىپ قالعان ەدى. بىردەڭەنى الدىن الا سەزگەندەي سەلك ەتە تۇسكەن فەتيۋكوۆيچ زاماتتا بويىن جيا قويدى.
— و، ءيا، وندا مەنىڭ ءالى جاس كەزىم... وندا مەن... ءيا، قىرىقتىڭ بەسەۋىندە عانا بولاتىنمىن، وسىندا جاڭادا كەلگەن كەزىم ەدى. ونى كورگەندە جانىم اشىعاسىن: وسى بالاعا ءبىر قاداق... ساتىپ اپەرسەم قايتەدى دەپ سۇرادىم وزىمنەن-وزىم... ءيا، ءبىر قاداق دەپ تۇرعانىمدى قالاي اتاۋشى ەدى؟ ۇمىتىپ تۇرعانىمدى قاراشى، الگى بالالار جاقسى كورەتىن نارسەنى ايتام... الگى — قۇرعىردى قالاي دەۋشى ەدى... — دەپ دارىگەر قولىن تاعى دا ەربەڭدەتتى، الگى اعاشتا وسەتىندى ايتام، جيناپ الىپ ۇلەستىرىپ جاتادى عوي...
— الما ما؟
— و، جو-جو-جوق! المانىڭ ون شاقتىسى ءبىر قاداق تارتادى، ال مۇنىڭ ءبىر قاداعىندا... جوق، وتە كوپ جانە دە ءبارى كىشكەنتاي بولادى، اۋىزعا سالىپ بىتىرلاتىپ جاتادى عوي!..
— جاڭعاق پا؟
— ءيا-يا، جاڭعاق، ءوزىم دە سولاي دەمەكشى ەدىم، — دەپ راستادى دارىگەر، اۋزىنا تۇسپەگەن ءسوزدى ىزدەپ قينالماعانداي، مۇلدە اسىپ-ساسپاعان پىشىنمەن، — ءسويتىپ مەن وعان ءبىر قاداق جاڭعاق اكەپ بەردىم، ويتكەنى وعان وسىعان دەيىن ءبىر قاداق جاڭعاق سىيلاعان ءتىرى پەندە بولماعان عوي، سونسوڭ باس بارماعىمدى شوشايتىپ، وعان: "بالاقان! Yott der Vater" ، — دەپ ەدىم، ول كۇلىپ، "Yott der "Vater. — Yott der sohn" ، — دەدى. سوسىن ول تاعى دا كۇلىپ: "Yott der sohn... — Yott der heilige Leist" — دەدى. وندا ول تاعى دا كۇلىپ تۇرىپ: "Yott der heilige Leist"، — دەپ دىڭكەسى قاتقانشا قايتالاي بەرگەن ەدى. مەن كەتە باردىم. ءۇشىنشى كۇنى ونىڭ جانىنان وتە بەرگەنىمدە "اعاي، Yott der Vater، Yott der sohn" — دەپ ماعان ءوزى ايقاي سالدى، ءبىراق Yott der heilige Leist دەپ قوسا ايتۋدى ۇمىتىپ كەتتى، بۇل سوزدەردى ونىڭ ەسىنە سالسام دا، مەنىڭ وعان تاعى دا جانىم قاتتى اشىعان ەدى. سونسوڭ ونى ءبىر جاققا الىپ كەتتى دە، مەن ودان كوز جازىپ قالدىم. ارادا اتتاي جيىرما ءۇش جىل وتكەن سوڭ، ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ اق باسىممەن كابينەتىمدە وتىر ەدىم، ويدا جوقتا ءبىر زىڭگىتتەي جىگىت كىرىپ كەلدى، مەن ونى تانىماي قالىپ ەدىم، ول كۇلىپ، باس بارماعىن شوشايتىپ تۇرىپ: Yott der Vater، Yott der sohn und Yott der heilige Leist! — دەدى. كەلىپ تۇسكەنىم وسى، باياعىدا ماعان سىيلاعان جاڭعاعىڭىز ءۇشىن سىزگە العىس ايتايىن دەپ ادەيى كەلىپ تۇرمىن: ماعان ءبىر قاداق جاڭعاق ساتىپ اپەرەتىن ءتىرى پەندە تابىلماعان كەزدە ونىڭ ءبىر قاداعىن سىيلاعان جالعىز ءسىز بولعان ەدىڭىز" — دەدى. وسىدان كەيىن باقىتتى جاستىق شاعىم مەن اۋلادا جالاڭ اياق جۇرەتىن بەيشارا بالا ەسىمە ءتۇسىپ، جۇرەگىم ەلجىرەگەسىن: "سەن ىزگى جاندى جىگىت بوپ وسكەن ەكەنسىڭ، مەنىڭ ساعان بالا كەزىڭدە اكەپ بەرگەن ءبىر قاداق جاڭعاقتى ءومىر بويى ۇمىتپاعانىڭ سونىڭ بەلگىسى"، — دەدىم. ءسويتىپ، ونى قۇشاقتاپ، باتامدى بەردىم. سونسوڭ جىلاپ جىبەردىم. جىگىتىم كۇلىپ تۇر، ءبىراق كەيىن ول دا جىلادى... ويتكەنى ورىستاردىڭ جىلايتىن جەردە جيىرەك كۇلەتىنى بار عوي. ءبىراق وندا ول جىلاعان بولاتىن، مۇنى مەن ءوز كوزىممەن كورگەمىن. ال ءقازىر، امال بار ما!..
— نەمىسىم-اۋ، مەن ءقازىر دە جىلاپ وتىرمىن، قۇدايدىڭ پەندەسى-اۋ، مەن ءقازىر دە جىلاپ وتىرمىن! — دەپ ايقايلادى ميتيا كەنەت وتىرعان ورنىنان.
قالاي بولعان كۇندە دە، انەكدوتسىماق جينالعان جۇرتقا ەداۋىر قولايلى اسەر ەتىپ تاستاعان ەدى. ءبىراق ميتيانىڭ پايداسىنا بەرىلگەن باستى كۋالىك كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ جاۋابى بولعان، ول جايىندا ءقازىر بايانداپ بەرەمىن. جالپى، ا decharge1ء-نىڭ كۋالارى، ياكي قورعاۋشى شاقىرتقان ادامدار جاۋاپ بەرە باستاعاندا، ميتياعا كەنەت تاعدىردىڭ راقىمى تۇسە باستاعانداي، ءتىپتى كوبىرەك تۇسە باستاعانداي كورىنگەن ەدى جانە دە ءبىر عاجابى ءتىپتى قورعاۋشىنىڭ ءوزى دە بۇلاي بولار دەپ كۇتپەگەن-دى. ءبىراق كاتەرينا يۆانوۆنادان بۇرىن الەشادان جاۋاپ الىنىپ، ول ايىپتاۋدىڭ ءبىر اسا ماڭىزدى تۇسىنا قارسى ءتىپتى سالماقتى دالەل بولارلىقتاي دەرەكتى ەسىنە تۇسىرگەن ەدى.
IV
ميتياعا تاعدىردىڭ راقىمى تۇسكەندەي بولعان ەدى
مۇنى ءتىپتى الەكسەيدىڭ ءوزى دە كۇتپەگەن ەدى. جاۋاپ الاردا وعان انت بەرگىزگەن جوق-تى، سوندىقتان با قالاي، الەشانىڭ العاشقى سوزدەرىنەن باستاپ وعان ەكى جاق تا وتە جۇمساق جانە ىلتيپاتپەن قاراعانى مەنىڭ ءالى ەسىمدە. ونىڭ جاقسى اتاققا ىلىگىپ جۇرگەنى كورىنىپ تۇرعان. ول سىپايى، سابىرلى جاۋاپ بەرگەن، ءبىراق سورلاپ قالعان اعاسىنا دەگەن ىستىق سەزىمى سوزىنەن انىق بايقالعان ەدى. ءبىر ساۋالعا جاۋابىندا الەشا اعاسىنىڭ مىنەزىن سيپاتتاپ، بالكىم، ول تىم اشۋشاڭ دا، تىم قۇشتارلانعىش تا شىعار، ءبىراق كەڭ پەيىلدى، نامىسقوي جانە كەرەك بولسا — بىرەۋ ءۇشىن جانىن قيۋعا بار ناعىز اق جۇرەك ادام دەدى. ايتسە دە، ول سوڭعى كۇندەرى گرۋشەنكاعا قۇمارلىعىنان جانە اكەسىمەن باقتالاستىقتان اعاسىنىڭ جامان قىستىعىپ جۇرگەنىن مويىندادى. ءبىراق، سول ءۇش مىڭ اقشا ميتيانىڭ جىنىن كەلتىرەتىن بىردەڭەگە اينالعانىن، ونى ول اكەسى الداپ، تولىق بەرمەي قويعان وزىنە ءتيىستى ەنشىنىڭ قالدىعى دەپ ەسەپتەگەنىن، سول سەبەپتى، ول اقشا جايىندا ءتىپتى اشۋلانباي، ىزالانباي سويلەگەنىن مويىندامادى، ءبىراق اعاسى اكەسىن توناۋ ماقساتىمەن ءولتىرۋى مۇمكىن دەگەن جورامالدى نازالانىپ تەرىسكە شىعاردى. ال، پروكۋرور ايتقانداي، قوس "بيكەشتىڭ"، ياكي گرۋشەنكا مەن كاتيانىڭ باقتالاستىعى جونىندە جالتارا جاۋاپ بەردى، ءبىر مە، الدە ەكى مە ساۋالعا ءتىپتى مۇلدە جاۋاپ تا بەرگەن جوق.
— اعاڭىز اكەسىن ولتىرمەكشى بوپ جۇرگەنى جونىندە سىزگە بىردەڭە دەگەن جوق پا ەدى؟ — دەپ سۇرادى پروكۋرور. — ەگەر بۇل ساۋالعا جاۋاپ بەرگىڭىز كەلمەسە، ايتپاي-اق قويساڭىز دا بولادى.
— تۋرا ەشتەڭە دەگەن ەمەس، — دەپ جاۋاپ بەردى الەشا.
— وندا قالاي؟ الدە جانامالاپ سەزدىردى مە؟
— قايدام، بىردە ءوزىنىڭ اكەمە ءوش ەكەنىن... قىسىلتاياڭدا... قانى قايناپ كەتكەندە... ونى ءولتىرىپ تاستايمىن با دەپ قورقاتىنىن ايتقانى بار ەدى.
— ءسويتىپ، ءسىز وعان سەنىپ قالدىڭىز با؟
— سەنىپ قالدىم دەۋگە اۋزىم بارمايدى. الايدا قاتەرلى ساتتە نەندەي ءبىر اسىل سەزىمنىڭ ونى قۇتقارىپ قالاتىندىعىنا مەن ءارقاشان سەنگەمىن، شىندىعىندا سولاي بولىپ 26تا شىقتى، ويتكەنى اكەمدى ولتىرگەن ول ەمەس، — دەپ ءتۇيدى الەشا كۇللى زالعا ەستىرتە قاتتى سويلەپ. وسى ساتتە پروكۋرور، كەرنەي داۋسىن ەستىگەن اسكەري اتشا، ەلەڭ ەتە قالعان ەدى.
— ءسىزدىڭ بۇل ايتقانىڭىزدىڭ ءبارى شىندىق ەكەنىنە مەنىڭ ەشبىر كۇمانىم جوق جانە دە مۇنى سورماڭداي بولعان اعاڭىزعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىڭىزبەن بايلانىستىرىپ، وعان اپارىپ تەلىمەيتىن دە بولامىز، بۇعان سەنۋىڭىزگە بولادى. ءۇي ىشتەرىڭدە بولعان وسى قايعىلى وقيعاعا ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز وزگەشە ەكەندىگى بىزگە الدىن الا تەرگەۋدەن بەلگىلى. بۇل كوزقاراسىڭىزدىڭ مۇلدە ەرەكشە ەكەنىن جانە ونىڭ پروكۋراتۋراداعى باسقا كۋالىكتەردىڭ بارىنە قايشى كەلەتىنىن دە جاسىرا المايمىن. سوندىقتان سىزدەن تاعى بىردەڭەنى ىجداعاتتاپ سۇراعىم كەلەدى: اعاڭىزدى كىناسىز دەپ ەسەپتەپ، مۇنىڭ كەرىسىنشە، الدىن الا تەرگەۋدىڭ وزىندە-اق بۇعان باسقا كىسى كىنالى دەۋگە ءسىزدى نە نارسە جەتەكتەدى، مۇنداي سەنىم ءۇشىن ءسىزدىڭ قانداي دەرەكتەرىڭىز بولدى؟
— الدىن الا تەرگەۋدە مەن تەك قويىلعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگەنمىن، — دەدى الەشا اقىرىن عانا بايسالدى پىشىنمەن، — ال سمەردياكوۆتى ايىپتاپ ءوزىم ءسوز باستاعان جوقپىن.
— دەگەنمەن، كىنانى سوعان اۋدارعان جوقسىز با؟
— مەن ءدميترييدىڭ ايتقانىن قايتالاعانمىن. ونى تۇتقىنداعان كەزدە نە بولعانىن، وندا ونىڭ سمەردياكوۆ ءولتىردى دەپ كورسەتكەنىن ماعان تەرگەۋدەن بۇرىن ايتقان. اعامنىڭ كىناسىزدىعىنا مەن كامىل سەنەمىن. ەگەر ول ولتىرمەگەن بولسا، وندا...
— وندا سمەردياكوۆ ولتىرگەن عوي؟ نەلىكتەن ناق سمەردياكوۆ ءولتىرۋى مۇمكىن؟ سونان سوڭ، اعاڭىزدىڭ كىناسىز ەكەندىگىنە ءسىزدىڭ وسىنشاما سەنىمدىلىگىڭىزدىڭ سەبەبى نە؟
— اعامنىڭ سوزىنە قالاي سەنبەيىن. مەن ونىڭ ماعان وتىرىك ايتپايتىنىن بىلەمىن. مەن وندا ونىڭ جالعان سويلەمەگەنىن بەت-جۇزىنەن بايقاعانمىن.
— تەك بەت-جۇزىنەن عانا ما؟ ءسىزدىڭ بار دالەلىڭىز وسى ما؟
— مەنىڭ باسقا دالەلىم جوق.
— سمەردياكوۆتىڭ كىنالى ەكەندىگى جونىندە دە، اعاڭىزدىڭ ايتقانى مەن ونىڭ بەت الپىنەن وزگە، تيتتەي بولسا دا باسقا دالەلىڭىز قايسى؟
— ءيا، باسقا دالەلىم جوق.
پروكۋرور وسىمەن جاۋاپ الۋىن دوعارعان. الەشانىڭ جاۋاپتارى زالداعى جۇرتتى قاتتى ءتۇڭىلتىپ تاستاعانداي اسەر ەتكەن ەدى. سمەردياكوۆ جايىندا بىزدە سوتقا دەيىن-اق بىرەۋلەر بىردەڭەنى ەستىپتى، بىرەۋلەر بىردەڭە دەپتى-مىس دەپ جۇرگەن، ال الەشا جايىندا ول اعاسىن اقتاپ، مالايدى ايىپتايتىن ءبىر توتەنشە دالەلدەر جيناپتى-مىس دەپ گۋىلدەسكەن ەندى مىنە — ايىپكەردىڭ تۋعان ءىنىسى بولعاندىقتان، وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى — قايداعى ءبىر ادامگەرشىلىك سەنىمنەن باسقا، ەشقانداي دالەل جوق بولىپ شىقتى.
ءبىراق ەندى فەتيۋكوۆيچ ودان جاۋاپ الۋعا كىرىسكەن ەدى. ايىپكەر ءوزىنىڭ اكەسىنە وشىگىپ جۇرگەنى، ونى ءتىپتى ءبىر كۇنى جازاتايىم قىلۋى دا مۇمكىندىگى تۋرالى وعان، الەشاعا، ناق قاشان ايتتى ەكەن، مىسالى، مۇنى وعان قايعىلى وقيعا الدىنداعى سوڭعى رەت كەزدەسۋىندە ايتقان جوق پا ەكەن؟ — دەگەن ساۋالعا بەرگەن جاۋابىندا الەشا، الدە نە ەندى عانا ەسىنە تۇسكەندەي، كەنەت سەلك ەتە ءتۇستى.
— مۇلدە جادىمنان شىققانىن قاراشى، ءبىر نارسە ەندى عانا ەسىمە ءتۇستى، وندا ماعان وتە بۇلىڭعىرلاۋ كورىنىپ ەدى، ەندى...
ءسويتىپ الەشا، ءبىر وي كەنەت ساپ ەتە قالعانىن سەزگەندەي، ميتيامەن موناستىرعا باراتىن جولدا، كەشقۇرىم ءبىر اعاشتىڭ تۇبىندە سوڭعى رەت كەزدەسكەنىندە ەندى ءوزىنىڭ ابىرويىن اقتاپ الاتىن ءبىر امالى بارىن، ول مىنا جەردە، ونىڭ ومىراۋىندا ەكەنىن بىرنەشە مارتە قايتالاپ، "كەۋدەسىنىڭ جوعارعى تۇسىن" قالاي نۇقىعانىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، ەلىگە بايانداپ بەردى. "وندا مەن اعام كەۋدەسىن نۇقي بەرگەندە ول ءوزىنىڭ جۇرەگىن ايتاتىن شىعار، باسىنا تورلاعان، ءبىراق ماعان ايتۋعا ءداتى بارماعان ءبىر ماسقارا جاعدايدان قۇتقاراتىن كۇشتى جۇرەگىمنەن تابا الامىن دەگەنى بولار دەپ جورامالداعان ەدىم، — دەدى ودان ارى الەشا. — وندا مەن ول اكەم تۋرالى ايتقان بولار، وعان بارىپ ءبىر زورلىق كورسەتىپ جۇرمەسەم يگى ەدى دەگەن سۇمدىق ويدان جانى تۇرشىگەتىن شىعار دەپ ويلاعانىمدى دا جاسىرا المايمىن؛ ونىڭ بەر جاعىندا اعام وندا ماعان ومىراۋىنا تىققان بىردەڭەنى كورسەتكەن سەكىلدى بولعان ەدى، ادامنىڭ جۇرەگى تومەنىرەك ەمەس پە، ال بۇل ۇنەمى كوكىرەگىنىڭ جوعارعى جاعىن نەگە نۇقي بەرەدى دەپ ويلاعانىمدى ءالى ۇمىتقان جوقپىن. بۇل ويىم وندا ماعان زەردەسىزدىك بوپ كورىنسە دە، اعام، بالكىم، شۇبەرەككە تىگىپ موينىنا سالىپ جۇرگەن مىڭ جارىم سومدى كورسەتكەن شىعار!..
— ءدال سولاي بولاتىن! — دەپ ميتيا وتىرعان ورنىنان ايقايلاپ جىبەردى. — الەشا، ءدال سولاي بولاتىن، وندا مەن كەۋدەمدى قاققاندا شۇبەرەككە تۇيگەن اقشانى كورسەتكەمىن!
بۇل سوزدەردى ەستىگەسىن فەتيۋكوۆيچ تەزىرەك الەشانىڭ جانىنا بارىپ، تىنىشتالىڭىز دەپ باسالقى ايتىپ، وعان تۇپەتەكتەپ جابىستى. ال الەشا بولسا، ءوزىنىڭ ەستەلىگىنە ەلىگىپ تۇرعان ەدى، ول ونداعى ماسقارالىقتىڭ ءمانى، ءداۋ دە بولسا، كاتەرينا يۆانوۆناعا بەرەشەگىن جارىم-جارتىلاي وتەۋگە جەتەتىن مىڭ جارىم سومى بولا تۇرىپ، بۇل اقشانى وعان بەرمەي، وزگە بىردەڭەگە، ەگەر كونسە، گرۋشەنكانى الىپ ءبىر جاققا تايىپ وتىرۋعا جۇمساماقشى بولعاندىعىندا شىعار دەگەن جورامالىن قىزبالانىپ بايانداعان ەدى...
— بۇل سولاي، ءدال سولاي بولعان، — دەدى كەنەت قىزىپ كەتكەن الەشا، — اعام وندا ماعان وسى ماسقارالىعىمنىڭ قاق جارتىسىن موينىمنان ءقازىر-اق لاقتىرار ەدىم دەپ ايقايلاعان (ول: قاق جارتىسىن دەپ بىرنەشە مارتە ايتقان!)، سونسوڭ، ءبىراق سورلاتقاندا مەنى تۇرلاۋسىز عىپ جاراتقان عوي، سول سەبەپتى مەن مۇنى ىستەي المايتىنىمدى، بۇل قولىمنان كەلمەيتىنىن، بۇعان بارا المايتىنىمدى كۇنى بۇرىن ءبىلىپ تۇرمىن دەگەن!
— ول كەۋدەسىنىڭ تاپ سول تۇسىن جۇدىرىعىمەن نۇقي بەرگەنى ايقىن، انىق ەسىڭىزدە مە؟ — دەپ قازبالاپ سۇرادى فەتيۋكوۆيچ.
— ايقىن، انىق ەسىمدە، ويتكەنى وندا جۇرەك تومەنىرەك ەمەس پە، بۇل ومىراۋىن نەلىكتەن قويعىلايدى دەپ ويلاعانىم ءالى ەسىمدە، ءبىراق بۇل ويىم وندا وزىمە زەردەسىزدىك سەكىلدى كورىنگەن... وسىلاي كورىنگەنىن ۇمىتقان جوقپىن. ەندى عانا ەسىمە تۇسكەنى دە وسىدان شىعار. وسىعان دەيىن قالاي عانا ۇمىتتىم ەكەن! وندا اعام اقشام بار، ءبىراق بۇل مىڭ جارىم سومدى بەرمەيمىن دەگەندە، ناق سول موينىنداعى ءتۇيۋلى اقشانى كورسەتكەن! ال ونى موكروسدا تۇتقىنداعاندا اعام: "مەن مۇنى بىلەمىن، ءبارىنىڭ قالاي بولعانىن ەستىگەنمىن"، كاتەرينا يۆانوۆناعا بەرەشەگىن جارىم-جارتىلاي (ناق تەڭ جارتىسىن!) وتەپ، ونىڭ الدىندا ۇرى بوپ كورىنبەيتىندەي اقشاسى بولا تۇرىپ، اقشاسىز قالعانشا، ونىڭ الدىندا ۇرى دەگەن اتاققا قالعانىم ارتىق دەپ ساناعاندىعىن ءوزىنىڭ ومىرىندەگى ەڭ سۇمدىق ماسقارا قىلىعى دەپ ەسەپتەيتىنىن ايقايلاپ ايتقان! ءبىراق ونىڭ سول بەرەشەككە قالاي كۇيىنىپ، قالاي وپىنعانىن بىلسەڭىزدەر عوي! — دەدى داۋسى قاتتى شىققان الەشا.
البەتتە، ەندى پروكۋرور كەلىپ كيلىكتى. الەشادان قالاي بولعانىن تاعى ءبىر بايانداپ بەرۋدى وتىنگەن سوڭ، ول: ايىپكەر كەۋدەسىن نۇقي بەرگەندە ونىڭ بىردەڭەنى كورسەتكەن سەكىلدى بولعانى انىق پا؟ مۇمكىن، ول جۇدىرىعىمەن كەۋدەسىن جاي قاققان شىعار؟ — دەپ ىجداعاتتاپ سۇرادى.
— جوق، قايداعى جۇدىرىق! — دەدى ىرشىپ تۇسكەن الەشا، — ول ساۋساقتارىمەن كورسەتكەن، مىنا، تىم جوعارىلاۋ تۇستى نۇسقاعان. مۇنى ءدال وسى مينۋتكە دەيىن قالاي عانا ۇمىتتىم ەكەن!
سوتتىڭ ءتوراعاسى ميتياعا وسى كۋالىككە بايلانىستى ونىڭ نە ايتا الاتىنى جونىندە ساۋال قويدى. ميتيا ءبارىنىڭ ناق وسىلاي بولعانىن، وندا ول ناق شۇبەرەككە ءتۇيىپ موينىنا سالىپ جۇرگەن مىڭ جارىم اقشانى كورسەتكەنىن، مۇنىڭ ءوزى، ارينە، ماسقارا ەكەنىن مويىنداپ، "مەن بۇل ماسقارادان قاشا المايمىن، بۇل مەنىڭ بۇكىل ومىرىمدەگى ەڭ ماسقارا قىلىعىم! — دەدى اشىنعان ميتيا. سودان سوڭ:
— بەرە الاتىن ەدىم عوي، ءبىراق بەرمەدىم. اقشاسىن قايتارىپ بەرگەنشە، ونىڭ الدىندا ۇرى بولىپ-اق كورىنەيىن دەدىم جانە بەرمەيتىنىمدى كۇنى بۇرىن ءبىلدىم عوي — ەڭ سۇمدىعى وسى بولدى! الەشانىڭ ايتقانى دۇرىس! راحمەت، الەشا! — دەدى.
الەشادان جاۋاپ الۋ وسىمەن ءتامامدالدى. تىم بولماسا ءبىر ايعاقتىڭ، تىم بولماسا، ايتالىق، بولار-بولماس ءبىر عانا دالەلدىڭ، ءتىپتى دالەلگە تۇسپال عانا بولارلىقتاي ءبىر ءىلدالدانىڭ تابىلعاندىعى، ءتىپتى وسىنىڭ ءوزى دە، قالاي دەگەنمەن، ميتيانىڭ مىڭ جارىم اقشانى شۇبەرەككە ءتۇيىپ موينىنا سالىپ جۇرگەنىن تيتتەي بولسا دا دالەلدەيتىندىگى، ايىپكەر الدىن الا تەرگەۋدە، موكروەدا بۇل مىڭ جارىم "ءوز اقشام" دەپ مالىمدەگەندە وتىرىك ايتپاعاندىعىن كورسەتەتىندىگى اجەپتاۋىر ءماندى ءىس بولعان ەدى. — الەشا قۋانىشتى بولاتىن؛ ول ءجۇزى الاۋلاپ، وزىنە كورسەتىلگەن ورىنعا بارىپ وتىردى. سونسوڭ، "قالاي عانا ۇمىتقانمىن! مۇنى قالاي عانا ۇمىتتىم ەكەن!" دەپ ىشىنەن كوپكە دەيىن قايتالاي بەرگەن ەدى.
كاتەرينا يۆانوۆنادان جاۋاپ الۋ باستالدى. ول كىرىپ كەلگەندە زالدا الابوتەن ءبىر دۇرلىگىس بايقالعان. ايەلدەر لورنەتتەرى مەن بينوكلدەرىنە جارماستى، ال ەركەكتەر قوزعالاقتاپ قالدى، كەيبىرەۋلەرى ونى انىق كورۋ ءۇشىن ورە تۇرەگەلدى. كەيىن ءبارى ول كىرىپ كەلگەن بويدا ميتيا "اپپاق شۇبەرەكتەي بوپ" بوزارىپ كەتكەن ەدى دەسكەن. قارا كيىمدى كاتەرينا يۆانوۆنا وزىنە كورسەتىلگەن ورىنعا ادەپپەن ءتىپتى ءسال قىسىلىڭقىراعانداي بولىپ جاقىندادى. ونىڭ جابىرقاۋ، قوڭىر كوزدەرىنەن باتىلدىق بايقالىپ تۇرعانمەن، جۇزىنەن ىشتەگى تولقىعان سەزىمىن اڭعارۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ءدال سول مينۋتتە ول عاجاپ سۇلۋ كورىنگەن ەدى-اۋ دەپ كەيىن تالايلاردىڭ تاڭداي قاققانىن دا ايتا كەتكەن ءجون. ول باياۋ سويلەسە دە، داۋسى كۇللى زالعا انىق ەستىلىپ تۇرعان-دى. وتە بايسالدى بولۋعا نەمەسە، تىم بولماسا، بايسالدى كورىنۋگە تىرىسقان. سوتتىڭ ءتوراعاسى "كەيبىر شەتىن جايتتارعا" جاناسۋعا جاسقانعانداي، ءوزىنىڭ ساۋالدارىن سىپايىلاپ قانا، اسا قوشەمەتشىلدىكپەن قويىپ، مۇنداي زور باقىتسىزدىققا جاناشىرلىقپەن قاراۋعا تىرىسقان. ءبىراق كاتەرينا يۆانوۆنا ساۋالداردىڭ بىرىنە جاۋاپ بەرگەندە، ول ايىپكەردىڭ اتاستىرىپ قويعان قالىڭدىعى بولعانىن ءا دەگەننەن اشىق ايتتى، سودان كەيىن: "ءوزى تاستاپ كەتكەنگە دەيىن..." — دەدى تاعى دا وعان قوسا. ال ودان ءوزىنىڭ تۋىستارىنا پوشتامەن جىبەرۋ ءۇشىن ميتياعا امانات قىپ تاپسىرعان ءۇش مىڭ سوم تۋرالى سۇراعاندا، ول: "مەن وعان تۋرا پوشتاعا اپارىپ سال دەپ بەرگەن جوقپىن دا؛ مەن ونىڭ اقشادان قاتتى قىسىلىپ جۇرگەنىن سەزگەن ەدىم... ءدال سول مينۋتتە... مەن وعان بۇل ءۇش مىڭدى ءبىر ايدان كەيىن سالىپ جىبەرۋىڭە دە بولادى دەپ بەرگەنمىن. ءبىراق، ول وسى بەرەشەگىنە بولا كەيىن بەكەر قينالدى..." — دەپ بەكەمدەپ جاۋاپ بەردى.
مەن ساۋالداردىڭ ءبارىن تۇگەندەپ جانە كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ بارلىق جاۋابىن تاپتىشتەپ جاتپايمىن، تەك بەرگەن جاۋابىنىڭ ايتۋعا تۇرارلىق ءمانىن عانا بايانداپ وتىرمىن.
— اكەسىنەن اقشاسىن العان سوڭ ول ءۇش مىڭ سومدى پوشتامەن سالىپ جىبەرەتىنىنە مەن كامىل سەندىم، — دەدى ول ودان ارى ءوزىنىڭ جاۋابىندا. — ونىڭ رياسىزدىعىنا، ونىڭ ادالدىعىنا... اسىرەسە اقشا جونىنەن وتە ادالدىعىنا مەن ەشقاشان دا كۇماندانعان ەمەسپىن، اكەسىنەن ءۇش مىڭ سوم اقشاسىن الاتىندىعىنا ول بەرىك سەنگەن ەدى، بۇل جونىندە ماعان بىرنەشە رەت ايتقان. مەن ونىڭ اكەسىمەن ارازدىعىن ءبىلدىم، اكەسىنىڭ ونى وكپەلەتىپ جۇرگەنىنە دە ءارقاشان سەنىپ كەلدىم جانە وسى كۇنگە دەيىن سەنەمىن. ال اكەسىنە قانداي دا ءبىر قوقان-لوقى جاساعانى ەسىمدە جوق. مەنىڭ كوزىمشە ونداي ەشتەڭە دەگەن دە، ەشقانداي قوقان-لوقى كورسەتكەن دە ەمەس. ەگەر ول ماعان كەلسە، مەن ونى سول ءۇش مىڭ سومعا بولا قاپالانبا دەپ وپ-وڭاي تىنىشتاندىراتىن ەدىم، امال نە، ول ماعان كەلمەيتىن بولعان-دى... مەنىڭ ءوزىم... وتە ىڭعايسىز جاعدايدا قالعان ەدىم... سول سەبەپتى ونى ءوزىم شاقىرىپ الا المادىم... مەنىڭ ءتىپتى وعان سول بەرەشەگىڭدى قاشان وتەيسىڭ دەپ قۇلاق قاعىس ەتۋگە دە ەشقانداي حاقىم جوق-تى، — دەدى بيكەش كەنەت ودان ارى داۋسىنان ءبىر باتىلدىق سەزىلگەندەي بولىپ، — ءبىر كەزدە ودان مەن بۇل ءۇش مىڭ سومنان الدەقايدا كوپ قارىز العانمىن جانە دە ونى كەيىن قايتارا الاتىن-المايتىنىمدى ويلاماستان العان ەدىم...
ونىڭ ۇنىندە قانداي دا ءبىر سەس ءبىلدىرۋ سەزىلگەن ەدى. ءدال وسى مينۋتتە ساۋال كەزەگى فەتيۋكوۆيچكە كوشكەن-دى.
— بۇل مۇندا ەمەس، سىزدەر ەندى عانا تانىسقان العاشقى كەزدە بولعان شىعار؟ — دەپ ەپتەپ ءىلىپ اكەتتى ۇتىمدى بىردەڭەنى سەزە قويعان فەتيۋكوۆيچ. (وسى ارادا، پەتەربوردان ءىشىنارا كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ شاقىرۋى بويىنشا كەلگەندىگىنە قاراماستان، انا ءبىر شاھاردا تۇرعان كەزىندە كاتەرينا يۆانوۆناعا ميتيا بەس مىڭ سوم اقشا بەرگەن وقيعا مەن "دۇعاي سالەم" تۋرالى ونىڭ قالاي دەگەنمەن ەشتەڭە ەستىمەگەنىن جاقشا ىشىندە ەسكەرتە كەتەلىك. كاتەرينا يۆانوۆنا مۇنى فەتيۋكوۆيچكە ايتپاعان جاسىرىپ قالعان! مۇنىڭ ءوزى تاڭعالارلىق ەدى. سوتتا وسى وقيعا جايىندا ايتاتىن-ايتپايتىنىن ءتىپتى ەڭ سوڭعى مينۋتكە دەيىن ونىڭ ءوزى دە بىلمەگەن، ول ءبىر شابىت ءساتىن كۇتكەن دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى).
جوق، ءوز باسىم وسى ءبىر مينۋتتەردى ەش ۋاقىتتا ۇمىتا الماسپىن دەيمىن! كاتەرينا يۆانوۆنا ايتا باستادى، ءبارىن ايتىپ بەردى، ميتيا الەشاعا بايانداعان وقيعانى، "دۇعاي سالەمدى" دە، بارىنە سەبەپ بولعان نارسەنى دە، ءوزىنىڭ اكەسى تۋرالى دا، ميتيانىڭ ۇيىنە ءوزى قالاي بارعانىن دا ءتامامداپ باياندادى، ءبىراق ول ميتيانىڭ "اقشانى كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ءوزى كەلىپ الىپ كەتسىن" دەپ اپاسىنان ايتىپ جىبەرگەنى جونىندە ءلام-ميم دەمەدى، ءتىپتى ەشبىر يشارا دا بىلدىرگەن جوق. ول مۇنى اق كوڭىلدىگىنەن بۇگىپ قالعان ەدى، ءسويتىپ وندا قىلشىلداعان جاس وفيسەر جىگىتتەن اقشا سۇراپ الۋعا... نەندەي ءبىر ءۇمىت ارتىپ، وعان ءوزى بارعانىن، بۇل ءۇشىن ار-نامىسىن كوك شۇبەرەككە ءتۇيىپ قويعانىن جايىپ سالۋعا ۇيالعان جوق. بۇل ايران-اسىر تاڭعالدىرعان بىردەڭە بولدى. مەن ونىڭ اڭگىمەسىن تۇلا بويىم مۇزداپ، قالتىراپ وتىرىپ تىڭدادىم، ونىڭ ءاربىر سوزىنە قۇلاق تۇرگەن زال دا دەمىن ىشىنە تارتىپ تىنا قالعان-دى، وسى سەبەپتى ونداي ءور مىنەز، تاكاپپارسىعان پاڭ بيكەشتەن مۇنداي اعىنان جارىلا جاۋاپ بەرۋدى، مۇنداي قۇرباندىقتى، مۇنداي ءوزىن-وزى ماسقارالاۋدى ءتىپتى كۇتۋ قيىن ەدى. سوندا مۇنىڭ ءبارى نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن؟ وزىنە وپاسىزدىق جاساپ، قورلاعان كىسىنى قۇتقارۋ ءۇشىن بە، ول جونىندە سوتتا جاقسى اسەر قالدىرىپ، ونى اراشالاپ قالۋعا، تىم قۇرىسا، بولماشى سەپتىگىن تيگىزۋ ءۇشىن بە! شىنىندا دا، قولىنداعى اقىرعى بەس مىڭ اقشاسىن ومىرىندە قالعان بار بايلىعىن بەرە سالعاننان كەيىن بەيكۇنا بيكەشتىڭ الدىندا قوشامەتپەن تاعزىم ەتكەن وفيسەردىڭ بەينەسى وتە سۇيكىمدى ءارى اسا تارتىمدى كورىنگەن ەدى، ايتسە دە، مەنىڭ جۇرەگىم زۋ ەتە قالعان! مەن سوڭىنان ءبىر وسەك شىعا ما دەپ قورىقتىم (كەيىن سولاي بولىپ تا شىقتى!). كەيىن بۇكىل شاھاردا وفيسەر قىزدى تەك "قوشامەتپەن تاعزىم ەتىپ" قانا قويا بەردى-مىس دەگەنگە كىم يلانادى، بۇل ارادا ءبىر شيكىلىك بار دەپ كەكەتىپ، مىسقىلداپ جۇرگەن. تەگى، بىردەڭەنى "بۇگىپ قالعان" بولۋ كەرەك دەپ تۇسپالداعان. "ءتىپتى بۇگىن قالماسا دا، ءتىپتى ءبارى شىندىق بولسا دا مەيلى، دەگەن بىزدەگى ەڭ قادىرمەندى حانىمداردىڭ وزدەرى دە ءتىپتى سوندا دا ءالى بەلگىسىز عوي: اكەسىن قۇتقارىپ قالۋ كەرەك بولعاننىڭ وزىندە دە قىز باسىمەن ءبۇيتۋ ىزگىلىككە ونشا جاتا قويار ما ەكەن؟ سونداي اقىلدى، سونداي كەرەمەت سۇڭعىلا بولا تۇرا، كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ كەيىن جۇرتتىڭ وسىلاي قۇرىققا سىرىق جالعايتىندىعىن الدىن الا نەعىپ سەزبەۋى مۇمكىن؟ ول، ءسوز جوق، سەزگەن، ءبىراق مىنە ءبارىن اقتارىپ سالۋعا تاۋەكەل ەتكەن! البەتتە، ونىڭ اعىنان جارىلعانىنا ءشۇبا كەلتىرگەن بۇل جەركەنىشتى كۇمان-كۇدىكتىڭ ءبارى كەيىننەن قوزداعان-دى، ال العاشقى ساتتە بۇعان ءبار-بارى تاڭ-تاماشا قالعان. ال سوت مۇشەلەرىنە كەلسەك، ولار كاتەرينا يۆانوۆنانى قۇرمەت تۇتىپ، بىلايشا ايتقاندا، ۇيالعاندارىنان ءتىپتى دىمىن شىعارماستان تىڭداعان. پروكۋرور بۇل تاقىرىپقا ودان ارى بىردە-بىر ساۋال قويماعاندى ءجون كوردى. فەتيۋكوۆيچ كاتەرينا يۆانوۆناعا باس ءيىپ تاعزىم ەتتى. و، ونىڭ مەرەيى ءوسىپ قالعان ەدى! ولجاسى از بولماسا، مەرەيلەنبەگەندە ءقايتسىن: قىسىلتاياڭدا ادامگەرشىلىك كورسەتىپ، بىرەۋگە قولىنداعى اقىرعى بەس مىڭ سومىن ۇستاتا سالعان ادام كەيىن اكەسىنىڭ ءۇش مىڭ سوم اقشاسىن توناۋ ماقساتىمەن ءتۇن جامىلىپ كەلىپ، ونى ءولتىرىپتى دەگەننىڭ ءتىپتى ەشبىر قيسىنى كەلمەيتىن ءتارىزدى. فەتيۋكوۆيچ ەندى، تىم قۇرىعاندا، تونادى دەگەن ايىپتى تەرىسكە شىعارا الاتىن بولعان ەدى. "ىسكە" كەنەت جاڭا ءبىر ساۋلە تۇسكەندەي كورىنگەن-دى. ميتياعا پايداسى تيەتىن جاعىمدى بىردەڭە جىلت ەتكەن. ول بولسا... ول جونىندە كاتەرينا يۆانوۆنا جاۋاپ بەرىپ تۇرعاندا ول ءبىر مە، الدە ەكى مە ورنىنان اتىپ تۇرا بەرىپ، سوسىن ورىندىعىنا قايتا جالپ ەتىپ، ەكى الاقانىمەن بەتىن باسىپ وتىرىپ قالىپ ەدى دەپ گۋىلدەسكەن-دى. الايدا، كاتەرينا يۆانوۆنا جاۋاپ بەرىپ بولعاسىن، ول كەنەت زارلانعان داۋىسپەن، وعان قولىن سوزىپ:
— كاتيا، مۇنىڭ نە، قۇرىتتىڭ عوي مەنى! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
سونان سوڭ كۇللى زالعا ەستىرتە باقىرىپ جىلاي باستادى. ءبىراق، تەز بويىن جيىپ الىپ:
— ەندى ماعان ۇكىم شىعارىلدى دەي بەر! — دەپ تاعى دا ايقايلادى.
بۇدان كەيىن ميتيا تىستەنىپ الىپ، ەكى قولىن ايقاستىرىپ كەۋدەسىنە قويعان كۇيى مەلشيىپ قالعان ەدى. كاتەرينا يۆانوۆنا زالدان كەتپەدى، ول وزىنە كورسەتىلگەن ورىندىققا بارىپ جايعاستى. ءوڭى قۋارىپ، تۇنجىراپ كەتكەن. وعان جاقىن وتىرعان كىسىلەر كەيىن بايعۇس بەزگەك ادامشا دىرىلدەپ-قالشىلداعانىن كوپكە دەيىن باسا الماپ ەدى دەپ ءجۇردى. ودان كەيىن جاۋاپ بەرۋگە گرۋشەنكا كەلگەن. مەن كەنەتتەن بولعان قايعىلى وقيعاعا جاقىنداپ كەلەمىن؛ شىندىعىندا. ميتيانى قۇرىتقان، بالكىم، سول وقيعا شىعار. ويتكەنى، ەگەر سول وقيعا بولماسا، قىلمىسكەرگە تىم قۇرىعاندا ءبىر جەڭىلدىك جاسالاتىندىعىنا كۇماندانبايمىن، باسقالار دا سەنگەن، كەيىن زاڭگەرلەردىڭ ءبارى دە وسىلاي دەگەن-دى. بۇل جايىندا ءقازىر باياندايمىن. ونىڭ الدىندا گرۋشەنكا جايىندا بىرەر ءسوز ايتا كەتەلىك.
زالعا ول دا تۇگەلدەي قارا كيىمدە، يىعىنا ادەمى قارا ءشالىسىن جامىلىپ كەلگەن ەدى. ءوزىنىڭ داعدىلى مىسىق تابان جۇرىسىنە سالىپ، تولىق ايەلدەردىڭ ادەتىنشە ءسال شايقالا باسىپ، سوتتىڭ ءتوراعاسىنان كوز الماي، وڭعا دا، سولعا دا ءبىر كوز سالماستان بالليۋستراداعا جاقىنداپ باردى. مەنىڭشە، تاپ سول ساتتە ول كەرەمەت سۇلۋ كورىنگەن ەدى، كەيىن ايەلدەردىڭ وندا ونىڭ ءوڭى بوپ-بوز ەدى دەگەنى جالعان. ونىڭ جۇزىنەن كەرەمەت شيرىققاندىق پەن اشۋ-ىزا دا سەزىلگەن دەپ سەندىرمەكشى دە بولعان. ال مەن ول نازالانۋلى ەدى، بىزدەگى جانجال دەسە جانىعىپ كەتەتىن جۇرتتىڭ بۇل قايتەر ەكەن دەپ مۇرىن شۇيىرە قاراعانى شىمبايىنا باتقان بولار دەپ ويلايمىن. ول جەك كورگەنگە توزبەيتىن، تاكاپپار مىنەزدى، بىرەۋدىڭ جاراتپاعانىن سەزگەن ساتتە-اق لەزدە تالاعى تارس ايىرىلىپ شىتىناي قالاتىنداردىڭ ءبىرى ەدى. سونىمەن بىرگە، ارينە، يمەنشەكتىگى دە جوق ەمەس-تى جانە دە وسى مىنەزىنە ىشتەي قىسىلاتىن دا، ەندەشە، ونىڭ سابىرمەن سويلەي الماعاندىعى، بىردە ىزالانىپ، ەندى بىردە جاقتىرماي تىم دورەكىلەۋ كەتكەندىگى، تاعى بىردە سوزىنەن ءوزىن-وزى عايباتتاپ، كىنالاعان اۋەننىڭ سەزىلگەندىگى استە تاڭعالارلىق ەمەس-تى. كەي-كەيدە ول ءتىپتى بەينە ءبىر ءتۇپسىز تۇڭعيىققا كەتكەلى تۇرعانداي: "ەندى ماعان ءبارىبىر، كۇل بولماسا ءبۇل بولسىن، ايتارىمدى ايتىپ قالامىن..." — دەگەندەي كورىنگەن. ءوزىنىڭ فەدور پاۆلوۆيچپەن تانىستىعى جونىندە: "ءبارى تۇككە تۇرمايتىن نارسە، ەگەر ونىڭ ءوزى تالاقتاي جابىسسا، بۇعان مەن كىنالىمىن با؟" — دەپ كىرجىڭدەدى. سوسىن ءبىر مينۋتتان كەيىن تاعى دا: "بارلىعىنا مەن كىنالىمىن، انانى دا، مىنانى دا — شالدى دا، بالاسىن دا — ەكەۋىن بىردەي سەرگەلدەڭگە تۇسىرگەن مەن"، — دەدى. اڭگىمەنىڭ ءبىر شەتى سامسونوۆقا كەلىپ تىرەلگەندە: "ايتىڭدارشى، وندا كىمنىڭ قانداي شارۋاسى بار، ول مەنىڭ جاناشىرىم بولعان كىسى، ءوز تۋىستارىم مەنى دالاعا لاقتىرىپ تاستاعاندا، مەندەي جالاڭ اياق جەتىمدى جالعىز سول عانا قامقورلىعىنا العان"، — دەپ ءبىر ءتۇرلى تەپسىنە سويلەگەن ەدى. وسىدان كەيىن سوتتىڭ ءتوراعاسى باسى ارتىق ەگجەي-تەگجەيگە توقتالماي، ساۋالدارعا تۋرا جاۋاپ بەرۋ قاجەتتىگىن وتە سىپايىلاپ ەسكەرتىپ وتكەن. گرۋشەنكانىڭ ەكى بەتى الاۋلاپ، قوس جانارى جالقىنداپ كەتكەن ەدى.
فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ءۇش مىڭ سوم اقشا سالىپ قويعان پاكەتى بار دەگەندى انا "جاۋىزدان" ەستىگەنى بولماسا، ونداي پاكەتتى ءوز كوزىمەن كورمەگەن بولىپ شىقتى. "مۇنىڭ ءبارى جاي ءبىر توپاستىق بولاتىن انشەيىن كۇلكى قىلعانىم عوي، مەن وندا اياق باسۋشى ما ەدىم".
— جاڭا بىرەۋدى "جاۋىز" دەپ اتاعاندا، ءسىز كىمدى ايتتىڭىز؟ — دەپ سۇرادى پروكۋرور.
— الگى ءوزىنىڭ قوجايىنىن ولتىرگەن مالايدى، سمەردياكوۆتى ايتامىن، ول كەشە اسىلىپ ءولىپتى عوي.
ودان سول تابان استىندا: مۇنداي ۇزىلدى-كەسىلدى ايىپتاۋ ءۇشىن قانداي دالەلى بارىن سۇراعاندا، بۇعان ونىڭ دا ەشقانداي ناقتى دالەلى بولماي شىقتى.
— ماعان دميتريي فەدوروۆيچتىڭ ءوزى وسىلاي دەگەن بولاتىن، وعان نەگە سەنبەيسىزدەر. ونىڭ تۇبىنە جەتكەن اناۋ ءازازىل عوي، مىنە بۇل سولاي، بارلىعىنا تەك سول عانا كىنالى، مىنە بۇل سولاي، — دەپ تەرىسىنە سيماعان گرۋشەنكانىڭ داۋسىنان ىزالى اۋەن سەزىلگەن ەدى.
ودان ەندى كىمدى تۇسپالداپ تۇرعانىن سۇرادى.
— اناۋ بيكەشتى، كاتەرينا يۆانوۆنانى ايتامىن. انادا ءبىر جولى ول مەنى ۇيىنە شاقىرىپ، الدىما شوكولاد قويىپ الدارقاتپاقشى بولدى. ول ار-ۇياتتان جۇرداي عوي، بۇل مىنە سولاي...
وسى ارادا سوت ءتوراعاسى ونى توقتاتىپ، ادۋىنداماي سويلەۋ كەرەگىن قاتتى ەسكەرتتى. ءبىراق جۇرەگى الەم-جالەم قىزعانشاق ايەل ەندى ءتىپتى تۇڭعيىققا كەتە بارۋعا دا ءازىر-دى...
— موكروە سەلوسىندا ونى تۇتقىنداعان كەزدە، — دەپ سۇرادى پروكۋرور بىردەڭەنى ەسىنە تۇسىرگەندەي بولىپ، — ءسىزدىڭ ەكىنشى بولمەدەن شىعا كەلىپ: "بارلىعىنا مەن كىنالىمىن، ول ەكەۋمىز كاتورگاعا بىرگە كەتەمىز!" — دەپ ايقايلاعانىڭىزدى جۇرتتىڭ ءبارى كورىپ، ءبارى ەستىگەن. دەمەك، شالدى ونىڭ ولتىرگەندىگىنە ءدال سول مينۋتتە ءسىزدىڭ دە سەنىمدى بولعانىڭىز عوي.
— وندا مەنىڭ جان سەزىمىم قانداي كۇيگە تۇسكەنى ەسىمدە جوق، — دەپ جاۋاپ بەردى گرۋشەنكا — ول اكەسىن ءولتىرىپتى دەپ ءبارى داۋرىعىسىپ جاتقان سوڭ، اۋەلى بۇعان ءوزىمدى كىنالى ساناپ، ول مەنى قىزعانىپ ولتىرگەن شىعار دەپ ويلاعانىم راس. ءبىراق ميتيا ءوزىنىڭ كىناسىزدىعىن ايتقان سوڭ، مەن وعان زاماتتا سەندىم، ءقازىر دە سەنەمىن جانە عۇمىر باقي سەنەمىن: سۋايت ادام ونداي بولمايدى.
ساۋال كەزەگى فەتيۋكوۆيچكە كوشتى. ايتقاندايىن، ونىڭ راكيتين جايىندا جانە ونىڭ "الەكسەي فەدوروۆيچ كارامازوۆتى ەرتىپ كەلگەنى ءۇشىن" جيىرما بەس سوم العانى تۋرالى ساۋال قويعانى مەنىڭ ءالى ەسىمدە.
— ونىڭ مەنەن اقشا العاندىعىنا تاڭداناتىن تۇك تە جوق، — دەپ مىرس ەتتى ىزالانىپ، تىجىرىنا سويلەگەن گرۋشەنكا، — ونىڭ مەنەن اقشا سۇراعانى ءبىر بۇل ەمەس قوي، ەمىنىپ ءجۇرىپ ايىنا وتىز سومنان اقشا الادى جانە دە كوبىنەسە بوسقا شاشىپ توگۋگە الادى: ويتكەنى ونىڭ ىشىم-جەمدىگى ونسىز دا جەتكىلىكتى.
— سوندا راكيتين مىرزاعا الاقانىڭىزدىڭ وسىنشاما اشىقتىعىنىڭ سىرى نەدە؟ — دەپ قالدى سوت ءتوراعاسىنىڭ قاتتى قوزعالاقتاعانىن ەلەڭ دە قىلماعان فەتيۋكوۆيچ.
— ول مەنىڭ تۋعان بولەم ەمەس پە. مەنىڭ شەشەم مەن ونىڭ شەشەسى تۋعان اپالى-سىڭلىلەر عوي. ءبىراق ول ماعان بۇل جايىندا سوتتا ايتا كورمەشى دەپ جالىنعان ەدى، ول مەنىمەن تۋىستىعىنا جامان ارلانادى.
بۇل جاڭا دەرەك ءتىرى پەندەنىڭ قاپەرىنە كىرمەگەن نارسە بولىپ شىقتى، مۇنى كۇللى شاھاردا، ءتىپتى موناستىردا دا ەشكىم سەزبەگەن، ءتىپتى ميتيا دا بىلمەگەن. كەيىن راكيتين سوندا قۇلاق-شەكەسىنە دەيىن قىپ-قىزىل بوپ ورىندىعىندا مەلشيىپ قالعان ەدى دەپ جۇرگەن-دى. ونىڭ سوتتا ميتياعا قارسى جاۋاپ بەرگەنىن گرۋشەنكا زالعا كىرمەستەن بۇرىن ەبىن تاۋىپ ءبىلىپ العان، سودان كەيىن وعان زىعىردانى قايناپ كەتكەن. راكيتين مىرزانىڭ باعاناعى ءسوزى، ول ءسوزىنىڭ كۇللى ىزگى نيەتتىلىگى، باسىبايلىلىق قۇقىقتى، رەسەيدىڭ ازاماتتىق تىرشىلىگىنىڭ كەمشىلىكتەرىن سىناعان ارەكەتىنىڭ ءبارى — مىنە مۇنىڭ ءبارى ەندى ءبىرجولا زايا بولىپ، جالپى پىكىردىڭ ىشىندە جوعالىپ كەتكەن ەدى. وسىدان كەيىن فەتيۋكوۆيچتىڭ كوڭىلى كونشىپ قالعان: قۇدايەكەڭنىڭ وعان تاعى ءبىر ىقىلاسى تۇسكەن-دى. جالپى، ەرەكشە جاڭالىق دەرلىك بىردەڭە ايتا المايتىن بولعاندىقتان، گرۋشەنكادان جاۋاپ الۋ ۇزاققا سوزىلمادى. ول زالدا وتىرعان جۇرتتا تىم جاعىمسىز اسەر قالدىردى. جاۋابىن ءتامامداعاسىن كاتەرينا يۆانوۆنادان الىسىراق جەرگە بارىپ وتىرعانىندا، جۇزدەگەن جاقتىرماعان كوزدەر وعان ەجىرەيە قاراعان ەدى. گرۋشەنكادان جاۋاپ الىنىپ جاتقان كەزدە ميتيا باسىن تومەن سالىپ، ءۇن-تۇنسىز، مەلشيىپ وتىردى.
كۋا رەتىندە جاۋاپ بەرۋگە ەندى يۆان فەدوروۆيچ كەلگەن ەدى.
V
كەنەتتەن بولعان اپات
اۋەلى ونىڭ الەشادان بۇرىن شاقىرتىلعانىن ەسكەرتە كەتەيىن. ءبىراق وندا سوت ءتوراعاسىنا پريستاۆ كۋا: كەنەت سىرقاتتانىپ قالعان با، الدە ءبىر تالما اۋرۋى بار ما قالاي، وسى سەبەپتى ءقازىر كەلە المادى، الايدا، ول ءسال ايىعىسىمەن ءوزى كەلىپ، كۋا رەتىندە جاۋاپ بەرۋگە ءازىر دەپ حابارلاعان. مۇنى، ايتسە دە، ەشكىم الدەقالاي ەستىمەي قالعان ەدى، بۇل كەيىن عانا بەلگىلى بولعان. ونىڭ كەلگەنىن العاشتا ەشكىم بايقاعان جوق: نەگىزگى كۋالاردان، اسىرەسە باقتالاس ەكى بيكەشتەن جاۋاپ الىنىپ بىتكەن؛ ءسويتىپ جۇرتتىڭ ىندىنى ءبىراز قانعان-دى. ءتىپتى ءبىراز زەرىگە دە باستاعانداي كورىنگەن. ءالى دە بىرنەشە كۋادان جاۋاپ الىنۋى كەرەك-تى؛ ءبىراق، ءبىرسىپىرا جايتتار ءسوز بولعاندىقتان، ولار پالەندەي بىردەڭە ايتا الماۋى دا مۇمكىن. ال ۋاقىت بولسا ءوتىپ بارادى. يۆان فەدوروۆيچ ەشكىمگە قاراماستان، باسىن تومەن سالىپ، ويعا شومعان كىسىشە قاباعىن ءتۇيىپ، تاڭعالارلىقتاي باياۋ باسىپ جاقىنداعان ەدى. مۇنتازداي بوپ كيىنگەن، الايدا، بەت الپەتى ماعان اۋرۋ كىسىنىڭ تۇرىندەي اسەر ەتتى: ونىڭ جۇزىندە توپىراق وڭدەس، كادىمگى ولەتىن ادامنىڭ كەسكىنىنە ۇقساس بىردەڭە بار ەدى. جانارىنىڭ وتى قايتقان؛ ول جوعارى قاراپ، زالدى باياۋ شولىپ شىقتى. ورىندىعىنان ۇشىپ تۇرا جازداعان الەشا: "اھ!" دەپ كۇرسىنىپ قالدى. بۇل مەنىڭ ەسىمدە. ءبىراق مۇنى سەزگەندەر از بولدى عوي دەيمىن.
سوت ءتوراعاسى ول كۋا رەتىندە انت بەرمەگەندىكتەن جاۋاپ بەرۋ-بەرمەۋ ونىڭ ءوز ەركى ەكەنىن، الايدا، ەگەر جاۋاپ بەرەتىن بولسا، ارينە، اقيقاتتان اينىماۋعا تيىستىگىن، تاعىسىن تاعىلارىن ەسكەرتىپ ءوتتى. يۆان فەدوروۆيچ تۇنجىراي قاراپ، تىڭداپ تۇرعان؛ سوسىن ول اقىرىن ىرجيعانداي بولدى، ءبىراق، وعان تاڭىرقاي كوز سالعان سوت ءتوراعاسى ءسوزىن اياقتاسىمەن-اق كەنەت كۇلىپ جىبەردى.
— سونىمەن، تاعى نە دەمەكسىز؟ — دەپ سۇرادى ول قاتاڭ داۋىسپەن.
زالداعىلاردىڭ ءبارى ىڭعايسىز بىردەڭەنى سەزگەندەي، تىنا قالدى.
سوت ءتوراعاسى ابىرجۋعا اينالدى.
— ءسىز... مۇمكىن، ءالى تولىق ساۋىقپاعان شىعارسىز؟ — دەدى ول كوزىمەن سوت پريستاۆىن ىزدەپ.
— بوسقا ابىرجىماڭىز، جوعارى مارتەبەلىم، مەنىڭ جاۋاپ بەرەرلىكتەي جايىم بار جانە سىزدەرگە كەيبىر قىزعىلىقتى جايتتاردى ايتىپ تا بەرە الامىن، — دەپ كەنەت وتە بايسالدى جانە قوشەمەتپەن جاۋاپ بەردى يۆان فەدوروۆيچ.
— ءسىز، قالاي، ەرەكشە ءبىر حابارلاما جاساماقسىز با؟ — دەپ سۇرادى وعان ءالى دە كۇدىكتەنە قاراعان سوت ءتوراعاسى.
يۆان فەدوروۆيچ بىرنەشە سەكونت ۇندەمەي، تۇنجىراپ تومەن قاراپ تۇردى، سودان كەيىن ول باسىن قايتا كوتەرىپ الىپ تۇتىعىڭقىراي جاۋاپ قاتتى:
— جوق، ەشتەڭەم جوق. ونداي ەرەكشە تۇك تە جوق.
وعان ساۋال قويا باستادى. ول قالاي دەگەنمەن دە انىق جاۋاپ بەرگەن، ءبىراق، ءبىر عاجابى، ەشبىر ىقىلاسسىز، قاساقانا كەلتە قايىرىپ، ءتىپتى بارعان سايىن تۇسكەن جەركەنىشپەن سويلەگەن ەدى. كوپتەگەن ساۋالدارعا بىلمەيمىن دەپ سىلتاۋراتتى. اكەسىنىڭ دميتريي فەدوروۆيچكە قانداي وكپە-نازى بارىن بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. — ونداي نارسەمەن اينالىسقان ەمەن! — دەدى ول.
ايىپكەردىڭ ءوز اكەسىن ولتىرەمىن دەپ قوقان-لوقى كورسەتكەنى جايىندا ەستىگەنى بار. پاكەتتەگى اقشا جايىندا سمەردياكوۆتان بىلگەن...
— بارلىعى دا ءباز باياعى بىردەڭەلەر، — دەدى ول سوسىن قاجىعان پىشىنمەن، — مەن سوتقا ەرەكشە دەرلىك ەشتەڭە ايتا المايمىن.
— ءسىزدىڭ سىرقات ەكەنىڭىزدى كورىپ تۇرمىن جانە قازىرگى جان سەزىمىڭىزدى دە تۇسىنەمىن... — دەدى سوت ءتوراعاسى.
وسىدان كەيىن ول، قاجەت دەسەڭىزدەر، ساۋال قويۋلارىنا بولادى دەپ پروكۋرور مەن قورعاۋشىعا قاراپ ەدى، يۆان فەدوروۆيچ كەنەت السىرەگەن داۋىسپەن:
— جوعارى مارتەبەلىم، مەنى بوساتىڭىزشى، ءالىم قۇرىپ، قاتتى اۋىرىپ تۇرمىن، — دەپ ءوتىندى.
ول وسى سوزدەردى ايتقاسىن، رۇقسات ەتىلۋىن كۇتپەستەن، زالدان شىقپاقشى بولىپ بۇرىلىپ جۇرە بەردى. ءبىراق، ءتورت قادامنان كەيىن، بىردەڭەنى ويلاستىرعانداي توقتاپ تۇرىپ، كەنەت اقىرىن مىرس ەتتى دە، بۇرىنعى ورنىنا قايتا ورالدى.
— مەنىكى، جوعارى مارتەبەلىم، الگى... "زاحودۋ — ۆسكوسۋ، زاحودۋ — نە ۆسكوسۋ" — دەيتىن شارۋا قىزى بار ەدى عوي، سونىڭ كەرى. ءتايت دەپ كۇيەۋگە شىعىپ كەتۋى ءۇشىن ونى ساندەپ كيىندىرىپ، نەكەسىن قيۋعا اپارماقشى بولىپ، سارافانى مەن يۋبكاسىن الىپ سوڭىنان قالماي جۇرسە، ول: "كوڭىلىم تۇسسە — تيەمىن، تۇسپەسە — تيمەيمىن"، — دەپ قىرسىعادى... بۇل وقيعا بىزدەگى ءبىر ۇلىستا بولعان...
— مۇنىمەن ءسىز نە دەمەكشىسىز؟ — دەپ سۇرادى سوت ءتوراعاسى قاتقىل ۇنمەن.
— مىنە، — دەپ يۆان فەدوروۆيچ كەنەت ءبىر بۋما اقشانى شىعاردى، — مىناۋ اقشانى كورەسىزدەر مە... بۇل اقشا انا پاكەتتىڭ ىشىندە جاتقان، — ول زاتتاي ايعاقتار تۇرعان ۇستەلدى مەڭزەدى، — اكەمدى وسى اقشاعا بولا ولتىرگەن. قايدا قويايىن؟ سوت پريستاۆى مىرزا، اندا اپارىپ بەرىڭىزشى.
سوت پريستاۆى اقشانى الىپ، ءتوراعاعا بەردى.
— ەگەر دە بۇل ناق سول اقشا بولسا... ول ءسىزدىڭ قولىڭىزعا قايدان ءتۇسىپ ءجۇر؟ — دەدى اڭ-تاڭ سوت ءتوراعاسى.
— كەشە سمەردياكوۆتان الدىم، اكەمدى سول ءولتىردى عوي. اسىلىپ ولەرىنىڭ الدىندا مەن وعان بارىپ جولىققان ەدىم. اكەمدى مەنىڭ اعام ولتىرگەن جوق، ونى سمەردياكوۆ ولتىرگەن بولاتىن. ولتىرگەن سول، ونى بۇعان يتەرمەلەگەن مىنا مەن اكەسىنىڭ ءولىمىن كىم تىلەمەيدى دەيسىڭ؟
— ءسىزدىڭ ءوزى ەسىڭىز دۇرىس پا؟ — دەپ قالدى ابايلاماعان سوت ءتوراعاسى.
— مىنە، گاپ تە سوندا، مەنىڭ... تاپ ءسىزدىڭ ءوزىڭىز سەكىلدى، اناۋ وتىرعان... سۇم-م-پايىلار سەكىلدى، سۇمدىق زىمياندىعىمدا! — دەپ ول زالداعىلارعا بۇرىلىپ قارادى. — مەنىڭ اكەمدى ءولتىردى، ال مۇندا ءبارى وتىرىك قورىققان بوپ ءمۇلايىمسيدى تۇگە، — دەپ ول ىزاعا بۋلىعىپ، ءتىسىن شىقىرلاتتى. — ءبىرىنىڭ الدىندا ءبىرى مەكەرلەنىپ باعادى. وڭشەڭ سۇمدار! ءبىر سۇمىراي ەكىنشى سۇمىرايدى جەمەي قويمايدى... بالاسى اكەسىن ولتىرگەن بولىپ شىقپاسا — ولاردىڭ ءبارى اشۋلانىپ، تەرىسىنە سىيماي تاراسار ەدى... قىزىق قوي بۇل! "جەيتىن نان مەن قىزىقتايتىن بىردەڭە بولسا جەتەدى!" ءبىراق، مەنىڭ ءوزىم دە وڭىپ تۇرعان جوقپىن عوي! وسىندا ءبىر ۇرتتام سۋ بار ما ەكەن، ىندىنىم قۇرىپ بارادى. قۇداي ءۇشىن ءبىر جۇتقىزىڭدارشى! — دەدى ول كەنەت باسىن ۇستاپ.
سوت پريستاۆى دەرەۋ ونىڭ جانىنا جەتىپ باردى. الەشا ورنىنان اتىپ تۇرىپ: "ول اۋرۋ، ونىڭ ايتقانىنا سەنبەڭدەر، ول ساندىراقتاپ تۇر!"، — دەپ ايقايلادى. كاتەرينا يۆانوۆنا ورىندىعىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، زارە-قۇتى قاشىپ يۆان فەدوروۆيچكە تەسىرەيە قاراپ مەلشيىپ قالدى. ميتيا تۇرەگەلىپ، ءبىر ءتۇرلى ەرسىلەۋ ىرجيعان قالپى اعاسىنىڭ ءسوزىن ودان كوز الماي تىڭداعان ەدى.
— تىنىشتالىڭىزدار، مەن ءالى جىندانعان جوقپىن، نەبارى كىسى ءولتىرۋشى عانامىن! — دەپ تاعى سويلەپ كەتتى يۆان. — كىسى ولتىرۋشىدەن شەشەندىكتى قالاي تالاپ ەتۋگە بولادى... — دەدى ول تاعى دا ىرجيا كۇلىپ.
ابىرجىعان پروكۋرور سوت ءتوراعاسىنا ەڭكەيىپ بىردەڭە دەدى. سوت مۇشەلەرى دە بىر-بىرىمەن اسىعىس سىبىرلاسىپ جاتىر. وسىنىڭ بارىنە قۇلاق ءتۇرىپ فەتيۋكوۆيچ وتىر. نە بولار ەكەن دەپ زالداعىلار دا تىنا قالعان ەدى. ءبىر كەزدە سوت ءتوراعاسى ەسىن جيعانداي بولدى.
— ءسىزدىڭ بۇل ايتقانىڭىز بىزگە تۇسىنىكسىز، سوسىن مۇنىڭ ءوزى مۇنداي جەردە ايتىلاتىن ءسوز ەمەس قوي دەيمىن. شاما-شارقىڭىزشا، تىنىشتالۋعا تىرىسىپ، بىزگە ايتىپ بەرىڭىز... ەگەر شىنىندا دا ايتاتىن بىردەڭەڭىز بولسا، ارينە. بۇل مويىنداۋىڭىزدى ءسىز نەمەن دالەلدەي الاسىز... ەگەر ساندىراقتاپ تۇرماساڭىز، ارينە؟
— بار گاپ سوندا تۇر عوي، مەنىڭ كۋالارىم جوق. سمەردياكوۆ اسىلىپ ءولدى، ول يت انا دۇنيەدەن سىزدەرگە ءوزىنىڭ كۋالىگىن... پاكەتكە سالىپ... جىبەرە المايدى. سىزدەرگە تەك پاكەت بولسا بولدى عوي، ءبىراق سونىڭ بىرەۋى دە جەتەر ەدى. مەنىڭ كۋالارىم جوق... دەگەنمەن، ءبىر كۋا تابۋعا بولادى، — دەدى ويلانىپ تۇرىپ مىرس ەتكەن ول.
— ول كۋاڭىز كىم؟
— جوعارى مارتەبەلىم، ونىڭ ساباۋداي قۇيرىعى بار، ءتۇر-تۇرپاتى ساي كەلمەيدى عوي! La diable n'existe point!1 سول جامان-جاۋتىك، قۇيتاقانداي سايتانسىماققا نازار اۋدارىپ قايتەسىزدەر، — دەدى ول ودان ارى. سونان سوڭ، كەنەت كۇلكىسىن تىيىپ، ءبىر قۇپياسىن اشقالى تۇرعانداي تاعى دا بىلاي دەدى: ول، مۇمكىن، زاتتاي ايعاعىن ۇستاپ — وسىندا ءبىر جەردە، مىنا ۇستەلدىڭ استىندا بۇعىپ وتىرعان شىعار، سوندا بولماعاندا، قايدا بولۋشى ەدى؟ ماعان قاراڭدار، مەنىڭ سوزىمە قۇلاق سالىڭدار: مەن وعان: ۇندەمەي قالعىم كەلمەيدى دەسەم، ول ماعان گەولوگيالىق توڭكەرىستى ايتادى... اقىماقتىق قوي بۇل! قايتەسىڭدەر، ول جاۋىزدى بوساتساڭدارشى... ول گيمندى ايتتى عوي، ويتەتىن سەبەبى، وعان وڭاي! ماس جەكسۇرىنداردىڭ "ۆانكا كەتتى پيتەرگەنى" اندەتىپ بارىلداعانىمەن بىردەي عوي بۇل، ال مەن ەكى سەكونتتىك قۋانىش ءۇشىن كۆادريلليون كۆادريلليوندى، ياكي الەمنىڭ بار بايلىعىن بەرە سالار ەدىم. سىزدەر مەنى بىلمەيسىزدەر عوي! و، سىزدەردىڭ مىنا قىلىقتارىڭنىڭ ءبارى، بۇل نەتكەن زەردەسىزدىك! ال، ونىڭ ورنىنا، مەنى نەگە وتىرعىزبايسىزدار! مەنىڭ وسىندا كەلگەنىم بە... اقىماقتىقتان اياق الىپ جۇرە المايتىنىمىز نەلىكتەن!.
ءسويتىپ ول ويعا شومىپ تۇرىپ زالعا تاعى دا باياۋ كوز سالدى. ءبىراق ەندى جۇرتتىڭ ءبارى دۇرلىگىپ قالعان ەدى. الەشا ورنىنان اتىپ تۇرىپ، وعان ۇمتىلا بەرىپ ەدى، ءبىراق ودان بۇرىن سوت پريستاۆى يۆان فەدوروۆيچتى قولىنان ۇستاپ ۇلگەردى.
— سەنىڭ بۇل قاي باسىنعانىڭ؟ — دەپ زىركىلدەپ پريستاۆتىڭ بەتىنە تەسىرەيە قاراعان يۆان فەدوروۆيچ ونىڭ جاعاسىنا جارماسا كەتىپ، ەدەنگە جالپ ەتكىزدى. ءبىراق ساقشىلار جەتىپ كەلىپ، ونى ۇستاپ ۇلگەردى، وسىدان كەيىن ول وكىرىپ-باقىرىپ جىلاي باستادى. اكەتىپ 27بارا جاتقاندا باقىرىپ، تۇسىنىكسىز بىردەڭەنى ايتىپ ايقايلاي بەردى.
جۇرت ابىگەرلەندى دە قالدى.ءوزىم دە ابىرجۋلى بولعاندىقتان، ءبارىن بىردەي بايقاي الماعان ەدىم، سول سەبەپتى جىپكە تىزگەندەي عىپ ءتامامداپ ايتا دا الماسپىن. زالداعى جۇرت تىنىشتالىپ، ءىستىڭ ءمان-جايىن پايىمداعان سوڭ سوت پريستاۆى كۋانىڭ وسىعان دەيىن ەسى دۇرىس ەدى، وسىدان ءبىر ساعات بۇرىن ازداپ باسى اينالعاندا ونى دارىگەر كورگەن، ءبىراق وسى زالعا كىرگەنگە دەيىن ءسوزى دۇرىس ەدى، اقىرى بۇلاي بولاتىنىن مەن قايدان بىلەيىن، قايتا سوتقا بارىپ جاۋاپ بەرۋىم كەرەك دەپ كونبەگەن ونىڭ ءوزى دەپ باستىقتارعا تياناقتاپ تۇسىندىرگەنىنە قاراماستان، بايعۇستىڭ جامان وپىق جەگەنى عانا ەسىمدە. الايدا، زالداعىلار ەندى عانا تىنىشتالىپ، ەس جيىپ بولىسىمەن، الگى كورىنىستەن كەيىن ىلە-شالا ەكىنشىسى باستالدى: كاتەرينا يۆانوۆنا شالىق بولعان كىسىشە زارلاندى دا قالدى. ول دا جانى كۇيزەلىپ، وكىرىپ-باقىرىپ جىلاپ، كەتكىسى كەلمەي جۇلقىنىپ، زالدان اكەتپەڭدەرشى دەپ جالىندى، سونسوڭ سوت ءتوراعاسىنا كەنەت بىلاي دەپ ايقايلادى:
— مەنىڭ تاعى ءبىر جاعدايدى ايتۋىم كەرەك، دەرەۋ... تابان استىندا!.. مىنە، مىنا ءبىر قاعازدى، مىنا حاتتى الىپ... تەزىرەك وقىڭدارشى، تەزىرەك دەيمىن! بۇل اناۋ جاۋىزدىڭ حاتى، ونى اناۋ جاۋىز جازعان بولاتىن، — دەپ ميتيانى كورسەتتى. — اكەسىن ولتىرگەن وسى جاۋىزدىڭ ءوزى، بۇعان ءقازىر كوزدەرىڭ جەتەدى، ول ماعان اكەسىن قالاي ولتىرەتىنىن جازعان-دى. ال اناۋ بولسا اۋرۋ، ونىڭ ەسى اۋىسا باستاعان! مۇنى مەن ءۇش كۇننەن بەرى بايقاپ ءجۇرمىن!
ول شامىرقانا ايقايلاپ جىبەرگەن ەدى. ونىڭ سوت ءتوراعاسىنا ۇسىنعان قاعازىن پريستاۆ قاعىپ الدى، ال كاتەرينا يۆانوۆنا ورىندىعىنا سىلق ەتىپ، قولىمەن بەتىن باسىپ، سولقىلداپ جىلاي باستادى، ءبىراق، دىبىس شىعارسا زالدان الاستاي ما دەپ قورىققاندىقتان، ءتىپتى ىڭىرسىعانىن دا سەزدىرمەۋگە تىرىسقان. ونىڭ پريستاۆقا بەرگەن قاعازى ميتيانىڭ "استانالىق شاھار" تراكتيرىنەن جازعان حاتى بولاتىن. ونى يۆان فەدوروۆيچ "ەسەپقورلىق" ءمانى بار قۇجات دەپ اتاعان-دى. اتتەڭ! ميتياعا وسى ءبىر ەسەپقورلىقتىڭ اپارىپ تانىلعاندىعى، ايتپەسە، بۇل حات بولماسا، ول بۇلاي ورعا جىعىلماس ەدى عوي، نەمەسە، تىم قۇرىعاندا، مۇنشاما جامان سورلاماس ەدى عوي! قايتالاپ ايتام، وقيعانىڭ بۇگە-شىگەسىن تۇگەل بايقاۋ قيىن-دى. ماعان ءتىپتى ءقازىر دە سونداعىنىڭ ءبارى تاۋسىلماس ابىگەر سەكىلدى كورىنە بەرەدى. ءتوراعاسى جاڭا دەرەكتى سوتقا، پروكۋرورعا، قورعاۋشىعا جانە پريسياجنىيلارعا دەرەۋ حابارلاعان بولۋعا ءتيىس. مەنىڭ ەسىمدە قالعانى — كۋا بيكەشتەن جاۋاپ الۋعا قالاي كىرىسكەنى عانا. سوت ءتوراعاسىنىڭ: قالاي، تىنىشتالا الدىڭىز با! — دەپ جايلاپ قانا قويعان ساۋالىنا كاتەرينا يۆانوۆنا لەزدە جاۋاپ قاتتى:
— مەن ءازىرمىن، دايىنمىن! — سونان سوڭ، ول قانداي دا ءبىر سەبەپتەن ونى تىڭداماي قويا ما دەپ قورىقتى ما قالاي: — ساۋالىڭىزعا جاۋاپ بەرۋگە ابدەن جارايمىن، — دەدى تاعى دا. ودان ءبارىن تولىعىراق ءتۇسىندىرۋدى ءوتىندى: بۇل نەعىلعان حات، ونى ول قانداي جاعدايدا الىپ ەدى؟
— مەن بۇل حاتتى سول سۇمدىق وقيعا بولاتىن كۇننىڭ قارساڭىندا العان ەدىم، ودان ءبىر كۇن بۇرىن تراكتيردە وتىرىپ جازعان، دەمەك، ءوزى قىلمىس جاساردان ەكى كۇن بۇرىن جازعان — وزدەرىڭىز كوز سالىڭدارشى، ەسەپ ايىرىسۋ قاعازىنا جازىلعان عوي! — دەدى ەنتىگە سويلەگەن ول — وندا ول مەنى جەك كورىپ كەتكەن ەدى، ويتكەنى ونىڭ ءوزى وپاسىزدىق جاساپ، اناۋ سايقالدىڭ سوڭىنان ەرىپ كەتكەن... تاعى ءبىر سەبەپ، ول ماعان ءۇش مىڭ سوم بەرەشەك بولاتىن... و، وسى بەرەشەگى ءۇشىن ول جامان وكىنگەن، بۇل دا ءوزىنىڭ ارامزالىعىنان! ءۇش مىڭ سومنىڭ سىرى مىنادا — سىزدەردەن وتىنەمىن، جالىنىپ سۇرايمىن، مەنىڭ وسى سوزىمە قۇلاق سالىڭدارشى: اكەسىن ولتىرەردەن ءۇش جۇما بۇرىن ول ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ماعان كەلگەن. وعان اقشا كەرەگىن جانە نە ءۇشىن كەرەگىن مەن بىلەتىن ەدىم — اناۋ سايقالدى الداپ-سۋلاپ ءبىر جاققا الىپ كەتۋ ءۇشىن كەرەك-تى. مەن ونىڭ وزىمە وپاسىزدىق جاساعانىن، ول ەندى مەنى تاستاپ كەتپەكشى ەكەنىن ءبىلدىم، ءبىراق سولاي بولا تۇرسا دا، وعان بۇل اقشانى ءوزىم ۇسىندىم، ماسكەۋدەگى اپاما سالىپ جىبەرشى دەگەندى سىلتاۋراتىپ بەردىم، — اقشانى قولىنا ۇستاتقاندا، بەتىنە قاراپ تۇرىپ قاشان سالساڭ دا ءوزىڭ ءبىل، "ءبىر ايدان كەيىن" جىبەرۋىڭە دە بولادى دەدىم. ول نەگە ۇقپاسىن، ەگەر مەن وعان: "ماعان وپاسىزدىق جاساپ، انا سايقالمەن كەتۋ ءۇشىن ساعان اقشا كەرەك ەمەس پە، سول اقشانى سەن مەنەن-اق الساڭشى، مەن ونى ساعان ءوز ىقتيارىممەن بەرەمىن، ەگەر وسى اقشانى الۋعا ارسىزدىعىڭ جەتسە، الىپ كور!.." — دەپ كوزىنە شۇقىپ ايتسام، قالايشا ۇقپايدى... مەن ونىڭ جاۋىزدىعىن ايعاقتاماقشى ەدىم، ول ءقايتتى دەيسىز عوي؟ ول ۇيالعان جوق، اقشانى الىپ تايىپ تۇردى دا، اناۋ سايقالمەن ءبىر تۇندە جوق قىلدى... ءبىراق ول ءتۇسىندى، مەنىڭ ءبارىن بىلەتىنىمدى سەزدى، يلانساڭىزدار مەن وعان اقشا بەرگەندە: ول وسى اقشانى الار ما ەكەن، الماس پا ەكەن، ەگەر السا، وندا ناعىز ارسىزدىڭ ءوزى بولعانى؟ — دەپ ازاپقا سالعانىمدى دا تۇسىنگەن. مەن وندا ونىڭ كوزىنە قاراپ تۇرعانمىن، ول دا مەنىڭ كوزىمنەن كوز الماعان، ءسويتىپ ءبار-بارىن تۇسىنگەن، الايدا مەنىڭ اقشامدى الىپ جۇرە بەرگەن!
— راس، كاتيا، سوندا مەنى ماسقارا ەتپەكشى ەكەنىڭدى كوزىڭنەن-اق اڭعارعانمىن، ءبىراق اقشاڭدى ءبارىبىر العانمىن، — دەپ مىڭگىرلەدى ميتيا. مەن سۇمىرايدىڭ قۇداي سۇيەر قىلىعى جوق قوي، مەنى ءبارىڭ جەك كورسەڭدەر دە مەيلىڭ، وزىمە دە وبال جوق!
— ايىپكەر، — دەپ داۋىستادى سوت ءتوراعاسى، — ەندى ءبىر ءسوز اۋزىڭىزدان شىقسا — مەن ءسىزدى الىپ كەتۋگە بۇيىرامىن.
— سول اقشا ونى ازاپقا ءتۇسىردى، — دەدى اسىعىپ-ۇسىككەن كاتيا ودان ارى، — ول ماعان ونى قايتارعىسى كەلگەن، بەرمەكشى بولعان، بۇل راس، ءبىراق وعان اناۋ سايقال ءۇشىن دە اقشا كەرەك قوي. سول سەبەپتى ول ءتىپتى اكەسىن ولتىرۋگە دەيىن باردى، ءبىراق مەنىڭ اقشامدى قايتارعان جوق، سايقالىن قاسىنا ەرتىپ الىپ، انا ءبىر دەريەۆنياعا جىلىستاپ ەدى، اقىرى، سوندا قولعا ءتۇستى عوي. اكەسىن ءولتىرىپ، توناعان اقشانى ول سوندا تاعى دا شاشىپ توكتى. ول ماعان بۇل حاتىن اكەسىن ولتىرەردەن ءبىر كۇن بۇرىن جازعان، ماس كۇيى جازعان، مەنى بىرەۋ ولتىرمەكشى بولسا دا، ونى ءتىرى پەندەگە كورسەتپەيتىنىمدى انىق بىلگەندىكتەن، وشىگىپ جازعانىن سوندا-اق سەزگەنمىن. ايتپەسە جازباس ەدى. ول مەنىڭ ودان كەك الۋعا، ونى جاردان قۇلاتۋعا بارمايتىنىمدى بىلگەن! الايدا: حاتتى وقىپ كورىڭىزدەرشى، زەر سالا، قۇداي ءۇشىن زەر سالا وقىڭىزدارشى، سوندا سىزدەر ونىڭ حاتىندا ءبارىن جازعانىن، اكەسىن قالاي ولتىرەتىنىن، ونىڭ اقشاسى قايدا جاتقانىن — ءبارىن الدىن الا ولشەپ-پىشىپ جازعانىن كورەسىزدەر. قاراڭىزدارشى، تەك بايقاماي قالماڭىزدار، وندا: "مەن ونى ولتىرەمىن، تەك يۆان كەتسىنشى"، — دەگەن ءبىر سويلەم بار. دەمەك، ول اكەسىن قالاي ولتىرەتىندىگىن كۇنى بۇرىن ويلاستىرعان، — دەپ تابالاپ، كەكەتكەن كاتەرينا يۆانوۆنا سوتقا ەسكەرتىپ تە قويدى. قاتەرلى حاتتىڭ ءتىپتى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەر سالىپ، ءاربىر سىزىعىنا دەيىن زەرتتەپ وقىعاندىعى كورىنىپ تۇرعان ەدى. — ماس بولماسا، ول ماعان بۇلاي دەپ جازباس ەدى، ءبىراق، قاراڭىزدارشى، وندا ونىڭ اكەسىن قالاي ولتىرەتىندىگى كۇن ىلگەرى، ايدان انىق باياندالعان عوي، ول ءوزىنىڭ كۇللى ىس-ارەكەتىن جايىپ سالعان عوي!
وسىلاي قاتتى شامىرقانعان ول، ارينە، ءوزى ءۇشىن بۇنىڭ قانداي زاردابى بولاتىنىن، مۇمكىن، ءتىپتى ءبىر اي بۇرىن سەزسە دە، ەلەڭ قىلماعان ەدى، ويتكەنى ول سوندا دا، بالكىم، ىشتەگى ىزا-كەگىنەن قالتىراپ: "وسى حاتتى سوتقا وقىپ بەرسەم بە ەكەن؟" — دەپ قيالداعان شىعار. ەندى كەلىپ جاردان قۇلاعانداي بولادى. ءدال وسى ساتتە سوت حاتشىسى حاتتى داۋىستاپ وقىپ بەرگەندە، ونىڭ تاڭعالارلىقتاي اسەر ەتكەنى عانا ەسىمدە قالىپتى. ميتياعا: "ءسىز وسى حاتتى جازعانىڭىزدى مويىندايسىز با؟" — دەگەن ساۋال قويىلدى.
— مويىندايمىن، ول مەنىڭ حاتىم! — دەدى ميتيا. ماس بولماسام، ونى جازار ما ەدىم!.. كاتيا، سەن ەكەۋمىزدىڭ ءبىر-بىرىمىزدى جەك كورۋىمىزگە سەبەپ جەتكىلىكتى، ءبىراق، قانشاما جەك كورسەم دە، سەنى سۇيگەنىمە انت ەتۋگە بارمىن جانە انت ەتەمىن دە، ال سەن مەنى استە سۇيگەن جوقسىڭ!
ول سىلق ەتىپ وتىرا كەتىپ، جانى كۇيزەلگەسىن قولىن بۇرادى. سوسىن پروكۋرور مەن قورعاۋشى كاتياعا قارسى ساۋال قويۋعا كىرىستى؛ بۇل ساۋالدار نەگىزىنەن "باعانا وسىنداي ايعاقتى جاسىرىپ قالىپ، مۇلدە باسقا تۇرعىدان، مۇلدە وزگە اۋەندە جاۋاپ بەرۋگە ءسىزدى، بىلايشا ايتقاندا، نە نارسە يتەرمەلەدى دەگەن ماعىنادا بولدى".
— ءيا، ءيا، باعانا مەن وتىرىك ايتقامىن، ار-نامىسىم مەن ۇجدانىما قارسى، ءبارىن وتىرىك ايتتىم، ءبىراق تا باعانا مەن ونى قاساقانا قۇتقارعىم كەلىپ ەدى، ويتكەنى ول مەنى جاراتپايتىن، سۇمدىق جەك كورەتىن، — دەپ ايقايلادى كاتيا ەسى شىققانداي بوپ. — و، ول مەنى جامان جەك كورەتىن، ۇنەمى جەك كورەتىن سونسوڭ، بىلەسىز بە، بىلەسىز بە — ول مەنى ەرتەرەكتە بەرگەن اقشاسى ءۇشىن اياعىنا باس ۇرىپ تاعزىم ەتكەن مينۋتتەن باستاپ جەككورەتىن بولعان ەدى. مۇنى كورگەمىن... مەن وندا مۇنى لەزدە سەزگەنمىن، ءبىراق كوپكە دەيىن وزىمە ءوزىم سەنبەدىم. ونىڭ جانارىنان: "وندا سەن ماعان قالاي دەگەنمەن ءوزىڭ كەلگەنسىڭ"، — دەگەندى تالاي رەت وقىدىم. و، ول تۇك تە تۇسىنبەگەن، سوندا مەنىڭ وعان نە ءۇشىن جۇگىرىپ بارعانىمدى ول مۇلدە سەزبەگەن، ول ءبارىن تەك جاماندىققا جورىعان! ول وزىنە قاراپ ولشەپ-پىشەدى، جۇرتتىڭ ءبارى ونىڭ وزىندەي دەپ ويلايدى، — دەپ ابدەن شامىرقانعان كاتيا ىزالانىپ، ءتىسىن شىقىرلاتتى. — ال ونىڭ ماعان ۇيلەنبەكشى بولعان سەبەبى — مەن مۇراگەر بولدىم عوي، بار سەبەپ وسى، تەك وسى عانا! ءوزىم دە تەك وسىدان شىعار دەپ كۇدىكتەنە بەرۋشى ەدىم-اۋ! ول ناعىز حايۋان! ول سوندا ماعان ءوزى كەلگەنىنە ۇيالاتىندىقتان، ول مەنىڭ الدىمدا ءومىر بويى قالتىراپ تۇرادى، سول ءۇشىن مەن ونى عۇمىر باقي جەك كورىپ وتەمىن، دەمەك، قاشان دا وعان وكتەم بولا الامىن دەپ ويلاعان-دى، ونىڭ ماعان ۇيلەنبەكشى بولعان سەبەبى مەنى وسى عانا! بارلىعى مىنە وسىلاي، ناق وسىلاي بولعان-دى! مەن ونى ماحابباتىممەن، تاۋسىلماس ماحابباتىممەن وزىمە قاراتىپ الام با دەپ ەدىم، ءتىپتى ونى وپاسىزدىعىنا دا توزگىم كەلگەن، ايتسە دە، ول ەشتەڭە دە، تۇك تە تۇسىنبەدى. ونداي ادام بىردەڭەنى تۇسىنە الا ما! ول جاۋىز عوي! مەن بۇل حاتتى ەرتەڭىنە كەشكە عانا العان ەدىم، تراكتيردەن اكەلگەن-دى، ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ، ازاندا-اق وعان ءبار-بارىن، ءتىپتى ونىڭ وپاسىزدىعىن دا كەشىرگىم كەلگەنىن قايتەرسىڭ!
ارينە، سوت ءتوراعاسى مەن پروكۋرور ونى تىنىشتاندىرۋعا تىرىسقان ەدى. ايەلدىڭ شامىرقانعانىن پايدالانىپ، ونىڭ وسىنداي اعىنان جارىلعان كۋالىكتەرىن تىڭداپ وتىرعانىنا، بالكىم، ولاردىڭ وزدەرى دە ۇيالعاندىعىنا مەنىڭ ەشبىر كۇمانىم جوق. مەن ولاردىڭ وعان: "سىزگە قانداي اۋىر تيەتىنىن ءبىز تۇسىنەمىز، يلانساڭىز، سىزگە جانىمىز اشيدى"، — دەگەنىن جانە تاعىسىن تاعىلارىن ەستىگەمىن، بۇل ءالى ەسىمدە، — الايدا وندا تىم قاتتى نازالانعان ايەلدى وسىنداي جاۋاپ بەرۋگە ءماجبۇر ەتكەن سولاردىڭ وزدەرى بولاتىن. اقىرىندا، ول يۆان فەدوروۆيچتىڭ وسى ەكى اي بويى ءوزىنىڭ اناۋ "كىسى ءولتىرۋشى، جاۋىز" اعاسىن قۇتقارىپ قالۋدى ويلاپ، ءتىپتى ەسى اۋىسۋعا اينالعانىن قال-قادارىنشا ايقىن سيپاتتاپ ءوتتى، ءتىپتى سونداي كەرەمەت شامىرىققان مينۋتتەردە دە، ءبىر مەزەتكە بولسا دا، مۇنداي جاعداي ءجيى كەزدەسەدى.
— ول ءوزىن-وزى ازاپقا سالدى، — دەدى اشىنعان كاتەرينا يۆانوۆنا، — ول اعاسىنىڭ كىناسىن قالاي جەڭىلدەتە الار ەكەم دەپ الاسۇردى دا ءجۇردى، ول اكەسىن دە ۇناتپايتىنىن، ونىڭ ءولىمىن، مۇمكىن، ءوزىنىڭ دە تىلەگەنىن ماعان ءوزى ايتقان بولاتىن. و، ونىڭ ار-ۇجدانى عاجاپ قوي! ونى ازاپتاعان وسى ار-ۇجدانى! ول ماعان ءبارىن ايتاتىن، ەشتەڭەنى جاسىرمايتىن، ول كۇندە كەلىپ، مەنىمەن ءوزىنىڭ بىردەن-بىر جاقىن دوسىنداي سىرلاساتىن. مەن ونىڭ جالعىز عانا دوسى بولعانىمدى ابىروي سانايمىن! — دەدى كەنەتتەن ول، الدە قانداي ءبىر سەس بىلدىرگەندەي جانارىن جالت ەتكىزىپ. — ول سمەردياكوۆقا ەكى رەت بارعان. ءبىر جولى ماعان كەلگەندە بىلاي دەدى: ەگەر ونى ولتىرگەن مەنىڭ اعام بولماي، سمەردياكوۆ بولىپ شىقسا (ويتكەنى وسىندا ءبارى شالدى سمەردياكوۆ ءولتىردى دەگەن لاقاپ تاراتىپ ءجۇر عوي)، وندا بۇعان، بالكىم، مەن دە كىنالى شىعارمىن، سەبەبى مەنىڭ اكەمدى جاقتىرمايتىنىمدى سمەردياكوۆ بىلەتىن، ەندەشە، ول مەنى ءوز اكەسىنىڭ ءولىمىن تىلەپ جۇرگەن دەپ ويلاۋى عاجاپ ەمەس. سوندا مەن وعان وسى حاتتى كورسەتىپ ەدىم، اعاسىنىڭ ولتىرگەندىگىنە ول كۇمانسىز سەنىپ قالدى، مۇنىڭ ءوزى ونى توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي كۇيرەتىپ سالعان ەدى. تۋعان اعاسى ءوز اكەسىنىڭ قانىن موينىنا ارتقان ازعىن بولىپ شىققاندىعىنا ونىڭ جانى توزە الماي قالدى! ونىڭ وسىعان قاپالانىپ، اۋىرىپ جۇرگەنىن مەن وسىدان ءبىر جۇما بۇرىن بايقاعان ەدىم. سوڭعى كۇندەرى مەنىڭ ۇيىمدە وتىرعانىندا، ول ساندىراقتاعان بولاتىن. ونىڭ ەسى اۋىسۋعا اينالعانىن مەن ءوز كوزىممەن كوردىم. كوشەدە دە ساندىراقتاپ جۇرگەنىن بايقاعاندار بار. وسىندا كەلگەن دارىگەر، مەنىڭ ءوتىنىشىم بويىنشا، بۇرناعى كۇنى ونى قاراعاننان كەيىن ماعان ول اسا قاتەرلى دەرتكە شالدىعا باستاعانىن ايتىپ ەدى، — مۇنىڭ بارلىعى انانىڭ، اناۋ وتىرعان جاۋىزدىڭ قىرسىعىنان! ال كەشە سمەردياكوۆتىڭ اسىلىپ ولگەنىن ەستىگەسىن ونىڭ جامان قاپالانعانى سونشالىق، ءتىپتى جىندانىپ تا كەتتى، بارلىعى اناۋ جاۋىزدىڭ قىرسىعىنان سونى قالاي قۇتقارىپ قالام دەپ، ءوز جانىن ءوزى جەگەندىكتەن!
و، البەتتە، ومىردە ءبىر-اق رەت — مىسالى، دار الدىندا تۇرعان ەڭ سوڭعى مينۋتتە عانا وسىلاي اعىنان جارىلىپ، وسىلاي اشىق مويىنداۋعا بولاتىن شىعار. ءبىراق كاتيا وزىنە ءتان مىنەزىن تانىتىپ، ءساتىن جىبەرمەگەن ەدى. بۇل ساتتە ول اكەسىن قۇتقارىپ قالۋ ءۇشىن بۇزىق جىگىتتىڭ ۇيىنە ءوزى بارعان ءباز باياعى وجەت كاتيادان اينىماعان؛ ميتيانىڭ باسىنا تونگەن تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن از دا بولسا جەڭىلدەتەم بە دەپ باعانا وسىناۋ ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا "ونىڭ ىزگىلىكتى قىلىعىن" ايتىپ بەرىپ، ءوزىن جانە ءوزىنىڭ قىزعا ءتان ار-ۇياتىن قۇرباندىققا شالعان تاكاپپار، پاك جاندى كاتيا ەدى. ەندى، ءدال باعاناعىسىنداي، ءوزىن تاعى دا قۇرباندىق ەتىپ تۇرعانى مىناۋ، ءبىراق بۇل جولى ول ءوزىن وزگە بىرەۋگە، وعان قانداي قىمبات ەكەنىن، بالكىم، تەك ەندى، وسى مينۋتتە عانا ءبىرىنشى رەت سەزىپ، انىق پايىمداعاسىن قۇرباندىق ەتكەن ەدى! ول يۆان بەرگەن جاۋابىمەن ءوزىن-وزى قۇرتتى دەپ ويلاپ قالىپ، شالدى ميتيا ەمەس، بۇل ولتىرگەن شىعار دەپ قورىققاندىقتان قۇرباندىق بولعان، يۆاندى، ونىڭ اتاق-ابىرويىن، ونىڭ بەدەلىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قۇرباندىق بولعان! الايدا، وسىدان كەيىن ءبىر سۇمدىقتىڭ شەتى قىلتيعان-دى. يۆان ەكەۋىنىڭ قارىم-قاتىناسىن بايانداعاندا، قىز وعان جالا جاپتى ما، جوق پا، گاپ، مىنە، قايدا جاتىر. جوق، جوق، ميتيا مەنى وعان باس ءيىپ تاعزىم ەتكەنىم ءۇشىن جەك كوردى دەپ اشىنعاندا، كاتيا ونى قاساقانا قارالاعان جوق-تى! بۇعان ول سەنىمدى بولاتىن، مۇنى ءالى دە ءپىر تۇتقان، اقكوڭىل ميتيا تەك كۇلكى ءۇشىن جەك كورگەنسىگەنىنە ول ءتىپتى، مۇمكىن، سول تاعزىم ەتكەن ساتتەن باستاپ كامىل سەنگەن شىعار. وندا بۇل تەك تاكاپپارلىعىنان عانا ميتياعا شامىرىققان، سۇلەسوق ماحابباتىمەن ءوزى بارىپ جابىسقان، نامىسى جابىرلەنگەسىن عانا جابىسقان، ءسويتىپ ونىڭ بۇل سۇيىسپەنشىلىگى، ماحاببات ەمەس، كەكشىلدىك بولىپ شىققان. و، ونىڭ وسى ءبىر سۇلەسوق ماحابباتى كەيىن، بالكىم، شىنايى سۇيىسپەنشىلىككە اينالار ما ەدى، قايتەر ەدى، مۇمكىن، كاتيا ءتىپتى بۇدان ارتىق ەشتەڭە تىلەمەگەن دە شىعار، ءبىراق ميتيا ءوزىنىڭ وپاسىزدىعىمەن ونى ولەردەي قورلاعان سوڭ، تاكاپپار بيكەشتىڭ جان سەزىمى مۇنى كەشىرە الماعان. ال كەك تۇتقان ءسات كەنەت عايىپ بولىپ، جابىرلەنگەن ايەلدىڭ كوكىرەگىندە ۇزاق جينالىپ، ءىشتى كەرنەگەن زاپىراننىڭ ءبارى، تاعى دا الدەقالاي سىرتقا لاق ەتكەن. ول ميتياعا وپاسىزدىق جاساعان ەدى، ءبىراق، سونىمەن قابات ول وزىنە دە وپاسىزدىق جاساعان بولاتىن! ايتارىن ايتىپ ۇلگەرىپ، ىشىندەگى ءزىلدى شىعارعان سوڭ، ونى ار-ۇيات سەزىمى قايتادان ەزگەن ەدى. ول تاعى دا تالىپ قالىپ، باقىرىپ جىلاپ، قۇلاپ ءتۇستى. ونى الىپ كەتتى. ونى كوتەرىپ اكەتىپ بارا جاتقاندا ورنىنان ۇشىپ تۇرعان گرۋشەنكا جىلاپ ميتياعا قاراي جۇگىردى، ونى ءتىپتى ۇستاپ تا ۇلگەرمەدى.
— ميتيا! سەنىڭ تۇبىڭە جەتكەن اناۋ سۇر جىلانىن! — دەپ ايقايلادى ول. سونسوڭ ىزاعا بۋلىققان كۇي سوتقا قاراپ: — مىنە، كوردىڭدەر مە ونىڭ قانداي ەكەنىن! — دەپ اۋلىكتى. سوت ءتوراعاسىنىڭ ىمداۋىمەن گرۋشەنكانى ۇستاپ، زالدان زورلىقپەن شىعارماقشى بولدى. ول كونبەدى، ارپالىستى، ميتياعا قاراي كەيىن جۇلقىندى. ال ميتيا وكىرىپ-باقىرىپ، وعان ۇمتىلدى. ءبىراق ونى ۇستاپ قالدى.
ءيا، ءبىزدىڭ اۋەيى حانىمداردىڭ جانى راقاتتانىپ قالعان شىعار دەيمىن: مۇنىڭ ءوزى ءبىر قىزعىلىقتى حيكايا بولعان ەدى. سودان كەيىن ماسكەۋلىك دارىگەردىڭ زالعا قالاي كىرگەنى ەسىمدە قالىپتى. سوت ءتوراعاسى وسىنىڭ الدىندا عانا پريستاۆتى يۆان فەدوروۆيچكە جاردەمدەسۋگە جارلىق بەرۋگە جۇمساعان سەكىلدى ەدى. دارىگەر سوتقا ناۋقاستىڭ ءحالى وتە مۇشكىل ەكەنىن، سوندىقتان ونى تەزىرەك ۇيىنە جەتكىزۋ كەرەگىن مالىمدەدى. پروكۋرور مەن قورعاۋشىنىڭ ساۋالىنا قايتارعان جاۋابىندا بۇرناعى كۇنى وعان ناۋقاستىڭ ءوزى كەلگەنىن، بۇل وعان ەسى اۋىسۋعا اينالعانىن ەسكەرتكەنىن، الايدا، ول ەمدەلۋدەن باس تارتقانىن ايتتى. "ونىڭ جىندانا باستاعانى ايقىن بولاتىن، وڭىمدە قايداعى جوق بىردەڭەلەر كوزىمە ەلەستەيدى، كوشەدە جۇرگەندە الدەقاشان ءولىپ قالعان كىسىلەردى كەزدەستىرەمىن، كۇندە كەشقۇرىم سايتاندار قوناققا كەلەدى دەپ ماعان ءوزى ايتقان ەدى"، — دەدى قورىتىندىسىندا دارىگەر. ايگىلى دارىگەر جاۋاپ بەرىپ بولعاسىن كەتىپ قالدى. كاتەرينا يۆانوۆنا سوتقا تابىس ەتكەن حات زاتتاي ايعاقتارعا قوسىلدى. ءماسليحاتتاسقاننان كەيىن سوت: تەرگەۋ ودان ارى جۇرگىزىلە بەرسىن، ال ەكى كۋانىڭ (كاتەرينا يۆانوۆنا مەن يۆان فەدوروۆيچتىڭ) توتەنشە جاۋاپتارى حاتتاماعا ەنگىزىلسىن دەپ قاۋلى ەتتى.
مەن بۇدان بىلايعى تەرگەۋدى بايانداپ جاتپايمىن. قالعان كۋالاردىڭ جاۋاپتارى، ءارقايسىسىنىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بولعانمەن، بۇرىنعىلاردىڭ كۋالىگىن قايتالاۋ جانە سونى راستاۋ عانا بولىپ جاتسا، مۇنىڭ قاجەتى بولا دا قويماس. ايتسە دە، قايتالاپ ايتايىن، توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى پروكۋروردىڭ سوزىنە كەلىپ سايماق-تى، مەن ەندى سونى بايانداۋعا كىرىسەمىن. كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ تالىپ قالعانىنا ءبارى جامان ابىرجىپ قاتتى ەلەڭدەپ، جۇمباقتىڭ تەزىرەك شەشىلۋىن تاعاتسىزدانا كۇتكەن. قىزدىڭ جاۋابىنا فەتيۋكوۆيچتىڭ ءجۇنى جىعىلىپ قالدى عوي دەيمىن، ونىڭ ەسەسىنە پروكۋروردىڭ ۇپايى تۇگەل سەكىلدى كورىنگەن. تەرگەۋ اياقتالعاننان كەيىن سوت ماجىلىسىنە ءبىر ساعاتتاي ۋاقىتقا ءۇزىلىسى جاريالاندى. اقىرى، سوت ءتوراعاسى ايتىستى اشتى. ءبىزدىڭ پروكۋرورىمىز، يپپوليت كيريللوۆيچ، ءوزىنىڭ ايىپتاۋ ءسوزىن باستاعاندا، كەشكى ساعات سەگىزدى سوققان سەكىلدى ەدى.
VI
پروكۋروردىڭ ءسوزى. سيپاتتاما
يپپوليت كيريللوۆيچ ايىپتاۋ ءسوزىن تۇلا بويى قالتىراپ، ماڭدايى مەن ەكى سامايىنان سۋىق تەر شىپشىپ، دەنەسى بىرەسە توڭىپ، بىرەسە قىزىپ تۇرىپ باستاعان ەدى. كەيىن ونىڭ ءوزى وسىلاي دەگەن. ول بۇل ءسوزىن ءوزىنىڭ بۇكىل ومىرىندەگى chefd'oeuvre1، chef d'oeuvre، ءوزىنىڭ اققۋ ءانى دەپ ساناعان. راس، ول وسىدان كەيىن توعىز اي وتكەسىن تەز اسقىنعان كوكىرەك اۋرۋىنان قايتىس بولدى؛ سول سەبەپتى، ەگەر ولەتىنىن الدىن الا سەزگەن بولسا، وندا ونىڭ ءوزىن ايدىن كولمەن قوشتاسىپ سۇڭقىلداعان اققۋمەن سالىستىرۋعا شىنىندا دا حاقى بولعان شىعار. بۇل سوزىنە ول ءوزىنىڭ كۇللى جان سەزىمى مەن وزىنە بۇيىرعان اقىل-پاراساتىن اياماي-اق جۇمساعان، ءسويتىپ كوكىرەگىندە ازاماتتىق سەزىم مەن "قارعىس اتقان" ماسەلەلەردىڭ بىرگە بۇعىپ جاتقانىن قالاي دالەلدەگەنىن دە بايقاماي قالعان؛ بۇل ءبىزدىڭ يپپوليت كيريللوۆيچ بايعۇستىڭ ىشىنە وسى ەكەۋىن بىردەي سىيعىزا العاندىعىنان ەدى. باستىسى، ونىڭ ءسوزى شىنشىلدىعىمەن ۇتقان: ول ايىپكەردىڭ كىناسىنا شىن سەنگەن ەدى؛ ول ونى ايىپتاعاندا، تەك تاپسىرىس بويىنشا، قىزمەت بابىمەن ايىپتاماعان، ال "سازايىن بەرۋگە" شاقىرعاندا ول شىنىندا "قوعامدى قورعاپ قالۋعا" قۇشتارلىعىن عانا تانىتقان. سايىپ كەلگەندە، يپپوليت كيريللوۆيچكە قىرىن قاراعان بىزدەگى ايەل قاۋىمىنىڭ ءوزى دە ونىڭ سوزىنەن ەرەكشە اسەر العانىن مويىنداعان. ونىڭ داۋىسى اۋەلى تارعىلدانىپ، ءبىر ءتۇرلى جارىقشاقتانىپ شىققان ەدى، ءبىراق لەزدە بەكىپ، بۇكىل زالعا سىڭعىرلاپ ەستىلىپ، اقىرىنا دەيىن وزگەرمەدى. ايتسە دە، ول ءسوزىن اياقتاسىمەن تالىپ قالا جازداعان-دى.
"پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، — دەپ باستادى ايىپتاۋشى، — بۇل جالپاق رەسەيگە ايگىلى بولعان ءىس. الايدا، بۇعان تاڭداناتىن نە بار، وعان سونشالىقتى تۇرشىگەتىن نە بولىپ قاپتى؟ بىزدەرگە، اسىرەسە بىزدەرگە؟ مۇندايعا ءبىزدىڭ ەتىمىز ءولىپ كەتكەن جوق پا ەدى! مۇنداي سۇمدىق بىزگە سۇمدىق بوپ كورىنۋدەن قالىپ بارادى ەمەس پە — بىزدەگى سۇمدىقتىڭ كوكەسى، مىنە، وسى! ءبىزدىڭ ءباز بىرەۋدىڭ جەكە ءبىر زۇلىمدىعىنا ەمەس، قايتا، ءوزىمىزدىڭ وسى ادەتىمىزگە جانىمىز تۇرشىگۋگە ءتيىس. مۇنداي ىستەرگە، كەلەڭسىز كەلەشەگىمىزدەن ەلەس بەرگەن وسىنداي زامانا بەلگىلەرىنە ءبىزدىڭ وسىنشالىقتى ەنجار، وسىنشالىقتى سۇلەسوق قاراۋىمىزدىڭ سەبەبى نە؟ ءبىزدىڭ ارسىزدىعىمىزدا ما، الدە ءالى جاس بولسا دا، كۇنىنەن بۇرىن قارتايعان قوعامىمىزدىڭ اقىل-پاراساتى مەن قيالىنىڭ تىم ەرتە جۇتاعاندىعىندا ما؟ مۇمكىن، ول ءبىزدىڭ مىنەز-قۇلقىمىزدىڭ ءتۇپ تامىرىنا دەيىن ىرىپ-شىرىگەندىگىندە نەمەسە، تۇپتەپ كەلگەندە، سونىڭ ءوزى بىزدە ءتىپتى، بالكىم، اتىمەن بولماعاندىعىندا شىعار. بۇل ساۋالداردىڭ شەشىمىن تاباتىن مەن ەمەس، سولاي بولا تۇرسا دا، مۇنىڭ ءوزى جانعا باتاتىن ساۋالدار، سول سەبەپتى كەز كەلگەن ازامات، جانىنا باتقانى بىلاي تۇرسىن، بۇل ءۇشىن ءتىپتى جان ازابىن تارتۋعا مىندەتتى. ءبىزدىڭ ەندى عانا قاز تۇرعان، ءالى بۋىنى بەكىمەگەن ءباسپاسوزىمىز، ايتسە دە ءقازىردىڭ وزىندە قوعامعا ازىن-اۋلاق قىزمەتىن كورسەتىپ تە ۇلگەردى، ويتكەنى ول تىيۋسىز كەتكەن بۇزىقتىق پەن مىنەز-قۇلىقتىڭ ازعىنداۋىن ۇنەمى اشكەرەلەپ، مۇنى قازىرگى پاتشامىز سىيلاعان جاڭا جاريا سوتتىڭ زالىنا كەلۋشىلەرگە عانا ەمەس، بارشا جۇرتقا جەتكىزبەسە، مۇنى ءبىز ەش ۋاقىتتا دا ءبىرشاما تولىق بىلە الماس ەدىك. سونىمەن، ءبىزدىڭ كۇندە دەرلىك وقىپ جۇرگەنىمىز نە؟ و، ءبىزدىڭ مينۋت سايىن وقيتىنىمىزبەن سالىستىرعاندا مىناۋ قىلمىس ءتىپتى تۇككە تۇرمايتىن، ەلەۋسىز بىردەڭەدەي كورىنەدى. ءبىراق، عاجابى سول، ءبىزدىڭ ورىس توپىراعىنداعى ۇلتتىق قىلمىستى ىستەردىڭ كوپشىلىگى بىزگە ۇيرەنشىكتى كورىنۋگە اينالعان، 28ەتەك العان كەساپات بولعاسىن ونىمەن كۇرەسۋدىڭ ءوزى قيىنداپ كەتكەن جالپى بىردەڭە، قانداي دا ءبىر ورتاق بالە ەكەندىگىن دالەلدەيدى. مىنە، ءبىر جەردە اقسۇيەك تۇقىمنان شىققان، ومىرگە ەندى عانا اياق باسىپ، مانسابىنا ەندى عانا قول سوزعان ءبىر قىلشىلداعان جاس وفيسەر ءوزىنىڭ بورىش قولحاتىن ۇرلاپ الۋ ءۇشىن ءبىر كەزدە وزىنە ازدا بولسا شاراپاتى تيگەن كىشىگىرىم شەنەۋنىك پەن ونىڭ ۇيىندەگى كۇتۋشى ايەلدى جاسىرىن كەلىپ، ار-ۇجدانىنان ەشبىر قىسىلماستان جاۋىزدىقپەن پىشاقتاپ ولتىرەدى، ول ول ما، وعان قوسا: "جوعارى قاۋىمداعى ويىن-كۇلكىم مەن الداعى مانساپ-ماقساتىما قاجەتى بولار"، — دەپ ونىڭ اقشاسىن دا جىمقىرادى. ول ەكەۋىن بىردەي باۋىزداپ ءولتىرىپ، جاستىققا قيسايتىپ جاتقىزىپ كەتە بارادى. ەندى ءبىر جەردە ومىراۋىنداعى كرەستەرى ەرلىگىنىڭ ايعاعىنداي سالپىلداعان باتىر جىگىت ۇلكەن جولدى قاراقشىشا تورىپ ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ كوسەمى ءارى قامقورشىسى بولعان كىسىنىڭ شەشەسىن ولتىرەدى دە، قاسىنداعى جورتۋىلشىلارىن: "ول مەنى تۋعان بالاسىنداي كورۋشى ەدى، سول سەبەپتى ونىڭ اقىل-كەڭەسىنىڭ ءبارىن ورىندايمىن، ءبىراق ماعان ساقتىقتىڭ قاجەتى جوق"، — دەپ يلاندىرماقشى بولادى. مەيلى، جاۋىز-اق بولسىن، الايدا ونى ءبىزدىڭ قازىرگى زامانداعى جالعىز-جارىم جاۋىز عوي دەۋگە مەنىڭ اۋزىم بارمايدى. ءباز بىرەۋى ءتىپتى پىشاق سالماس تا، ايتسە دە ونىڭ ويى مەن سەزىمى الگى قاراقشىنىڭ ويى مەن سەزىمىنەن استە اينىمايدى، ىشتەي ول دا سونداي جاۋىز. تىنىش بولمەدە، ءوزىنىڭ ار-ۇجدانىمەن وڭاشا قالعانىندا ول، بالكىم، وزىنەن-وزى: "ار-نامىس دەگەن نە، قانعا قىنجىلۋ ەسكى تۇسىنىك ەمەس پە ەكەن؟" — دەپ سۇرايتىن شىعار. مۇمكىن، بىرەۋ-مىرەۋ ماعان قارسى داۋ ايتىپ، ول دىمكاس كۇيگەلەك كىسى، ول شىمىرىكپەستەن وتىرىك سوعىپ، ساندىراقتاپ اسىرەلەپ تۇر دەپ ايقاي كوتەرەر. مەيلى، كوتەرسە كوتەرسىن، ءتاڭىرىم-اۋ، وندا مەن بۇعان ءوزىم ءبىرىنشى بوپ قۋانبايمىن با! مەيلى، يلانباساڭدار يلانباڭدار، دىمكاس دەسەڭدەر دەي بەرىڭدەر، تەك مىنا ءسوزىمدى ەستەرىڭدە ساقتاساڭدار بولدى: ەگەر مەنىڭ وسى ايتقانىمنىڭ كەمى وننان ءبىرى، ءتىپتى جيىرمادان ءبىرى شىندىق بولسا دا، مۇنىڭ ءوزى سوندا دا سۇمدىق ەمەس پە! مىناعان نازار سالىڭىزدارشى، مىرزالار، بىزدە جاس جىگىتتەردىڭ قالاي اتىلىپ ولەتىندىگىنە قاراڭىزدارشى: ءبىزدىڭ ارۋاعىمىز، اقيرەتتە ءبىزدى نە كۇتىپ تۇرعانى حاقىنداعى باپ بەينە اتام زاماندا قۇرىپ، جەرگە كومىلىپ، ءۇستىن قۇم باسقانداي، گاملەتتىڭ: "انا دۇنيەدە نە بولار ەكەن؟" — دەگەن ساۋالىن قويماق تۇگىل، سونىڭ تيتتەي يشاراسىن دا بىلدىرمەيدى عوي، بۇل جايىندا ءتىپتى قاپەرىنە دە المايدى عوي بۇل مۇندار. اقىرىندا، بىزدەگى ازعىندىققا، ءبىزدىڭ ايەل جاندى ءلاززاتقۇمارلارعا نازار اۋدارىڭىزدارشى. وسى سوتتىڭ قۇرباندىعى، سورلى فەدور ءپاۆلوۆيچتى مەن ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىمەن سالىستىرعاندا بەيكۇنا ءسابي دەر ەدىم. ال ونى ءبىزدىڭ ءبارىمىز بىلەتىن ەدىك قوي: "ول ءبىزدىڭ ارامىزدا ءومىر كەشكەن جوق پا ەدى...". ءيا، ورىستىڭ قىلمىس پسيحولوگياسىن، بالكىم، ءبىر زاماندا ءوزىمىزدىڭ دە، ەۋروپالىق تا اقىلماندار زەرتتەيتىن بولار، ويتكەنى بۇل تاتيتىن تاقىرىپ. ءبىراق بۇل كەيىنىرەك ءبىر ۋاقتا، قولىمىز بوساعان كەزدە، قازىرگى تىرشىلىگىمىزدىڭ قاسىرەتتى پارىقسىزدىعى تۇگەلدەي ارتتا قالعاندا بولاتىن شىعار، سول سەبەپتى ونى، مىسالى، مەن سياقتى ادامداردىڭ قازىرگى ىستەگەنىنەن الدەقايدا اقىلدىراق تا، ادىلىرەك تە قاراستىرۋعا مۇمكىندىك تۋادى. ازىرگە ءبىزدىڭ تەك جانىمىز تۇرشىگەدى دە قويادى، نەمەسە وتىرىك جانىمىز تۇرشىككەنسىپ ءتالىمسيمىز، سويتە تۇرا، مۇنىڭ كەرىسىنشە، بوس دىردۋعا قۇمار ارسىز جالقاۋلىعىمىزدى تۇرتكىلەيتىن اسەرلى، وقىس سەزىمدەردى ۇناتاتىن كىسىلەرشە ەلىتە ءسوز ەتەمىز نەمەسە، اقىرىندا، سوڭىنان ويىننىڭ قىزىعىمەن ماز-مەيرام بوپ لەزدە ۇمىتۋ ءۇشىن قورقىنىشتى ەلەستى ءسابي بالاشا قولمەن يتەرىپ تاستاپ، ول كوز الدىنان جوعالعانشا باسىمىزدى جاستىققا تىعاتىنىمىز بار. ءبىراق ءبىر كەزدە بىزگە دە سالاۋاتتى، پاراساتتى ءومىردى باستاۋ كەرەك ەمەس پە، بىزگە دە وزىمىزگە قوعامبىز دەپ كوز سالۋ كەرەك قوي، بىزگە دە قوعامدىق ىسىمىزدە تىم بولماسا بىردەڭەنى پايىمداۋ نەمەسە تىم بولماسا پايىمداي باستاۋ كەرەك ەمەس پە. وتكەن ءداۋىردىڭ ۇلى جازۋشىسى ءوزىنىڭ ەڭ ۇلى شىعارماسىنىڭ سوڭىندا بۇكىل رەسەيدى الداعى بەيماعلۇم ماقساتقا الىپ ۇشقان اۋىزدىقپەن الىسقان ورىس ترويكاسى بەينەسىندە سۋرەتتەپ: "اھ، ترويكا، قۇستاي ۇشقان ترويكا، سەنى ويلاپ تاپقان كىم ەكەن!" دەپ تاڭ قالادى، سوسىن ماساتتانعان قۋانىشپەن قۇيىنداتقان ترويكاعا بارلىق حالىقتار قوشەمەتپەن جول بەرەدى دەيدى وعان قوسا. مەيلى، مىرزالار، جول بەرسە بەرسىن، قوشەمەتپەن بە، الدە جاي ما، مەيلى جول بەرسە بەرسىن، ءبىراق، مەنىڭ كۇناكار كوزقاراسىمشا، دانىشپان سۋرەتكەردىڭ شىعارماسىن بۇلاي اياقتاعان سەبەبى، ول الدە سابيشە پاك ءتاتتى قيالعا بەرىلگەن، الدە سول كەزدەگى سەنزۋرادان قورىققان. ويتكەنى، ەگەر ونىڭ ترويكاسىنا تەك ونىڭ ءوز كەيىپكەرلەرىن: سوباكەيەۆيچتەردى، نوزدريەۆتار مەن چيچيكوۆتاردى عانا جەكسە، وندا جاشىك قىپ كىمدى وتىرعىزساڭ دا مەيلى، ونداي اتتارمەن ءبارىبىر الىسقا كەتە المايسىڭ! بۇل بار بولعانى بۇرىنعى اتتار، ولارعا قازىرگى اتتارمەن تەڭەسۋ قايدا، ال بىزدە..."
وسى ارادا جۇرت قول شاپالاقتاپ، يپپوليت كيريللوۆيچتىڭ ءسوزىن ءۇزىپ جىبەردى. ورىس ترويكاسىنىڭ ىمىراشىلدىقپەن سۋرەتتەلۋى ۇناپ قالدى بىلەم. راس، زالدا ەكى-ۇش جەردەن ىسقىرعان داۋىس تا شىققان، الايدا ءتوراعاسى بۇل ءۇشىن "زالدان شىعارامىن" دەپ ەسكەرتكەن جوق، ىسقىرۋشىلارعا سۇستانا قارادى دا قويدى. ءبىراق يپپوليت كيريللوۆيچ مەرەيلەنىپ قالعان: وسىعان دەيىن ونىڭ سوزىنە ەش ۋاقىتتا قول شاپالاقتاعان جوق-تى! وسىنشاما جىل قۇلاقتارىنا ىلمەپ ەدى، ەندى مىنە (1202) بەرىسىندە ونىڭ ءسوزى كۇللى جالپاق رەسەيگە تارايتىن بولدى!
"شىندىعىندا، — دەدى ول ودان ارى، — وسى قايعىلى وقيعانىڭ ارقاسىندا ويدا جوقتا بۇكىل رەسەيگە ايگىلى بولعان كارامازوۆتاردىڭ اۋلەتى دەگەنىمىز نە؟ مۇمكىن، مەن تىم اسىرەلەپ تۇرعان شىعارمىن، ءبىراق ماعان وسى اۋلەتسىماقتارىڭ ءتۇر-تۇلعاسىنان ءبىزدىڭ قازىرگى زيالى قوعامىمىزدىڭ جالپىعا ورتاق كەيبىر نەگىزگى سيپاتتارى بولار-بولماس جىلتىلداپ تۇرعانداي كورىنە بەرەدى - اتتەڭ، ولاردىڭ بارلىعى بىردەي كورىنبەگەنىن قايتەرسىڭ، "سۋدىڭ تامشىسىندا شاعىلىسقان كۇننىڭ نۇرىنداي" بولىپ قانا ميكروسكوپپەن قاراعاندا ارەڭ كورىنەتىندەي بولىپ قانا سەزىلگەنىن قايتەرسىڭ، ايتسە دە، قالاي دەگەنمەن بىردەڭە كورىندى عوي دەيمىن. وسىعان دا شۇكىرشىلىك. اناۋ سورلى، وسپادار، بۇزىلعان شالعا، اقىرى، وسىنداي قايعىلى ولىمگە تاپ بولعان سول "وتاعاسىعا" قاراڭىزدارشى، ىرزىعىن بوتەن داستارقاننان ىزدەۋگە ادەتتەنگەن دەگدار اقسۇيەك ويدا جوقتا، كەزدەيسوق ۇيلەنۋىنىڭ ارقاسىندا ايەلىنىڭ ەنشىسىنە تيگەن ازىن-اۋلاق اقشاعا قولى جەتەدى، سوسىن اۋەلى جات جىلپوس سۇم، سوسىن، دەگەنمەن، اقىل-وي جۇرناعىنان دا قۇر الاقان ەمەس جادىگويسىگەن سايقىمازاق بولادى، الايدا، ول ەڭ الدىمەن ءوسىمقور بولادى. جىلدار جىلجىپ وتكەن سوڭ، قالتاسى قالىڭداعان سايىن وعان جىل بىتۋگە اينالادى. بۇرىنعى تومەنشىكتەۋى مەن جالباقتاۋىنان ادا بولادى دا، كەكەسىنى مەن كەكشىلدىگى، قول ۇستاسىپ جۇرەتىن ارسىزدىعى مەن ءلاززاتقۇمارلىعى عانا قالادى. رۋحاني جاعى جۇرداي، ونىڭ ەسەسىنە ومىرگە قۇشتارلىعى تاڭعاجايىپ. تۇپتەپ كەلگەندە ول ومىردە ءلاززاتقۇمارلىقتان وزگە ەشتەڭەنى كورمەيدى، ءوزىنىڭ بالالارىن دا وسىعان ۇيرەتەدى. ونىڭ اكە رەتىندە ەشقانداي مىندەتى جوق. ول بالالارىن مازاق ەتەدى، سابيلەردى اۋلاداعى مالايدىڭ ۇيشىگىندە تاربيەلەتەدى، ولاردان قۇتىلعانىنا قۋانادى. سوسىن مۇلدە ۇمىتادى. شالدىڭ كۇللى مىنەز-قۇلىق ەرەجەسى apres moi le deluge1. ازامات بولۋ تۋرالى ۇعىمعا قاراما-قارسىنىڭ ءبارى — ول ءۇشىن قوعامنان ادا-كۇدە قول ءۇزۋ، ءتىپتى وعان قاس دۇشپان بولۋ: "جەر-كوكتى ءورت السا دا مەيلى، تەك ءوزىم امان قالسام بولدى". وعان جاقسى بۇل، ول بارلىعىنا ريزا، ول وسىلايشا تاعى دا جيىرما-وتىز جىل ءومىر سۇرمەك. ول تۋعان بالاسىنىڭ شەشەسى مۇراعا قالدىرعان اقشاسىنان جىرىمدايدى، ءسويتىپ وسى اقشاعا، ونىڭ، ياكي ۇلىنىڭ اشىناسىن وزىنە قاراتىپ الماقشى بولادى. جوق، مەن ايىپكەردى قورعاۋدى پەتەربوردان كەلگەن اسا دارىندى ادۆوكاتقا بەرىپ قويا المايمىن. شىندىقتى مەن دە ايتا الامىن، ول شالدىڭ تۋعان بالاسىنىڭ جۇرەگىندە قانداي سۇمدىق نارازىلىق تۋدىرعانىن مەن دە تۇسىنەمىن. ايتسە دە، وسى دا جەتپەي مە، سورلى شالدىڭ قۇلاعىن نەسىنە شۋلاتا بەرەمىز، ول سىباعاسىن الدى عوي. الايدا، ونىڭ اكە جانە دە وسى زامانعى اكەلەردىڭ ءبىرى ەكەنىن ەسكە الىپ كورەلىكشى. ەگەر مەن ونى ءتىپتى وسى زامانعى كوپتەگەن اكەلەردىڭ ءبىرى دەسەم، وسى وتىرعان قاۋىمدى رەنجىتە قويار ما ەكەم؟ جوق، وسى زامانعى اكەلەردىڭ كوبىسى ءوز پىكىرىن، بۇل شالشا وسپادار بىلدىرمەيدى، ويتكەنى ولاردىڭ تاربيەسى جاقسى، ءبىلىمى ارتىق، ءبىراق، شىندىعىندا، سول شالشا ءبارى دە ءباز باياعى ءبىر ءپالساپانى ۇستانادى. مەيلى، مەن-اق پەسسيميست بوپ شىعايىن. سىزدەر مەنى كەشىرۋگە كەلىستىڭىزدەر عوي. الدىن الا كەلىسىپ الايىق: سىزدەر ماعان سەنبەڭىزدەر، مەن ايتا بەرەيىن، ءبىراق، سىزدەر ماعان ءبارىبىر سەنبەڭىزدەر. ايتسە دە، قالاي بولعاندا دا اۋزىما قاقپاق قويماڭىزدار، ال كەيبىر سوزدەرىمدى قالاي دەگەنمەن ەستەرىڭىزدەن شىعارماڭىزدار. ەندى سىزدەردى شالدىڭ، وسى وتاعاسىنىڭ بالالارىمەن تانىستىرايىن: بىرەۋى ايىپكەر رەتىندە ءبىزدىڭ الدىمىزدا وتىر، ول تۋرالى اڭگىمە الدا؛ وزگەلەرى جايىندا ءۇستىرتىن عانا ايتىپ وتەيىن. قالعان ەكى 29بالاسىنىڭ ۇلكەنى قازىرگى زاماننىڭ وتە ءبىلىمدى، اقىل-پاراساتى دا جەتكىلىكتى جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى، الايدا، ول بۇ جالعاندا ەشتەڭەگە سەنبەيدى، ونىڭ ومىردە تەرىستەپ، جوققا شىعارعانى از ەمەس، بۇل جاعىنان ول اينا قاتەسىز اكەسى دەۋگە بولادى. ونىڭ بەرگەن جاۋابىن ءبارىمىز دە ەستىدىك، وسى وتىرعان قاۋىم ونى جىلى قارسى الدى. ول پىكىرىن جاسىرعان جوق، قايتا، مۇلدە كەرىسىنشە، بۇكپەسىز جايىپ سالدى، سول سەبەپتى مەنىڭ ول تۋرالى، ايتقاندا، البەتتە، ونى جەكە ادام رەتىندە ەمەس، كارامازوۆتار اۋلەتىنىڭ مۇشەسى رەتىندە الىپ، ءبىرشاما اشىق سويلەۋىمە بولاتىن شىعار دەيمىن. وسىندا كەشە، شاھاردىڭ شەت جاعىندا، بۇل قىلمىسقا تىكەلەي قاتىسى بار ءبىر دىمكاس ناقۇرىس، فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ بۇرىنعى مالايى، ءتىپتى ونىڭ نەكەسىز تۋعان ۇلى بولۋى دا ىقتيمال، سمەردياكوۆ دەگەن اسىلىپ ءولدى، ال ول ماعان الدىن الا تەرگەۋ كەزىندە وسى جىگىت كارامازوۆتىڭ، ياكي يۆان فەدوروۆيچتىڭ رۋحاني تىنىمسىزدىعىنان ونىڭ يمانى قاسىم بولعانىن كوزىنەن جاس شىعىپ ايتقان ەدى. "بىلايشا ايتقاندا، ولاردىڭ ويىنشا، بۇ دۇنيەدە بارلىعىنا رۇقسات ەتىلگەن جانە الداعى ۋاقىتتا دا ەشتەڭەگە تىيىم سالىنباسقا ءتيىس"، — ولار مەنى مىنە ءھاماندا وسىعان ۇيرەتكەن بولاتىن. سمەردياكوۆتىڭ ەسى اۋىسۋىنا، ارينە، ونىڭ تالما اۋرۋى دا، سوسىن توبەدەن جاي تۇسكەندەي بولعان مىنا سۇمدىق وقيعا دا اسەر ەتكەنمەن، ول ناقۇرىس قۇلاعىنا ۇنەمى قۇيا بەرگەن وسى ايدان ءبىرجولا جىندانىپ كەتكەن بولۋ كەرەك. ءبىراق، ونىڭ سوزىنەن ودان گورى اقىلدىراق ادامنىڭ اۋىزىنان شىعۋعا لايىقتى ءبىر وتە-موتە قىزعىلىقتى پىكىردىڭ شەت پۇشپاعى بايقالعان ەدى، بۇل جايىندا ءتىپتى مەنىڭ دە ءسوز ەتىپ وتىرعانىم وسىدان، ول ماعان: "ەگەر بالالارىنىڭ ىشىنەن مىنەزى جاعىنان فەدور پاۆلوۆيچكە تارتقانى بولسا، ول تەك يۆان فەدوروۆيچ!" — دەگەن ەدى. بۇل مىنەزدەمەنى ودان ارى ءوربىتۋ سىپايىگەرشىلىك بولا قويار ما ەكەن، سوندىقتان مەن ازىرشە وسى ەسكەرتپەمەن شەكتەلەيىن. و جوق، مەنىڭ تاعى دا بىردەڭە دەپ قورقىتىپ جاتقىم كەلمەيدى، جاس جىگىتتى جامانشىلىق كۇتىپ تۇرعانىنا مەڭزەسەم، بۇل جامان ىرىم بولار ەدى. ونىڭ جاس جۇرەگىندە شىندىق وتى ءالى سونبەگەنىن، سەنبەۋشىلىك پەن ويدىڭ شىن قاسىرەتىنەن گورى تۇقىم قۋالاعان ارامزالىق اۋلەتتەگى قانداستىق سەزىمىن ءالى تۇنشىقتىرىپ ۇلگىرمەگەنىن ءبىز بۇگىن وسىندا، مىنا زالدا كوردىك. شالدىڭ تاعى ءبىر ۇلى بار — و، ول ءالى بالاڭ جىگىت، اعاسىنىڭ ازعىنداعان قارانيەت پيعىلىنا قاراما-قارسى، ول ادال ءارى مومىن، بىلايشا ايتقاندا، "حالىقتىق باستاۋ-بۇلاققا" باس قويۋدىڭ نەمەسە ءبىزدىڭ اقىلمان زيالىلاردىڭ كەيبىر تەوريالىق باس قوسىستارىندا وسى ءبىر داناسىنعان سوزبەن اتالاتىن نارسەگە جاناسۋدىڭ امالىن ىزدەپ ءجۇر. ول، كورەسىزدەر مە، موناستىرعا بارىپ جاناستى؛ ءتىپتى شاشىن قىرىقتىرىپ، تاقۋا بولا دا جازدادى. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ بەيشارا قوعامىمىزداعى ارسىزدىق پەن ازعىندىقتان قورىققان، ءسويتىپ قىرسىق اتاۋلىنىڭ ءبارى ەۋروپالىق اعارتۋشىلىقتىڭ سالدارى دەپ قاتەلەسكەن كوپتەگەن ادامداردىڭ، وزدەرى ايتقانداي، "تۋعان توپىراققا"، بىلايشا العاندا، ەلەستەن شوشىنعان سابيلەرشە تۋعان جەردىڭ ىستىق قۇشاعىنا جابىساتىن، ءسويتىپ الگى قۇبىجىقتى كورمەۋ ءۇشىن عانا قاجىعان انانىڭ سۋالعان ەمشەگىنە، تىم بولماسا، باسىن قويىپ پىسىلداپ ۇيىقتاپ كەتۋگە، ءتىپتى ءومىر بويى سولاي ۇيىقتاپ جاتۋعا قۇشتار يمەنشەك ەجەلەنۋى ونىڭ بويىنان وزىنەن-وزى جانە تىم ەرتە سەزىلگەن سەكىلدى. مەن ءوز تاراپىمنان اق جۇرەك، دارىندى جاس جىگىتكە ەڭ ىزگى تىلەگىمدى بىلدىرەمىن ونىڭ جاستىق ىزگى نيەتىمەن حالىقتىڭ باستاۋ بۇلاقتان سۋسىنداۋعا قۇشتارلىعى كەيىن، ومىردە ءجيى كەزدەسەتىندەي، مىنەز-قۇلىق جاعىنان ءۇمىتسىز ميستيسيزمگە، ال ازاماتتىق جاعىنان توپاس شوۆينيزمگە اينالىپ كەتپەۋىن تىلەيمىن — بۇل ەكەۋى ءبىزدىڭ ۇلتقا، بالكىم، ءتىپتى تەرىس پايىمدالعان جانە تەگىن كەلگەن ەۋروپالىق اعارتۋشىلىقتان تىم ەرتە ازعىنداۋشىلىقتان دا، ال ونىڭ اعاسى ناق وسى دەرتكە شالدىققان-دى، زور كەسەل بولۋى مۇمكىن".
شوۆينيزم مەن ميستيسيزم ءۇشىن تاعى دا ەكى-ۇش ىسقىرعان داۋىس شىقتى. ءبىراق، يپپوليت كيريللوۆيچ ابدەن ەلىگىپ العان-دى، ءسويتىپ، وسىنىن ءبارى ءتىپتى شىن سوتقا ۇقساڭقىراماي بارا جاتقان؛. كوكىرەك اۋرۋلى، قىستىققان ادام بولعاندىقتان ول، ءتىپتى ءسوزىنىڭ ءبىرشاما بۇلىڭعىر شىققاندىعىنا دا قاراماستان، ومىرىندە تىم بولماسا وسىلاي ءبىر كوسىلىپ قالعىسى كەلگەن. بىردە ول يۆان فەدوروۆيچكە مىنەزدەمە بەرگەندە ءتىپتى دورەكىلەۋ كەتتى، سونسوڭ دا اناۋ ايتىس كەزىندە ونى ءبىر مە، الدە ەكى مە تويتارىپ تاستادى عوي دەپ ءسوز قىلعان، سوندىقتان وسىنى ەسىنە تۇتقان يپپوليت كيريللوۆيچ سونىڭ قارىمىن قايتارعىسى كەلگەن. ءبىراق مەن ونداي قورىتىندى جاساۋعا بولاتىن-بولمايتىنىن بىلمەيمىن. قالاي دەگەنمەن، مۇنىڭ ءبارى ءالى تەك كىرىسپە عانا ەدى، سوڭىنان ونىڭ ءسوزى تۇزەلىپ، قارالىپ وتىرعان ىسكە قاراي ويىسقان.
"ءبىراق، وسى زامانعى وتاعاسىنىڭ ءۇشىنشى ۇلى، — دەدى ودان ارى يپپوليت كيريللوۆيچ، — مىنە ايىپكەردىڭ ورىندىعىندا، ءبىزدىڭ الدىمىزدا وتىر. بىزگە ونىڭ ەرلىگى دە، ءومىرى مەن ءىسى دە ءمالىم: مەرزىمى جەتكەسىن ءبارى اشىلىپ، ءبارى جاريا بولدى. ىنىلەرىنىڭ "ەۋروپاشىلىعى" مەن "حالىقتىڭ باستاۋ بۇلاعىنا" قاراما-قارسى، ول ءوزىنىڭ بار بولمىسىمەن رەسەيدى بەينەلەيدى دەۋگە بولادى — و جوق، ءبارىن ەمەس، تۇگەل ەمەس، ونىڭ كۇللى رەسەي انامىزدى بەينەلەگەنىنەن قۇداي ساقتاسىن! الايدا، ءبىزدىڭ روسسەيۋشكا بەينەلەنگەن، ونىڭ ءيسى اڭقىپ تۇر، روسسەيۋشكا-انامىز، ۇنەمى ەستىلىپ تۇر. و، ءبىز بىربەتكەي بولعاندا دا كەرەمەتپىز عوي، ءبىزدىڭ بولمىس-بىتىمىمىزدە جاماندىق پەن جاقسىلىق تاڭعالارلىقتاي بىتىسقان، ءبىز اعارتۋشىلىق پەن شيللەردى جاقسى كورەمىز، سولاي بولا تۇرا، تراكتيردە جانجال شىعارىپ، اراق-شاراپتى وزىمىزبەن بىرگە سىمىرگەن ماسكۇنەمدەردىڭ ساقالىنان جارماسامىز. و، كوڭىلىمىز كول بوپ، قاباعىمىز جازىلعاندا، ءبىز دە جايدارى، كەڭ پەيىل بولامىز. كەرىسىنشە، ەگەر الدەنەگە كوڭىلىمىز كەتسە، وعان قۇلاي بەرىلەمىز — اسا ىزگىلىكتى مۇراتتارعا جان-تانىمىزبەن بەرىلەمىز، ءبىراق، ەگەر سول اسىل مۇراتتارعا وزىنەن-وزى، وپ-وڭاي قول جەتەتىن بولسا، ءبارى اۋزىمىزعا كوكتەن ءوزى كەلىپ ءتۇسىپ جاتسا، ەڭ باستىسى مۇنىڭ ءوزى تەگىن، مۇلدە اقىسىز-پۇلسىز بولسا، ول ءۇشىن كوك تيىن تولەمەيتىن بولسا، مىنە سوندا عانا بەرىلگىشپىز. اقىسىن تولەۋدى سۋقانىمىز سۇيمەيدى، ونىڭ ەسەسىنە كەرەمەت الاعانبىز، نەنى بولسا دا الا بەرەمىز. و، بىزگە ومىردەگى تولىپ جاتقان يگىلىكتەردىڭ ءبارىن (ناق ءبارىن، ودان كەمگە كونبەيمىز) كوبىرەك بەرىڭدەرشى، سوسىن اسىرەسە قۇلقىمىزعا تۇساۋ سالىنباسىنشى، سوندا ءبىز قانداي جايدارى، كەڭ پەيىل بوپ شىعا كەلەتىنىمىزدى كورسەتەمىز. جوق، ءبىز ساراڭ ەمەسپىز، الايدا، بىزگە اۋەلى اقشا بەرىپ كورىڭدەرشى جانە نەدە بولسا كوبىرەك، مولىراق بەرىڭدەرشى، سوندا سىزدەر قۇلقىندى قۇرتقان سو قۇرعىردى ءبىزدىڭ ءبىر تۇنگى جىنويناققا جەتكىزبەي قاداي شاشىپ بىتىرگەنىمىزدى كورە الاسىزدار. ال، ەگەر ەشكىم بەرە قويماسا، وندا اقشانى قالاي تابۋ كەرەگىن كورسەتۋ بىزگە تۇك ەمەس، بۇل ءۇشىن تەك ىنتا بولسىن دە. ايتسە دە، بۇل تۋرالى كەيىن ايتىلا جاتار، ازىرشە رەت-رەتىمەن باستايىق. ەڭ الدىمەن، باعانا ءوزىمىز قۇرمەت تۇتاتىن، قادىرمەندى ازاماتتاردىڭ ءبىرى ايتقانداي — اتتەڭ ونىڭ شىققان تەگى جات جۇرتتىق بولىپ تۇرعانى! — ءبىزدىڭ الدىمىزدا وتىرعان ءبىر كەزدە "اۋلانىڭ تۇكپىر جاعىندا جالاڭ اياق جۇگىرگەن' بالا. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن — مەن ايىپكەردى قورعاۋدى ەشكىمگە بەرمەيمىن! ايىپتاۋشى ءوزىم بولعاندىقتان، قورعاۋشى دا ءوزىم بولامىن. ءيا-ا، ءبىز دە ادامبىز، ءبىز دە پەندەمىز، دەمەك، بالالىق شاق پەن تۋعان ۇيانىڭ العاشقى اسەرلەرى كىسىنىڭ مىنەزىنە قانداي اسەر تيگىزەتىندىگىن شامالاۋعا ءبىز دە قابىلەتتىمىز. ءبىراق، سول ءسابي ەندى بوزبالا، قىلشىلداعان جاس جىگىت، وفيسەر بولادى؛ اقىرى بۇزاقىلىعى ءۇشىن جانە بىرەۋدى جەكپە-جەككە شاقىرعانى ءۇشىن ونى ءبىزدىڭ بەرەكە-قۇت دارىعان رەسەيدىڭ شالعايداعى شەكارالىق شاھارسىماقتارىنىڭ بىرىنە جەر اۋدارادى. سونىمەن، ول سوندا قىزمەتىن اتقارعان بولىپ، قولىنان كەلىپ تۇرعاسىن قونىشىنان باسىپ، دۋمانداتىپ ءجۇرىپ جاتادى، البەتتە، بۇعان اقشا كەرەك، ونسىز الشاڭداي المايسىڭ، ءسويتىپ، ۇزاق داۋ-دامايدان كەيىن ول اكەسىنەن سوڭعى التى مىڭ سومدى العاسىن وسىمەن تىنۋعا ۇيعارادى، بۇل اقشا وعان جىبەرىلەدى دە. بايقايسىزدار ما، ول قاعاز دا بەرەدى، ونىڭ قالعان اقشادان باس تارتامىن، شەشەم قالدىرعان مۇرا جونىندە اكەممەن ەكى اراداعى تالاس وسى التى مىڭمەن ءتامامدالادى دەپ ءوز قولىمەن جازعان قولحاتى بار. ءدال وسى كەزدە ول دەس بەرىسىندە ءبىر ءور مىنەز ءارى وتە ءبىلىمدى بويجەتكەنمەن تانىسادى. و، جوق، بولعان اڭگىمەنىڭ بۇگە-شىگەسىن قايتالاۋعا مەنىڭ ءداتىم بارمايدى، سىزدەر ونى ىلكىدە عانا ەستىدىڭىزدەر، وندا ار-نامىس تا، جانكەشتىلىك تە ءسوز بولعان سول سەبەپتى مەن ەشتەڭە دەمەيمىن. زيناقور، ۇشقالاق، ءبىراق شىن ادامگەرشىلىكتىڭ الدىندا، بيىك يدەيانىڭ الدىندا باس يگەن جاس جىگىتتىڭ بەينەسى بىزگە وتە تارتىمدى كورىنگەن. الايدا، سوسىن، وسى زالدا ءتىپتى ويدا جوقتا مەدالدىڭ ەكىنشى جاعى دا جىلت ەتتى. بىردەڭەنى جورامالداۋعا مەنىڭ تاعى دا زاۋقىم جوق، سوندىقتان نەلىكتەن بۇلاي بولعانىن ەجەلەپ جاتپايمىن. ءبىراق، ونىڭ نەگە ويتكەندىگىنىڭ سەبەپتەرى بولدى ەمەس پە، الگى بويجەتكەنىمىزدى ەندى كەلىپ، كوپتەن كوكىرەگىن كەرنەگەن وكپە-نازدان كوز جاسىن تىيا الماي، بىزگە ءوزىنىڭ، بالكىم، تىم اڭعال تىم البىرت قىلىعى ءۇشىن، ءبىراق قالاي دەگەنمەن دە اسقان ادامگەرشىلىك، شىن جانكەشتىلىك قىلىعى ءۇشىن ونى جىگىتىنىڭ ءبىرىنشى بوپ جەك كورگەنىن ايتادى. ال جىگىت بۇعان، قىزدىڭ قيتىعىپ قالاتىندىعىنا قاراماستان، مىرس ەتىپ كۇلەدى. ونىڭ وپاسىزدىعىن بىلە تۇرا (ول نە ىستەسە دە، ءتىپتى وپاسىزدىق جاساسا دا، بۇدان بىلاي وسىنىڭ بارىنە ول توزۋگە تيىستىگىنە سەنىمدى بولعاسىن وپاسىزدىققا بارعان-دى)، مىنە، وسىنى بىلە تۇرا، ول جىگىتىنىڭ قولىنا ءۇش مىڭ سومدى ادەيى ۇستاتادى جانە دە بۇل اقشانى وعان سول وپاسىزدىعى ءۇشىن بەرەتىنى ايقىن، ءتىپتى اشىقتان-اشىق مەڭزەيدى؛وعان ىشتەي كىنالاپ، تەسىرەيە قاراعان قىزدىڭ كوزى: "نە، مىنانى الاسىڭ با، الدە المايسىڭ با، نەعىپ سونشالىقتى ارسىز بولعانىڭ"، — دەيدى. جىگىت بويجەتكەنگە قاراپ تۇرادى، ونىڭ ويىن تولىق تۇسىنەدى (وسىندا سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا بارلىعىن ۇققانىن ول ءوزى مويىندادى عوي)، سوسىن قايىبىنان كەلگەن اقشانى قالتاعا سالادى دا، ءوزىنىڭ جاڭا عاشىق جارىمەن ەكى كۇندە شاشىپ بىتىرەدى! سوندا قايسىسىنا سەنۋ كەرەك؟ العاشقى ەرتەگىگە مە — كۇنكورىستىك سوڭعى اقشاسىن بىرەۋگە ۇستاتا سالىپ، ىزگىلىككە باس يگەن عاجاپ ادامگەرشىلىككە مە؟ الدە مەدالدىڭ سۇمدىق جەركەنىشتى ەكىنشى جاعىنا ما؟ ادەتتە، ومىردە بىلاي بوپ جاتادى عوي: ەكى قاراما-قايشىلىق قوسارلانعاندا، شىندىقتى سول ەكەۋىنىڭ اراسىنان ىزدەۋ كەرەك، بۇل جولى ءدال ولاي ەمەس. بارىنەن دە دۇرىسىراعى، بىرىنشىسىندە ول قانداي شىن ادامگەرشىلىك تانىتسا، ەكىنشىسىندە دە تاپ سونداي شىن ارامزالىقتان تانباعان. نەلىكتەن دەيسىز عوي؟ مۇنىڭ سەبەبى، مەنىڭ باعانادان بەرى ايتپاعىم دا وسى ەدى، بويىمىزعا قايداعى جوق قايشىلىق بىتكەندى جيناعىش، ەكى تۇڭعيىقتىڭ ەكەۋىن دە، توبەمىزدەگى اسىل مۇراتتار تۇڭعيىعىن دا، اياعىمىزدىڭ استىنداعى ناعىز ارامزا، جەركەنىشتى ازعىندىق تۇڭعيىعىن دا بىردەن شالعىش ناق كارامازوۆتىق جاراتىلىسىمىزدا. كارامازوۆتاردىڭ ۇي-ىشىمەن جاقىن تانىس، كوپتەگەن جايتتاردىڭ كۋاسى بولعان جاس جىگىت راكيتين مىرزانىڭ ىلكىدە ايتقان ءبىر تاماشا ويىن ەستەرىنە ءتۇسىرىپ كورىڭدەرشى، ول: "وسى ءبىر باس اباۋ، ادۋىن جاندارعا اسقان ادامگەرشىلىك سەزىمى قانداي قاجەت بولسا، ازعىندىقتىڭ وپاسىزدىعىن سەزىنۋ دە سونداي قاجەت"، — دەمەدى مە، ال بۇل شىندىق: وسىناۋ اقىلعا سىيمايتىن قويىرتپاق ناق سولارعا ۇدايى جانە ۇزدىكسىز قاجەت. اڭدايسىزدار ما، مىرزالار، ءبىر مەزگىلدە، ەكى بىردەي ءتۇپسىز تۇڭعيىقتىڭ اراسىندا تۇرۋ كەرەك ەكەن — مۇنسىز باقىتسىزبىز، جانىمىز جاي تاپپايدى. تىرشىلىگىمىزدىڭ ءمانى بولمايدى. ءبىزدىڭ ەتەك-جەڭىمىز كەرەمەت كەڭ، جالپاق رەسەي-انامىز سىقىلدى كەڭبىز، ءبىز ءبارىن سىيعىزا الامىز جانە بارىمەن سىيىسا الامىز! ايتسە دە، پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، الگى ءۇش مىڭدى ءسوز ەتىپ كەتكەندىكتەن، مەن سول العا قاراي وزايىن. ونىڭ، وسىناۋ قيانپۇرىستىڭ ول اقشانى سونداي ۇياتقا باتىپ، سونداي ماسقارا بولىپ، سونداي سۇمدىق قورلىقپەن العاننان كەيىن ءدال سول كۇنى ونىڭ قاق جارتىسىن بولەك الىپ، شۇبەرەككە تىككەن سوڭ، قانشاما قىزىقسا دا جانە قانشاما دىلگەر بولسا دا، ءبىر اي بويى بويتۇمارشا موينىنا سالىپ جۇرگەنىن كوزدەرىڭە ەلەستەتىپ كورىڭدەرشى! تراكتيردە ىشكىلىكپەن ءلايلىپ جۇرگەندە دە، ءوزىنىڭ عاشىعىن باقتالاس اكەسىنەن اۋلاعىراق الىپ اكەتۋگە اسا قاجەت اقشانى ءباز بىرەۋدەن سۇراماقشى بولىپ شاھاردان جان تالاسىپ اتتانعاندا دا بويتۇمارداعى اقشاعا قول تيگىزۋگە ونىڭ ءداتى بارمايدى. تىم قۇرىعاندا عاشىعىن ءوزى ولەردەي قىزعاناتىن شالدىڭ ازازىلدىگىنە قالدىرماۋ ءۇشىن بولسا دا، ول موينىنداعى بويتۇماردى قاداي دا سوگۋگە ءتيىستى ەمەس پە، سوسىن، ءبۇيتىپ كۇندە قىلپىلداپ جۇرگەنشە، ونى ءبىر جاققا الىپ قاشۋ ءۇشىن قىزدىڭ، اقىرىندا: "مەن سەندىكپىن"، — دەيتىن ءساتىن كۇتىپ، تابان اۋدارماستان ونىڭ قاسىندا بولۋعا ءتيىستى ەمەس پە. الايدا، ول بويتۇمارعا قول تيگىزبەيدى، سوندا بۇعان نەنى سىلتاۋراتادى دەيسىز عوي؟ اۋەلى قىزدىڭ: "مەن سەندىكپىن، قايدا الىپ كەتسەڭ دە ەركىڭ"، — دەۋىن سىلتاۋراتتى، وندا ونىڭ جولدىق اقشاسى بولاتىن ەدى. ءبىراق، ايىپكەردىڭ ءوز ءسوزى بويىنشا، كەلەسى سىلتاۋىنا قاراعاندا بۇل تۇككە تۇرمايدى. ازىرگە، مىنا اقشانى موينىنا سالىپ جۇرگەندە — "مەن وڭباعانمىن، ءبىراق ۇرى ەمەسپىن"، — دەپ پايىمدادى ول، — ويتكەنى وندا مەن ءوزىم قورلاعان قالىڭدىعىما قالاعان ۋاعىمدا بارىپ، جامباسقا باسقان سومانىڭ جارتىسىن الدىنا جايىپ سالىپ، وعان ءھاماندا بىلاي دەپ الامىن: "كورەمىسىڭ، سەنىڭ اقشاڭدى جارىم-جارتىلاي ۇستاپ قويىپ، ادامشىلىقتان جۇرداي، ناشار كىسى ەكەنىمدى كورسەتتىم، مەن ءتىپتى كەرەك دەسەڭ، ناعىز وڭباعاننىڭ ءوزىمىن (مەن ايىپكەردىڭ ءوز ءسوزىن قايتالاپ جاتىرمىن)، الايدا وڭباعان بولسام دا، ۇرى ەمەسپىن، ەگەر ۇرى بولسام، وندا قالعان اقشانى اكەلمەس ەدىم، العاشقى جارتىسى سياقتى، مۇنى دا ءسىڭىرىپ كەتەر ەدىم". فاكتىگە مۇنداي عاجاپ تۇسىنىكتەمە بولار ما! سونداي ماسقارا باسىمەن ءۇش مىڭدى الماۋعا ار-نامىسى جەتپەگەن وسىناۋ ناعىز ەسەرسوق، جەتەسىز، — مىنە، وسىنداي كىسى كەنەتتەن كەرەمەت ءبىر بەكەمدىك تانىتىپ، بويتۇمارداعى مىڭ جارىمعا قول تيگىزۋگە قورقادى! ءبىز تەرگەگەن ادامنىڭ مىنەزىمەن تيتتەي سايكەس كەلە مە بۇل؟ جوق، قالعان اقشانى شۇبەرەككە تىگىپ قويۋعا شىن باتىلدىعى جەتكەن كۇندە دە، ناعىز دميتريي كارامازوۆتىڭ نە ىستەيتىنىن سىزدەرگە ايتپاۋعا بولماس. قىزىعىپ كەتكەن ساتتە-اق ول بويتۇمارىن سوگىپ، ءۇش مىڭنىڭ جارتىسىن بىرگە شاشىپ-توككەن جاڭا عاشىعىنا تىم قۇرىسا تاعى ءبىر ەرمەك تابۋ ءۇشىن — ازىرشە، كەمىندە، ءجۇز سومدى الا تۇرار ەدى، سەبەبى اقشانىڭ قالاي دا جارتىسىن، ياكي مىڭ جارىمىن قايتارۋ شارت ەمەس، مىڭ ءتورت ءجۇزى دە جەتەدى — ءبارىبىر ءباز باياعىشا بوپ شىعادى: "وڭباعان بولسام دا، ۇرى ەمەسپىن، ويتكەنى مىڭ ءتورت ءجۇزىن قالاي دەگەنمەن قايتارىپ تۇرمىن، ال ۇرى ءبارىن سىڭىرەر ەدى، ەشتەڭە قايتارماس ەدى". وسىدان سوڭ ءبىرازدان كەيىن ول بويتۇمارعا قايتادان قول سالىپ، تاعى ءبىر ءجۇز سومىن الار ەدى، سوسىن وسىلاي بىرتىندەپ ءجۇز سومنان الا بەرەر ەدى دە، ءارى كەتكەندە ءبىر ايدا اقشادان نە بارى ءجۇز سوم قالار ەدى: بىلايشا ايتقاندا، ءبىر ءجۇزىن قايتارسام دا وقاسى جوق، ءبارىبىر ءباز باياعىشا بوپ شىعادى: "وڭباعان بولسام دا، ۇرى ەمەسپىن. ەكى مىڭ توعىز ءجۇزىن شاشىپ-توكسەم دە، ءبىر ءجۇزىن قايتارىپ تۇرمىن عوي، ال ۇرى مۇنى دا قايتارماس ەدى". ءسويتىپ، اقىرى، بويتۇماردا اقىرعى ءجۇز سوم قالعاندا، سوعان قاراپ تۇرىپ، ول وزىنە-وزى: "قالعان ءبىر ءجۇزدى قايتاردىڭ نە، قايتارمادىڭ نە ونان دا مۇنى دا ءىشىپ بىتىرەيىن!" — دەر ەدى. ءبىز بىلەتىن ناعىز دميتريي كارامازوۆ، مىنە، وسىلاي ەتسە كەرەك-تى. بويتۇمار تۋرالى ەرتەگى — بۇل شىندىققا جاناسپايتىن، ءتىپتى اقىلعا سىيمايتىن، قاراما-قايشىلىق. ءبارى دە بولۋى مۇمكىن، تەك قانا بۇل ەمەس، ايتسە دە، ءبىز بۇعان ءالى ورالامىز".
اكەسى مەن بالاسىنىڭ مۇلىك داۋى، ولاردىڭ ۇي-ىشىندەگى قارىم-قاتىناسى تۋرالى، تەرگەۋدە انىقتالعان جايتتىڭ ءبارىن بايانداي كەلىپ، قولداعى دەرەكتەر بويىنشا مۇرانى بولىسۋدە كىمنىڭ كىمدى الداعانىن نەمەسە كىمنىڭ كىمگە اسىرا ەسەپتەگەنىن انىقتاۋعا ەشقانداي مۇمكىندىك جوق دەگەن قورىتىندىنى قايتالاپ ايتقاننان كەيىن يپپوليت كيريللوۆيچ ميتيانىڭ كوكەيىنەن كەتپەي قويعان ءۇش مىڭ سومعا بايلانىستى دارىگەرلىك ساراپتى ەسكە سالىپ وتكەن ەدى.
VII
تاريحي شولۋ
"دارىگەرلىك ساراپتاۋ بىزگە ايىپكەردىڭ ەسى اۋىسقان، ول مانياك دەپ دالەلدەۋگە تىرىستى. مەن ونىڭ ەسى ابدەن دۇرىس، ءبىراق بارىنەن جامانى وسى بولىپ تۇر دەمەكپىن: ەگەر ونىڭ ەسى اۋىسسا، وندا ول، مۇمكىن، اناعۇرلىم اقىلدىراق بولار ما ەدى، قايتەر ەدى. ال ونىڭ مانياكتىعىنا كەلسەك، مەن بۇل پىكىرمەن دە كەلىسەر ەدىم، الايدا، تەك ءبىر پۋنكت بويىنشا عانا — ناق ساراپشىلار اتاپ كورسەتكەن، ايىپكەردىڭ سول ءۇش مىڭ سومدى اكەسى وعان بەرمەي كەتكەن اقشا-مىس دەپ ەسەپتەيتىن كوزقاراسى بويىنشا عانا كەلىسەر ەدىم. سولاي بولا تۇرسا دا، بالكىم، ايىپكەردىڭ ەسۋاستىققا بەيىمدىگىنەن گورى، ونىڭ وسى اقشانى ءسوز ەتكەندە نەگە جىندانىپ كەتە جازدايتىنىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن الدەقايدا لايىقتىراق كوزقاراستى تابۋعا بولاتىن شىعار. مەن ءوز تاراپىمنان، اشۋشاڭدىعى مەن ىزاقورلىعى بولماسا، ايىپكەر ويلاۋعا تولىق قابىلەتتى، ەسى دۇرىس بولاتىن جانە ءقازىر دە جاعدايى سونداي دەپ تاپقان جاس دارىگەردىڭ پىكىرىمەن تۇگەل كەلىسەمىن. گاپ، مىنە وسىندا: ايىپكەردىڭ ۇدايى، بۇلقان-تالقان بوپ ىزالانۋىنىڭ شىن سەبەبى ءۇش مىڭ سومدا: جالپى اقشادا ەمەس، ونىڭ زىعىردانىن قايناتاتىن وزگە ءبىر ەرەكشە سەبەپتە. بۇل سەبەپ — قىزعانشاقتىق!"
وسىدان كەيىن يپپوليت كيريللوۆيچ ايىپكەردىڭ گرۋشەنكاعا قۇشتارلىعىنىڭ بارلىق قاتەرلى سىر-سيپاتىن جايىپ سالدى. ايىپكەردىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا، ول "سىلقىم بيكەشكە" اۋەلى "ونى سىلەيتىپ سالۋ" ءۇشىن بارادى، "ءبىراق، سىلەيتىپ سالۋدىڭ ورنىنا، ونىڭ اياعىنا جىعىلادى — بۇل ماحاببات مىنە وسىلاي باستالعان بولاتىن دەپ ءتۇسىندىردى يپپوليت كيريللوۆيچ. — ءدال سول كەزدە بۇل بيكەشكە ءبىر شالدىڭ، ياكي ايىپكەردىڭ اكەسىنىڭ دە كوز قۇرتى تۇسەدى — بۇدان ارتىق تاڭعالارلىق، قاتەرلى توقايلاسۋ بولا قويار ما ەكەن — ويتكەنى اكەسى مەن بالاسى بيكەشپەن بۇرىننان دا تانىس بولادى، ونى بۇرىن دا كەزدەستىرىپ جۇرەدى، سوسىن ەكەۋىنىڭ جۇرەگىندە ماحاببات وتى كەنەت، ءبىر مەزگىلدە لاپ ەتە قالادى جانە دە ەشبىر تاعات تاپپايتىن، ناعىز كارامازوۆتىق قۇشتارلىقپەن تۇتانادى. بىزگە مۇنى بيكەشتىڭ ءوزى ايتقان: "مەنىڭ انانى دا، مىنانى دا قىلجاق ەتكىم كەلەدى"، — دەگەن ول. ءيا، ونىڭ اياق استىنان اكەسىن دە، بالاسىن دا قىلجاق ەتكىسى كەلەدى؛ بۇرىن بۇل ويىنا دا كەلمەپ ەدى، ەندى مىنە ونىڭ باسىنا وسىنداي نيەت ساپ ەتە قالادى، — سونىمەن، مۇنىڭ اقىرى ەكەۋى بىردەي بيكەشتىڭ اياعىنا جىعىلۋمەن تىنادى. اقشانى تاڭىردەي ءپىر تۇتاتىن شال ءوز ۇيىنە سول بيكەشتىڭ ءبىر عانا باس سۇققانى ءۇشىن سىيعا تارتۋعا ءۇش مىڭ سومدى ازىرلەپ قويادى، الايدا، كوپ كەشىكپەي ول ەگەر قىز ونىڭ نەكەلى ايەلى بولۋعا كونسە، ءوزىنىڭ اتاق-داڭقىن دا، كۇللى دۇنيە-مۇلكىن دە ونىڭ اياعىنا تاستاۋدى وزىنە باقىت سانايتىنداي حالگە تۇسەدى. بىزدە بۇعان دا ايدان انىق كۋالىكتەر بار. ال، ايىپكەرگە كەلسەك، ونىڭ باسىنداعى قايعى-قاسىرەتتە كۇمان جوق، ءبىز مۇنى كورىپ وتىرمىز، جاس بيكەشتىڭ "قىلجاعى" قالاي دەگەنمەن وسىنداي-دى. ءازازىل بيكەش جىگىت سورلىعا ءتىپتى تيتتەي ءۇمىت تە قالدىرماعان، ويتكەنى بۇل ءۇمىت، ناعىز شىن ءۇمىت وعان تەك ەڭ سوڭعى ساتتە، ءوزىن وسىنشاما جان ازابىنا تۇسىرگەن عاشىعىنىڭ الدىندا تىزەرلەپ تۇرىپ، باقتالاس اكەسىنىڭ قانىنا بويالعان قولىن سوزعان ساتتە عانا بىلدىرىلگەن-دى؛ ايىپكەر تۇتقىنعا الىنعاندا ءوستىپ تۇرعان بولاتىن. "مەنى ونىمەن بىرگە مەنى دە كاتورگاعا ايداڭدار، ونىڭ تۇبىنە جەتكەن مەنمىن، بارلىعىنان دا مەنىڭ كىنام اۋىر!" — ايىپكەر تۇتقىندالعان ساتتە شىن نيەتتەن وپىنعان قىز وسىلاي دەپ باقىرعان. وسى ءىستى بايانداپ بەرۋدى موينىنا العان تالانتتى جاس جىگىت، — مەن جوعارىدا اتاپ وتكەن راكيتين مىرزا، — وسىناۋ وجەت بيكەشتىڭ مىنەزىن وتە قىسقا دا اسەرلى بىرنەشە سوزبەن بىلاي سيپاتتايدى. "قارشادايىنان ومىردەن كۇدەر ۇزگەن قىز تىم ەرتە الدانىپ قالىپ، بۇزىق جولعا تۇسەدى، سۇيگەن جىگىتى وعان وپاسىزدىق جاساپ، تاستاپ كەتەدى، ودان كەيىن جوقشىلىق كورەدى، اق، ادال وتباسىنىڭ قارعىسىنا ۇشىرايدى، سوسىن، اقىرىندا، ونى ءبىر داۋلەتتى شال قاناتىنىڭ استىنا الادى؛ ايتسە دە، ونىڭ ءوزى بۇل شالدى قامقورشىم دەپ سانايدى. تالاي يگى قاسيەتتەر دارۋى مۇمكىن بالعىن جۇرەكتە جاستاي ىزا-كەك جينالادى. بايلىققا قۇشتار، ەسەپقورلىق مىنەز پايدا بولادى. قوعامدى مىسقىلداۋ، كەك ساقتاۋ قالىپتاسادى". مۇنداي مىنەزدەمەدەن كەيىن ونىڭ اكەلى-بالالىلاردى تەك مازاق ەتۋ ءۇشىن، تەك كەك الۋ ءۇشىن عانا قىلجاق قىلعاندىعى تۇسىنىكتى. ماحابباتىنان ءۇمىت ۇزگەن، ادامشىلىقتان جۇرداي بوپ، ءوزىنىڭ عاشىعىنا وپاسىزدىق جاساعان، ار-ۇياتىنا سەنىپ قولىنا ۇستاتقان بىرەۋدىڭ اقشاسىن شاشىپ-توككەن وسى ءبىر ايدىڭ ىشىندە، — ايىپكەر، سونىمەن قابات، ۇدايى جانىن جەگەن قىزعانىشتان — كىمنەن دەيسىز عوي، ءوزىنىڭ اكەسىنەن!" — ىزا بۋلىعىپ، جىندانىپ كەتە جازدايدى. باستىسى، قۇتىرعان شال ءوز بالاسىنىڭ سۇيگەن قىزىن سول ءۇش مىڭ سوممەن قىزىقتىرىپ، وزىنە قاراتىپ الماقشى بولادى، ال دميتريي بۇل اقشانى شەشەسىنەن قالعان مۇرا، اكەسى بەرمەي جۇرگەن بورىش دەپ ەسەپتەيدى. ءيا، مۇنداي قورلىققا ءتوزۋ قيىن! مەن بۇعان كەلىسەمىن. مۇنداي جاعدايدا ءتىپتى مانيا دا كەلىپ كيلىگۋى مۇمكىن. اڭگىمە اقشادا ەمەس-تى، ال ونىڭ ءوز باقىتىنا ءوز اقشاسىمەن وسىنداي جان تۇرشىگەرلىك قاستىق جاسالۋىندا بولاتىن!"
بۇدان كەيىن يپپوليت كيريللوۆيچ ايىپكەردىڭ ءوز اكەسىن ءولتىرۋ تۋرالى ويعا بىرتىندەپ قالاي كەلگەندىگىنە توقتالىپ، مۇنى ايعاقتارمەن دالەلدەدى.
"اۋەلى تراكتيرلەردە تەك ايقاي سالۋمەن جۇرەمىز — ءبىر اي بويى جار سالامىز. و، ءبىز جۇرتتىڭ كوزىنە ىلىككەندى جاراتامىز، ءسويتىپ ولارعا و دەگەننەن اقتارىلىپ، ءتىپتى وتە قۇپيا، قاتەرلى سىرىمىزدى دا اشا باستايمىز، جۇرتپەن پىكىرلەسكەندى ۇناتامىز، سودان كەيىن، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، دەرەۋ، تابان استىندا، ولاردىڭ ءبىزدى جاقسى كورە قالۋىن، ۋايىم-قايعىمىزبەن ورتاقتاسىپ، ءبىزدى بارىنشا قۇپتاپ، مىنەز-قۇلقىمىزعا بوگەت بولماۋدى تالاپ ەتەمىز. ايتپەسە، اشۋ شاقىرىپ، تراكتيردى كۇل-تالقان قىلۋعا بارامىز. / ول شتابس-كاپيتان سنەگيريەۆ تۋرالى انەكدوتتى ايتىپ بەردى /. وسى ءبىر اي بويى ايىپكەردى كەزدەستىرىپ، ونىڭ ءسوزىن ەستىپ جۇرگەندەر، اقىرى، ونىڭ اكەسىنە زىركىلدەپ، قوقان-لوقى كورسەتكەنى ءوز الدىنا، ەگەر بۇلاي اشۋعا مىنە بەرسە، ءبىر جاماندىققا اپارىپ سوقتىرۋى مۇمكىندىگىن سەزگەن-دى. / وسى ارادا پروكۋرور اكەسى مەن بالالارىنىڭ موناستىرداعى باس قوسۋىن، الەشامەن بولعان اڭگىمەنى جانە شالدىڭ ۇيىندەگى سۇمدىق جانجالدى بايانداپ بەردى؛ بۇل جانجالعا ايىپكەردىڭ تۇستەن كەيىن اكەسىنىڭ بولمەسىنە ەلەۋرەپ كىرۋى سەبەپ بولعان /. مەن ايىپكەر ءوزىنىڭ اكەسىن ءولتىرۋ تۋرالى ويعا بۇل جانجالدان بۇرىن كەلگەن بولاتىن دەپ پايىمداۋدان اۋلاقپىن، — دەدى ودان ارى يپپوليت كيريللوۆيچ".
ايتسە دە، وسى ءبىر وي ونىڭ باسىنا بىرنەشە رەت كەلگەن، ونى كوزىنە ەلەستەتىپ تە كورگەن — بۇعان ءبىزدىڭ فاكتىلەرىمىز، كۋالارىمىز بار جانە مۇنى ونىڭ ءوزى دە مويىنداعان. پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، — دەدى سودان كەيىن يپپوليت كيريللوۆيچ، — ايىپكەردىڭ وسى قىلمىسقا سانالى تۇردە جانە قاساقانا بارماقشى بولعاندىعىنا مەن ءتىپتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كۇماندانعانىمدى دا سىزدەردەن جاسىرا المايمىن. الدا قانداي دا ءبىر قاۋىپ-قاتەردىڭ قاراڭداپ تۇرعانىن ونىڭ جان دۇنيەسىمەن تالاي رەت سەزگەنىنە، ءبىراق تەك سەزىپ قانا قويعانىنا، ونى تەك مۇمكىندىك ەسەبىندە عانا ەلەستەتكەنىنە، ءبىراق ونى ىسكە اسىرۋدىڭ مەرزىمىن دە، جاعدايىن دا ءالى بەلگىلەمەگەنىنە مەن كامىل سەنەمىن. الايدا، مەن تەك بۇگىنگە دەيىن، ۆەرحوۆسيەۆا حانىم ىلكىدە سوتقا سول قاتەرلى قۇجاتتى تاپسىرعانعا دەيىن عانا كۇمانداندىم. مىرزالار: ونىڭ: "بۇل حات شالدى ءولتىرۋدىڭ جوسپارى، باعدارلاماسى!" — دەپ قالاي ايقايلاعانىن وزدەرىڭىز ەستىگەن جوقسىزدار ما. ايىپكەر سورلىنىڭ "ماس بوپ جازعان" كۇيىنىشتى حاتىن ول بيكەش وسىلاي دەپ باعالادى عوي. بۇل حاتتان، شىنىندا دا، سونداي باعدارلاما مەن پيعىل سەزىلەدى. حات قىلمىس جاساردان ەكى تاۋلىك بۇرىن جازىلعان، سونىمەن، ول ءوزىنىڭ وسى جان تۇرشىگەرلىك ارام پيعىلىن ىسكە اسىرۋعا ەكى تاۋلىك قالعاندا، ەگەر ەرتەڭ اقشا تابا الماسام، جاستىقتىڭ استىنا تىققان اقشاسىن الۋ ءۇشىن اكەمدى ولتىرەمىن "ول اقشا قىزىل لەنتامەن بۋىلعان پاكەتتە جاتىر، تەك يۆان كەتسە ەكەن"، — دەپ انت بەرگەندىگى بىزگە انىق ءمالىم بولىپ وتىر. ەستيسىزدەر مە: "تەك يۆان كەتسە ەكەن"، — دەيدى، دەمەك، بارلىعى كۇنى بۇرىن ويلاستىرىلعان، جاعداي ەسكەرىلگەن — سوسىن با: سوسىن بارلىعى وسى جوسپارعا سايكەس ىسكە اسىرىلعان! ونىڭ سونداي نيەتتە بولىپ، بارلىعىن ولشەپ-پىشىپ قويعاندىعى كۇمانسىز، قىلمىس توناۋ ماقساتىندا جاسالماقشى بولعان، حاتتا بۇل انىق مالىمدەلگەن، اشىق ايتىلىپ، استىنا قول دا قويىلعان. ايىپكەر قولىنان باس تارتپايدى. بىرەۋلەر ول ماس كۇيى جازعان دەر. ءبىراق، بۇل ونىڭ كىناسىن جەڭىلدەتپەيدى، سەبەبى، ول ماس بولسا دا ويىنداعىسىن جازعان. ساۋىندا باسىنا كەلمەسە، ماسىندا اۋزىنا تۇسپەس ەدى. بالكىم: ول ءوزىن-وزى اشكەرەلەپ تراكتيرلەردە نەگە جار سالادى؟ مۇنداي قىلمىسقا كوپە كورنەۋ تاۋەكەل ەتكەن كىسى ويىن ىشىندە ساقتاماۋشى ما ەدى، اسىلىندا، ول ۇندەمەۋگە ءتيىس قوي دەر. بۇل، ارينە، دۇرىس، ءبىراق تا ءبۇيتىپ داۋرىققاندا ونىڭ مۇنداي جوسپارى مەن پيعىلى ءالى جوق-تى، تەك سونداي ءبىر تىلەك قانا بار-دى، تەك تالپىنىس قانا سەزىلگەن-دى. كەيىنىرەك ول بۇل جايىندا كوپ دابىرالامايدى. "استانالىق شاھار" تراكتيرىندە ماس بوپ وتىرىپ وسى حاتتى جازعان كەشتە ول، ادەتىنە قاراما-قايشى، ۇندەمەگەن بولاتىن، بيلليارد تا ويناماعان، وڭاشا وتىرعان، ەشكىممەن تىلدەسپەگەن دە؛ تەك وسىنداعى ءبىر كوپەستىڭ پىركازشىگىن وتىرعان ورنىنان ءتۇرىپ شىعارعان، ءبىراق بۇل ونىڭ تراكتيرگە كەلگەندە بىرەۋمەن ۇستاسپاي قويمايتىن داعدىسىنان، وزىنەن-وزى بولعان ەدى. راس، ايىپكەر وسى قىلمىسقا تاۋەكەل وتكەندە، شاھاردا تىم دابىرلاپ كەتىپ ەدىم، وسى پيعىلىمدى ىسكە اسىرعاندا بۇل ەلىرۋىم مەنىڭ اشكەرەلەنىپ، ايىپتالۋىما مىقتى ايعاق بوپ جۇرمەس پە ەكەن دەپ قاۋىپتەنۋگە دە ءتيىستى ەدى. ءبىراق، نە لاج، دابىرالانعاندىعى انىق، ونى ەندى قايتارا المايسىڭ، سوسىن، اقىرى، بۇرىن دا قيالاپ شىعىپ كەتۋشى ەدىم عوي، بۇل جولى دا ءبىر ءجونى بولار. وسىلاي تاعدىرعا ءۇمىت ارتاتىنىمىز بار عوي، مىرزالار! سونىمەن بىرگە، مەن ونىڭ قاتەرلى ساتتەن وراعىتىپ وتۋگە شاما-شارقىنشا تىرىسىپ باققانىن، ءىستىڭ قان توگۋگە دەيىن بارماۋى ءۇشىن كوپ كۇش سالعانىن مويىنداۋىم كەرەك. "ەرتەڭ مەن جۇرتتان ءۇش مىڭ سوم اقشا سۇرايمىن، ەگەر ەشكىم بەرمەسە، وندا قان توگىلەدى"، — دەپ جازعان ول وزىنە ءتان مانەرمەن. تاعى دا ماس كۇيى جازىلعان دا، تاعى دا ساۋ كۇيىندەگى ويىنان اينىتپاعان!".
وسىدان كەيىن يپپوليت كيريللوۆيچ ميتيانىڭ قىلمىسقا بارماۋ ءۇشىن بىردەمە عىپ اقشا تابۋعا تىرىسقانىن تولىعىراق بايانداۋعا كوشتى. ونىڭ سامسونوۆقا بىرنەشە رەت بارعانىن، كارى توبەتكە قالاي بارىپ قايتقانىن — وسىنىڭ ءبارىن قۇجات بويىنشا دالەلدەدى. "اۋرەگە ءتۇسىپ، كۇلكى بولىپ، اشىعىپ، جول اقىسىن تولەۋ ءۇشىن ساعاتىنا دەيىن ساتىپ (مىڭ جارىمدى بويتۇمار عىپ موينىنا سالىپ جۇرسە دە — ءيا، وسىعان قاراماستان!)، ونىڭ ۇستىنە ارتىندا قالعان عاشىعى ول جوقتا فەدور پاۆلوۆيچكە كەتىپ قالا ما دەپ كۇدىكتەنىپ، قىزعانشاقتىقتان ازاپ شەگىپ، اقىرى قايتىپ كەلەدى. بۇعان دا شۇكىرشىلىك! عاشىعى فەدور پاۆلوۆيچكە بارماپتى ايتەۋىر. گرۋشەنكانى قامقورشى شالى سامسونوۆتىكىنە ونىڭ ءوزى شىعارىپ سالادى. (تاڭعالارلىعى، ءبىز ونى سامسونوۆتان قىزعانبايمىز، بۇل ىستەگى پسيحولوگيالىق جاعىنان وتە-موتە ەرەكشە وزگەشەلىك مىنە وسى!). سودان كەيىن ول جان ۇشىرىپ اۋلانىڭ "تۇكپىر جاعىنداعى' باقىلايتىن ورنىنا بارادى، ءسويتىپ مۇندا — ءيا، مۇندا ول سمەردياكوۆتىڭ قويانشىعى ۇستاپ قالعانىن، ەكىنشى مالايدىڭ دا اۋىرىپ جاتقانىن ەستىپ بىلەدى، دالادا ەشكىم كورىنبەيدى، ال "بەلگى" مۇنىڭ قولىندا، ەندەشە، ونى نەعىپ شايتان تۇرتپەيدى! الايدا، ول قالاي دەگەنمەن قاسارىپ باعادى؛ وسىندا ۋاقىتشا تۇرىپ جاتقان، بارشامىز اسا قۇرمەت تۇتاتىن حوحلاكوۆا حانىمعا بارادى. جىگىتتىڭ تاعدىرىنا كوپتەن جانى اشيتىن حانىم وعان مىنا دۋمان-دىردۋ مەن پارىقسىز ماحابباتتان باسىڭدى الىپ قاش، تراكتيردەن تراكتيرگە ساندالۋمەن جاستىق كۇش-قۋاتتى بوسقا ىسىراپ ەتۋدى قويىپ، ءسىبىردىڭ التىن كەنىشىنە كەت دەپ وتە اقىلدى كەڭسە بەرەدى: "ءسىزدىڭ شيرىققان كۇش-جىگەرىڭىز، ءسىزدىڭ قايداعى جوق حيكاياعا قۇمار ماحابباتشىل مىنەزىڭىز سول جاقتا قاجەت"، — دەيدى ول. اڭگىمەنىڭ ناتيجەسىمەن سامسونوۆتىكىنە گرۋشەنكانىڭ مۇلدە بارماعاندىعى تۋرالى حاباردى ونىڭ كەنەت ەستىگەن ءساتىن، سوسىن ونى تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتكەن گرۋشەنكا، ءقازىر فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ تىزەسىندە وتىرعان شىعار دەپ جۇيكەسى قۇرىعان قىزعانشاق، بەيشارا جىگىتتىڭ قالاي بۇلقان-تالقان بوپ اشۋلانعانىن بايانداعاننان كەيىن يپپوليت كيريللوۆيچ قوياننىڭ قاشۋىنا مىلتىقتىڭ باسۋى ءدوپ كەلگەنىنە نازار اۋدارىپ، بىلاي دەپ قورىتتى: "ءۇي كۇتۋشى قىز وعان عاشىعى ءقازىر موكروەدا، ول ءوزىنىڭ" "بۇرىنعى" "كۇمانسىز" سۇيىكتىسىنە ەرىپ سوندا كەتكەن دەپ ايتىپ ۇلگىرسە — تۇك تە بولماس ەدى. ءبىراق تا زارەسى ۇشقان قىز قارعانىپ-سىلەنىپ، شوقىندى دا قالدى، ەگەر ايىپكەر ونى سول جەردە ءولتىرىپ كەتپەسە، بۇل تەك قانا ونىڭ الدى-ارتىنا قاراماستان وپاسىز عاشىعىنىڭ سوڭىنان كەتۋگە اسىققاندىعىنان ەدى. دەگەنمەن، اڭدايسىزدار ما: قانشاما الابۇرتسا دا، ول مىس كەلساپتى ۇمىتپايدى. ونىڭ وزگە بىردەڭەنى الماي، ناق كەلساپقا جارماسۋى نەلىكتەن؟ وسىنداي بىردەڭە ءبىر اي بويى كوز الدىنان كەتپەي، نەگە بولسا دا ءازىر جۇرسە، ءىلدالدالىق نە كوزىنە تۇسكەندە، سونى الا سالماعاندا قايتەدى. ال ونداي نارسەنىڭ قايسىسى قارۋعا جارايتىنىن، مىنە مۇنى ول ءبىر اي بويى ويلاستىرىپ، پايىمداپ قويعان-دى. ايتپەسە، ول وسىدان ارتىق قارۋ تابىلماس دەپ كەلساپتى الار ما ەدى! دەمەك، ول وسى ءبىر قاتەرلى كەلساپقا قالاي دەگەنمەن جايدان-جاي، ىقتيارسىز جارماسپاعان. مىنە ول اكەسىنىڭ باعىنا دا كەلەدى — بەيساۋات ەشكىم كورىنبەيدى، بوتەن كوز جوق، ءتۇن ورتاسى بولىپ قالعان، اينالا قاراڭعى، قىزعانىش وتى ءىشىن ورتەپ بارادى. ول داۋدە بولسا وسىندا، باقتالاسىنىڭ قۇشاعىندا جاتقان شىعار، كىم بىلەدى، ءدال وسى مينوتتە ونى كۇلكى عىپ وتىرۋى دا مۇمكىن-اۋ دەگەن كۇدىك بويىن بيلەپ الۋعا جۋىق. تەك كۇدىك قانا بولسا ءبىر سورى عوي — ءبىراق، ءقازىر قانداي كۇدىك بولۋى مۇمكىن، الدانعانى انىق، داۋسىز: گرۋشەنكا وسىندا، اناۋ جارىعى سونبەگەن بولمەدە، شالدىڭ قاسىندا، شىمىلدىق ىشىندە بولۋعا ءتيىس، ءسويتىپ، ول بەيباق ەپتەپ تەرەزەگە تامان بارىپ، ارەگىرەكتەن ىشكە كوز تاستايدى، ءبىراق، سوسىن جازاتايىم، سۇمدىق بىردەڭە بوپ قالماۋى ءۇشىن ول اشۋدى اقىلعا جەگىزىپ، تەزىرەك بولمەدەن باسىن الىپ قاشادى، ايىپكەردىڭ ءمىنسىزىن بىلەتىن ءبىزدى، سول ساتتە ونىڭ جان دۇنيەسى قانداي كۇيدە بولعانىن، بۇل بىزگە فاكتىلەردەن ءمالىم — ەڭ باستىسى، ەسىكتى تىقىلداتاتىن بەلگىنى بىلگەندىكتەن وعان ىشكە" كىرۋ تۇك ەمەسىن تۇسىنەتىن ءبىزدى مىنە وسىعان يلاندىرعىلارى كەلەدى! يپپوليت كيريللوۆيچ وسى اراعا كەلگەندە ايىپتاۋ ءسوزىن قويا تۇرىپ، سمەردياكوۆ جايىندا توقتالىپ وتكەندى ءجون كوردى، بۇيتكەندە ول شالدى سمەردياكوۆ ءولتىرىپتى-مىس دەگەن داقپىرتتىڭ انىق-قانىعىنا جەتىپ، بۇل كۇدىكتى ءبىرجولا تياناقتاماقشى بولعان ەدى. ول ءبارىن بايىپتاپ ايتىپ شىقتى، وسىدان كەيىن، بۇل داقپىرتقا كوبىسى تەرىس پىكىر بىلدىرگەنىنە قاراماستان، ايىپتاۋشى وعان ەلەۋلى ءمان بەرەتىندىگىن ءبارى تۇسىنگەن ەدى.
VIII
سمەردياكوۆ تۋرالى حيكايا
يپپوليت كيريللوۆيچ: "بىرىنشىدەن" مۇنداي كۇدىكتىڭ تۋۋىنا نە سەبەپ بولدى ەكەن؟" — دەگەن ساۋالدان باستادى. تۇتقىنداعاندا سمەردياكوۆ ءولتىردى دەپ ءبىرىنشى بوپ ايقايلاعان ايىپكەردىڭ ءوزى بولاتىن، الايدا، سول ايقاي سالعان ساتىنەن باستاپ سوتتىڭ ءدال وسى مينۋتىنە دەيىن ول ءوزىنىڭ وسى ويىن دالەلدەيتىن بىردە-بىر ايعاق كەلتىرگەن جوق — ول ول ما، تىم بولماسا، كوكەيگە قونىمدى ءبىر تۇسپال دا جاسامادى. سونسوڭ، بۇل ايىپتاۋدى ونىڭ ەكى ءىنىسى مەن سۆەتلوۆا حانىم عانا راستايدى. ءبىراق، ايىپكەردىڭ ۇلكەن ءىنىسى ءوزىنىڭ كۇدىگىن تەك بۇگىن، ەسى اۋىسا باستاعان، ەلەستى اۋرۋ ۇستىندە عانا اشتى، ال بۇعان دەيىن، ەكى اي بويى، ول اكەسىنىڭ ولىمىنە اعاسى ايىپتى دەگەن جورامالعا تولىق سەنىپ، بۇل پىكىرگە، ءتىپتى ەشبىر نارازىلىق تا بىلدىرگىسى كەلمەگەندىگى ءمالىم. ايتسە دە، ءبىز بۇعان كەيىنىرەك ايىرىقشا توقتالارمىز. ال كىشى ءىنىسى شالدى سمەردياكوۆتىڭ ولتىرگەندىگى تۋرالى ويىن دالەلدەيتىن ەشقانداي دەرەگىنىڭ جوعىن، ول تەك ايىپكەردىڭ ءوز سوزىنە جانە "ونىڭ بەت الپەتىنە" قاراپ قانا وسىلاي ويلايتىندىعىن بىزگە باعانا ايتقان — ءيا، وسى ءبىر كەرەمەت دالەلسىماقتى ول بىزگە ەكى مارتە قايتالاعان-دى. ال سۆەتلوۆا حانىم ءتىپتى ودان دا اسىپ ءتۇستى عوي دەيمىن: "ايىپكەردىڭ ءوزى نە دەسە، سوعان سەنىڭىزدەر، ول وتىرىك ايتاتىن كىسى ەمەس"، — دەيدى ول. ايىپكەرگە شىن جانى اشيتىن ءۇش ادامنىڭ بار كىنانى سمەردياكوۆقا اۋداراتىن ناقتى دالەلدەرىنىڭ سيقى مىنە وسىنداي. ونىڭ بەر جاعىندا سمەردياكوۆ ايىپتى دەگەن پىكىر تاراپ كەتتى، ول ءالى دە باسىلماعان، ءتىپتى ءقازىر دە بار — سوندا، قالاي، بۇعان سەنۋگە بولا ما، بۇل كوكەيگە قونا ما، ءوزى؟"
وسى تۇستا يپپوليت كيريللوۆيچ "قويانشىعى ۇستاپ تالىپ قالعاندا ءولىپ كەتكەن" سمەردياكوۆ مارقۇمنىڭ مىنەزىن ءۇستىرتىن بولسا دا سيپاتتاپ وتكەندى ءجون كوردى. ول ونى ءوزىنىڭ جەتەسى جەتپەيتىن ءپالساپالىق ويلاردان ميقاتا بولعان، تاجىريبە جۇزىندە ونىڭ مارقۇم مىرزاسى ما، الدە ءتىپتى اكەسى مە، فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ اۋلەكى تىرشىلىگىنەن، تەوريا جۇزىندە — مىرزاسىنىڭ ورتانشى ۇلى يۆان فەدوروۆيچتىڭ زەرىككەندە ەرمەك ءۇشىن نەمەسە مازاق ەتۋ ءۇشىن ايتاتىن ءپالساپالىق ءارقيلى تاڭعالارلىق اڭگىمەلەرىنەن تۇيگەن پارىز بەن مىندەت حاقىنداعى وسى كۇنگى كەيبىر ىلىمدەردەن زارەسى ۇشىپ تاۋى شاعىلعان شالا ساۋاتتى، ناقۇرىس ەتىپ كورسەتتى.
— قوجايىنىنىڭ ۇيىندە وتكىزگەن سوڭعى كۇندەرى جان دۇنيەسى قانداي كۇيدە بولعانىن ول ماعان ءوزى ايتقان ەدى، — دەپ ءتۇسىندىردى يپپوليت كيريللوۆيچ، — ايتسە دە، مۇنى باسقالار دا: ايىپكەردىڭ ءوزى، ونىڭ ءىنىسى جانە ءتىپتى مالاي گريگوريي دە، ياكي ونى جەتىك بىلۋگە تيىستىلەردىڭ ءبارى راستايدى. بۇعان قوسا، قويانشىق بولعاسىن ۇنەمى قاپادار بوپ جۇرەتىن سمەردياكوۆ "ناعىز قويان جۇرەك-تى". پىكىرىنىڭ وزىنە تيىمسىزدەۋىن ءالى اڭعارا قويماعان شاعىندا ايىپكەر بىزگە: "ول مەنىڭ اياعىما جىعىلىپ، ەتىگىمنەن سۇيەتىن ەدى"، — دەگەن-دى. ايىپكەر ناق سونى ءوزىنىڭ سەنىمدى ادامى ەتىپ تاڭداپ الىپ، ونى جامان قورقىتىپ قويعانى سونشا (مۇنى ونىڭ ءوزى دە مويىندايدى)، سمەردياكوۆ ءتىپتى بۇعان ءبارىن سول ساتىندە جەتكىزىپ تۇراتىن جانسىز بولۋعا دا كونەدى. ول بۇعان كەلىسىپ، قوجاسىڭا وپاسىزدىق جاسايدى، وسىدان كەيىن ول ايىپكەرگە اقشا سالعان پاكەتتى دە، ۇيگە كىرۋ ءۇشىن ەسىكتى قالاي تىقىلداتۋ كەرەگىن دە جايىپ سالادى، ءقايتسىن، ونىڭ سۇيتپەسكە شاماسى بولدى دەيمىسىڭ! "ايتپەسە مەنى قۇرتادى عوي، ولتىرەتىنىن انىق سەزگەن سوڭ قايتەيىن"، — ونى ابدەن قورقىتىپ تاستاعان ادامنىڭ ءقازىر تۇتقىندا وتىرعاندىعىنا، دەمەك، ونىڭ سازايىن تارتتىرۋ ءۇشىن ول مۇندا كەلە المايتىندىعىنا قاراماستان، تەرگەۋ كەزىندە ءتىپتى ءبىزدىڭ الدىمىزدا دا قۇتى قاشقان سمەردياكوۆ وسىلاي دەدى: "مينۋت سايىن كۇدىكتەنىپ قاراسا، ونىڭ قاھارىنا ۇشىرايمىن با دەپ قورىقپاعاندا قايتەيىن، كىناسىز ەكەنىمدى كورىپ، شىبىن جانىما قيانات قىلماسىن دەپ ىبىر-سىبىردىڭ ءبارىن وعان تەزىرەك جەتكىزۋگە جانتالاستىم". مەن ونىڭ: "ول ماعان اقىرىپ قالعاندا، الدىندا تىزەرلەي كەتىپ، اياعىنا باس ۇراتىن بوپ ەم"، — دەگەن سوزدەرىن جازىپ العان ەدىم، سول جادىمدا قالىپتى. جاراتىلىسىنان وتە ادال جىگىت بولعاندىقتان، قوجايىنىنىڭ جوعالتقان اقشاسىن وعان اپارىپ بەرگەننەن كەيىن، ونىڭ وسى ادالدىعىن بايقاعان مىرزاسىنىڭ سەنىمىنە بولەنگەن سمەردياكوۆ سورلى ەسىركەۋشىم دەپ، جاقسى كورەتىن كىسىسىنە وپا بەرمەگەنىنە وكىنىپ، جامان قينالىپ جۇرگەن شىعار دەپ شامالاۋ كەرەك. اسا بىلىكتى پسيحياتورلاردىڭ پىكىرىنشە، تالما دەرتى اسقىنعان جاندار وزدەرىن-وزدەرى ۇدايى جانە دە قاراپتان-قاراپ كىنالاۋعا ۇنەمى بەيىم تۇرادى دەسەدى. ولار الدەنەگە جانە ءباز بىرەۋلەردىڭ الدىنداعى "كىناسى" ءۇشىن ىشتەي قينالادى، ار-ۇجدانىنىڭ وپىنۋىنان جان ازابىن تارتادى، كوپ رەتتە ءتىپتى ەشبىر سەبەپسىز اسىرەلەگىش كەلەدى جانە وزدەرىنە وزدەرى قايداعى جوق كىنا مەن قىلمىستى ويلاپ شىعارادى. ءسويتىپ، ەگەر تىنىمسىز قورقىتىپ-ۇركىتسە، ونداي بەيباق شىنىندا دا كۇناكار، قىلمىسكەر بوپ شىعادى. بۇعان قوسا، ول كوز الدىنداعى جاعدايلاردان ءبىر بالەنىڭ شىعۋى مۇمكىندىگىن كۇنى بۇرىن كامىل سەزگەن. فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ورتانشى ۇلى، يۆان فەدوروۆيچ، وسى قايعىلى وقيعانىڭ ءدال قارساڭىندا ماسكەۋگە جۇرمەكشى بولعاندا، سمەردياكوۆ وعان قالا تۇرىڭىز دەپ قۇلدىق ۇرادى، الايدا، ول ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى قورقاقتىعىنا باعىپ، ىشتەگى ءقاۋپىن بۇكپەسىز، اشىق ايتا المايدى. ال ونىڭ تۇسپالداپ قانا قويعانىن يۆان فەدوروۆيچ اڭدامايدى. سمەردياكوۆ ونى ءوزىنىڭ قورعانىنداي، ول باردا وعان ەشقانداي بالە-جالا جولامايتىنداي كورەدى ەكەن. دميتريي كارامازوۆتىڭ "ماس كۇيى جازعان" حاتىنداعى: "مەن ول شالدى ولتىرەمىن، تەك يۆان ءجۇرىپ كەتسىنشى"، — دەگەن سوزدەرىن ەستەرىڭىزگە تۇسىرىڭىزدەرشى؛ دەمەك، يۆان فەدوروۆيچتىڭ ۇيدە بولۋى بارىنە وتباسىنىڭ تىنىشتىعى مەن اماندىعىنىڭ كەپىلىندەي كورىنگەن. ەندى مىنە ول كەتىپ بارادى، ال سمەردياكوۆ جاس مىرزا ءجۇرىپ كەتكەسىن شاماسى ءبىر ساعاتتان كەيىن قويانشىعى ۇستاپ، تالىپ قالادى. ايتسە دە، بۇل ابدەن تۇسىنىكتى. وسى ارادا قورقىنىش پەن الابوتەن ءبىر تۇڭىلىستەن قاپالانعان سمەردياكوۆ جانى تۇرشىگىپ، قاتتى كۇيزەلگەندە، بۇرىن دا تالاي رەت بولعانىنداي، اۋرۋى ۇستاۋعا تايالعانىن اسىرەسە سوڭعى كۇندەرى انىق سەزىپ جۇرگەنىن ەسكەرتە كەتكەن ءجون. ونىڭ قاي كۇنى، قاي ساعاتتا كەلەتىنىن الدىن الا بولجاۋ، ارينە، قيىن، ءبىراق قويانشىعىنىڭ ۇستاپ قالۋى مۇمكىندىگىنىڭ اۋرۋلى ادام كۇنى بۇرىن سەزە الادى. مەديسينا وسىلاي دەيدى. ءسويتىپ، يۆان فەدوروۆيچ اۋلادان شىعا سالىسىمەن، بىلايشا ايتقاندا، ءوزىنىڭ جەتىمسىرەپ، قورعانسىز قالعاندىعىن سەزگەن سمەردياكوۆ، ءۇي ءىشىنىڭ جابدىعىمەن جەرقويماعا باسقىشپەن تۇسە بەرىپ: "اۋرۋىم ۇستار ما ەكەن، ۇستاماس پا ەكەن، ال ەگەر ءدال ءقازىر ۇستاپ قالسا قايتەم؟" — دەپ ويلايدى. ءسويتىپ، ناق وسى كوڭىل كۇيىنەن، وسى سەكەمشىلدىگىنەن، وسى ساۋالداردان كەنەت بۋلىعىپ كەتىپ — تالما اۋرۋى ۇستاردا ءھامان وسىلاي بولادى عوي، ەسىنەن تانعان كۇيى جەرقويمانىڭ تۇبىنە توڭقالاڭ اسادى. وسى ءبىر تابيعي كەزدەيسوقتىققا قاراپتان-قاراپ كۇدىك تۋعىزادى، الدەنەگە مەڭزەگەن بولادى، ول قاساقانا تالىپ ءتۇستى دەگەنگە تۇسپالدايدى! ەگەر ول جورتا تالىپ قالسا، وندا ول نە ءۇشىن ويتەدى؟ ونىڭ قانداي ەسەبى بولدى، نەنى ماقسات تۇتتى دەگەن ساۋالدار تۇرماي ما؟ مەديسينا جونىندە ءتىپتى ءسوز عىپ تا جاتقام جوق؛ عىلىمدىكى وتىرىك، عىلىم قاتەلەسەدى، دارىگەرلەر قۋلىقتان شىندىقتى اجىراتا المادى، مەيلى، سولاي-اق بولسىن دەلىك، الايدا، مىناعان جاۋاپ بەرىڭىزدەرشى: ول نە ءۇشىن قاساقانا تالىپ قالادى؟ شالدى ولتىرۋگە نيەتتەنگەندىكتەن وتىرىك اۋرۋى ۇستاعانسىپ، ۇيدەگىلەردىڭ نازارىن الدىن الا جانە تەزىرەك وزىنە اۋدارعىسى كەلگەندىگىنەن بە؟ كورەسىزدەر مە، پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ۇيىندە قىلمىس جاسالاتىن ءتۇنى بەس كىسى بولعان-دى: بىرىنشىدەن، فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ءوزى، ءبىراق ول ءوزىن ءوزى ولتىرمەيدى عوي، بۇل ايقىن؛ ەكىنشىدەن، ونىڭ گريگوريي دەگەن مالايى، الايدا، ونىڭ ءوزى مەرت بولا جازداعان جوق پا؛ ۇشىنشىدەن، گريگورييدىڭ ايەلى مارفا يگناتيەۆنا دەگەن ءۇي كۇتۋشى ايەل، ايتسە دە، ول ءوزىنىڭ قوجاسىنا قول كوتەردى دەپ كۇدىكتەنۋدىڭ ءوزى ۇيات. ولاي بولسا، كۇدىكتەنۋگە ەكى ادام: ايىپكەر مەن سمەردياكوۆ قالادى. ءبىراق ايىپكەر شالدى مەن ولتىرگەم جوق دەپ ازار دا بەزەر بولادى، ەندەشە، ونى ولتىرگەن سمەردياكوۆ بوپ شىقپاي ما، باسقا امال جوق، ويتكەنى كۇدىكتەنۋگە وزگە ەشكىمدى تابا المايسىڭ، باسقا بىرەۋ ءولتىردى دەۋ قيىن. مىنە، مىنە، ەندەشە، كەشە عانا اسىلىپ ولگەن ناقۇرىس سورلىعا بۇل "قۋلىق"، كەرەمەت ايىپ قالاي جابىستى ەكەن! بۇل ايىپتاۋعا وزگە ءبىر سورلىنىڭ جوقتىعىنان عانا! ەگەر باسقا بىرەۋگە، التىنشى ادامعا تىم بولماسا كولەڭكە تۇسسە، ءتىپتى بولار-بولماس كۇدىك تۋسا، وندا سمەردياكوۆ ءولتىردى دەۋگە ايىپكەردىڭ ءوزىنىڭ دە ءداتى بارماس ەدى، ول ايىپتى التىنشى ادامعا اۋدارار ەدى، بۇعان مەن كامىل سەنىمدىمىن، ويتكەنى قىلمىستى سمەردياكوۆقا اپارىپ تانۋ مۇلدە قيسىنسىز.
مىرزالار، پسيحولوگيانى قويا تۇرايىق، مەديسينانى دا قويا تۇرايىق، ءتىپتى لوگيكانىڭ ءوزىن دە قويا تۇرايىق، ءسويتىپ ايعاقتارعا، تەك ايعاقتارعا عانا جۇگىنەيىكشى، ولار بىزگە نە دەر ەكەن، سونى كورەيىكشى. ولتىرگەن سمەردياكوۆ پا، ءبىراق، وندا ول قالاي ولتىرگەن؟ جالعىز ءوزى مە، الدە ايىپكەرمەن بىرىگىپ پە؟ الدىمەن العاشقى جاعدايدى، ياكي سمەردياكوۆتىڭ جالعىز ءوزى ولتىرگەندىگىن الىپ قارايىقشى. ارينە، ەگەر ولتىرگەن بولسا، وندا ول بىردەڭەگە قىزىعىپ، قانداي دا ءبىر پايدانى كوزدەپ ولتىرگەن. الايدا، ايىپكەردىكىندەي سەبەپتەردىڭ ءتىپتى نىشانى دا، ياكي ۇزىننان ءوشى قىسقادان كەپ، قىزعانىش جانە تاعىسىن تاعىلارى بولماعاندىقتان، سمەردياكوۆتىڭ ونى تەك اقشاسىنا قىزىعىپ قانا، مىرزاسىنىڭ پاكەتكە قالاي سالعانىن ءوز كوزىمەن كورگەن ءۇش مىڭ سومدى الۋ ءۇشىن عانا ولتىرگەندىگى كۇمانسىز. ءسويتىپ، مىنە، شالدى ولتىرمەكشى بولعاننان كەيىن ول ەكىنشى بىرەۋگە، بۇعان وتە-موتە مۇددەلى كىسىگە، ياكي ايىپكەرگە — اقشا مەن بەلگى تۋرالى ءبارىن تاپتىشتەپ: پاكەتتىڭ قايدا جاتقانىن، ونىڭ سىرتىندا نە دەپ جازىلعانىن، نەمەن ورالعانىن، ەڭ باستىسى مىرزانىڭ ەسىگىن اشقىزاتىن الگى "بەلگىنى" ايتادى. قالاي، سوندا ول مۇنى ءوزىن-وزى ۇستاپ بەرۋ ءۇشىن ىستەگەنى مە؟ الدە ءبارىن ءبىلىپ العاسىن، بالكىم، وندا بۇدان بۇرىن بارىپ، پاكەتتى العىسى كەلەتىن تاعى ءبىر اشكوزدى تاپقىسى كەلدى مە ەكەن؟ ءبىراق، ماعان ءباز بىرەۋلەر، الايدا، ول قورىققاسىن ايتقان شىعار دەۋى مۇمكىن. ايتسە دە، قالاي بۇل؟ وسىنداي سۇمدىق ولەرمەندىك پەن زۇلىمدىققا بارعان، سوسىن ونى ىسكە اسىرۋعا بەل بايلاعان ادام، — بۇ جالعاندا جالعىز وزىنەن وزگە ءتىرى جان سەزبەيتىن، ەگەر ءوزى ايتىپ قويماسا، ەش ۋاقىتتا ەشكىم بىلمەيتىن قۇپيانى اشادى. جوق، مۇندايدى ويلاستىرعان ادام، قانشاما قورقاق بولعانمەن، ەگەر ءوزىن-وزى كۇنى بۇرىن ۇستاپ بەرگىسى كەلمەسە، تىم بولماسا پاكەت پەن بەلگى تۋرالى ەشكىمگە استە ءتىس جارمايدى. نەگە حابارلاپ تۇرمايسىڭ دەپ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىققان كۇندە دە، ول باسقا ءبىر امالىن تابار ەدى، وتىرىك ايتار ەدى، ءبىراق مىنا قۇپياسىن تىسىنەن شىعارماس ەدى! كەرىسىنشە، قايتالاپ ايتايىن، ەگەر ول تىم قۇرىعاندا اقشا تۋرالى ايتپاسا، سونسوڭ شالدى ءولتىرىپ، اقشاسىن العان بولسا، وندا ونى توناۋ ءۇشىن ءولتىردى دەپ ايىپتاۋعا قالاي دەگەنمەن ەشكىمنىڭ دە اۋزى بارماس ەدى، ويتكەنى اقشانى ودان باسقا ەشكىم كورمەگەن، ۇيدە ونداي سومانىڭ بارىن ءتىرى پەندە بىلمەگەن. ءتىپتى ايىپتاعان كۇندە دە، ونى باسقا ءبىر سەبەپتەن ولتىرگەن شىعار دەپ ەسەپتەر ەدى. ءبىراق سمەردياكوۆتا ونداي سەبەپتىڭ بارىن وسىعان دەيىن ەشكىم بايقاماعاندىقتان، كەرىسىنشە، مىرزاسى ونى جەك كورمەيتىنىن، مالايى ونىڭ سەنىمىنە دارداي ەكەنىن ءبارى كورىپ جۇرگەندىكتەن، ارينە، اقىر سوڭىندا، كۇدىك سوعان تۇسكەن-دى، ال شىندىعىندا، كۇدىك ەڭ الدىمەن سونداي سەبەبى بار جانە مۇنى ايتىپ تا جۇرگەن، بۇل نيەتىن جاسىرماعان، قايتا، جۇرتقا جار سالعان كىسىگە، قىسقاسى مارقۇمنىڭ ۇلكەن ۇلى دميتريي فەدوروۆيچكە ءتۇسۋى كەرەك ەدى. وندا سمەردياكوۆ شالدى ءولتىرىپ، اقشاسىن تونار ەدى دە، تورعا ونىڭ بالاسى تۇسەر ەدى — بۇل، ارينە، قاندى قول سمەردياكوۆقا ءتيىمدى بولماس پا ەدى؟ ءسويتىپ، شالدى ولتىرۋگە نيەتتەنگەن سمەردياكوۆ اقشا مەن پاكەت جانە بەلگى جايىندا ونىڭ بالاسىنا كۇنى بۇرىن ادەيى ەسكەرتىپ قويادى — قانداي كوكەيگە قونىمدى، كەرەمەت قوي!
شالدى ولتىرەتىن كۇن جەتكەندە سمەردياكوۆ قاساقانا تالىپ تۇسكەن بولىپ جەرقويمادا قۇلايدى، نە ءۇشىن دەيسىزدەر عوي؟ بىرىنشىدەن، ارينە، اۋەلى مالاي گريگورييگە بولا: ەم-دومىن جاساپ جاتپاقشى قارت تۇرىپ، ءۇيدى كۇزەتىپ وتىرار دەگەن. ەكىنشىدەن، مىرزاسىنا بولا: ءوزىن ەشكىم كۇزەتىپ وتىرماعانىن كورگەسىن، بالاسى كەلىپ قالا ما دەپ قىپىلداعان شال، مۇنى ول جاسىرمايتىن، بۇرىنعىدان دا سەزىكتەنە ءتۇسىپ، وتە ساق بولار دەپ ويلاعان. اقىرىندا، ەڭ باستىسى، مىناعان بولا: اياق استىنان قويانشىعى ۇستاپ قالعاسىن ونى اس ۇيدەن (ول ءھاماندا باسقالاردان وڭاشا وسىندا تۇنەيتىن)، كىرىپ-شىعاتىن بولەك ەسىگى دە بار-دى فليگەلدىڭ ەكىنشى بۇرىشىنداعى گريگورييدىڭ بولمەسىنە، شال-كەمپىردىڭ توسەگى تۇرعان شي تاقتايدىڭ سىرتىنا، ءۇش قادام جەرگە دەرەۋ الىپ بارادى عوي دەپ تۇيگەن؛ اۋرۋى ۇستاپ قالعاندا، قوجايىن مەن جان اياعىش مارفا يگناتيەۆنانىڭ جارلىعى بويىنشا، ونى ەجەلدەن بەرى ءدايىم سول اراعا اپاراتىن ەدى.
ايتسە دە، ماعان ول، بالكىم، جورتا ىستەگەن بولار، قويانشىعى ۇستاپ جاتقان كىسىگە كۇدىكتەنبەس دەپ وتىرىك تالىپ قالعان شىعار، ونىڭ ايىپكەرگە اقشا مەن بەلگىنى ايتىپ قويۋى دا تەگىن ەمەس، مۇمكىن، ول اقشاسىنا قىزىعىپ، شالدى ءولتىرسىن دەپ ادەيى قۇلاعىنا تيگىزگەن شىعار دەۋشىلەر تابىلار؛ سوندا قالاي، ول شالدى ءولتىرىپ، اقشاسىن الىپ كەتكەن سوڭ، بۇل ءۇشىن، بالكىم، ءتىپتى ۇيدە ايقاي-شۋ شىعارىپ، سالدىرلاتىپ-كۇلدىرلەتىپ، كۋالاردى وياتىپ العاننان كەيىن، كورەسىزدەر مە، سمەردياكوۆ تا توسەگىنەن تۇرىپ، شالدىڭ بولمەسىنە بارعانى ما — سوندا ول نە ءۇشىن بارماق؟ وندا ول ءبىر رەت ولتىرىلگەن قوجايىنىن ەكىنشى رەت ولتىرۋگە، ءبىر رەت ۇرلانعان اقشانى، ەكىنشى رەت ۇرلاۋعا باراتىن بولعانى عوي — گاپ مىنە قايدا جاتىر. مىرزالار، سىزدەر كۇلەسىزدەر مە؟ مۇنداي بولجام ايتۋ مەنىڭ وزىمە دە ەرسى سەكىلدى، ونىڭ بەر جاعىندا، ويلاپ قاراساڭىزدار، ايىپكەر ناق وسىلاي دەپ پايىمدايدى: "مەنەن كەيىن، دەيدى ول، مەن گريگورييدى قۇلاتىپ جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ كەتىپ قالعان سوڭ، سمەردياكوۆ ورنىنان تۇرىپ شالعا بارىپ، اقشاسىن توناۋ ءۇشىن ونى ءولتىرىپ كەتكەن". مەن وسىنىڭ ءبارىن سمەردياكوۆتىڭ الدىن الا قالاي ولشەپ-پىشىپ، ءبارىن قولمەن قويعانداي قالاي ءبىلىپ العانىن، ياكي اشۋعا بۋلىعىپ، ىزالانعان ءدميترييدىڭ، تەرەزەدەن جايلاپ ءبىر كوز سالعان سوڭ ەسىكتى قالاي اشقىزۋدىڭ سىرىن بىلە تۇرا، بار ولجانى سمەردياكوۆقا قالدىرىپ، ءوز جونىنە كەتە بارعاندىعىن ايتىپ تا وتىرعان جوقپىن! مىرزالار، مەنىڭ بايىپپەن مىنانى سۇراعىم كەلەدى سىزدەردەن: سمەردياكوۆتىڭ قىلمىس جاساعان ءساتى قايسى؟ وسى ءساتتى اتاي الماساڭىزدار، ونىڭ ايىپتاۋعا بولمايدى.
"مۇمكىن، ول شىن تالىپ جاتقان شىعار. سوسىن كەنەت ەسى كىرگەسىن، ايقاي-شۋدى ەستىپ سىرتقا شىققان بولار" — مۇندا نە تۇر؟ كورگەن سوڭ ول وزىنە-وزى: "قوجايىنعا بارىپ، ونى ولتىرسەم بە ەكەن؟" — دەگەنى مە. نە بوپ، نە قويعانىن قايدان بىلەدى، بۇعان دەيىن ەسسىز جاتپاپ پا ەدى؟ ايتسە دە، مىرزالار، قيالدىڭ دا شەگى بار.
"ءيا-يا، — دەيدى نازىك جاندار، — ال ەگەر ەكەۋى ءسوز بايلاسقان بولسا شە، ەگەر ونى ەكەۋى بىرىگىپ ءولتىرىپ، ولجا اقشانى تەڭ ورتاق بولىسسە شە، وندا قالاي بولار ەدى؟"
ءيا، بۇل شىنىندا دا ەلەۋلى كۇدىك ەدى، سوندىقتان دا — اۋەلى وسى كۇدىكتى دالەلدەيتىن كەرەمەت ايعاقتار وپ-وڭاي تابىلا كەتەدى: بىرەۋى شالدى ولتىرەدى، بار ماشاقاتتى ءوز موينىنا الادى، ال ەكىنشى سىبايلاسى اۋرۋى ۇستاعان بوپ توسەكتە جاتادى، — جانە دە مۇنى جۇرتتى كۇنى بۇرىن كۇدىكتەندىرۋ ءۇشىن، اۋەلى قوجايىنىن، سوسىن گريگورييدى مازاسىزداندىرۋ ءۇشىن ىستەيدى. بىلۋگە بولار ما ەكەن، ەكى سىبايلاستىڭ ءدال وسىنداي ەسۋاستىق جوسپاردى ويلاپ شىعارۋىنا نە سەبەپ؟ ءبىراق، بالكىم، سمەردياكوۆ شىن سىبايلاستىققا ونشا ىقىلاس بىلدىرمەگەن شىعار، بىلايشا ايتقاندا، نە ىستەسە دە مەيلى، نەسىن كوزگە تۇسەم دەگەن شىعار: قويان جۇرەك سمەردياكوۆ، مۇمكىن، قىلمىسقا قارسىلىق ەتپەۋگە عانا كونگەن بولار، ءبىراق، سودان كەيىن قوجايىنىن اراشالاپ قالمادى دەپ ونى ءبارىبىر كىنالايتىندىعىن سەزگەن سوڭ، — قويانشىعى ۇستاعانسىپ وتىرىك تالىپ جاتۋعا كەلىسىپ الىپ، "سەن ونى قالاي ولتىرسەڭ ولاي ءولتىر، وندا مەنىڭ نەم بار"، — دەپ ويلاۋى دا مۇمكىن عوي. الايدا، بۇلاي بولعان كۇندە دە، سمەردياكوۆ جورتا تالىپ قالعاندا، ءۇي ىشىندە ءبارىبىر ابىگەرشىلىك تۋاتىندىعىن كۇنى بۇرىن بىلگەندىكتەن، دميتريي كارامازوۆ ولاي ەتۋگە استە كەلىسە قويماس ەدى. ايتسە دە، مەن كوندىم، ول كەلىسكەن-اق بولسىن؛ وندا دا دميتريي كارامازوۆ ءبارىبىر قانىشەر، قىلمىسقا باستاۋشى بوپ شىقپاي ما، ال سمەردياكوۆ ونى جاي قوستاۋشى عانا، ءتىپتى قوستاۋشى دا ەمەس، تەك قورىققاسىن امالسىزدان كىسى ولىمىنە جول بەرۋشى عانا بوپ قالماي ما، ال سوت مۇنى قالاي دا انىقتايدى، سوندا ءبىز تۇپتەپ كەلگەندە نەنى كورەر ەدىك؟ قاماۋعا الىنۋى مۇڭ ەكەن، قىلمىسكەر ءبارىن سمەردياكوۆقا جابادى، جالعىز سونى عانا كىنالايدى. وزىمەن قوسا كىنالامايدى، جالعىز ونى عانا كىنالايدى: ءبارىن ىستەگەن تەك قانا سول شالدى ولتىرگەن دە، توناعان دا سول، بۇل سونىڭ قولىنان كەلگەن ءىس دەيدى! قىلمىستى بىرىگىپ ىستەپ، كەيىن بىرىنە-بىرى جالا جاباتىن بۇل نەعىلعان سىبايلاستار، — ەش ۋاقىتتا بۇلاي بولمايدى عوي. كارامازوۆقا قانداي ءقاۋىپتى ەكەنىن سەزەسىزدەر مە: ول نەگىزگى كىسى ءولتىرۋشى، ال سمەردياكوۆتىڭ قولى قانعا بويالماعان، ول بىرەۋدىڭ ولىمىنە نەمقۇرايدى قاراۋشى عانا، ول تاقتايدىڭ سىرتىندا جاتقان-دى، سول سەبەپتى دە قىلمىسكەر ايىپتى تالىپ جاتقان وعان اۋدارا بەرەدى. الايدا، جاتقان كىسىنىڭ دە تۋلاۋى مۇمكىن عوي، ول قاراقان باسىن اراشالاۋ ءۇشىن اقيقات شىندىقتى جايىپ سالۋى مۇمكىن عوي: قىلمىستى بىرىگىپ ىستەگەنىمىز راس، ءبىراق اراشالاماعانىم، قارسىلىق بىلدىرمەگەنىم بولماسا، ونى مەن ولتىرگەن جوقپىن دەمەي مە. ونىڭ قانشالىقتى كىنالى ەكەنىن سوتتىڭ وپ-وڭاي انىقتاي الاتىنىن، ولاي بولسا، ونى جازالاعان كۇندە دە، بار بالەنى ۇيىپ-توككىسى كەلگەن نەگىزگى قىلمىسكەرگە قاراعاندا ونى الدەقايدا جەڭىل جازالايتىنىن سمەردياكوۆ تۇسىنگەن-دى. ءبىراق، وندا ول كىناسىن امالسىزدان مويىندار ەدى. ايتسە دە، ءبىز مۇنى كورگەن جوقپىز. قىلمىسكەردىڭ بار ايىپتى وعان اۋدارىپ باققانىنا قاراماستان، سمەردياكوۆ سىبايلاستىق جايىندا ءلام دەگەن جوق. ول ول ما: تەرگەۋ كەزىندە سمەردياكوۆ اقشا سالىنعان پاكەت پەن ەسىكتى قالاي تىقىلداتۋ كەرەگىن وعان مەن ءوزىم ايتتىم، — ايتپەسە ول تۇك تە بىلمەيتىن ەدى دەدى. ەگەر ول شىن سىبايلاس بوپ، ءوزىن ايىپتىمىن دەپ ساناسا، تەرگەگەندە وسىنىڭ ءبارىن جايىپ سالۋى نەعايبىل، ياكي قىلمىسكەرگە الگىنىڭ بارلىعىن ءوزى ايتقانىن مويىنداي قويار ما ەكەن؟ كەرىسىنشە، مويىنداماس ەدى، ايعاقتاردى بۇرمالاپ، كەمىتىپ كورسەتۋگە تىرىسار ەدى. ءبىراق، ول بۇرمالاعان دا، كەمىتكەن دە جوق. بۇل سىبايلاسسىڭ دەگەن بالەگە قالارمىن دەپ قورىقپايتىن بەيكۇنا جاننىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ءسويتىپ، ول ۇستامالى اۋرۋىنان جانە وسى ءبىر سۇمدىق وقيعادان كەيىن ومىردەن ادا-كۇدە كۇدەر ءۇزىپ، ابدەن تورىققان ساتىندە وزىنە قول سالعان. "مەنىڭ ولىمىمە ەشكىم كىنالى ەمەس، مەن بۇل دۇنيەدەن ءوز ەركىممەن جانە ءوز نيەتىممەن كەتتىم" — دەگەن الابوتەن پىكىر جازىپ قالدىرىپتى. ال، شالدى ولتىرگەن كارامازوۆ ەمەس، مەن ەدىم دەپ قوسا جازا سالسا قايتەدى ەكەن. ءبىراق، ول بۇلاي ەتپەگەن: العاشقىسىنا ار-ۇجدانى جەتكەندە، سوڭعىسىنا جەتپەي مە؟
سونسوڭ نە بولدى: "مىناۋ انا ۇستەلدىڭ ۇستىندەگى زاتتاي ايعاقتاردىڭ اراسىندا جاتقان پاكەتتەن الىنعان اقشا، مۇنى مەن كەشە سمەردياكوۆتان العان ەدىم"، — دەپ باعانا وسىندا، سوتقا ءۇش مىڭ سوم اقشا اكەلدى. پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، ىلكىدەگى مۇڭلى كورىنىس ەستەرىڭىزدە بولار. بۇگە-شىگەسىن ەجەلەمەي-اق قويايىن، الايدا، ەڭ ەلەۋسىز دەگەنىنەن ىرىكتەپ الىپ — ناق ەلەۋسىزدىگى، دەمەك، سول سەبەپتى كەز كەلگەن كىسىنىڭ جادىندا قالماي ۇمىتىلاتىندىعىنان — سىزدەرگە ەكى-ۇش پىكىر تاستاسام، بۇل ارتىق بولا قويماس. بىرىنشىدەن، تاعى دا: ار-ۇجدانى جىبەرمەگەسىن سمەردياكوۆ كەشە اقشانى قايتارىپ بەرىپ، ءوزى اسىلىپ ولەدى (ار-ۇجدانىنان قىسىلماسا بۇيتپەس ەدى عوي). سونان سوڭ، ارينە، ول يۆان كارامازوۆ ءوزىنىڭ قىلمىسىن تەك كەشە عانا مويىندايدى؛ يۆان كارامازوۆ ايتقانداي، ايتپەسە ول سوعان دەيىن مۇنى جاسىرىپ كەلەر مە ەدى؟ جارايدى، مويىنداسىن-اق، ايتسە دە، تاعى دا قايتالاپ سۇرايمىن، ەش كۇناسىز بىرەۋ ەرتەڭ قاتاڭ سوتتالعالى جاتقانىن بىلە تۇرا، ولەرىندەگى ءبىر جاپىراق قاعازىندا ونىڭ بىزگە شىندىقتى تولىق اشپاۋىنىڭ سەبەبى نە؟ اقشانى اكەپ كورسەتۋ ءالى دالەل ەمەس قوي. مىسالى، مەنىڭ جانە وسى زالداعى تاعى دا ەكى ادامنىڭ وسىدان ءبىر جۇما بۇرىن مىنا ءبىر دالەلدى، اتاپ ايتقاندا يۆان فەدوروۆيچ كارامازوۆتىڭ گۋبەرنيالىق شاھارعا ايىرباستان اقشاسىن الۋ ءۇشىن ءارقايسىسى بەس مىڭنان، ياكي بارلىعى ون مىڭنان بەس پايىزدىق ەكى بيلەتتى جىبەرگەنىن كەزدەيسوق ەستىگەنىمىز بار ەدى. مۇنى ايتقانىم، ول كۇنى مۇنداي اقشا جۇرتتىڭ بارىندە بولۋى مۇمكىن، دەمەك، سوتقا ءۇش مىڭ اقشانى اكەپ كورسەتىپ، بۇل سونداعى قوبديشادان نەمەسە پاكەتتەن ۇرلانعان اقشا ەدى دەپ دالەلدەۋ مۇمكىن ەمەس. اقىرىندا، شالدى مەرت قىلعان شىن قىلمىسكەردىڭ اۋزىنان كەشە وسىنداي اسا قۇندى حاباردى ەستيدى دە، جايباراقات جاتا بەرەدى. نەگە دەرەۋ حابارلاماعان؟ بارلىعىن نەگە ەرتەڭگە قالدىرعان؟ يۆان فەدوروۆيچتىڭ نەلىكتەن بۇيتكەنىن جورامالداۋىما بولاتىن شىعار دەيمىن: ول ءبىر جۇما بويى دەنساۋلىعىنا قاپالانىپ، دارىگەر مەن جاقىندارىنا الدەنە كوزىنە ەلەستەي بەرەتىنىن، ءتىپتى ولىكتەرمەن دە كەزدەسەتىنىن ايتىپ شاعىنىپ جۇرەدى؛ ەلەستى اۋرۋى تاپ بۇگىن قالپاقتاي ۇشىراردىڭ الدىندا، سمەردياكوۆتىڭ اسىلىپ ولگەنىن ەستىگەن سوڭ، ول كەنەت: "ولەر كىسى ءولىپ كەتتى، ەندى سوعان جابا سالۋعا دا بولاتىن شىعار، اعامدى قايتكەندە دە اراشالاپ قالۋىم كەرەك"، — دەگەن ويعا كەلەدى. سىزدەر بۇل ارامزالىق قوي دەرسىزدەر، ءتىپتى تۋعان اعاڭدى قۇتقارۋ ءۇشىن دە بار كىنانى ولگەن كىسىگە اۋدارۋ بارىپ تۇرعان ارامزالىق بولماي ما؟ ال، ەگەر ول ەش ويلانباستان وتىرىك سوقسا شە، ەگەر ول مالايدىڭ كەنەتتەن ولگەنىن ەستىگەسىن مۇلدە ەسى اۋىسقاندىقتان ءبارى ناق وسىلاي دەپ ويلاپ قالسا شە؟ سىزدەر ونىڭ باعاناعى قىلىعىن كورسەڭىزدەر عوي، ونىڭ سونداعى سيىق-سىقپىتىن بايقاساڭىزدار عوي. ول اياعىنان باسىپ تۇرعان، سويلەگەن، ءبىراق وندا اقىل-ەسى بار ما ەدى؟ ەلەستى اۋرۋعا شالدىققان ادامنىڭ ساندىراعىنان كەيىن وسىندا تاعى ءبىر قۇجات — ايىپكەردىڭ قىلمىس جاساردان ەكى كۇن بۇرىن، ءوزىنىڭ جوسپارىن ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن بايانداپ ۆەرحوۆسيەۆاعا جازعان حاتى كورسەتىلدى. ەندەشە، قىلمىستىڭ جوسپارىن جانە ونى كىمنىڭ جاساعانىن ىزدەپ نەسىنە ارامتەر بولامىز؟ ءبارى وسى جوسپاردان اينىتپاي ورىندالعان عوي جانە دە مۇنى ىستەگەن سونى ويلاستىرۋشى، وزگە ەشكىم دە ەمەس. ءيا، پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، "ءدال قاعازداعىشا ىستەلدى دەگەن وسى ەمەس پە!" جوق، ول ءوزىنىڭ عاشىعى باقتالاس اكەسىنىڭ قۇشاعىندا جاتقانىنا كامىل سەنىمدى بولا تۇرا، ودان يمەنىپ، تەرەزەسىنەن استە قاشا جونەلمەگەن. جوق، بۇل قيسىنسىز، اقىلعا سىيمايدى. ول ىشكە كىرىپ شارۋاسىن ءبىر-اق تىندىرعان. تەگى، ول اشۋمەن، ىزاعا بۋلىعىپ كىرگەن بويدا، قاس دۇشپانى ءارى باقتالاسى تاپ بولعاندا، قولىنداعى كەلىساپپەن باسىن جارىپ ولتىرسە كەرەك، سودان كەيىن ءۇيدىڭ ءىشىن اينالا تىنتكەسىن قىزدىڭ جوق ەكەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ، ول جاستىقتىڭ استىنا قول جۇگىرتىپ، كونۆەرتتى الۋدى دەگەنمەن ۇمىتپاعان، وراعان قاعازى انە ۇستەل ۇستىندەگى زاتتاي ايعاقتاردىڭ اراسىندا جاتىر. مۇنى سىزدەرگە مىنا ءبىر ەلەۋلى جايتقا نازار اۋدارسىنشى دەپ ايتىپ تۇرمىن. اككى قىلمىسكەر، اسىرەسە توناۋ ءۇشىن كىسى ءولتىرۋشى بولسا، ون كونۆەرتتىڭ تىسىن ەدەنگە، ولىكتىڭ قاسىنان تابىلعان كۇيىندە قالدىرار ما ەدى؟ ەگەر ول، مىسالى، توناۋ ءۇشىن عانا ولتىرەتىن سمەردياكوۆ بولسا، ول پاكەتتى ولىكتىڭ باسىندا تۇرىپ اشىپ قاراماي-اق، سول كۇيى الىپ جۇرە بەرەر ەدى؛ ويتكەنى ول وندا اقشا بارىن بىلەدى — اقشانى پاكەتكە ونىڭ كوزىنشە سالىپ، جەلىمدەگەن، ال ەگەر ول پاكەتتى سول كۇيى الىپ كەتسە، وندا ءبىز اقشانى توناعان-توناماعانىن قايدان بىلەر ەدىك؟ پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، مەن سىزدەردەن سمەردياكوۆ بۇلاي ىستەر مە ەدى، ول كونۆەرتتى ەدەنگە تاستاپ كەتەر مە ەدى؟ — دەپ سۇرايمىن. جوق، تەك ىزالى، ويلانۋعا مۇرشاسى كەلمەگەن جانە دە وسىعان دەيىن ەش ۋاقىتتا بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاماعان، ءتىپتى ءقازىر دە جاستىقتىڭ استىنان شىققان اقشانى ۇرى بولعاندىعىنان ەمەس، قايتا، ونىڭ وزىنەن جىمقىرعان اقشانى قايتارۋشى ەسەبىندە العان كىسى عانا وسىلاي ىستەيدى. ءسويتىپ، ول بۇرىن كورمەگەن پاكەتتى قولىنا العان سوڭ، ىشىندە اقشا بار ما ەكەن دەپ جىرتىپ كورەدى دە، اقشانى قالتاعا سۋعا سالىپ تايىپ وتىرادى، ءبىراق ارتىندا قالعان كونۆەرتتىڭ كەيىن وعان بالە بوپ جابىساتىن ايعاق ەكەندىگى ونىڭ قاپەرىنە دە كىرمەيدى. مۇنىڭ سەبەبى، شالدى سمەردياكوۆ ەمەس. كارامازوۆ ولتىرگەن، ال ول ويلاماعان، ۇقپاعان، بۇعان ونىڭ زەيىنى قايدان جەتسىن! ول قاشا جونەلەدى، سوڭىنان قۋىپ جەتكەن مالاي شالدىڭ ىرسىلىن ەستيدى، ول جارماسا كەتىپ توقتاتقاندا، بۇل ونى باسىنان مىس كەلىساپپەن ۇرىپ سۇلاتىپ سالادى. وعان جانى اشىعان قىلمىسكەر دۋالدان قايتا تومەن تۇسەدى. قاراڭىزدارشى، ەندى ول ءبىزدى كەنەت مەن وندا بەيشاراعا جانىم اشىعان سوڭ بىردەمە عىپ جاردەمدەسسەم بە ەكەن دەپ جەرگە قايتا سەكىرىپ تۇسكەنىنە يلاندىرماقشى بولادى. مۇنداي جاناشىرلىق بىلدىرەتىن مينۋت پە ەكەن ول؟ جوق، ول زۇلىمدىق ءىسىنىڭ بىردەن-بىر كۋاسىنىڭ ولى-تىرىسىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن عانا قايتا تۇسكەن-دى. قانداي دا ءبىر وزگە سەزىم، قانداي دا ءبىر باسقا سەبەپ كوكەيگە قونبايدى. بايقايسىزدار ما، ول ەڭكەيىپ ورامالىمەن گريگورييدىڭ باسىنان سورعالاعان قاندى سۇرتەدى، سوسىن ونىڭ شارۋاسى بىتكەنىنە كوزى جەتكەننەن كەيىن، ەسالاڭ كىسىشە، ءۇستى-باسى قان-قان كۇيى، سالىپ وتىرىپ عاشىعىنىڭ ۇيىنە قايتا بارادى، — سوندا ءۇستى-باسىنا قان جۇققاندىعى، دەمەك، بۇل ونى دەرەۋ ۇستاپ بەرەتىندىگى نەعىپ ويىنا كەلمەگەن؟ ءبىراق ءۇستى-باسىمنىڭ قان ەكەندىگىنە ءتىپتى نازار اۋدارماعان ەدىم دەپ بىزگە قىلمىسكەردىڭ ءوزى ايتىپ وتىر، بۇعان سەنۋگە بولادى، بۇل ابدەن مۇمكىن نارسە، وندايدا قىلمىسكەرلەردىڭ باسىندا مۇنداي اڭعىرتتىق بولا بەرەدى. بىرىندە — كەرەمەت اككى، ەكىنشىسىندە — جەتەسى جەتپەيدى. الايدا، ول وندا عاشىعىنىڭ قايدا ەكەنىن عانا ويلاعان-دى. وعان قىزدىڭ قايدا جوعالىپ كەتكەنىن تەزىرەك ءبىلۋ كەرەك-تى، سول سەبەپتى ول ونىڭ پاتەرىنە جۇگىرىپ بارادى دا، كۇتپەگەن سۇمدىق حاباردى ەستيدى: گرۋشەنكاسى ءوزىنىڭ "بۇرىنعى"، "كۇمانسىز" جىگىتىمەن موكروە سەلوسىنا كەتىپ قالىپتى!
IX
پسيحولوگياعا باسۋ. قۇيىنداتقان ترويكا.
پروكۋرور ءسوزىنىڭ سوڭى
سويلەگەندە تىم ەلىگىپ كەتپەي، ءوزىن-وزى تىزگىندەپ سويلەۋگە تىرىساتىن كۇيگەلەك شەشەندەردىڭ ءبارى قۇمار كەلەتىن باستان-اياق بايانداۋدىڭ قارا ءدۇرسىن ءتاسىلىن تاڭداعان يپپوليت كيريللوۆيچ تە ءسوزىنىڭ وسى تۇسىنا كەلگەندە گرۋشەنكانىڭ "بۇرىنعى"، "كۇمانسىزىنا" اسىرەسە كوبىرەك توقتالىپ، وسى تاقىرىپتا بىرنەشە اسا قىزىقتى وي تولعادى. "كورىنگەننەن قىزعانىپ جارىلىپ كەتە جازدايتىن كارامازوۆ" سول "بۇرىنعى"، "كۇمانسىزدىڭ" الدىندا كەنەت جۋاسي قالعانداي بولىپ، كوزگە دە ىلىنبەيدى. كوكتەن تۇسكەندەي بولعان جاڭا باقتالاسى تاراپىنان بولاتىن قاۋىپ-قاتەرگە ونىڭ وسىعان دەيىن ونشا ءمان بەرمەگەندەگى سەبەپتى مۇنىڭ ءوزى ونان بەتەر تاڭعالارلىق ەدى. ءبىراق، قاشان دا قازىرگىسىن مىسە تۇتاتىن كارامازوۆقا باسىنا بۇلت اينالاتىن كۇن الىستا سياقتى كورىنگەن-دى. تەگى، مۇنى جاي بىردەڭە دەپ ويلاسا كەرەك. الايدا، وسى جاڭا باقتالاسىن گرۋشەنكانىڭ ودان جاسىرۋىنىڭ بالكىم ءبىر سەبەبى بارىن، وسىناۋ جىل قۇسىنداي قايتا ورالعان باقتالاسى ول ايەلگە جاي بوس قيال، جالعان ءۇمىت ەمەسىن، قايتا، ءومىرىنىڭ بار قىزىق-قۋانىشىمەن ءۇمىت-ارمانى ەكەنىن باعانا ودان جاسىرىپ قالعانىن جارالى جۇرەگىمەن سەزگەن سوڭ، مىنە وسىنى بىردەن اڭداعاننان كەيىن ول جۋاسي قالعان-دى. پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، مەن ايىپكەردىڭ جان دۇنيەسىندەگى وسى ءبىر كۇرت وزگەرىستى ايتپاي كەتە المايمىن: ونىڭ مۇنداي سىڭايى جوق ەدى، ءبىراق كەنەت شىندىق ءسوزسىز مويىنسۇنۋ قاجەتتىگى، ايەل زاتىن قۇرمەتتەپ، ونىڭ جۇرەك قالاۋىن مويىنداۋ ونى كوندىرمەي قويماعان ەدى جانە دە مۇنىڭ ناق سول ايەل ءۇشىن اكەسىنىڭ قانىنا قولىن بوياعان ساتتە بولعانىن قاراڭىزدارشى! دەسەك تە، توگىلگەن قاننىڭ، انادان دەرەۋ كەك الىڭدار دەگەن جان ايقايى شىققاندىعى دا شىندىق ەدى، ويتكەنى ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىن مايىپ ەتىپ، بۇ جالعانداعى كۇللى تاعدىر-تالايىن ءوزى قۇرتقان ول سول ساتتە ءبارىن جۇرەگىمەن سەزىپ، وزىنەن-وزى: "ءبىر كەزدە ونى ماسقارا عىپ تاستاپ كەتسە دە، ەندى ءوزىنىڭ كىناسىن مويىنداپ، قايتا تابىسىپ باقىتتى ءومىر سۇرەيىك دەپ اق ادال انت بەرىپ، قايتا تۇتانعان ماحابباتىمەن قايتا ورالعان "بۇرىنعىمەن"، "كۇمانسىزىمەن" سالىستىرعاندا، جانىنداي جاقسى كورىپ، شىن سۇيگەن وسى ءبىر ايەلگە ەندى ول كىم جانە كىم بوپ كورىنە الادى. "بۇل بەيباق ەندى وعان نە بەرە الادى، وعان نە سىيلاماق؟" — دەپ سۇراۋعا ءتيىستى ەدى. كارامازوۆ وسىنىڭ ءبارىن ءتۇسىندى، ىستەگەن قىلمىسى ءوزىنىڭ جولىندا كەسە-كولدەنەڭ تۇرعانىن، ول ەندى ءومىر سۇرۋگە حاقى جوق، قايتا ءولىم جازاسىنا كەسىلۋگە ءتيىستى قىلمىسكەر عانا ەكەنىن ۇقتى! ونى جانىشتاپ، ەزىپ تاستاعان وسى وي بولاتىن. ءسويتىپ، ول كەنەت تەك ءبىر وجەتتىك ويعا كەلەدى، كارامازوۆتىڭ مىنەزىمەن بۇل ويى وعان ءوزىنىڭ وسى مۇشكىل جاعدايىنان شىعۋدىڭ بىردەن-بىر، لاجسىز امالى سەكىلدى كورىنۋگە ءتيىستى ەدى. بۇل امال — اتىلىپ ءولۋ. ول زاقىلەتكە بەرگەن تاپانشالارىن الماقشى بولىپ شەنەۋلىك پەرحوتيندىكىنە جەتكەنشە اسىعادى، جۇگىرىپ كەلە جاتىپ باعانا قولىن اكەسىنىڭ قانىنا بوپ تاپقان اقشاسىن قالتاسىنان شىعارادى. و، ءقازىر وعان بارىنەن دە گورى اقشا كەرەك: كارامازوۆ ولەدى، كارامازوۆ اتىلىپ ولەدى، بۇل بارشاسىنىڭ ەسىندە قالادى! بەكەرگە اقىن اتانىپپىز با، ۋمان-دۋمان دىردۋمەن عۇمىرىمىزدى ەكى باسىنان بىردەي تۇتاتقان بالاۋىز شامشا بەكەرگە جاندىرىپپىز با. "وعان دەرەۋ، تەزىرەك جەتۋىم كەرەك، — وندا بارعان سوڭ، و، وندا مەن ۇلان-اسىر توي جاسايمىن، بۇرىن-سوڭدى بولماعان، ەستە قالاتىن، جۇرت كوپكە دەيىن جىر عىپ ايتىپ جۇرەتىن ساۋىق-سايراندى ءبىر دۇرىلدەتەمىن، دۋمانداتقان ايقاي-شۋدىڭ، قۇيقىلجىتقان سىعان ءانى مەن ءبيىنىڭ ورتاسىندا شۇپىلدەگەن باقالدى قولعا الىپ، قادىرمەندى حانىمدى ونىڭ جاڭا باقىتىمەن قۇتتىقتاپ، وعان دەنساۋلىق تىلەيمىز. سودان كەيىن سول ارادا، ونىڭ اياعىنا جىعىلىپ، كوز الدىندا شۇرىپپەنى باسىپ سالىپ، باستىڭ مىلجا-مىلجاسىن شىعارىپ ومىرمەن قوشتاسامىز! ءبىر كەزدە ميتيا كارامازوۆتى ەسىنە الىپ، ميتيانىڭ ونى قالاي سۇيگەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ، ميتياسىنا جانى اشيتىن بولار!" مۇندا اسەرشىلدىك، قيالشىل وجەتتىك، سوسىن، پريسياجنىي مىرزالار، تاعى بىردەڭە، كوكىرەگىندە ايقاي سالىپ، ميىنا مازا بەرمەي، جۇرەگىن ولەردەي ۋلاندىراتىن تاعى بىردەڭە بار؛ ول بىردەڭە — ونىڭ ار-ۇجدانى، پريسياجنىي مىرزالار، بۇل سول ار-ۇجداننىڭ سوتى، بۇل سول ار-ۇجداننىڭ وپىنۋى! ءبىراق تاپانشا ءبارىن كەلىستىرەدى، جالعىز-اق سۇيەنىش، سول تاپانشا، وزگە امال جوق، ودان ارى نە بولاتىنىن مەن بىلمەيمىن، ول مينۋتتە كارامازوۆ "اندا نە بولاتىنىن" ويلادى ما ەكەن، سوسىن كارامازوۆ انا جاقتا نە بولاتىنىن ويلايتىن گاملەت دەيمىسىڭ. جوق، پريسياجنىي مىرزالار، ولار دا گاملەتتەر بولسا، ءبىز دە ازىرشە كارامازوۆتار عوي!
سودان كەيىن يپپوليت كيريللوۆيچ ميتيانىڭ جولعا قالاي جينالعانىنا، پەرحوتيندىكىندە، دۇكەندە نە بولعانىنا، جامشىكتەرىنە نە ىستەگەنىنە توقتالىپ، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ايتتى. ول تالاي سوزدەر مەن ناقىلداردى، يشارا-مەڭزەۋلەردى كەلتىردى، مۇنىڭ بارلىعىن كۋالار راستاعان بولاتىن، — ءسويتىپ جالپى جاعداي تىڭداۋشىلارعا كۇشتى اسەر ەتكەن. اسىرەسە قاتتى اسەر قالدىرعان ايعاقتاردىڭ جيىنتىعى ەدى. وسىناۋ شامىرقانىپ الىپ، ەشتەڭەنى ابايلاۋدان قالعان ادامنىڭ ايىبى ايقىن كورىنىپ قالعان-دى. "وعان قورعاناتىنداي ەشتەڭە قالماعان ەدى، — دەدى يپپوليت كيريللوۆيچ، — ول ءتىپتى ەكى-ۇش مارتە مويىنداۋعا دا جۋىقتاپ قالعان، ءبارىن ءتامامداپ ايتپاعانى بولماسا، تۇسپالداعان دەۋگە بولادى (وسى ارادا كۋالاردىڭ ءسوزى كەلتىرىلدى.) ول ءتىپتى جولدا جامشىككە: "وسى كەلە جاتقاندا، سەن كىسى ءولتىرۋشىنى اكەلە جاتقانىڭدى بىلەسىڭ بە!" — دەپ ەلىرەدى. ايتسە دە، ءبارىن اقتارۋعا بولمايتىن ەدى: وعان اۋەلى موكروە سەلوسىنا جەتۋ كەرەك-تى، حيكاياسىن سودان كەيىن اياقتاي جاتادى. الايدا، ول سورلىنى الدا نە كۇتىپ تۇرعان ەدى دەيسىزدەر عوي؟ گاپ مىنادا-تۇعىن: موكروەعا بارعاننان كەيىن، العاشقى مينۋتتان-اق، ول "كۇمانسىز" دەپ جۇرگەن باقتالاسىنىڭ شىندىعىندا سونشالىقتى كۇمانسىز دە ەمەستىگىن كورىپ، ول مۇنىڭ وعان جاڭا باقىت پەن دەنساۋلىق تىلەپ ءبىر باقال شامپان ىشكەنىن استە قالامايتىنىنا كوزى جەتەدى. ءبىراق، پريسياجنىي مىرزالار، سىزدەر سوتتىڭ تەرگەۋىنەن ايعاقتاردى بىلەسىزدەر. باقتالاسى بىلاي قالىپ، كارامازوۆتىڭ مەرەيى ۇستەم بولادى، وسىدان سوڭ — ءيا، وسىدان سوڭ ونىڭ جان دۇنيەسىندە مۇلدە جاڭا ءبىر كەزەڭ باستالادى، مۇنى مەن ءتىپتى ونىڭ باسىنان كەشكەن جانە الدا تاعى دا باسىنان كەشۋگە ءتيىستى كەزەڭدەردىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇمدىعى دەر ەدىم! پريسياجنىي مىرزالار، — دەدى يپپوليت كيريللوۆيچ كوتەرىڭكى داۋىسپەن، — قورلانعان تابيعات پەن قىلمىسشىل جۇرەك — مىنە، بۇل ەكەۋى جەر بەتىندەگى ءادىل سوتتىڭ ەشقايسىسى تەڭەسە المايتىن كەكشىلدەر دەۋگە بولادى. ول ول ما: ءادىل سوت پەن ءولىم جازاسى ءتىپتى تابيعاتتىڭ شىعارعان ءولىم جازاسىن جەڭىلدەتەدى، مۇنىڭ ءوزى وسىنداي ساتتەردە قىلمىسكەردىڭ جان دۇنيەسىن تورىعۋدان ساقتايتىن امال رەتىندە ءتىپتى قاجەت تە، ويتكەنى گرۋشەنكانىڭ ونى سۇيەتىنىن، سول سەبەپتى ءوزىنىڭ "بۇرىنعى"، "كۇمانسىزىنان" بەزۋگە دايىن ەكەنىن، — ونى، ونى، "ميتيانى"، جاڭا ومىرگە قول ۇستاسىپ، بىرگە اياق باسۋعا شاقىراتىنىن، ونىڭ باسىنا باقىت قۇسىن قوندىرۋعا ۋادە بەرەتىنىن بىلگەن دە — جانە قانداي ساتتە دەسەڭىزشى؟ — كارامازوۆتىڭ قالاي جامان قينالىپ، قانداي جان ازابىنا تۇسكەنىن مەن ءتىپتى كوز الدىما ەلەستەتە دە المايمىن. ميتيا بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەننەن كەيىن ەندى قولدان ەشتەڭە كەلمەيتىنىن بولعان سوڭ ءبىلدى عوي مۇنى! ايتپاقشى، ايىپكەردىڭ سونداعى كوڭىل-كۇيىنىڭ شىن ءمانىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن بارشامىزعا اسا ماڭىزدى ءبىر جايتتى ءۇستىرتىن بولسا دا ەسكەرتە كەتەيىن قانشاما قۇمارتىپ، قۇشتارلانسا دا، ەڭ سوڭعى مينۋتكە دەيىن، ءتىپتى ءوزى تۇتقىندالاتىن ساتكە دەيىن گرۋشەنكا وعان قولى جەتپەس، كوڭىلى توياتتاماس، قۇشتار جاپ بولىپ قالا بەرگەن-دى. ءبىراق، ميتيا ناق سول ساتتە نەگە اتىلىپ ولە قالماعان، بۇل يگى نيەتىن نەلىكتەن كەيىنگە قالدىرعان، ءتىپتى تاپانشاسىنىڭ قايدا قالعانىن دا ۇمىتقانى قالاي؟ مىنە، ناق وسى عاشىعىن ءبىر قۇشۋعا قۇمارلىق پەن اڭساعان كوڭىلىن سول ساتتە، سول ارادا توياتتاتۋعا ۇمىتتەنۋشىلىك قانا ۇستاپ قالادى ونى اتىلىپ ولۋدەن. ول ۋمان-دۋمان جىنويناقتا وزىمەن بىرگە ماسايراپ وتىرعان عاشىعىنىڭ قاسىنان كەتپەيدى، قىز وعان بۇرىنعىسىنان دا عاجاپ سۇلۋ، كەرەمەت قىلىقتى كورىنەدى، — ول ودان ەكى ەلى اجىرامايدى، وعان جانى سۇيسىنەدى، ونىڭ الدىندا ءولىپ-وشىپ قالادى. وسىناۋ كەرەمەت قۇشتارلىق تۇتقىندالۋدان قورقۋىن بىلاي قويعاندا، ءتىپتى ءبىر ساتكە ار-ۇياتتى دا ۇمىتتىرۋى ابدەن مۇمكىن ەدى! ءيا، ءبىر ساتكە، تەك ءبىر ساتكە عانا! مەن قىلمىسكەردىڭ مىناداي ءۇش جاعدايدىڭ قىسپاعىنا توتەپ بەرە الماي، جامان جانشىلعان جان دۇنيەسىنىڭ سونداعى جاي-كۇيىن تۇسىنەمىن: بىرىنشىدەن، ول ماس بولادى، اينالاسى بۋالدىر ءتۇتىن، ۋ-شۋ، دۇبىرلەتكەن بي، قيقىل-شيقىل ءان، ال عاشىعى بولسا، شاراپقا قىزارا ءبورتىپ الىپ، انگە باسىپ، بي بيلەگەن ماساڭ كۇيى وعان كۇلىمدەپ قارايدى! ەكىنشىدەن، ول قاتەرلى سوت ءالى الىس، قالاي دەگەنمەن ەسىك قاعىپ تۇرعان ەشكىم جوق ءالى، — ونى تەك ەرتەڭ، ازاندا عانا كەلىپ ۇستاۋى مۇمكىن دەگەن ءۇمىتىن كوڭىلىنە مەدەۋ تۇتادى. دەمەك، ءالى بىرنەشە ساعات ۋاقىت بار، ال مۇنىڭ ءوزى كوپ، وتە كوپ ەمەس پە! بىرنەشە ساعاتتىڭ ىشىندە ءبىرسىپىرا نارسەنى ويلاستىرۋعا بولادى عوي. مەن ونىڭ ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن قىلمىسكەردى دار باسىنا اپارا جاتقانداعىداي كۇيگە تۇسكەنىن تۇسىنەمىن: ءالى سوزىلىپ جاتقان ءبىر كوشەدەن دە باياۋ جىلجىپ، سان مىڭ حالىقتىڭ جانىنان ءوتۋ كەرەك، سودان كەيىن ەكىنشى كوشەگە بۇرىلادى، ۇرەيلى دار الاڭى سول كوشەنىڭ ارعى شەتىندە! باس كەزىندە دارعا اسۋعا كەسىلگەن قىلمىسكەر قورلىق كۇيمەسىندە وتىرىپ، الدىندا ءالى تالاي ۇزاق عۇمىر بار دەپ ويلاۋعا تيىستىدەي كورىنە بەرەدى ماعان. ءبىراق مىنە، الايدا، ۇيلەر بىرتىندەپ ارتتا قالىپ جاتىر، كۇيمە بولسا جىلجىپ كەلەدى — و، بۇل تۇك ەمەس، الداعى بۇرىلىسقا دەيىن ءالى تالاي جەر، ءسويتىپ، ول وڭ مەن سولىنا، ودان كوز اۋدارماعان مىڭداعان نەمقۇرايلى اۋەسشىل جاندارعا ءالى دە سەرگەك قارايدى، وزىنە-وزى ءالى دە سولارداي كادىمگى باسى بوس پەندەدەي بولىپ ەلەستەيدى. الايدا، ەكىنشى كوشەگە بۇرىلاتىن جەر دە كەلدى — ول! مۇنىڭ دا وقاسى جوق، ەشتەڭە ەتپەيدى، الدا تاعى ءبىر كوشە بار. قانشاما ءۇي ارتتا قالىپ جاتسا دا، ول ءبارىبىر: "الدا ءالى دە ءبىرسىپىرا ءۇي بار"، — دەپ ويلايدى. اقىرىنا دەيىن، الاڭعا جەتكەنشە وسىلاي بولادى. وندا كارامازوۆ تا وسىنداي كۇيگە تۇسكەن شىعار دەپ ويلايمىن. "انا جاقتا ءالى جينالىپ ۇلگىرگەن جوق، — دەپ ويلايدى ول، — ءالى دە ءبىر امالىن ويلاستىرۋعا بولار، و، قورعانىس جوسپارىن جاساۋعا، تويتارىس بەرۋگە ءالى ۋاقىت جەتەدى، ال ءقازىر، ءقازىر، — قاسىمدا مىناداي ايداي ارۋىم وتىرعاندا، سارى ۋايىمعا ءتۇسىپ نە بولىپتى!" ول الاكوڭىل، ونىڭ زارەسى جوق، ءبىراق تا اقشاسىنىڭ جارتىسىن ءبىر جەرگە جىتىرىپ ۇلگەرەدى — ايتپەسە باعانا اكەسىنىڭ جاستىعى استىنان العان ءۇش مىڭنىڭ قاق جارتىسى قايدا كەتەدى، بۇل ءتىپتى مەنىڭ ميىما كىرمەيدى. ونىڭ مۇندا العاش كەلۋى ەمەس، بۇدان بۇرىن ەكى تاۋلىك بويى دۋمانداتقانى بار. وسىناۋ ەسكى، داعاراداي اعاش ءۇي بارلىق سارايلارىمەن، كىلەتتەرىمەن قوسا وعان بەلگىلى. مەن اقشانىڭ ءبىر بولەگىن ول سوندا، ناق وسى ۇيدە، تۇتقىندالارىنىڭ الدىندا عانا، ءبىر قۋىسقا، جارىققا، توسەنىشتىڭ استىنا، شاتىردىڭ استىنداعى ءبىر بۇرىشقا تىققان بولار دەپ جورامالدايمىن — نە ءۇشىن بە؟ نە ءۇشىن بولۋشى ەدى؟ ۇستاۋعا ءقازىر-اق جەتىپ كەلۋى مۇمكىن، ول ونى قالاي قارسى الاتىنىن، ارينە، ءالى ويلاستىرعان جوق، وعان ءتىپتى مۇرشاسى دا كەلىپ جاتقان جوق، باسى دا زىركىلدەپ بارادى، ونىڭ ۇستىنە كوڭىل شىركىن قىزعا اۋىپ تۇرسا قايتپەك؟ — اقشا قاشان بولسا دا قاجەت قوي. اقشالى ادام قايدا جۇرسە دە ادام. مۇمكىن، وسىنداي مينۋتتەگى مۇنداي ەسەپقاندىق سىزدەرگە ەرسى سەكىلدى كورىنەر؟ ءبىراق، وسىدان ءبىر اي بۇرىن، تاعى دا وسىنداي ءبىر مازاسىز، قاتەرلى ساتتە، ءۇش مىڭنىڭ جارتىسىن بولەك الىپ، بويتۇمار عىپ تىككەن ەدىم دەپ بىزگە ونىڭ ءوزى ايتىپ وتىرعان جوق پا، ەگەر مۇنىسى وتىرىك بولسا، ونى ءبىز ءقازىر-اق دالەلدەيمىز، ايتسە دە كارامازوۆقا بۇل يدەيا بەلگىلى، بۇل يدەيا ونىڭ باسىنا كەلگەن. ول ول ما، كەيىن تەرگەۋشىنى مىڭ جارىمدى بويتۇمار عىپ (ونداي بويتۇمار ەشقاشان دا بولماسا دا) تىگىپ العان ەدىم دەپ سەندىرگەندە، بالكىم، ول سونىڭ الدىندا ەكى ساعات بۇرىن اقشاسىنىڭ جارتىسىن ءبولىپ الىپ، ساقتىقتا قورلىق جوق دەپ، بويىندا ۇستاماۋ ءۇشىن موكروەدا ءبىر جەرگە، تاڭەرتەڭگە دەيىن تىعا تۇرعاندىقتان دا بويتۇماردى اياق استىنان ويلاپ شىعارعان بولار. ەكى قۇردىمعا، پريسياجنىي مىرزالار، ەستەرىڭە تۇسىرىڭدەرشى: كارامازوۆ ەكى قۇردىمعا بىردەن ۇڭىلە الادى ەكەن! ءبىز ول ۇيدەن ىزدەگەنبىز، ءبىراق تابا الماعانبىز. مۇمكىن، ول اقشا ءقازىر دە سوندا جاتقان شىعار، ءبىراق، ەرتەڭىنە-اق ول ارادان الىنىپ، ايىپكەرگە بەرىلۋى دە عاجاپ ەمەس. قالاي بولعاندا دا، ول كەرەۋەتتە جاتقان قىزدىڭ قاسىندا، ەدەندە تىزەرلەپ تۇرىپ، وعان قولىن سوزىپ جالبارىنعان كۇيىندە تۇتقىندالعان-دى، ەسىنىڭ كەتكەنى سونشالىق، ءتىپتى قاماۋعا الۋشىلاردىڭ قالاي ساپ ەتە تۇسكەنىن دە سەزبەگەن ەدى. ول نە دەپ جاۋاپ بەرۋدى دە ويلاستىرىپ ۇلگەرمەگەن-دى. ونىڭ ءوزى دە، اقىل-ويى دا قاپىلىستا تورعا تۇسكەن بولاتىن.
ەندى مىنە ول ءوزىنىڭ تاعدىرىن شەشەتىن سۋديالارىنىڭ الدىندا وتىر. پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، ءبىزدىڭ قىزمەتىمىزدە ادامنىڭ الدىندا اۋەلى ءوزىمىز ءۇشىن قورقاتىن، سونان سوڭ سول ادام ءۇشىن دە قورقاتىن ساتتەر بولادى! بۇل قىلمىسكەر ءوزىنىڭ قۇرىعانىن سەزە تۇرا، سەنىمەن ءالى دە بولسا ارپالىسىپ، تارتىسىپ باققىسى كەلەتىن جانتالاس بايقالاتىن ساتتەر. مۇندايدا قىلمىسكەردىڭ بويىنداعى ءوزىن-وزى ساقتاۋ تۇيسىگى باس كوتەرىپ، قالاي دا جان ساۋعالاۋعا تىرىسادى، ول ساعان وڭمەڭىڭنەن وتەتىن قاسىرەتتى كوزبەن تەسىرەيە قارايدى، سوسىن سەنى، سەنىڭ بەت-جۇزىڭدى، ىشتەگى ويىڭدى قالت جىبەرمەي زەرتتەيدى، ەندى قانداي تۇزاق قۇرار ەكەن دەپ اڭديدى، ءسويتىپ تۇرشىگىپ وتىرىپ ىشتەي سان قيلى جوسپار جاسايدى، ءبىراق ايتۋعا قالاي دەگەنمەن ءالى ءداتى بارمايدى، ابايلاماي اۋزىمنان شىعىپ كەتە مە دەپ قورقادى! ادام جانىنىڭ وسى ءبىر قورلىق ساتتەرى، ونىڭ وسى ءبىر جان ازابى، بىردەمە عىپ جان ساقتاۋعا وسى ءبىر دورەكى قۇشتارلىعى — جانىڭدى تۇرشىكتىرەدى، كەيدە ءتىپتى تەرگەۋشىنىڭ ءوزىن دە ءجىبىتىپ، قىلمىسكەرگە جاناشىرلىق تۋدىرادى! وندا ءبىز وسىنىڭ بارىنە كۋا دە بولعانبىز. اۋەلدە ول ابدىراپ، ۇرەي ۇستىندە كەيىن وزىنە بالە بولىپ جابىساتىن: "قان! وزىمە دە سول كەرەك!" — دەپ ايتىپ سالعان. ءبىراق، ول تەز تەجەلگەن-دى. نە دەۋ كەرەك، قالاي جاۋاپ بەرگەن ءجون — مۇنى ول ءالى ويلاستىرماعان-دى، ونىڭ اۋزىنا: "اكەمنىڭ ولىمىنە مەن كىنالى ەمەسپىن!" — دەگەن جالاڭ تەرىستەۋ عانا تۇسكەن. بۇل ونىڭ ۋاقىتشا تابان تىرەر بەكىنىسىم وسى، كەيىن ونىڭ ار جاعىنان، بالكىم، حال-حادارىمشا قورعان تۇرعىزۋىم دا مۇمكىن دەگەنى ەدى. ءبىز سۇراق قويماي جاتىپ، مەن مالاي گريگورييدىڭ ولىمىنە عانا ايىپتىمىن دەپ، ابىرويىن ايرانداي توگەتىن كىنانى الدىن الا ىسىرۋعا جانتالاستى. "گريگوريي ءۇشىن مەن-اق كىنالى بولايىن، ءبىراق، وندا اكەمە كىم قول كوتەرگەنى، مىرزالار، سوندا ونى كىم ولتىرگەنى؟ ەگەر مەن ولتىرمەگەن بولسام، وندا ونى كىم ولتىرگەن؟" ەستيسىزدەر مە: ءبىز وعان وسى ساۋالدى بەرەيىك دەپ كەلسەك، ول ءبىزدىڭ وزىمىزدەن سۇرايدى! الدان وراعىتىپ، "ەگەر مەن ولتىرمەگەن بولسام" دەپ قالعانىن، ونىڭ وسى ءبىر ساسىق قۋلىعىن، وسى ءبىر اڭقاۋلىعىن، وسى ءبىر كارامازوۆتىق شىدامسىزدىقتى سىزدەر سەزەسىزدەر مە؟ شالدى ولتىرگەن مەن ەمەس، ونداي كۇدىك ويلارىڭا دا كەلمەسىن: "ولتىرگىم كەلگەنى راس، مىرزالار، مۇنى جاسىرمايمىن دەپ مويىندايدى ول (اسىعادى، ءتىپتى جانتالاسادى!)، — ءبىراق مەنىڭ ەشبىر كىنام جوق، ونى ولتىرگەن مەن ەمەس!" اكەسىن ولتىرگىسى كەلگەنىن ايتىپ، بىزگە اعىنان جارىلعانىن قاراڭىزدارشى؛ وزدەرىڭ كورىپ وتىرسىزدار، مەن شىنىمدى ايتتىم، ەندەشە، قولىمنىڭ قاندانباعاندىعىنا دا سەنۋگە تيىستىسىزدەر دەيدى. و، مۇندايدا قىلمىسكەردىڭ كەيدە تىم شولاق اقىلداۋ، يلانعىش بولىپ كەتەتىنى بار. مىنە دال وسى ساتتە تەرگەۋشىلەر وعان: "مۇمكىن، سمەردياكوۆ شىعار؟" — دەگەن ەلەۋسىز ساۋالدى الدەقالاي قىستىرىپ جىبەردى. ءدال كۇتكەنىمىزدەي بولىپ شىقتى: سمەردياكوۆقا اۋدارۋدىڭ ۇتىمدى ءساتىن كۇتىپ، سونى ويلاستىرىپ ۇلگىرمەي جاتقانىندا، ونىڭ الدىنان وراعىتىپ، قاپى قالدىرعانىمىزعا بۇلقان-تالقان بولدى. البىرتتىعىنا باعىپ، لەزدە شەكتەن شىققان ول سمەردياكوۆتىڭ ءولتىرۋى مۇمكىن ەمەس، ول بىرەۋگە قول كوتەرە المايدى دەپ سەندىرۋگە جانتالاستى. الايدا ازىرشە وعان يلانباساڭىزدار، بۇل ونىڭ باقاي قۋلىعى عانا: ول سمەردياكوۆتى كىنالاۋدان باس تارتپايدى، كەرىسىنشە، ونى ءالى-اق ايىپتايدى، ويتكەنى ول كىنانى سوعان اۋدارماعاندا كىمگە اۋدارماق، ايتسە دە، مۇنى ول كەيىنىرەك ىستەمەك، ءقازىر، ءبارى ءبۇلىنىپ تۇرعاندا ۇندەمەيدى. ول سمەردياكوۆتى، ەرتەڭ-اق نەمەسە ءتىپتى بىرنەشە كۇننەن كەيىن كىنالاپ شىعا كەلەر، تەك وڭتايلى ءساتى تۋسىن، سوندا ول: "كوردىڭىزدەر مە، بۇل سمەردياكوۆتىڭ ءىسى دەگەندە سىزدەردەن گورى مەن كوبىرەك سەنبەگەن ەدىم، بۇل ەستەرىڭىزدە شىعار، ال ەندى مەنىڭ دە كوزىم جەتتى: بۇل داۋدە بولسا سونىڭ ءىسى، شالدى سول ولتىرمەگەندە كىم ولتىرەدى!" — دەپ بىزگە ءوزى-اق ايقاي سالادى. ال ازىرشە ول تۇنجىراپ، شىتىناعان قالپى ءبارىن جوققا شىعارۋمەن وتىر، الايدا، شىدامسىزدىعى مەن ىزاقورلىعى ونى تەرەزەدەن اكەمە جاي كوز سالدىم دا، ودان يمەنگەسىن كەيىن كەتىپ قالىپ ەدىم دەپ وتىرىك سوعۋعا يتەرمەلەيدى. باستىسى، ول ەسى كىرگەن گريگوريي بەرگەن جاۋاپتىڭ ەگجەي-تەگجەيى مەن انىق-قانىقتىعىنان ءالى بەيحابار. ءبىز تىنتۋگە كىرىسكەندە، ول شامدانىپ قالدى، ءبىراق: ءۇش مىڭدى تۇگەل تابا المادىڭدار، ونىڭ مىڭ جارىمىن عانا تاپتىڭدار عوي. — دەپ قايراپ قويادى. سودان كەيىن، ارينە، اشۋدان ءۇنى ءوشىپ، ءبارىن تەرىستەگەندە بويتۇمار تۋرالى يدەيا عۇمىرىندا ءبىرىنشى رەت باسىنا ساپ ەتە قالادى. وسى وتىرىگىنىڭ اقىلعا سىيمايتىندىعى ءوزى دە سەزەتىنى داۋسىز، ەندى سونى قالاي عانا يلانىمدى ەتىپ، شىندىققا جاناساتىن ءبىر حيكايا عىپ شىعارۋ ءۇشىن قايتسەم ەكەن دەپ ازاپتانادى. مۇندايدا تەرگەۋدىڭ ەڭ اۋەلى قولعا الاتىن ءىسى، ەڭ باستى مىندەتى — قىلمىسكەردىڭ ويلانۋعا مۇرشاسىن كەلتىرمەۋ، قاپىلىستا تاپ باسۋ، كوكەيىندەگى اڭعال، نانىمسىز، قاراما-قايشى ويلارىن ول سوندا عانا ايتىپ سالادى. ءقايسىبىر كۇتپەگەن ايعاقتى، بۇعان دەيىن قاپەرىنە دە كىرمەگەن، اسا ءماندى، ءبىراق ول ەسكەرمەگەن ءىستىڭ ءبىر جاي-جاپسارىن توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي عىپ سارت ەتكىزگەندە عانا قىلمىسكەردى سويلەتۋگە بولادى. ونداي ايعاق بىزدە دايىن بولاتىن، و، كوپتەن بەرى ءازىر-دى: بۇل قىلمىسكەر ۇيدەن جۇگىرىپ شىققاندا ەسىكتەن اشىق قالعاندىعى تۋرالى ەسى كىرگەن گريگورييدىڭ كۋالىگى. ول ەسىكتى مۇلدە ۇمىتقان، مالاي شالدىڭ كورىپ قالۋى مۇمكىن-اۋ دەگەن كۇدىك ويىنا دا كەلمەسە كەرەك. اسەر كەرەمەت كۇشتى بولدى. ول اتىپ تۇرىپ: "سمەردياكوۆ ولتىرگەن، سمەردياكوۆ!" — دەپ ايقاي سالىپ، ىشتەگى كوكەيكەستىسىن كىسى نانعىسىز عىپ ايتىپ سالدى، ويتكەنى قىلمىسكەر گريگورييدى سوققىعا جىعىپ، قاشىپ كەتكەننەن كەيىن عانا سمەردياكوۆتىڭ ءولتىرۋى مۇمكىن-دى. وعان گريگوريي ەسىكتىڭ اشىق قالعانىن سوققىعا جىعىلارىنان بۇرىن بايقاعانىن، جاتىن بولمەسىنەن شىعارىندا شي تاقتايدىڭ سىرتىندا سمەردياكوۆتىڭ ىڭىرسىپ جاتقانىن دا ەستىگەنىن ايتقانىمىزدا — كارامازوۆ شىنىندا دا ەزىلىپ كەتتى. مەنىڭ قىزمەتكەرىم، ءوزىمىزدىڭ كەرەمەت تاپقىر قادىرمەندى نيكولاي پارفەنوۆيچ، سوندا ول بەيشاراعا جانى اشىپ كەتكەندىكتەن، ءتىپتى جىلاي جازداعانىن اي عىپ ەدى. مىنە ءدال وسى ساتتە ول ءوزىنىڭ مۇشكىل ءحالىن سەزىپ، الگى اتىشۋلى بويتۇمارعا جارماستى: جارايدى، ەندى بۇل حيكايانى دا ەستىپ كورىڭدەر دەيدى! پريسياجنىي مىرزالار، سودان ءبىر اي بۇرىن ونىڭ جارتى اقشاسىن بويتۇمار عىپ تىگىپ العانى تۋرالى وتىرىكتى نەلىكتەن جاي قيسىنسىزدىق قانا ەمەس، قىسىلتاياڭدا ايتا سالاتىن بارىپ تۇرعان ساندىراق دەيتىنىمدى مەن ايتىپ ءوتتىم. ءتىپتى نەبىر قيۋلاسپايتىن وتىرىكپەن باستەسكەن كۇندە دە، — بۇدان اسقان سۋايتتىق بولا قويار ما ەكەن. بۇل ارادا، باستىسى، مەرەيلەنگەن حيكاياشىنى ومىردە وتە ءجيى كەزدەسەتىن، ءبىراق وسى ءبىر بەيشارا، ەرىكسىز جازعىشتار ەلەۋسىز دە قاجەتسىز ۇساق-تۇيەك دەپ مۇرىن شۇيىرەتىن، ءتىپتى ولاردىڭ قاپەرىنە نە كىرمەيتىن ەگجەي-تەگجەيلەرمەن-اق ءمۇدىرتىپ، دىڭكەلەتۋگە بولادى. و، ولاردىڭ مۇنداي مينۋتتەردى وندايعا مۇرشاسى كەلۋشى مە ەدى، ولاردىڭ اقىل-پاراساتى كەسەك دۇنيەلەردى تۋىنداتىپ جاتقان جوق پا — مۇنداي ۇساق-تۇيەكپەن مازالاۋعا قالاي داتتەرى بارادى! ايتسە دە، ولار ناق وسى بولماشى بىردەڭەدەن ۇستالادى ەمەس پە! قىلمىسكەردى تەرگەي باستايدى: "ال، ءسىز بويتۇمارلىق ماتانى قايدان الىپ ەدىڭىز، ونى سىزگە كىم تىگىپ ءبىردى!" — "ءوزىم تىكتىم". — "ال ماتانى قايدان الدىڭىز". ايىپكەر شامدانا باستايدى، مۇنى ول نامىسقا تيەتىن ۇساق-تۇيەك كورەدى، يلاناسىزدار ما، بۇل ونىڭ ءتىپتى شىن نيەتى! الايدا، ولاردىڭ بارلىعى وسىنداي عوي. "مەن ونى جەيدەمنەن جىرتىپ العانمىن". — "حو-وش دەلىك. دەمەك، وندا ءبىز ەرتەڭ كيىم-كەشەكتەرىڭىزدىڭ اراسىنان سول جىرتىلعان جەيدەڭىزدى تاباتىن بولدىق قوي". اڭدايسىزدار ما، پريسياجنىي مىرزالار، ەگەر دە ءبىز سونداي ءبىر جەيدەنى شىنىمەن-اق تابا الساق (جەيدە شىنىندا دا بار بوپ شىعىپ، ونىڭ شامادانىنان نەمەسە كومودىنان تاۋىپ الساق قوي)، — وندا بۇل دالەل بولعاندا دا، ايىپكەر جاۋابىنىڭ ادىلدىگىن دالەلدەيتىن سالماقتى دالەل بولماس پا ەدى! ءبىراق، ول مۇنى ۇعاتىن ەمەس. "ەسىمدە جوق، جەيدەمنەن بولماۋى دا مۇمكىن، ۇيدەگى كەمپىردىڭ شەپشىگىنەن تىكتىم عوي دەيمىن"، — "قايداعى شەپشىك ول؟" — "ونىڭ ءبىر ەسكى، جامان شەپشىگى جاتاتىن، سونى العام". — "سويتكەنىڭىزگە كۇمانسىز سەنەسىز بە؟" — "جوق، ولاي دەي المايمىن..." ءسويتىپ، بۇرتىڭدايدى، اشۋلانادى، ءبىراق، ويلاپ قاراڭىزدارشى: قالاي ەسىندە قالماۋى مۇمكىن؟ ءتىپتى ەڭ قاتەرلى مينۋتتەردە دە، ايتالىق، دار باسىنا اپارا جاتىر ەكەن دەلىك، سوندا دا ناق وسىنداي ۇساق-تۇيەكتەر كىسىنىڭ ەسىندە قالماق. وندا ول بارلىعىن ۇمىتادى، ءبىراق جولاي كوزىنە شالىنعان ءبىر جاسىل شاتىردى، نەمەسە كرەسكە قونعان ۇزاق قارعانى — مىنە، مۇنى ول ەسىندە ساقتايدى. ول بويتۇمارىن ءۇي ىشىمەن جاسىرىپ تىكپەدى مە، ەندەشە، قولىنا ينەسىن الىپ تۇرعاندا بىرەۋ ۇستىنە كىرىپ كەلە مە دەپ قالاي قورىققانى، سىرتتان ءدۇرسىل شىققاندا قورشاۋدىڭ سىرتىنا (ونىڭ پاتەرىندە شي تاقتاي بار) قالاي زىپ بەرگەنى ەسىندە قالۋى كەرەك قوي... ايتسە دە، پريسياجنىي مىرزالار، مەن سىزدەرگە وسىنىڭ ءبارىن، وسى ەگجەي-تەگجەي، ۇساق-تۇيەكتىڭ ءبارىن نە ءۇشىن ايتىپ تۇرمىن! — دەدى ءبىر جەلپىنىپ قالعان يپپوليت كيريللوۆيچ. — ايىپكەر وسى ءبىر ساندىراعىنان قايتپاي، ءدال وسى مينۋتكە دەيىن قاسارعاندىقتان ايتىپ تۇرمىن مۇنى! باسىنا ءقاۋىپ بۇلتى تونگەن تۇننەن بەرگى ەكى ايدا ول ەشتەڭەنى تۇسىندىرگەن جوق، بۇرىنعى قيالي جاۋاپتارىنا ناقتى جاعدايدى انىقتايتىنداي دانەڭە قوسپادى؛ ونىڭ ءبارى ۇساق-تۇيەك، سىزدەر ار-ۇجدانعا سەنىڭىزدەر دەيدى. و، ءبىزدىڭ سەنگىمىز-اق كەلەدى، ءتىپتى ار-ۇجدانعا بولسا دا سەنۋگە قۇشتارمىز! سەنبەيتىندەي نە بولىپتى، ءبىز ادام قانىنا قۇنىققان قورقاۋ ەمەسپىز عوي؟ بىزگە ايىپكەردى اراشالايتىن تىم بولماسا ءبىر ايعاق ايتساڭىزدار، بۇعان قۋانباساق، رەنجىمەس ەدىك، — ءبىراق ول تاعىمدى، شىنايى ايعاق بولسىن، تۋعان ءىنىسىنىڭ قىلمىسكەردىڭ بەت الپەتىنە قاراپ تۇيگەنى نەمەسە ول كەۋدەسىن نۇقىعاندا، قاراڭعىدا موينىنداعى بويتۇمارىن كورسەتكەن-دى دەگەن ءدۇدامال جورامال ونداي ايعاققا جۇرمەيدى. ءبىز جاڭا ايعاققا قۋانار ەدىك تە، ايىپ تاعۋدان لەزدە باس تارتار ەدىك. ال ءقازىر ادىلەت شىركىننىڭ ەسەسى كەتىپ بارا جاتىر، سول سەبەپتى ءبىز قايتپايمىز دا، ەشتەڭەدەن باس تارتا دا المايمىز". يپپوليت كيريللوۆيچ وسىدان كەيىن ءسوزىن تۇيىندەۋگە كوشتى. "ارامزالىق توناۋ ماقساتىمەن" ءوز اكەسىنىڭ قانىن توككەن سۇمىرايعا زىعىردانى قايناعاندىقتان، ول بەزگەگى ۇستاعانداي قالشىلداپ كەتكەن ەدى. جيناقتاپ كەلگەندە مۇنىڭ ءوزى ناعىز سوراقى، قايعىلى ايعاقتار ەكەنىن انىق كورسەتتى. "سىزدەر ءوزىنىڭ دارىنىمەن داڭقى شىققان قورعاۋشىنىڭ اۋزىنان نە ەستىسەڭىزدەر دە وسىندا جۇرەكتەرىڭدى ەلجىرەتەتىن قانداي شەشەندىك، جان تەبىرەنتەرلىك سوزدەر ايتىلسا دا، — دەدى شىداماي كەتكەن يپپوليت كيريللوۆيچ، — سىزدەر ءدال وسى مينۋتتە ءادىل سوتىمىزدىڭ قاسيەتتى شاڭىراعى استىندا وتىرعاندارىڭدى قالاي دەگەنمەن ۇمىتا قويماسسىزدار. ءبىزدىڭ شىنايى شىندىعىمىزدى قورعاۋشىلار، قاسيەتتى رەسەيىمىزدى، ونىڭ ءتۇپ نەگىزدەرىن، ونىڭ وت باسىن، ونىڭ بارلىق قاسيەتتى دە قىمباتتىسىن قورعاۋشىلار ەكەندەرىڭدى ەسكە تۇسىرەسىزدەر! ءيا، سىزدەر وسى وتىرعاندا رەسەيدىڭ كوزىسىزدەر، ءدال وسى ساتتە سىزدەردىڭ ۇكىمدەرىڭىز تەك وسى زالدا عانا ەستىلىپ قويمايدى، ول كۇللى رەسەيگە تارايدى، ءسويتىپ جالپاق رەسەي سىزدەرگە ءوزىنىڭ قورعاۋشىلارى مەن تورەشىلەرى دەپ قۇلاق سالاتىن بولادى، ولار ءبىر سەرپىلسە دە نەمەسە مويىپ قالسا دا، ءبارى سىزدەردىڭ ۇكىمدەرىڭىزگە بايلانىستى بولماق. رەسەيدى، ونىڭ ءۇمىتىن قاسىرەتكە ۇشىراتپاڭىزدار، باس اساۋ ءۇش ات جەككەنىمىز قۇيىنداتىپ كەلە جاتقان جوق پا، ونىڭ ءتىپتى جاردان قۇلاتۋدى دا مۇمكىن. بايتاق رەسەيدە وسى ءبىر الدى-ارتقا قاراۋسىز، بەتالدى دالاقتاپ شابا بەرۋدى توقتاتۋدى قول سوزىپ قولقالاعالى قاي زامان. ال ەگەر سول الىپ قاشقان، الا قۇيىن ءۇش ات جەككەن وزگە حالىقتار ازىرشە قورقىپ جول بەرسە، وندا بۇل، بالكىم، اقىن ويلاعانداي، استە ونى قۇرمەتتەگەنىنەن ەمەس، جاي قورىققاندىعىنان عانا شىعار — بۇل ەستەرىڭىزدە بولسىن. شىنىندا دا، قورىققاسىن نەمەسە ءتىپتى جيىركەنگەسىن دە ءسويتۋى مۇمكىن عوي، ءبىراق وسىلاي جول بەرگەندەرىنە دە شۇكىرشىلىك، ەگەر جول بەرمەسە، قايتا كەرىسىنشە، جەلدەي ەسكەن ەلەستىڭ جولىنا قىرسىعىپ كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ السا، ءسويتىپ ءوزىڭ، حالىقتى اعارتۋ ءىسىن، وركەنيەتتى قورعايمىز دەپ الاسۇرا جۇلقىنعان جۇگەنسىزدىگىمىزگە توقتاۋ سالسا قايتەر ەدىڭىزدەر! ەۋروپادان شىققان وسى ءبىر ەلەڭدەگەن داۋىستاردى ءبىز الدەقاشان ەستىگەنبىز. ەندى ول داۋىستار زورايا تۇسكەندەي. ەندەشە، ولاردى ەلىكتىرمەڭىزدەر، تۋعان بالاسىنىڭ ءوز اكەسىنە قول كوتەرۋىن اقتايتىن ۇكىم شىعارىپ ونسىز دا ورشىگەن وشپەندىلىككە جەل بەرمەڭىزدەر!"
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، يپپوليت كيريللوۆيچ تىم ەلىگىڭكىرەپ كەتسە دە، قالاي دەگەنمەن، ءسوزىن ماساتتانىپ اياقتاعان ەدى جانە تىڭداۋشىلارىنا، شىنىندا دا، ەرەكشە كۇشتى اسەر قالدىرعان. ءسوزىن ءتامامداعان سوڭ، ول تەز شىعىپ كەتىپ، قايتالاپ ايتايىن، ەكىنشى بولمەگە بارىپ سىلق قۇلاعان. زال قول شاپالاقتاعان جوق-تى، ءبىراق بايىپتىلارى وعان رازى بولعان. قوڭىلتاقسىعان تەك ايەلدەر جاعى عانا، الايدا، شەشەندىگى ولارعا دا ۇناعان، اقىرى نەمەن بىتەتىندىگىنە قام جەمەگەندىكتەن ولار بار ءۇمىتتى فەتيۋكوۆيچكە ارتقان-دى؛ "اقىرى وعان دا ءسوز ءتيدى عوي، ەندى ول، ارينە، ءبارىن جەڭىپ شىعادى!" بارلىعى ميتياعا كوز تاستاپ قويىپ وتىرعان؛ پروكۋرور سويلەگەن كەزدە ول قولىن سىعىمداپ، تىستەنىپ الىپ، تۇنجىراپ، ءۇنسىز قالعان. ءالسىن-الى باسىن كوتەرىپ، قۇلاق تىككەن. اسىرەسە گرۋشەنكا تۋرالى بىردەڭە ەستىلگەندە ەلەڭدەي تۇسكەن. پروكۋرور راكيتيننىڭ گرۋشەنكا تۋرالى پىكىرىن كەلتىرگەندە، ميتيانىڭ بەتىندە تىجىرىنعان، ىزالى كۇلكى ويناپ، ول: "ءاي بەرنارلار-اي!" — دەپ قالدى. ال يپپوليت كيريللوۆيچ موكروەدا ونى تەرگەپ، قالاي ازاپقا سالعانىن ايتقاندا، ميتيا باسىن كوتەرىپ الىپ، قاتتى ەلەڭدەپ قالدى. ءسوزدىڭ ءبىر تۇسىندا ءتىپتى اتىپ تۇرىپ، بىردەڭە دەپ ايقايلاعىسى كەلگەندەي دە بولدى، ءبىراق، ول ءوزىن-وزى ۇستاپ، ۇناتپاعانداي يىعىن قيقاڭ ەتكىزگەن دە قويعان. ونىڭ ءسوزىن قالاي ءتامامداعانىن، اتاپ ايتقاندا موكروەدا قىلمىسكەردى تەرگەگەندە قانداي ەرلىك كورسەتكەنىن كەيىن ءبىزدىڭ قاۋىمعا ءسوز ەتىپ: "قايتسىن، قابىلەتىنە ماقتانباي. تۇر الماعان عوي،" — دەپ يپپوليت كيريللوۆيچتى كۇلكى قىلعان ەدى. ماجىلىسكە قىسقا عانا، شيرەك ساعاتقا، كوپ بولسا جيىرما مينۋتكە ءۇزىلىس جاريالاندى. گۋ-گۋ اڭگىمە، تاڭىرقاعان داۋىستار ەستىلىپ جاتتى. سولاردىڭ كەيبىرى مەنىڭ ەسىمدە قالىپ ەدى:
— بايىپتى ءسوز! — دەدى تۇنجىراعان مىرزا ءبىر توپتا.
— پسيحولوگياعا باسىڭقىراپ جىبەردى، — دەدى ەكىنشى داۋىس.
— بارلىعى شىندىق، داۋسىز اقيقات قوي!
— ءيا، ول بۇعان ماشىقتانعان.
— ءتۇيىنىن ايتتى.
— ءبىز شە، ءبىز جونىندە دە تۇيىندەدى، — دەپ قوسىلدى ءۇشىنشى داۋىس، — ەستەرىڭدە مە، ءسوزىنىڭ باسىندا بارلىعى دا فەدور پاۆلوۆيچ سياقتى دەمەدى مە؟
— سوڭىندا دا ايتتى. ءبىراق، وتىرىك سوعىپ جىبەردى.
— كومەسكى تۇسى دا بولماي قالعان جوق.
— ءسال ەلىگىڭكىرەپ كەتتى.
— ءادىل ەمەس، ءادىل ەمەس بۇل.
— جوق، قالاي دەگەنمەن ەپتى ەكەن ءوزى. كوپ كۇتكەن ەدى، ەندى ءمىن ايتىپ ءىشىن بوساتتى، حە-حە!
— تەرگەۋشى نە دەر ەكەن؟
ەكىنشى توپتا:
— ال پەتەربوردان كەلگەن كىسىنى ول بەكەرگە قاعىتتى: "ءيا تەبىرەنتەرلىك سوزدەر..." دەگەنى ەستەرىڭىزدە مە؟
— ءيا، مۇنىسى ىڭعايسىزداۋ شىقتى.
— اسىعىپ كەتتى بىلەم.
— كۇيگەلەك كىسى عوي.
— مىنە، ءبىز كۇلىپ تۇرمىز، ال قىلمىسكەردىڭ ءحالى قانداي ەكەن دەسەڭىزشى؟
— ءيا، ميتەنكانىڭ ءحالى قانداي ەكەن؟
— قورعاۋشى نە دەر ەكەن؟
ءۇشىنشى توپتا:
— اناۋ لورنەتى بار، شەتتە وتىرعان جۋان ايەل كىم؟
— ول ءبىر گەنەرالشا، اجىراسقان، مەن بىلەمىن.
— لورنەت ۇستاعانى سودان ەكەن عوي.
— قىزىعاتىنداي تۇگى دە جوق ءتايىرى.
— جوق، ءبىر قارارلىعى بار عوي ءالى.
— ونىڭ ار جاعىندا، ەكى ورىندىقتان سوڭ، سارى شاشتى بىرەۋ وتىر انە، ونىڭ ءجونى ءبىر باسقا.
— بۇلار انادا موكروەدا ونى قاپىدا قالاي تاپ باستى، ءا؟
— سولايى سولاي عوي. ءبىراق ول تاعى دا ايتىپ جۇرگەن. وسىندا قىدىرىپ ءجۇرىپ تە اڭگىمەلەدى ەمەس پە.
— ءقازىر دە شىداماي كەتتى. نامىسشىل عوي.
— وكپەلى عوي، حە-حە!
— جانە وكپەشىل دە. جىلتىر سوزگە اۋەستەۋ، شۇبىرتىپ كەتەدى.
— سوسىن قورقىتاتىنى بار، بايقادىڭدار ما، سەس ءبىلدىردى عوي. ترويكا جونىندە نە دەگەنى ەستەرىڭدە مە؟ "وندا گاملەتتەر عوي، ال بىزدە ازىرگە كارامازوۆتار ەمەس پە!" تاۋىپ ايتقان ءسوز.
— بۇل ونىڭ ليبەراليزمگە بۇيرەگى بۇرعانى. قورقادى!
— ادۆوكاتتان دا سەسكەنەدى.
— ءيا، فەتيۋكوۆيچ مىرزا قالاي كوسىلەر ەكەن؟
— نە دەسە دە ءبارىبىر، ءبىزدىڭ مۇجىقتار ءبارىبىر مىڭق ەتپەيدى.
— ءسىز سولاي ويلايسىز با؟
ءتورتىنشى توپتا:
— ال ترويكا جونىندەگىسى عاجاپ ەمەس پە، حالىقتار حاقىندا قاي تۇستا ايتتى وسى.
— شىن ايتاسىڭ، حالىقتار كۇتپەيدى دەپ ايتقان تۇسى ەسىڭدە مە.
— نە؟
— اعىلشىن پارلامەنتىنىڭ ءبىر مۇشەسى وتكەن جۇمادا ورنىنان تۇرەگەلىپ، نيگيليستەر جونىندە مينيسترلىكتەن: بىزگە ءدارىس ايتپاقشى ۇلتپەن ۇستاسا كەتەتىن شاق تۋعان جوق پا؟ — دەپ سۇراپتى. يپپوليت سول تۋرالى ايتتى، مەن بىلەمىن، سول تۋرالى. ول وسى جونىندە وتكەن جۇمادا ايتقان-دى.
— سيديعان ۇزىن سيراق بالىقشىلارعا ءويتۋ قايدا؟
— الگى ءسۇيىر تۇمسىق قۇستى ايتامىسىڭ؟ نەلىكتەن ءويتۋ قايدا دەيسىڭ؟
— كرونشتادتا قاقپاعىن جاۋىپ تاستايمىز دا، ءبىر ءتۇيىر استىق بەرمەي قويامىز. سوندا قايدان الار ەكەن؟
— امەريكانى قايتەسىڭ؟ ەندى ولار امەريكادان الادى.
— وتىرىك ايتاسىڭ.
ءبىراق، وسى ساتتە كىشكەنتاي قوڭىراۋ شىلدىرادى دا، ءبارى ورىندارىنا جۇگىردى. فەتيۋكوۆيچ مىنبەگە شىقتى.
X
قورعاۋشىنىڭ ءسوزى. تاياقتىڭ ەكى باسى
ايگىلى شەشەننىڭ العاشقى ءسوزى ەستىلگەندە بارلىعى تىنا قالعان... بۇكىل زال ودان كوز اۋدارماعان ەدى. ول بىردەن توق ەتەرىنە كوشىپ، ءسوزىن جايلاپ، سەنىمدى باستادى، ءبىراق لەبىزىنەن تيتتەي دە اسقاقتىق سەزىلمەگەن. ءدىلمارسۋعا، ماسايعان اۋەنگە بوي ۇرۋشىلىق تا، سەزىمدى قىتىقتايتىن جىلتىر سوزگە سالىنۋشىلىق تا بايقالماعان. بىر-بىرىمەن تىلەكتەس سىرالعى جانداردىڭ الدىندا سويلەپ تۇرعانداي بولعان-دى. ونىڭ داۋسى عاجاپ اۋەزدى، زور ءارى سۇيكىمدى ەدى، وسى اۋەنىنىڭ وزىنەن-اق اقيقات دەرلىك، اقكوڭىل بىردەڭە سەزىلگەندەي بولعان. ايتسە دە، ەگەر ول كەنەتتەن كەرەمەت شابىتپەن سويلەپ كەتسە، "جاۋلاپ الار زاماندا تىڭداۋشىنىڭ جۇرەگىن" دەمەكشى، مۇنى بارلىعى سول ساتتە-اق ۇققان-دى. يپپوليت كيريللوۆيچپەن سالىستىرعاندا، ونىڭ ءسوزى، بالكىم، جۇپىنىلاۋ دا كورىنۋى مۇمكىن، ءبىراق ول تىم شۇبالتپاي، ءتىپتى ناقپا-ناق سويلەگەن ەدى. ايەلدەرگە ءبىر نارسە ۇناماي قالدى عوي دەيمىن: ول اسىرەسە ءسوزىنىڭ باس كەزىندە كۇللى دەنەسىمەن الدىنداعى تىڭداۋشىلارىنا قاراي ۇمتىلا ءتۇسىپ، ءبىر ءتۇرلى بۇكىرەيىپ، ءبىراق باسىن شۇلعي سويلەگەن ەدى، ۇزىن ءارى جىڭىشكە بەلىن تىپ-تىك قىپ بۇككەنىنە قاراعاندا ءدال ورتا تۇسىندا بۇگىلىپ-جازىلىپ تۇراتىن ءبىر تەتىگى بارداي كورىنگەن-دى. شاشىراڭقىلاۋ باستاپ، ايعاقتاردى بىتىراڭقىلاۋ الىپ، جۇيەسىزدەۋ سويلەگەن سەكىلدى ەدى، ايتسە دە، سايىپ كەلگەندە سونىڭ ءبارى ءبىرتۇتاس جيناقى نارسە بولىپ شىقتى. ونىڭ ءسوزىن ەكىگە بولۋگە بولار ەدى: العاشقى جارتىسى — بۇل ايىپتاۋ ءسوزىن سىناۋ، ونى جوققا شىعارۋ، كەيدە ءتىپتى كەكەتىپ-مۇقاتىپ، مىسقىلداۋ. ءبىراق ءسوزىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ول اۋەنىن دە، ءتىپتى ءتاسىلىن دە كۇرت وزگەرتىپ، شالقىعان شابىتتى سارىنعا باسقاندا، زالداعىلار وسى ءساتتى كوپتەن كۇتكەندەي ءبىر ءسۇيسىنىپ قالعانىن جاسىرعان جوق. ول ءوزىنىڭ ءسوزىن قىزمەت ورنى پەتەربوردا بولعانمەن، ءباز بىرەۋدىڭ كىناسىزدىعىنا ىشتەي سەنىمدى بولسا، نەمەسە مۇنى الدىن الا سەزسە، ونداي ادامدى سوتتا قورعاۋ ءۇشىن رەسەيدىڭ شالعايداعى شاھارلارىنا كەلۋى ءبىر بۇل عانا ەمەستىگىنەن باستادى. "مەنىڭ بۇل كەلۋىم دە ءدال سونداي نيەتتەن تۋعان، — دەپ ءتۇسىندىردى ول — ءتىپتى گازەتتەردەگى العاشقى ماقالالاردان-اق قىلمىسكەردى اراشالاپ قالۋعا جارارلىقتاي بىردەڭەنىڭ بايقالاتىندىعى مەنى تاڭعالدىردى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەنى ەڭ الدىمەن قىزىقتىرعان نارسە، سوت تاجىريبەسىندە ءجيى كەزدەسسە دە، مەنىڭشە، ءدال وسى ىستەگىدەي تولىق جانە وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىمەن ەش ۋاقىتتا قايتالانباعان زاڭ ايعاعى بولدى. بۇل ايعاقتى سوڭىنان، ايتارىمدى ايتقاسىن دا تۇجىرىمداۋىما بولاتىن ەدى، الايدا، ءايلا-تاسىلدى بۇكپەلەپ، اسەرلەندىرۋ ءساتىن كەيىنگە ساقتامايتىن ادەتىمە باعىپ، كوكەيدەگى ويىمدى ءسوزىمنىڭ باسىندا ايتسام دا ەشتەڭە ەتپەس دەيمىن. بۇل مەنىڭ تاراپىمنان، ءبىر ەسەپتەن، اڭعالدىق تا شىعار، ءبىراق مۇنىڭ ەسەسىنە شىن نيەتىم عوي. مەنىڭ ايتپاق ويىم، كەلەر تۇجىرىمىم مىناداي: ايعاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ايىپكەرگە قارسى، سونىمەن قابات، ەگەر ولاردى جەكە-جەكە الىپ، اجىراتىپ قاراساق: سىن كوتەرەتىن بىردە-بىر ايعاق جوق! قاۋەسەتتەر مەن گازەتتەردەي حابارلاردى ودان ارى قاداعالاعان سايىن وسى ويىمنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىم جەتە ءتۇستى، ءسويتىپ جۇرگەندە قىلمىسكەردىڭ تۋىستارى مەنى سوتتا ونىڭ قورعاۋشىسى بولۋعا شاقىردى. سودان كەيىن وسىندا جەتكەنشە اسىقتىم، ال كەلگەن سوڭ بارىنە ءبىرجولاتا كوزىم جەتتى. مەن وسى ءبىر قوردالانعان سۇمدىق ايعاقتاردىڭ كۇل-تالقانىن شىعارىپ، جەكە-جەكە العاندا ءاربىر ايىپتاۋ ايعاعىنىڭ كۇماندىلىعى مەن جالعاندىعىن اشكەرەلەۋ ءۇشىن وسى ءىستى قورعاۋعا كەلىستىم".
قورعاۋشى ءسوزىن وسىلاي باستادى دا، بىلاي دەدى:
"پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، مەن مۇندا جاڭا كەلگەن اداممىن. سول سەبەپتى العان اسەرىمنىڭ ءبارى ءادىل شىعار دەپ ويلايمىن. تەنتەك، مىنەزدى ادۋىن ايىپكەر وسى شاھاردا، ايتالىق، ءجۇز ادامدى عايباتتاۋى مۇمكىن، دەمەك، بۇلار ول جونىندە كۇنى بۇرىن تەرىس پىكىردە بولماق، ال مەن ونداي ەمەسپىن، ول مەنى ەش ۋاقىتتا رەنجىتكەن ەمەس. ارينە، وسى وتىرعان قاۋىمنىڭ ادامگەرشىلىك سەزىمى تىم شيرىعۋلى ەكەنىن مەن دە مويىندايمىن: كىلمىسكەر تىم تەنتەك تە ادۋىن كىسى. الايدا، ول وسىنداعى قاۋىممەن ارالاس-قۇرالاس بولماپ پا ەدى، ونى ءتىپتى اسا دارىندى ايىپتاۋشىمىزدىڭ شاڭىراعىندا دا قۇشاق جايا قارسى الىپ جۇرمەپ پە ەدى. (Nota bene. بۇل سوزدەر ەستىلگەندە ەكى-ۇش جەردەن مىرس ەتكەن كۇلكى ەستىلىپ، تەز باسىلعان، ءبىراق ونى بارلىعى بايقاعان-دى. پروكۋروردىڭ ايەلى — اسا ىزگىلىكتى ءھام قادىرمەندى، ايتسە دە، قيالشىل ءھام بىربەتكەي، كەيدە، كوبىنەسە ۇساق-تۇيەككە بولا كۇيەۋىمەن شەكىسىپ قالاتىن حانىم، نەگە ەكەنى قايدام، ونى قىزىق جىگىت دەپ سانايتىندىقتان، ۇيىنە ميتيانىڭ كەلىپ جۇرەتىندىگىنە پروكۋروردىڭ لاجسىزدان كونەتىنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىن. ايتسە دە، ميتيا بۇل ۇيگە تىم سيرەك باراتىن ەدى). دەگەنمەن، — دەدى ودان ارى قورعاۋشى، — مەنىڭ وپپونەنتىم ءتىپتى اقىل-پاراساتى تاۋەلسىز، ءادىل مىنەزدى بولعان كۇننىڭ وزىندە دە، مىنا سورلى كليەنتىم جونىندە ءقايسىبىر قاتە پىكىردىڭ كۇنى بۇرىن قالىپتاسۋى مۇمكىن عوي دەپ تارتىنباي ايتا الامىن. و، بۇل تۇسىنىكتى، ول بەيشارا قاساقانا تەرىس قاراۋعا ابدەن لايىقتى. ادامگەرشىلىك سەزىمنىڭ، اسىرەسە سۇلۋلىق سەزىمنىڭ قورلانۋى كەيدە ەركىڭنەن تىسقارى بولىپ جاتادى. ارينە، اسا تالانتتى ايىپتاۋ سوزىنەن ءبىز قىلمىسكەردىڭ مىنەزى مەن قىلىعىنا تياناقتى تالداۋ جاساپ، بۇل ىسكە مەيلىنشە سىن كوزبەن قاراعان پىكىردى ەستىدىك، ەڭ نەگىزگىسى، بىزگە ءىستىڭ ءمان-جايىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ونىڭ پسيحولوگياعا تەرەڭ بويلاعانى سونشالىق، ەگەر ول قىلمىسكەردىڭ جەكە باسى جونىندە تيتتەي دە قاساقانا تەرىس پىكىردە بولسا، وندا ول ونداي تەرەڭگە استە بارا الماس تا ەدى. ءبىراق، مۇندايدا ىسكە ناعىز دۇشپاندىقپەن، كورىنەۋ ادىلەتسىز قاراۋدان دا جامان، ءتىپتى اسا قاتەرلى نارسەلەر دە بولادى ەمەس پە. اسىرەسە، ەگەر ءبىزدى، مىسالى، بىلايشا ايتقاندا، كوركەمدىك ويىنعا بوي ۇرۋ، كوركەم شىعارماشىلىققا قۇشتارلىق ەلىكتىرسە، بىلايشا ايتقاندا، رومان جازۋعا قۇداي بەرگەن پسيحولوگيالىق دارىن تاسىپ جاتسا، وسىلاي بولماق. مۇندا ماعان وپپونەنت بولاتىن كىسىنىڭ اسا تەرەڭ دە نازىك پسيحولوگ ەكەنىن، ول ءبىزدىڭ ءالى تولىق جەتىلمەگەن زاڭ الەمىندە ءوزىنىڭ وسى قاسيەتىمەن ءبىرشاما وزگەشەلەۋ داڭقى شىققان ادام ەكەنىن ماعان پەتەربوردا، وسىندا جينالىپ جاتقانىمدا ەسكەرتكەن ەدى، ءبىراق، مەن مۇنى ونداي ەسكەرتۋسىز-اق ءوزىم دە بىلەتىنمىن. الايدا، مىرزالار، پسيحولوگيا دەگەنىمىز تەرەڭ دۇنيە بولعانمەن، ول قالاي دەسەك تە تاياقتىڭ ەكى باسى سياقتى نارسە عوي (زالدا ءار تۇستان كۇلكى ەستىلدى). و، وسىنداي قارابايىر سالىستىرۋىم ءۇشىن سىزدەر مەنى، ارينە، كەشىرەرسىزدەر؛ مەن تىم شەشەنسۋگە جوقپىن. الايدا، ايىپتاۋشىنىڭ سوزىنەن كەز كەلگەن ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. قىلمىسكەر تۇندە، ب ا ق ىشىمەن قاشا جونەلىپ، دۋالدان سەكىرمەكشى بولعانىندا اياعىنان جارماسقان مالايدى مىس كەلساپپەن باستان ۇرىپ سۇلاتىپ سالادى. سودان كەيىن ول قايتادان باققا سەكىرىپ ءتۇسىپ، جەردە تالىپ جاتقان گريگورييگە ەڭكەيىپ، ءولدى مە، جوق پا؟ — دەپ بەس مينۋت قاراپ تۇرادى. الايدا، قىلمىسكەردىڭ شالعا جانى اشىعاسىن قايتا سەكىرىپ تۇسكەنىنە ايىپتاۋشى ەشبىر يلانعىسى كەلمەيدى. "جوق، ونداي ساتتە مۇنداي جاناشىرلىق بولۋى مۇمكىن ەمەس دەيدى؛ بۇل مونتانىلىق، ول قايتا سەكىرىپ تۇسكەندە زۇلىمدىعىنىڭ بىردەن-بىر كۋاسىنىڭ ءولى-تىرىسىن بىلگىسى كەلگەن، دەمەك، ول وسى قىلمىستى ىستەگەنىن، ونىڭ كەرى ورالاتىنداي وزگە ءبىر سەبەبى، وزگە ءبىر وي-سەزىمى جوق ەكەنىن وسى قىلىعىمەن دالەلدەگەن". پسيحولوگيا دەگەن مىنە وسى: ەندى وسى پسيحولوگيانى الىپ، وسى ىسكە تاعى ءبىر رەت قولدانىپ كورەيىكشى، تەك ەكىنشى جاعىنان قولدانايىق، سوندا ونىڭ شىندىققا جاناسىمدىلىعى الگىدەن استە كەم تۇسپەيدى. قىلمىسكەر ىشكە كۋانىڭ ءولى-تىرىسىن بىلەيىنشى دەگەن ساقتىقپەن سەكىرىپ تۇسەدى، الايدا، ول اكەسىن ولتىرگەن سوڭ ونىڭ بولمەسىندە — ءوزىنىڭ تەرگەۋدە ايتقانىنداي، كەيىن وعان بالە بولىپ جابىسقان سۇمدىق ايعاقتى — ىشىندە ءۇش مىڭ سوم اقشا بار دەپ جازىلعان، جىرتىق پاكەتتى تاستاپ كەتەدى. "ەگەر ول وسى پاكەتتى الىپ كەتسە، ونىڭ جالپى بولعان-بولماعانىن، ىشىندە قىرۋار اقشا جاتقانىن، دەمەك، ول اقشانىڭ تونالعانىن دا بۇ جالعاندا ءتىرى پەندە بىلمەس ەدى عوي". بۇل ايىپتاۋشىنىڭ ءسوزى. كورەسىزدەر مە، بىرىندە ول ساقتىقتى ۇمىتىپ، ساسقانىنان ايعاق بولارلىق زاتتى ەدەنگە تاستاپ قاشا جونەلگەن، سوسىن، ەكى مينۋتتەن كەيىن تاعى ءبىر كىسىنى سوققىعا جىعادى دا، كەرەمەت ساق، ناعىز اككى بولا قالادى. ايتسە دە مەيلى، سولاي-اق بولسىن دەلىك: پسيحولوگيانىڭ نازىكتىگى دە سول، ونداي جاعدايدا مەن زاماتتا كاۆكازدىق قىران بۇركىتتەي قانقۇمار دا قىراعى بولا قالامىن دا، كەلەسى ساتتە بەينەبىر كورتىشقانشا تۇك كورمەي تۇرتىنەكتەپ، جاسقانشاق بولا قالامىن. ءبىراق، ەگەر مەن بىرەۋدى سوققىعا جىققاسىن ونىڭ ءولى-تىرىسىن انىقتاۋ ءۇشىن عانا قايتا تۇسەتىندەي، سونشالىقتى قانقۇمار، سۇمدىق قاتىگەز بولسام، وندا تاعى ءبىر ولىكپەن بەس مينۋت بويى اۋرەلەنەر مە ەدىم، ويتسەم تاعى ءبىر جاڭا كۋاعا تاپ بولمايمىن با؟ جاراقاتتانعان شالدىڭ قانىنا قول ورامالىمدى بىلعاپ نەم بار، كەيىن وزىمە قارسى ايعاق بولسىن دەپ پە؟ جوق، ەگەر ءبىز سونشالىقتى قاتىگەز دە قانىپەزەر بولساق، وندا دۋالدان قايتا سەكىرىپ تۇسكەسىن قولداعى كەلساپپەن سورلى نەمەنى باسىنان تاعى بىر-ەكى سالىپ جىبەرىپ، كۋانىڭ كوزىن ءبىرجولا قۇرىتىپ، جانىمىزعا تىنىشتىق تاپپايمىز با؟ سونسوڭ، اقىر-سوڭىندا، دۋالدان ءتۇسىپ كۋامنىڭ ءولى-تىرىسىن بىلگەسىن، ەندى ەكىنشى ايعاقتى، باعانا ەكى ايەلدەن الىپ كەتكەن كەلساپتى سول اراداعى سوقپاققا تاستاپ كەتەمىن، ءبىراق، بۇل كەلساپتى ولار كەيىن تانىپ، ونى سولاردان الىپ كەتكەنىمدى ايتىپ بەرەتىنى مەنىڭ قاپەرىمە دە كىرمەيدى. ۇمىت قالدىرسام، اسىپ-ساسىپ، ابدىراپ جۇرگەندە ءتۇسىرىپ السام ءبىر ءسارى: جوق، مەن ونى لاقتىرىپ جىبەردىم عوي، ول شال جاتقان تۇستان ون بەس قادامداي جەردەن تابىلادى. سوندا مەن نە ءۇشىن بۇلاي ەتكەن بولىپ شىعامىن؟ مالاي شالدى ولتىرگەنىمە ءىشىم ۋداي اشىپ، وكىنىپ تۇرىپ، كەلساپتى كىسى ولىمىنە قۇرال بولعاندىعى ءۇشىن قارعىس ايتىپ لاقتىرىپ تاستاعانمىن، باستى سەبەپ وسى، وزگەشە بولۋى مۇمكىن ەمەس، ايتپەسە نەسىنە ىزالانىپ لاقتىرامىن. ولىمگە جانى اشىپ، بۇعان وكىنىش بىلدىرسە، بۇل، ارينە، اكەسىنە قول كوتەرمەگەندىگىنەن: ەگەر ول اكەسىن ولتىرسە، سوققىعا جىعىلعان ەكىنشى كىسىگە جانى اشىپ دۋالدان قايتا تۇسپەس ەدى، وندا جاناشىرلىققا مۇرشا كەلە مە، ءوز باسىمەن قايعى بولار ەدى، بۇل، ارينە، ناق وسىلاي بولعاندا. كەرىسىنشە، قايتالاپ ايتامىن، مالاي شالدىڭ باسىن مىلجالاپ تاستار ەدى، ونىمەن بەس مينۋت اۋرەلەنبەس ەدى. ونىڭ ارى تازا بولاتىن، سول سەبەپتى عانا شالعا جانى اشىپ، ىزگىلىك بىلدىرگەن. مىنە، بۇل ەندى، ەكىنشى پسيحولوگيا. پريسياجنىي مىرزالار، مەن پسيحولوگيادان نە قالاساڭ سونى شىعارۋعا بولاتىنىن سىزدەرگە ايقىن دالەلدەپ بەرۋ ءۇشىن سول پسيحولوگياعا ادەيى شۇيلىكتىم. ماسەلە پسيحولوگيانىڭ كىمنىڭ قولىندا ەكەندىگىندە. ول ءتىپتى ناعىز بايسالدى دەگەن كىسىلەردى دە ماحابباتقا ەلىكتىرەدى عوي، مۇنى ەرىكسىز ىستەتەدى عوي. پريسياجنىي مىرزالار، مەن پسيحولوگياعا تىم باسىڭقىراپ جىبەرۋ، وعان ازدى-كوپتى قيانات قىلۋ جونىندە ايتىپ تۇرمىن".
وسى تۇستا جۇرتتىڭ اراسىنان تاعى دا ماقۇلداعان كۇلكى ەستىلدى جانە ونىڭ ءبارى دە پروكۋرورعا قاتىستى ەدى. قورعاۋشىنىڭ ءسوزىن تۇگەل كەلتىرمەي-اق، تەك كەيبىر تۇستارىن، ەڭ باستىلارىن السام دا جەتپەي مە.
XI
اقشا جوق بولاتىن. ەشتەڭە تونالماعان
قورعاۋشىنىڭ سوزىندە جۇرتتىڭ ءبارىن تاڭىرقاتقان، اتاپ ايتقاندا سول بالە بولىپ جابىسقان ءۇش مىڭ سومنىڭ بولعانىن، دەمەك، ونىڭ تونالۋى مۇمكىن ەكەنىن تولىق جوققا شىعاراتىن ءبىر پۋنكت بار-دى.
"پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، — دەپ باستادى قورعاۋشى، — بۇل ىستە كەز كەلگەن جاڭا، ءادىل ادامدى قايران قالدىراتىن ءبىر وتە قىزىقتى ەرەكشەلىك بار، ول — بىرەۋدى سەن تونادىڭ دەپ ايىپتاعانمەن، ناق نەنىڭ تونالعانىن اتاپ ايتۋدىڭ مۇلدە مۇمكىن ەمەستىگى. ءۇش مىڭ سوم تونالعان دەيدى، ءبىراق ونىڭ شىن بار بولعانىن ەشكىم بىلمەيدى. ويلاڭىزدارشى: بىرىنشىدەن، ءۇش مىڭ سومنىڭ بولعانىن ءبىز قايدان بىلەمىز، ونى كىم كورىپتى؟ اقشانى كورگەن جانە ول سىرتىندا جازۋى بار پاكەتتە بولاتىن دەگەن تەك مالاي سمەردياكوۆ قانا. وسى ءولىمنىڭ الدىندا مۇنى قىلمىسكەر مەن ونىڭ ءىنىسى يۆان فەدوروۆيچكە ايتقان دا سول. سۆەتلوۆا حانىمعا دا ايتقان. ءبىراق، اقشانى ۇشەۋى دە ءوز كوزىمەن كورمەگەن، ونى كورگەن تاعى دا سمەردياكوۆ قانا، الايدا، وسى ارادا: ەگەر اقشانىڭ بولعانى جانە ونى سمەردياكوۆتىڭ كورگەنى راس بولسا، وندا ول بۇل اقشانى سوڭعى رەت قاشان كورگەن؟" دەگەن ساۋال تۋادى. ال، ەگەر قوجايىن ونى توسەكتىڭ استىنان الىپ، سمەردياكوۆقا ايتپاستان قوبديشاعا قايتا سالسا شە؟ بايقايسىزدار ما، سمەردياكوۆتىڭ ايتۋىنشا، اقشا توسەكتىڭ استىنا تىعىلعان؛ قىلمىسكەر ونى توسەكتىڭ استىنا قولىن سۇعىپ الۋعا ءتيىستى ەمەس پە، ايتسە دە، توسەك تيتتەي دە ۇيپالانباعان، بۇل تۋرالى حاتتامادا ىجداعاتتاپ جازىلعان. قىلمىسكەردىڭ توسەكتى قالاي دەگەنمەن مۇلدە ۇيپالاماۋى، ونىڭ ۇستىنە سول كۇنى ادەيى توسەلگەن تاپ-تازا، جۇقا اقجايمانى قان-قان قولىمەن بىلعاماۋى ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس قوي. ءبىراق بىزگە: پاكەت ەدەندە جاتقان جوق پا ەدى؟ — دەۋى مۇمكىن. مىنە ناق وسى پاكەت تۋرالى ايتۋىمىز قاجەت سەكىلدى. باعانا مەن ءتىپتى ءسال تاڭىرقاپ قالدىم: اسا تالانتتى ايىپتاۋشىمىز وسى پاكەتتى ءسوز ەتكەندە، كەنەتتەن ءوزى — ەستيسىزدەر مە، مىرزالار، ونىڭ ءوزى — پاكەت تۋرالى ايتقاندا، مىسالى، سمەردياكوۆ ءولتىردى دەگەن جورامالدىڭ اقىلعا سىيمايتىنىن كورسەتكەن تۇسىندا: "سول پاكەت بولماسا، ول ايعاق بولىپ، ەدەندە جاتپاسا، توناۋشى ونى الىپ كەتسە، وندا ول پاكەتتىڭ بولعانىن، ونىڭ ىشىنە اقشا سالىنعانىن، دەمەك، ونى قىلمىسكەردىڭ توناعانىن بۇ دۇنيەدە ءتىرى پەندە بىلمەس ەدى" — دەگەن جوق پا. سونىمەن، قىلمىسكەردى سەن توناعانسىڭ دەپ ايىپتاۋعا، ءتىپتى ايىپتاۋشىنىڭ ءوزىنىڭ مويىنداۋى بويىنشا دا، جازۋى بار سول الاقانداي پاكەت قانا دالەل بولعان جوق پا، "ايتپەسە اقشانىڭ تونالعانىن دا، كەرەك دەسەڭىز ءتىپتى سول اقشانىڭ بولعان-بولماعانىن دا ەشكىم بىلمەس ەدى". ءبىراق، ەدەندە جاتقان سول جىرتىق پاكەت ونىڭ ىشىندە اقشا بولعانىن جانە ونى بىرەۋدىڭ توناپ كەتكەنىن دالەلدەي الا ما؟ "ءبىراق، ول اقشانىڭ پاكەتتە ەكەنىن سمەردياكوۆ كوردى عوي" — دەيدى، سوندا ول بۇل اقشانى سوڭعى رەت قاشان كورىپتى؟ — مەن، مىنە، وسىنى بىلگىم كەلەدى. مەن سمەردياكوۆپەن سويلەسكەنمىن، ول ماعان بۇل اقشانى وسى ولىمنەن ەكى كۇن بۇرىن كوردىم دەگەن! الايدا، مەن، مىسالى، نەلىكتەن بىلاي دەپ جورامالداي المايمىن: ەسىكتى بەكىتىپ الىپ، گرۋشەنكانى كۇتە-كۇتە تاعاتى تاۋسىلعان شال پاكەتتى الىپ اشپاقشى بولسا، "سونى پاكەتكە سالىپ قايتەم، كورىنىپ تۇرماعاسىن كۇماندانىپ قالار، ونان دا وڭشەڭ قىزىل الانىڭ وتىزىن بىردەي كوز الدىنا توسسام، بالكىم، سىلەكەيى شۇبىرىپ كەتەر"، — دەپ ويلاسا قايتەمىز، سونسوڭ ول ىشىندەگى اقشانى العاسىن، جىرتىلعان كونۆەرتتى ايعاق بولار دەپ كۇدىكتەنبەستەن ەدەنگە تاستاي سالادى. قالاي، پريسياجنىي مىرزالار، وزگە ءبىر جورامال مەن وزگە ءبىر ايعاق بولۋى مۇمكىن بە؟ نەعىپ وسىلاي بولمايدى؟ ال ەگەر وسىنداي بىردەڭە شىنىمەن بولسا، وندا تونادى دەگەن ايىپ وزىنەن-وزى ءتۇسىپ قالادى: اقشا جوق بولاتىن، دەمەك، ەشتەڭە دە تونالماعان. ال ەگەر ەدەندەگى پاكەتتى ايعاق دەپ ساناۋعا جانە ونىڭ ىشىندە اقشا بار بولاتىن دەۋگە بولسا، وندا مەنىڭ كەرىسىنشە — وندا اقشا جوق-تى، ونى قوجايىننىڭ ءوزى العان-دى، جىرتىق كونۆەرتتىڭ ەدەندە جاتقانى وسىدان عانا دەۋىمە نەگە بولمايدى؟ "ماقۇل، ءبىراق، ەگەر اقشانى پاكەتتەن فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ءوزى السا، وندا ول اقشا قايدا كەتەدى، تىنتكەندە ونىڭ ۇيىنەن ەشتەڭە تابىلمادى عوي؟" — دەيدى. بىرىنشىدەن، اقشانىڭ ءبىرازى ونىڭ قوبديشاسىنان شىققان، ەكىنشىدەن، ول اقشانى تاڭەرتەڭ، ءتىپتى ءبىر كۇن بۇرىن الىپ، وزگە بىردەڭەگە جاراتۋى، بىرەۋگە بەرۋى، ءبىر جاققا جىبەرۋى، اقىرىندا اۋەلگە ويىن، جوسپارىن مۇلدە وزگەرتۋى، الايدا سمەردياكوۆقا مەن سويتپەكپىن دەپ ايتۋدى قاجەت كورمەۋى دە مۇمكىن ەمەس پە؟ ال ەگەر وسىلاي دەپ جورامالداۋعا تيتتەي مۇمكىن بولسا، وندا قىلمىسكەردى ول توناۋ ماقساتىمەن ولتىرگەن دەپ جانە كونۆەرتتەگى اقشا شىن تونالعان دەپ قالايشا سونشاما قارىسىپ ايىپتاۋعا بولادى؟ بۇيتە بەرسەك كەرەمەت ءبىر حيكاياعا بوي ۇرامىز عوي. ەگەر بىردەڭەنى ۇرلانعان دەسەك، سول زاتتى كورسەتۋ نەمەسە، تىم قۇرىسا، ونىڭ ءسوزسىز بولعانىن دالەلدەۋ كەرەك قوي. ال ول اقشانى ءتىپتى ەشكىم كورمەگەن. جۋىردا پەتەربوردا ءبىر بالاڭ جىگىت، ون سەگىزگە ەندى عانا تولعان ءبىر باقالشى بالا تاپا تال تۇستە اقشا ۇساقتايتىن دۇكەنگە بارىپ، قوجايىندى جان تۇرشىگەرلىك حايۋاندىقپەن بالتالاپ ءولتىرىپ، مىڭ جارىم سومىن الىپ كەتىپتى. ءبىراق، ول بەس ساعاتتان سوڭ ۇستالادى، نە بارى بەس سومىن جۇمساپ ۇلگەرىپتى، قالعانى قالتاسىندا ەكەن. قوجايىنى قازاعا ۇشىراعاننان كەيىن دۇكەنگە كەلگەن پىركازشىگى پوليسياعا قانشا سومانىڭ تونالعانىن عانا ەمەس، ءتىپتى اقشانىڭ ءتۇر-تۇسىن دە، ياكي قىزعىلتى، كوكشىلى، كۇرەڭ قىزىلى قانشا، التىن شاقالاردىڭ قانشاسى نەشە تيىندىق ەكەنىن دە ايتىپ بەرەدى، ءسويتىپ تۇتقىننىڭ قالتاسىنان تابىلعان اقشا ءدال سونىڭ ايتقانىنداي بولىپ شىعادى. سونسوڭ، دۇكەنشىنى ءولتىرىپ، ناق وسى اقشالاردى العانىن قىلمىسكەردىڭ ءوزى دە بۇلتالاقسىز، تولىق مويىندايدى. پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، مەن داۋسىز ايعاق دەپ، مىنە، وسىنى ايتا الامىن! ويتكەنى بۇل رەتتە اقشانىڭ بارىن بىلەمىن، ونى كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاي الامىن، دەمەك، اقشا جوق جانە بولعان دا ەمەس دەي المايمىن. ال مىناۋ ىستە قالاي؟ اڭگىمە ادامنىڭ ءومىرى مەن ءولىمى، ادام تاعدىرى تۋرالى بولىپ وتىرعان جوق پا؟ ءباز بىرەۋلەر: "سولاي سولاي عوي، ءبىراق قىلمىسكەر سول ءتۇنى ناعىز قىزويناق جاساپ، اقشانى سۋشا شاشتى، سونسوڭ قالتاسىنان مىڭ جارىم سوم شىقتى — سوندا بۇل اقشانى ول قايدان العان؟"، — دەر. الايدا، ناق مىڭ جارىمى عانا تابىلىپ، قالعان جارتىسى قانشاما ىزدەسە دە تابىلماعاندىقتان، مىنە ناق وسى سەبەپتەن مۇنى پاكەتتەگى اقشا دەۋگە بولمايدى، بۇل اقشا ەش ۋاقىتتا ەشقانداي پاكەتتە جاتپاعان. الدىن الا تەرگەۋدە قىلمىسكەردىڭ قاي ۋاقىتتا قايدا جۇرگەنى تەكسەرىلىپ (وتە قاتال تەكسەرىلىپ) دالەلدەندى: قىزمەتشى ايەلدەردەن شىققاسىن ول شەنەۋنىك پەرحوتيندىكىنە بارۋعا اسىعادى، ءوز ۇيىنە دە سوقپايدى، ءتىپتى ەشقايدا كىرمەيدى، جالپى كوزدەن تاسا قالمايدى، دەمەك، ونىڭ ءۇش مىڭنىڭ جارتىسىن شاھاردا ءبىر جەرگە اپارىپ تىعىپ تاستاۋعا مۇرشاسى دا جوق-تى. ايىپتاۋشىنىڭ اقشا موكروە سەلوسىندا ءبىر قۋىسقا تىعىلعان دەپ جورامالداۋىنا مىنە ناق وسى پىكىر سەبەپ بولعان. ول اقشا، مۇمكىن، ۋدولف قامالىنىڭ ءبىر قۋىسىندا جاتقان شىعار، مىرزالار؟ مۇنىڭ ءوزى قيالي جورامال، قايداعى ءبىر ماحابباتناما بولىپ شىقپاس پا ەكەن. سەزەسىزدەر مە، تەك وسى جورامال، ياكي اقشانىڭ موكروەدا ءبىر جەرگە تىعىلعانى بەكەرگە شىعارىلسا، تونادى دەگەن ايىپ تا تۇگەل كوككە ۇشادى، ايتپەسە مىڭ جارىم سوم قايدا كەتكەن بولىپ شىعادى؟ ەگەر قىلمىسكەردىڭ ەشقايدا كىرمەگەنى دالەلدەنسە، وندا اقشانى ۇشتى-كۇيلى جوق قىلعان نە عالامات؟ وسىنداي ماحابباتنامامەن دە ادام ومىرىنە قىلىش شاپپاقشى بولامىز-اۋ! "قالتاسىنان شىققان مىڭ جارىمدى قايدان العانىن ول قالاي دەسەك تە تۇسىندىرە المادى، ونىڭ ۇستىنە، سول تۇنگە دەيىن ونىڭ قالتاسىندا كوك تيىن بولماعانىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى" — دەر تاعى بىرەۋلەر. ونى كىم ءبىلىپتى؟ ايتسە دە، ايىپكەر اقشانى قايدان العانى جونىندە ايقىن دا بەكەم جاۋاپ بەردى، قالاساڭىزدار، پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، ءتىپتى ونىڭ وسى جاۋابىنان ارتىق نانىمدى، سونان سوڭ، ونىڭ مىنەزى مەن جان سەزىمىنە كوبىرەك ۇيلەسەتىن وزگە ءبىر جاۋاپ بولۋى مۇمكىن ەمەس. ايىپتاۋشىنىڭ ءوز حيكاياسى وزىنە ۇناسا كەرەك: ءوزىنىڭ قالىڭدىعىنان ۇيالماي-قىزارماي ءۇش مىڭ سوم الۋعا ءداتى بارعان ونداي جەتەسىز جاسىقتىڭ اقشانىڭ جارتىسىن بويتۇمار عىپ موينىنا سالىپ ءجۇرۋى مۇمكىن ەمەس دەيدى، قايتا كەرىسىنشە، ءتىپتى سولاي بولعان كۇندە دە بويتۇمارىن كۇنارا شەتىنەن سوگىپ ءجۇز سومنان الىپ، ءبىر ايدا-اق بىتىرەر ەدى دەيدى. ونىڭ مۇنى ەشبىر قارسى پىكىرگە توزبەيتىن زىلمەن ايتقانىن ەستەرىڭە تۇسىرىڭدەرشى. ال ەگەر بارلىعى مۇلدە باسقاشا بولسا شە، ال ەگەر ءسىز مۇلدە وزگە بىرەۋدى سۋرەتتەگەن حيكاياعا بوي ۇرعان بولساڭىز قايتەمىز؟ بار گاپ تە ءسىز ويلاپ شىعارعان سول وزگە بىرەۋدە بولىپ وتىر عوي. مۇمكىن: "وسى ءولىمنىڭ الدىندا ءبىر اي بۇرىن ۆەرحوۆسيەۆا حانىمنان العان ءۇش مىڭدى موكروە سەلوسىندا ونىڭ سۋشا شاشىپ ءبىتىرىپ، كوك تيىنسىز قالعانىن راستايتىن كۋالار بار، ەندەشە، ول اقشانىڭ جارتىسىن الىپ قالۋى مۇمكىن ەمەس"، — دەپ تالاسۋشىلار تابىلار. ايتسە دە، ول كۋالار كىمدەر؟ سوتتا ولاردىڭ قانشالىقتى ادال جاۋاپ بەرگەندىگى كورىندى عوي. سونسوڭ، بىرەۋدىڭ قولىنداعى نان قاشان دا ۇلكەن كورىنەتىنى بار ەمەس پە. اقىرىندا، ول كۋالاردىڭ ەشقايسىسى، اقشانى كوزبەن شامالاعانى بولماسا، قولىندا ۇستاپ ساناماعان. ماكسيموۆ دەگەن كۋا قىلمىسكەردىڭ قولىندا جيىرما مىڭ سوم بولاتىن دەگەن جوق پا. ءبىراق، پريسياجنىي مىرزالار، پسيحولوگيانىڭ ەكى ۇشى بولاتىندىقتان، ەندى سونىڭ ەكىنشى ۇشىنا دا قول تيگىزىپ كورۋىمە رۇقسات ەتىڭىزدەر، بايقاپ كورەلىك، بۇدان نە شىعار ەكەن.
وسى ءولىمنىڭ الدىندا ءبىر اي بۇرىن ۆەرحوۆسيەۆا حانىم پوشتامەن سالىپ جىبەرۋ كەرەك ەدى دەپ ونىڭ قولىنا ءۇش مىڭ سوم ۇستاتادى، الايدا: باعانا وسىندا ايتىلعانىنداي، ول اقشانىڭ وعان سونداي قورلاپ، سونداي كەمسىتىپ بەرىلگەنىنە سەنۋگە بولا ما؟ — دەگەن ساۋال تۋادى. العاشقى جاۋابىندا ۆەرحوۆسيەۆا حانىم بۇل جونىندە مۇلدە باسقاشا ايتقان ەدى، ال قازىرگى، ەكىنشى جاۋابىنان ءبىز ىزا مەن كەكتىڭ، ءىشتى ورتەگەن وشتىكتىڭ اششى ءۇنىن عانا ەستىدىك. كۋاگەر حانىمنىڭ العاشقى جاۋابىندا ءادىلىن ايتپاعاندىعى ءبىزدى ونىڭ مىنا جاۋابىنا دا كۇدىكتەنىپ قاراۋعا ءماجبۇر ەتەدى. ايىپتاۋشى بۇل ماحابباتناماعا "جولاعىسى كەلمەيدى، بۇعان ونىڭ باتىلى بارمايدى" (ونىڭ ءوز ءسوزى). مەيلى، وندا مەن دە جولاماي-اق قويايىن، الايدا، ەگەر پاك، اسا يناباتتى ايەل، ال ۆەرحوۆسيەۆانىڭ سونداي حانىم ەكەنىنە ءبىزدىڭ كۇمانىمىز جوق، ەگەر مىنە وسىنداي ايەل سوتتا ايىپكەردى قۇرتۋ ماقساتىمەن ءوزىنىڭ العاشقى جاۋابىنان تايقىپ شىعا كەلسە، وندا ونىڭ بۇل جاۋابىنىڭ ءادىل، ساليقالى جاۋاپ ەمەستىگى ايقىن ەكەنىن، دەگەنمەن، ەسكەرتە كەتكىم كەلەدى. ءبىزدىڭ كەكشىل ايەل كوپ نارسەنى اسىرەلەۋى مۇمكىن عوي دەپ پايىمداۋعا حاقىمىز جوق پا. ءيا، مەن ونىڭ اقشانى جەرگە كىرەردەي عىپ ۇيالتىپ، ماسقارالاپ بەرىپ ەدىم دەپ اسىرەلەۋى مۇمكىندىگىن ايتامىن. كەرىسىنشە، ول اقشانى ۇيالماي الاتىنداي عىپ، اسىرەسە ءبىزدىڭ قىلمىسكەر سياقتى جەڭىلتەك جىگىت قىسىلماي الاتىنداي عىپ بەرگەن-دى. باستىسى، وندا ول ەسەپ بويىنشا وزىنە ءتيىستى ءۇش مىڭ سومدى اكەسىنەن تاياۋدا الام عوي دەپ ۇمىتتەنىپ جۇرگەن. بۇل ونىڭ ۇشقالاقتىعى ەدى، قالعان اقشاسىن اكەسى بەرەدى، ول الادى، سودان كەيىن ۆەرحوۆسيەۆا حانىمعا بەرەشەگىمدى پوشتامەن جىبەرىپ، بورىشىمنان قۇتىلامىن دەپ كامىل سەندىرگەن ءوزىنىڭ وسى ۇشقالاقتىعى بولاتىن. ءبىراق قىلمىسكەردىڭ ءدال سول ايىپ تاعىلعان كۇنى العان اقشاسىنىڭ جارتىسىن بويتۇمار عىپ تىگىپ الۋى مۇمكىن ەكەندىگىنە ايىپتاۋشىنىڭ ەشبىر سەنگىسى كەلمەيدى: "ونىڭ مىنەزى ونداي ەمەس، وعان ونداي تۇيسىك قايدان كەلسىن"؛ — دەيدى. ءبىراق تا، وسىندا كارامازوۆ دالاڭباي دەپ ايقايلاعان، كارامازوۆ كەرەعار قوس قۇردىمعا بىردەي ۇڭىلە الادى دەپ لەپىرگەن ءوزىڭىز ەمەس پە ەدىڭىز. كارامازوۆ ناق سونداي، ەكى جاققا، قوس قۇردىمعا بىردەي ۇڭىلەتىن ادام، ءبىراق، ەگەر ەكىنشى جاقتان الدەنەگە تاڭىرقاپ قالسا، قىزويناقتىڭ قىزىعىنا قانشاما قۇنىقسا دا، تىزگىنىن تارتا الادى. ال ەكىنشى جاق دەپ وتىرعانىمىز — ول ماحاببات، وندا ونىڭ جۇرەگىندە جاڭا ماحاببات لاپ ەتىپ تۇتانعان-دى، ال وعان اقشا كەرەك، و، كەرەك بولعاندا دا، مىنا عاشىعىمەن سايراڭداۋعا شاشىلعان اقشادان الدەقايدا كوپ كەرەك! قىز وعان: "فەدور ءپاۆلوۆيچتى قايتەمىن — مەن سەندىكپىن" دەگەندە، ونى دەرەۋ الىپ كەتۋى كەرەك قوي — ەندەشە، بۇعان اقشا كەرەك. مۇنىمەن سالىستىرعاندا قىزويناق دەگەن نە ءتايىرى، كارامازوۆ مۇنى نەگە تۇسىنبەسىن؟ ءيا، وسى ءبىر وي كوكەيىنەن كەتپەي مازاسىزدانعان جىگىتتىڭ اقشانىڭ جارتىسىن ءبولىپ الىپ، الدا قانداي كۇن بولادى دەپ تىعىپ تاستاعانىنا كۇدىكتەنەتىن نە بار؟ ءبىراق مىنە، الايدا، ۋاقىت جىلجي بەرەدى، ال فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ ءۇش مىڭ سومدى قايتاراتىن ءتۇرى جوق، قايتا كەرىسىنشە، مۇنىڭ سول اقشاسىنا ونىڭ عاشىعىن شال وزىنە قاراتىپ الماقشى دەگەندى ەستيدى. ول: "ەگەر فەدور پاۆلوۆيچ اقشامدى قايتارماسا، كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ الدىندا ۇرى بولىپ كورىنەمىن-اۋ"، — دەپ ۋايىمدايدى. سونسوڭ، بويتۇمار عىپ جۇرگەن مىڭ جارىمدى ۆەرحوۆسيەۆا حانىمعا الىپ بارىپ: "مەن وڭباعان بولسام دا، ۇرى ەمەسپىن"، — دەپ الدىنا تاستايمىن دەگەن ويعا كەلەدى. مىنە، بۇل دەمەك، بويتۇماردى سوگىپ شەتىنەن ءجۇز سومنان الا بەرمەي، قايتا، وسى مىڭ جارىمدى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىنىڭ ەكى بىردەي سەبەبى ەمەس پە. ايىپكەردىڭ نامىسى جوق دەۋگە ءسىزدىڭ قالاي ءداتىڭىز بارادى؟ جوق، ونىڭ نامىسى بار، مەيلى تەرىس، كوپ رەتتە ءتىپتى قاتە بولسىن، ءبىراق، ونىڭ نامىسى بار، مەن ءتىپتى ول تىم نامىسقوي دەر ەدىم، مۇنى ول دالەلدەدى. ءبىراق مىنە، دەگەنمەن، ءىس قيىنداۋعا اينالادى، ونىڭ ءىشىن قىزعانىش ورتەيدى، ءباز-باياعى ەكى ساۋال ايىپكەردىڭ جاتسا-تۇرسا ويىنان كەتپەي، "كاتەرينا يۆانوۆناعا بەرسەم، گرۋشەنكانى الىپ كەتۋگە اقشانى قايدان الامىن؟"،— دەپ دال بولادى. ەگەر ول وسى ءبىر اي بويى ەسىرىپ، ىشكىلىككە سالىنىپ، تراكتيرلەردە جانجال شىعارىپ جۇرسە، بۇل، بالكىم، ونىڭ ءوز قىلىعىنان ءوزى وپىق جەپ، ءتوزىمى تاۋسىلعاندىعىنان شىعار. وسى ەكى ساۋالدىڭ شيەلەنىسكەنى سونشالىق، اقىرى، ونى ابدەن ءتۇڭىلتىپ جىبەرگەن ەدى. ول اكەسىنەن سول ءۇش مىڭ سومدى اقىرعى رەت سۇراۋعا كىشى ءىنىسىن جۇمسايدى، ءبىراق، ونىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن، ءوزى جەتىپ بارىپ، جۇرتتىڭ كوزىنشە شالدى ساباپ تاستايدى. بۇدان كەيىن وعان اكەسى اقشا بەرەيىن دەپ تۇرما، دەمەك، وزگە الاتىن جەر جوق. سول كۇنى كەشكە ول كەۋدەسىن، ناق موينىنداعى بويتۇمار تۇرعان تۇستى قاعىپ، وڭباعان بوپ كورىنبەۋدىڭ امالى بار مەندە، ءبىراق، سويتە تۇرا وڭباعان بوپ قالام با دەپ قورقامىن، ويتكەنى ول امالدى پايدالانا المايتىنىمدى، بۇعان ءدىلىم، تۇرلاۋ-تياناعىم جەتپەيتىنىن سەزەمىن دەپ ىنىسىنە انت ەتەدى. الەكسەي كارامازوۆتىڭ بۇلتالاقسىز، اعىنان جارىلعان شىنايى جاۋابىنا ايىپتاۋشى نەلىكتەن سەنبەيدى؟ كەرىسىنشە، اقشا ۋدولف قامالىنىڭ ءبىر قۋىسىندا جاتىر دەگەنگە سەنۋگە مەنى نەگە زورلايدى؟ سول كۇنى كەشكە ىنىسىمەن سويلەسكەن سوڭ، ايىپكەر كەيىن وزىنە بالە بولىپ جابىسقان حاتتى جازادى، ەندى مىنە سول حاتتى قىلمىسكەردىڭ اقشانى توناعاندىعىنىڭ ايعاعى دەيدى! "جۇرتتىڭ بارىنەن سۇراپ كورەمىن، ەگەر ەشكىم بەرمەسە، وندا اكەمدى ولتىرەمىن دە، توسەگىنىڭ استىنداعى قىزعىلت لەنتامەن بايلانعان پاكەتتەگى اقشانى الامىن، تەك يۆان كەتسە ەكەن!" — بۇل قىلمىستىڭ تولىق جوسپارى، ەندەشە، ول ولتىرمەگەندە كىم ولتىرەدى؟ "ءدال حاتتا جازىلعانىنداي ىستەلگەن!" — دەپ لەپىرەدى ايىپتاۋشى. ءبىراق، بىرىنشىدەن، بۇل ماس كۇيى جانە قاپى اشۋ ۇستىندە جازىلعان حات، ەكىنشىدەن، ول پاكەت تۋرالى تاعى دا سمەردياكوۆتان ەستىگەنىن جازادى، ال ءوزى پاكەتتى كورمەگەن، ۇشىنشىدەن، حات جازىلعانمەن، بارلىعى حاتتاعىداي ىستەلدى مە، مۇنى نەمەن دالەلدەۋگە بولادى؟ ايىپكەر جاستىقتىڭ استىنداعى پاكەتتى الدى ما، اقشانى تاپتى ما، ءتىپتى سول اقشانىڭ ءوزى بولدى ما ەكەن؟ سودان كەيىن ايىپكەر وندا بارعاندا اقشاعا بولا باردى ما ەكەن، ەستەرىڭە تۇسىرىڭىزدەرشى! ول جان ۇشىرىپ جەتىپ بارعاندا، توناۋ ءۇشىن ەمەس، وزىنە قاسىرەت شەكتىرگەن ايەلدىڭ تەك بار-جوعىن ءبىلۋ ءۇشىن عانا بارعان-دى، — دەمەك، ول جوسپارمەن، حاتتا جازىلعان نيەتپەن بارماعان، ياكي توناۋ قاپەرىندە دە جوق-تى، كەنەت، قىزعانىشتان تۋعان اشۋمەن بارعان. "ءيا، ءبىراق ول جۇگىرىپ بارعاننان كەيىن شالدى ءولتىرىپ، اقشانى الىپ كەتتى عوي"، — دەر بىرەۋلەر. ءيا، سايىپ كەلگەندە، ول ءولتىردى مە، جوق پا؟ مەن تونادى دەگەن ايىپقا نارازىمىن، مەن ونى جوققا شىعارامىن: ەگەر ناق نەنىڭ تونالعانىن انىق ايتا الماساق، تونادى دەپ ايىپتاۋعا بولمايدى، بۇل اكسيوما! ايتسە دە، ول ولتىرە قويدى ما ەكەن ءوزى، توناۋسىز، جاي ولتىرە قويدى ما ەكەن؟ بۇل دالەلدەندى مە؟ مۇنىڭ ءوزى قايداعى ءبىر حيكايا ەمەس پە؟
XII
ول ەمەس، باسقا بىرەۋ ولتىرگەن
مارحابات، پريسياجنىي مىرزالار، بۇل ارادا ادام ءومىرى تارازىعا تۇسۋدە، دەمەك، ساق بولۋىمىز كەرەك. قىلمىسكەر شالدى قاساقانا ءولتىردى دەپ ايىپتاۋعا بۇگىنگى، سوت بولاتىن ەڭ سوڭعى كۇنگە دەيىن، ءتىپتى الگى "بالە" حات بۇگىن سوتتا كورسەتىلگەن ساتكە دەيىن ءشۇبا كەلتىرىلگەنىن ءبىز ايىپتاۋشىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىك. "حاتتا جازعانىنداي ىستەلگەن!" ءبىراق، مەن تاعى دا قايتالايمىن: ول وندا، قىزدىڭ سوڭىنان تەك ونىڭ قايدا ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن عانا بارعان. بۇل داۋسىز فاكتى عوي. ەگەر قىز ۇيىندە وتىرسا، ول دا ەشقايدا بارماس ەدى، ونىڭ قاسىندا بولىپ، حاتتاعى ۋادەسىن ورىنداي الماس ەدى. ول انشەيىن، كەنەتتەن جۇگىرە جونەلگەن، ال "ماس كۇيى جازعان" حاتى ونىڭ ءتىپتى ەسىندە دە بولماۋى مۇمكىن. "كەلساپتى الا كەتتى عوي" دەيدى — سوسىن بىزگە سول كەلساپتان تۇتاس ءبىر پسيحولوگيانى قوزداتقانى ەستەرىڭىزدە مە: سول كەلساپتى قايتپەكشى بولدى ەكەن، ونى نەگە قارۋ ەتپەكشى بولدى ەكەن جانە تاعىسىن تاعىلار. وسى ارادا مىناداي ءبىر قاراپايىم وي كەلەدى ماعان: ەگەر سول كەلساپ قىلمىسكەردىڭ كوزىنە تۇسپەيتىن جەردە جاتسا، سورەدە ەمەس، شكافتا جاتسا قايتەر ەدى؟ — وندا كەلساپ ونىڭ كوزىنە تۇسپەس ەدى دە، ول قارۋسىز، قۇر قول كەتەر ەدى، وندا، مۇمكىن، ەشقانداي ءولىم دە بولماس ەدى. مەن بۇل كەلساپتى بىرەۋدى ءولتىرۋ ءۇشىن پايدالانىلعان قارۋدىڭ ايعاعى دەپ قالاي ايتپاقپىن؟ ءيا، ونىڭ تراكتيرلەردە ەسىرىپ وتىرعانىندا اكەمدى ولتىرەمىن دەپ ەلىرگەنى راس، الايدا، ەكى كۇن بۇرىن، ماس بولىپ حات جازعان كەشتە ول تىنىشتالعان-دى، "كارامازوۆ بولعاسىن كيكىلجىڭسىز جۇرە المايتىنى سەبەپتى" تەك ءبىر كوپەستىڭ پىركازشىگىمەن عانا جانجالداسقان ەدى. مەن بۇعان بىلاي دەپ جاۋاپ بەرمەكپىن: ەگەر ول بىرەۋدى ولتىرمەكشى بولسا جانە مۇنى جوسپارمەن، حاتىندا جازعانىنداي عىپ ىستەگىسى كەلسە، وندا پىركازشىكپەن جانجالداسىپ قايتەدى، ول ءتىپتى تراكتيرگە دە كىرمەس ەدى. ويتكەنى مۇنداي قارا نيەت باسقان كىسى تىنىشتىق ىزدەيدى، ەشكىمنىڭ كورمەۋى، ەستىمەۋى ءۇشىن وڭاشا قالادى: "مۇمكىن بولسا، مەنى ۇمىتا تۇرىڭدارشى"، دەيدى — مۇنى تەك قۋلىقپەن ەمەس، ال ىشكى تۇيسىگىمەن دە ىستەيدى. پريسياجنىي مىرزالار، پسيحولوگيانىڭ ەكى ۇشى بولسا، ونداي پسيحولوگيانى ءبىز دە تۇسىنەمىز. ال تراكتيرلەردەگى وسى ءبىر اي بويعى ايقاي-شۋعا كەلسەك، وندا بالالاردىڭ نەمەسە قاباقتان شىققان ماستاردىڭ ۇرسىسقاندا: "مەن سەنى ولتىرەمىن"، — دەپ ەلىرەتىندەرى از با، ءبىراق، ءولتىرىپ جاتقانى جوق قوي. سونان سوڭ، الگى بالە حاتتىڭ ءوزى — ماس كىسىنىڭ ەلەۋرەگەنى نەمەسە قاباقتان شىققان ماستىڭ: "ولتىرەمىن، قىرىپ-جويامىن!" — دەپ جاي ايقايلاعانى عانا ەمەس پە ەكەن! نەگە بۇلاي بولماسقا، نەلىكتەن وسىلاي بولىپ شىقپاسقا؟ الگى حات نەلىكتەن بالە بولىپ جابىساتىن حات بولۋعا ءتيىس، كەرىسىنشە، نەلىكتەن كۇلكىلى حات بولماسقا؟ ونىڭ سەبەبى، ولگەن اكەنىڭ دەنەسى تابىلعان، قارۋلى قىلمىسكەردىڭ ب ا ق ىشىمەن قاشىپ بارا جاتقانىن كورگەن كۋا بار، ول كۋانى دا سوققىعا جىققان دەمەك، بارلىعى حاتتا جازعانىنداي بولعان، سوندىقتان ول، كۇلكىلى حات ەمەس، بالە حات بولۋعا ءتيىس. قۇدايعا شۇكىر، اقىرعى نۇكتەسىنە دە جەتتىك بىلەم: "ەگەر ول باققا كەلسە، ولتىرگەن دە سول". باققا كەلسە، قالاي دا سول دەگەن ەكى سوزبەن ءبارىنىڭ بىتكەنى مە، بۇكىل ايىپتاۋ — "كەلسە، قالاي دا" دەگەن سوزدەردە عانا ما. ال ەگەر كەلسە دە، قالاي دا سول دەۋگە بولماسا شە؟ و، فاكتىلەردىڭ جيىنتىعى، ولاردىڭ ءدوپ كەلۋى شىنىندا دا ەداۋىر دالەلدى كورىنەتىندىگىنە مەن كەلىسەمىن. ءبىراق، ايعاقتاردىڭ جيىنتىعىمەن ەلىكپەي، ولاردىڭ ءارقايسىسىن جەكە-جەكە الىپ قاراڭىزدارشى: مىسالى، قىلمىسكەردىڭ اكەمنىڭ تەرەزەسىنە قاراي بەرىپ قاشا جونەلدىم دەگەن جاۋابىنىڭ شىن بولىپ شىعۋ مۇمكىندىگىنە ايىپتاۋشى نەگە كۇمان كەلتىرەدى؟ قىلمىسكەردىڭ بويىن بيلەگەن ىزەتتىلىك پەن "تاۋپىقتىلىق" سەزىمدى ايىپتاۋشىنىڭ وسىندا قالاي مىسقىلداعانىن ەستەرىڭە تۇسىرىڭىزدەرشى. ال ەگەر سونداي بىردەڭە شىن بولسا شە، ياكي ىزەتتىلىك بولماسا دا، تاۋپىقتىلىق بولسا شە؟ "سول ساتتە مارقۇم شەشەمنىڭ شاراپاتى تيسە كەرەك"، — دەيدى قىلمىسكەر تەرگەۋدە، ەندەشە، ول اكەسىنىڭ ۇيىندە سۆەتلوۆانىڭ جوعىنا كوزى جەتكەسىن تەرىس اينالىپ كەتە بارعان. "ءبىراق، تەرەزەدەن قاراعاندا ونىڭ بار-جوعىن كورۋى مۇمكىن ەمەس"، — دەپ قارسى داۋ ايتادى ايىپتاۋشى. نەگە كورە المايدى؟ ول تىقىلداتقاننان كەيىن تەرەزە اشىلعان ەدى عوي. فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ بىردەڭە دەۋى، اۋزىنان ءبىر دىبىس شىعىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس پە — سوندا سۆەتلوۆانىڭ جوق ەكەندىگىنە ونىڭ زاماتتا كوزى جەتپەي مە. قالاي بولسا دا، ءوز ويىمىزشا، ءوز قيالىمىزشا جورامالدايتىنىمىز نەلىكتەن؟ شىندىعىندا ەڭ نازىك ءرومانيستىڭ كوزىنە دە شالىنبايتىن قيساپسىز كوپ جايتتار قىلت ەتۋى مۇمكىن عوي. "ءيا، ءبىراق گريگوريي ەسىكتىڭ اشىق قالعانىن كورگەن، ولاي بولسا، ايىپتالۋشى ۇيگە كىرگەن، دەمەك، ولتىرگەن دە سول". پريسياجنىي مىرزالار، بۇل ەسىك تۋرالى... بايقايسىزدار ما، ەسىكتىڭ اشىق جاتقانىن ءبىر-اق ادام كورگەن، الايدا، ونىڭ ءوزى دە مۇشكىل حالدە بولعانى سونداي... ءبىراق مەيلى، ءتىپتى ەسىك اشىق قالسىن دەلىك، مەيلى قىلمىسكەر مويىنداماسىن، ونىڭ جاعدايىندا ابدەن تۇسىنىكتى جان ساۋعالاۋ سەزىمىنەن وتىرىك ايتسىن دەلىك، مەيلى ول ۇيگە كىرسىن، بولمەگە بارسىن — الايدا، وندا نە تۇر، ىشكە كىرسە قالاي دا بىرەۋدى ءولتىرۋى كەرەك پە؟ ونىڭ وڭمەڭدەپ كىرىپ بارىپ، بولمەلەردى اسىعىس ارالاپ كورۋى، اشۋمەن اكەسىن يتەرىپ قالۋى، ءتىپتى سوعىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن، ءبىراق ول سۆەتلوۆانىڭ بۇل ۇيدە جوعىن سەزگەسىن وسىعان ءماز بولىپ، اكەسىنە تيمەي كەتكەنىنە قۋانىپ قاشا جونەلەدى. بالكىم، ول اكەسىن جازاتايىم قىلۋدان قۇداي ساقتاعانىنا، جۇرەگىنىڭ پاكتىگىنە، اكەسىن مەرت قىلماعانىنا قۋانعاندىعىنان، ءالى دە بىرەۋدى اياپ، جاناشىرلىق بىلدىرە الاتىن اق كوڭىلدىلىگىنەن — ناق وسى سەبەپتەن ءبىر مينۋتتەن كەيىن دۋالدان تومەن ءتۇسىپ، ىلكىدەگى ارپالىستا سوققىعا جىعىلعان گريگورييگە قايتا ورالعان شىعار. ايىپتاۋشى بىزگە قىلمىسكەردىڭ موكروە سەلوسىنداعى مۇشكىل ءحالىن بار ونەرىن سالىپ جان تۇرشىكتىرە سۋرەتتەدى، ال وندا قايتا تۇتانعان ماحاببات ونى جاڭا ومىرگە باستاعان ەدى عوي، ءبىراق تا ونىڭ ارتىندا اكەسىنىڭ قانعا بوككەن ءولىپ جاتقان، دەمەك، ار جاعىندا دار اعاشى دا الىس ەمەس-تى، سول سەبەپتى ول ەندى ماحابباتقا بەرىلە المايتىن حالدە ەدى. ءبىراق، ايىپتاۋشى قايتكەنمەن دە ماحابباتتىڭ بولعانىن ايتپاي تۇرا المادى جانە دە ءوزىنىڭ پسيحولوگياسىمەن ءتۇسىندىردى: "ول ماس بولاتىن، قىلمىسكەر دارعا اپارىلادى، ونى ءالى ۇزاق كۇتۋ كەرەك، تاعىسىن تاعىلار". الايدا، ايىپتاۋشى مىرزا، سىزدەن تاعى ءبىر رەت قايتالاپ سۇرايىن: ءسىز ءوزى وزگە بىرەۋدى سۋرەتتەگەننەن ساۋسىز با؟ ەگەر ول اكەسىنىڭ قانىنا قولىن شىن بوياعان بولسا، وندا قىلمىسكەر ءدال سونداي ساتتە عاشىعىمەن ويناپ-كۇلۋدى ويلاپ، كەيىن سوتتىڭ الدىندا بۇلتالاقتايتىنداي سۇمدىق دورەكى، سونشاما وسپادار بولعانى ما؟ جوق، جوق دەگەسىن جوق! ونىڭ شىن عاشىقتىعىنا قىزدىڭ ەندى عانا كوزى جەتەدى، وعان قول ۇستاسىپ كەتەيىك دەيدى، مەنىمەن باقىتتى بولاسىڭ دەيدى، — و، انت ەتە الامىن، ەگەر ول اكەسىن ءولتىرىپ كەلىپ تۇرسا، ماحابباتقا بەرىلگەنشە ولگەنىم ارتىق شىعار دەپ اتىلىپ ولەر ەدى! و جوق، تاپانشالارىنىڭ قايدا جاتقانىن دا ۇمىتپاس ەدى! مەن قىلمىسكەردى بىلەمىن: ايىپتاۋشىنىڭ ونى قاسارعان، قانىپەزەر دەپ اتاعانى ونىڭ مىنەزىنە استە ساي كەلمەيدى. ول ءوزىن-وزى ولتىرەتىن ەدى، بۇل ايدان انىق؛ ءبىراق مۇنى ىستەمەگەن سەبەبى — "ونى شەشەسىنىڭ ارۋاعى ساقتاعان"، اكەسىنىڭ قانىنا ونىڭ جۇرەگى تيتتەي دە كىناسىز-دى. موكروە سەلوسىندا ول سول ءتۇنى تەك سوققىعا جىعىلعان گريگورييدى ۋايىمداپ ازاپ شەككەن بولاتىن، سونىڭ تۇرەگەلىپ، ەسىن جيۋىن، جاراقاتىنىڭ جەڭىلدىگىن عانا تىلەگەن، ءوزىن قاتال جازادان ساقتاي گور دەپ قانا قۇدايعا شاعىنعان. وقيعانى نەلىكتەن وسىلاي تۇسىندىرمەسكە؟ قىلمىسكەر وتىرىك ايتىپ وتىر دەۋگە ءبىزدىڭ قانداي داۋسىز دالەلىمىز بار؟ اكەسىنىڭ ولىگىن تىلگە تيەك ەتىپ: جۇگىرىپ شىققان سول ەمەس پە ەدى، ەندەشە، شالدى ول ولتىرمەگەندە كىم ولتىرەدى؟ — دەر بىزگە تاعى دا.
قايتالاپ ايتامىن، ايىپتاۋدىڭ بار لوگيكاسى مىناۋ عانا: شالدى ول ولتىرمەگەندە، كىم ءولتىرۋشى ەدى؟ باسقا كىمدى ايىپتايمىز؟ — دەيدى. بۇل قالاي، پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار؟ كۇدىكتەنەتىندەي سوزگە بىرەۋدىڭ شىنىندا دا بولماعانى ما؟ سول ءتۇنى ول ۇيدە بولعان كىسىلەر مەن كەلىپ-كەتۋشىلەردىڭ ءبارىن ايىپتاۋشىنىڭ ساۋساقپەن قالاي ساناعانىن ەستىدىك قوي. بەس ادام ەكەن. ۇشەۋىنە ەش كۇدىك جوق، مەن بۇعان كەلىسەمىن: بۇلار — ولگەن كىسىنىڭ ءوزى، گريگوريي دەگەن مالاي شال مەن ونىڭ كەمپىرى. دەمەك، قىلمىسكەر مەن سمەردياكوۆ قالادى، سوندىقتان دا ايىپتاۋشى سمەردياكوۆتان باسقا ەشكىم بولماعاسىن قىلمىسكەر بار كىنانى سوعان اۋدارىپ وتىر، ال ەگەر التىنشى بىرەۋ بولسا، تىم قۇرىسا سونىڭ ەلەسى بولسا، وندا ول سمەردياكوۆتى قويا تۇرىپ، كىنانى سول التىنشى بىرەۋگە اۋدارار ەدى دەپ لەپىرەدى. ءبىراق، پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، مەنىڭ بۇعان مۇلدە كەرىسىنشە تۇجىرىمعا كەلۋىمە نەگە بولمايدى؟ قىلمىسكەر مەن سمەردياكوۆ ەكەۋى قالسا — وندا مەن ءسىز كىنالايتىن باسقا ەشكىمدى تابا الماعاسىن، مەنىڭ كليەنتىمدى ايىپتاپ تۇرسىز دەپ نەگە ايتا المايمىن؟ ونداي كىسىنىڭ جوق بولاتىنى، ءسىز سمەردياكوۆتى كۇدىكتى كىسىلەر قاتارىنان كۇنى بۇرىن ادەيى شىعارىپ تاستاعان بولاتىنسىز. راس، شالدى ولتىرگەن سمەردياكوۆ دەپ كورسەتۋشىلەر تەك قىلمىسكەردىڭ ءوزى مەن ونىڭ ەكى ءىنىسى جانە سۆەتلوۆا عانا. ءبىراق، شىندىعىندا، تەك وسىلار عانا ما ەكەن، كەيبىر باسقا جاعدايلار دا بار ەمەس پە، قوعامدا كەيبىر ماسەلە، ءقايسىبىر كۇدىك-كۇمان كومەسكىلەۋ بولسا دا سەزىلە باستاپ، بۇلدىرلاۋ بولسا دا بىردەڭە ەستىلگەندەي بولىپ، ءجاميعات الدەنەنى كۇتكەندەي الاڭداپ وتىرعان جوق پا. اقىر سوڭىندا فاكتىلەردى جاي سالىستىرىپ كورۋدىڭ ءوزى دە مۇنى دالەلدەمەي مە: بىرىنشىدەن، ءدال سول كۇنى سمەردياكوۆتىڭ قويانشىعى ۇستاپ قالادى، ايىپتاۋشىنىڭ مۇنى نەلىكتەن قىزعىشتاي قورعاشتايتىنى تۇسىنىكسىز. سونسوڭ ءدال سوت بولاتىن كۇننىڭ قارساڭىندا سمەردياكوۆ كەنەت اسىلىپ ولەدى. بۇدان كەيىن قىلمىسكەردىڭ تەتەلەس ءىنىسىنىڭ بۇگىنگى جاۋابى دا كوكتەن تۇسكەندەي بولدى، اعاسىنىڭ كىناسىنا وسىعان دەيىن سەنىپ كەلگەن ول ەندى سوتقا ءبىر بۋما اقشانى كورسەتىپ، شالدى ولتىرگەن سمەردياكوۆ دەيدى! و، يۆان كارامازوۆتىڭ سىرقات ەكەندىگىنە، ونىڭ ەسى اۋىسۋعا اينالعاندىعىنا، ونىڭ جاۋابى شىنىندا دا بار كىنانى ولگەن كىسىگە اۋدارىپ، اعاسىن قايتسە دە اراشالاپ قالۋعا جاسالعان ساندىراق ارەكەت بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىنە سوتپەن، پروكۋرورمەن بىرگە مەن دە تولىق سەنەمىن. ءبىراق، قالاي دەگەنمەن دە سمەردياكوۆتىڭ ەسىمى اتالدى عوي، تاعى دا جۇمباق سەكىلدى بىردەڭە ەستىلگەندەي بولدى ەمەس پە. پريسياجنىي مىرزالار، بۇل ارادا بىردەڭە تولىق ايتىلماي، ىشتە بۇگىلىپ قالعان ءتارىزدى. بالكىم، تولىق ايتىلار ءالى. ايتسە دە، مۇنى ازىرشە قويا تۇرالىق، ول ءالى الدا عوي. سوت باعانا ءماجىلىستى ودان ارى جالعاستىرۋعا ۇيعاردى، ءقازىر سونى كۇتىپ وتىرعان كەزدە، مەن، مىسالى، ايىپتاۋشىنىڭ سمەردياكوۆقا بەرگەن اسا نازىك ءارى عاجاپ سيپاتتاماسى جونىندە ءوزىمنىڭ كەيبىر پىكىرىمدى ورتاعا سالعىم كەلەدى. الايدا، ونىڭ تالانتىنا تاڭدانعانمەن، بەرگەن سيپاتتاماسىنىڭ مانىمەن تولىق كەلىسە المايمىن. مەن سمەردياكوۆتا بولعام، ونى كورگەم جانە ونىمەن سويلەسكەم دە، ول مەندە مۇلدە باسقا اسەر قالدىرعان ەدى. دەنساۋلىعى ءماز ەمەس-تى، بۇل راس، ءبىراق ونىڭ، مىنەزى مەن جۇرەگى — و جوق، ايىپتاۋشىنىڭ سيپاتتاعانىنداي، سونشالىقتى دارمەنسىز كورىنبەگەن. مەن ونىڭ ىنجىقتىعىن، اسىرەسە ايىپتاۋشى ءبارىمىزدى تاڭىرقاتىپ بايانداعان ىنجىقتىعىن استە بايقاي الماعام. ونى اق كوڭىل دەۋگە ءتىپتى دە بولماس ەدى، كەرىسىنشە، مەن ونىڭ كەرەمەت كۇدىكشىل ەكەنىن، ءبىراق مۇنى ونىڭ اڭعالدىعى سەزدىرمەيتىنىن، ونىڭ كوپ نارسەنى پايىمداۋعا قابىلەتتى ەكەنىن بايقاعانمىن. و! ايىپتاۋشىنىڭ ونى ناقۇرىس دەگەنى تىم اڭعالدىق بولعان سەكىلدى. مەنىڭ ودان العان اسەرىم ايقىن: كەتەرىمدە، تەگى، كەرەمەت، ىزاقور، تىم باقكۇندەس، كەكشىل ءارى سۇمدىق كۇنشىل بولار دەپ ويلاعامىن. جيناعان كەيبىر ماعلۇماتىم دا بار: ول ءوزىنىڭ كىمنەن تۋعانىن جامان جەك كورگەن، بۇعان نامىستانعان، "ساسىق قىزدان تۋعانىن" ەسىنە العاندا ءتىسى شىقىرلاپ كەتەدى ەكەن. ونى بالا كەزىنەن باعىپ-قاققان گريگوريي مەن ونىڭ ايەلىن دە سىيلاماعان. رەسەيدى قارعاپ-سىلەپ، كۇلكى قىلعان. فرانسياعا كەتىپ، وندا فرانسۋز بولۋدى ارمانداپتى. ول ءۇشىن اتتەڭ اقشام بولماي جۇرگەنى دەپ كوبىرەك ايتىپ جۇرسە كەرەك. مەنىڭشە، ول وزىنەن وزگە ەشكىمدى ۇناتپاعان، ال ءوزىن-وزى دارىپتەۋگە كەلگەندە ءتىپتى شەكتەن شىعىپ كەتەدى ەكەن. بىلىمدىلىكتىڭ بەلگىسى — ول جاقسى كيىم، تازا مانيشكا، جىلتىراعان ەتىك دەپ ساناعان. فەدور ءپاۆلوۆيچتىڭ نەكەسىز تۋعان بالاسىمىن دەپ (بۇعان دا ايعاقتار بار) ساناعاندىقتان، ول ءوزىن شالدىڭ بەل بالالارىمەن سالىستىرىپ كورگەسىن قاتتى نازالانۋى ابدەن مۇمكىن عوي؛ بارلىعى سولاردىكى، ال بۇعان تۇك تە جوق، بارلىق قۇقىق پەن مۇرا سولاردىكى، ال بۇعان قازان-وشاق باسىنداعى اسپازدىق قانا بۇيىرعان. ماعان ول اقشانى پاكەتكە فەدور پاۆلوۆيچ ەكەۋمىز سالعانبىز دەپ ءوزى ايتقان-دى. ونىڭ مانسابىنا جارايتىن وسى قىرۋار اقشانىڭ قانداي ماقساتقا ارنالعانىن، ارينە، ۇناتپاعان. ونىڭ ۇستىنە ءۇش مىڭ سوم وڭشەڭ شىتىرلاعان سارى الا قاعازدار كوزىنىڭ جاۋىن العان ەدى (بۇل تۋرالى مەن ادەيى سۇراعامىن). و، كۇنشىل، نامىسقوي كىسىگە ءبىر ۋىس اقشانى ەش ۋاقىتتا كورسەتۋگە بولمايدى، ال ول ءبىر قولداعى سونشاما كوپ اقشانى العاش رەت كورگەن-دى. ءبىر بۋما سارى الا قاعازدار العاش كورگەندىكتەن ەشتەڭە ەتپەسە دە، ونىڭ قيالىنا تەرىس اسەر ەتۋى مۇمكىن عوي. ەرەن تالانتتى ايىپتاۋشىمىز بىزگە سمەردياكوۆ ءولتىردى دەپ ايىپتاۋعا بولاتىندىعىنىڭ بارلىق pro-سى مەن eontra-سىن وتە شەبەر سۋرەتتەي كەلىپ، ايتسە دە، ول نە ءۇشىن قاساقانا تالىپ قالادى دەپ قازبالاپ سۇراعان ەدى. ءيا، ونىڭ قاساقانا تالىپ قالماۋى دا مۇمكىن عوي، ۇيرەنشىكتى اۋرۋى وزىنەن-وزى ۇستاپ قالىپ، سوسىن تاعى دا وزىنەن-وزى باسىلۋى عاجاپ ەمەس، ودان كەيىن ويانىپ كەتۋى دە مۇمكىن. ايتالىق، ءبىرجولا ايىعىپ كەتپەسە دە، ەسى كىرۋى ىقتيمال، ادەتتە تالما اۋرۋلارعا وسىلاي بولىپ جاتادى. ايىپتاۋشى سمەردياكوۆ ونى قاي كەزدە ءولتىرۋى مۇمكىن؟ — دەپ سۇرايدى. مەنىڭشە، مۇنىڭ جاۋابى وپ-وڭاي. قاشا جونەلگەن قىلمىسكەر دۋالعا ىرعي بەرگەندە ونىڭ اياعىنان جارماسقان مالاي شال: "اكەسىن ولتىرگەن سۇمىراي!" — دەپ ايقايلاعان كەزدە ول ويانىپ كەتىپ، توسەگىنەن اتىپ تۇرادى (ويتكەنى ول ۇيىقتاپ جاتقان، اۋرۋى ۇستاعان كىسى ءبىرازداسىن ءارقاشان شىرت ۇيقىعا كەتەدى). تاستاي قاراڭعى تۇندەگى اششى ايقاي ءدال وسى كەزدە ونشا قاتتى ۇيىقتاپ جاتپاعان سمەردياكوۆتى وياتىپ جىبەرۋى عاجاپ ەمەس: مۇمكىن ول ءتىپتى ءبىر ساعاتتان بەرى شالا ۇيقىدا جاتقان شىعار. ول توسەگىنەن تۇرعاسىن ءالى ەشتەڭەنى اجىراتىپ، اڭعارىپ ۇلگىرمەستەن، ايقاي ەستىلگەنگە نە بولىپ قالدى ەكەن دەپ دالاعا شىعادى. باسى مەڭ-زەڭ، زەيىن-زەردەسى ءالى قالعىپ تۇر، مىنە ول ب ا ق ىشىندە، سوسىن جارىق تەرەزەگە قاراي بارادى، ءسويتىپ، ونىڭ كەلگەنىنە قۋانىپ كەتكەن قوجايىننان سۇمدىق حاباردى ەستيدى. وسى كەزدە ونىڭ باسىنا ءبىر وي ساپ ەتە قالادى. زارە-قۇتسىز قوجايىننان ءبارىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ەستىپ ءبىلىپ الادى. سونىمەن، ونىڭ ەسەڭگىرەگەن، دىمكاس ميىندا ءبىر جاماندىق، ءبىراق قىزعىلىقتى دا وتە قيسىندى وي تۋىندايدى: شالدى ءولتىرىپ ءۇش مىڭىن الۋ كەرەك تە، سوڭىنان بار كىنانى ونىڭ ءوز بالاسىنا اۋدارا سالۋ قاجەت: سول ءولتىردى دەمەگەندە، باسقا كىمنەن كورەدى، سونى ايىپتاماعاندا، باسقا كىمدى ايىپتايدى، ونىڭ وسىندا كەلگەنى بۇعان ايعاق ەمەس پە؟ ءبىر جاعىنان، جازاسىزدىق تۋرالى وي، ەكىنشى جاعىنان، اقشاعا، وڭاي ولجاعا قۇشتارلىق ونى ەلىكتىرۋى مۇمكىن عوي. و، ءبىر مينۋت قانا بۇرىن ونداي سۇمدىق قىلمىسقا بارۋ قاپەرىنە دە كىرمەگەن كىسىلەردىڭ مۇندايدا، ەڭ باستىسى، زاماتتا، ويدا جوقتا تىم ەلىككىشتىگى ءجيى كەزدەسەدى! ءسويتىپ، سمەردياكوۆ قوجايىننىڭ بولمەسىنە كىرىپ، ءوزىنىڭ قارانيەت ويىن ىسكە اسىرۋى مۇمكىن، ال نەمەن، قالاي دەگەنگە كەلسەك، — ب ا ق ىشىنەن العان كەسەك تاس جەتىپ جاتىر. ءبىراق نە ءۇشىن، قانداي ماقساتپەن ولتىرمەك؟ ءۇش مىڭ سوم شە — مانسابىنا جەتكىزەتىن وسى ەمەس پە. و! مەن وزىمە ءوزىم قايشى كەلىپ تۇرعام جوق: اقشانىڭ بار بولۋى ابدەن مۇمكىن. قوجايىننىڭ اقشاسى ناق قايدا جاتقانىن، ونى قاي جەردەن الۋدى، بالكىم، جالعىز سمەردياكوۆ قانا بىلگەن شىعار. "ال اقشا ورالعان قاعاز، ەدەندەگى جىرتىق پاكەت شە؟" باعانا ايىپتاۋشى وسى پاكەت تۋرالى ايتا كەلىپ، كارامازوۆ سياقتى كانىگى بولماعان ۇرى عانا ونى ەدەندە تاستاپ كەتۋى مۇمكىن، ال سمەردياكوۆ سياقتىلار ارتىندا مۇنداي ايعاق قالدىرماس بولار دەگەن وتە ورىندى پىكىر بىلدىرگەندە، — باعانا، پريسياجنىي مىرزالار، ونى تىڭداپ وتىرعانىمدا مەن وزىمە وتە تانىس بىردەڭەنى ەكىنشى رەت ەستىگەندەي بولعان ەدىم. بىلەسىزدەر مە، ناق وسى پىكىردى، كارامازوۆتىڭ پاكەتتى قايتەتىنى تۋرالى وسى جورامالدى سونىڭ الدىندا ەكى-اق كۇن بۇرىن مەن سمەردياكوۆتىڭ وزىنەن ەستىگەن ەدىم، ول مەنى ءتىپتى تاڭعالدىرعان-دى: ول ماعان جورتا اڭقاۋسىپ، ادەيى الدان وراعىتىپ، مەنى وسىنداي پىكىرگە ءوزى كەلسىن دەگەندەي، ماعان وسى ويدى ەپتەپ قانا تىقپالاعانداي، وسى ويدى ادەيى اڭعارتقانداي كورىنگەن ەدى. ول وسى ويىن تەرگەۋشىگە دە سەزدىرمەيدى مە ەكەن؟ مۇنى اسا تالانتتى ايىپتاۋشىعا نەعىپ تاڭبادى ەكەن؟ بۇعان ءباز بىرەۋلەرى يا كەمپىر، يا مالاي شالدىڭ ايەلى مە دەۋى دە مۇمكىن-اۋ. سمەردياكوۆتىڭ ءتۇنى بويى ىڭىرسىپ شىققانىن كەمپىر ەستىپ جاتتى ەمەس پە. ەستىگەنى راس، ءبىراق بۇل تىم سولقىلداق دالەل. مەن اۋلاداعى ءيتتىڭ شاۋىلىنەن ءتۇنى بويى كوز ىلە المادىم دەپ شاعىنعان ءبىر ايەلدى تانيتىن ەدىم. الايدا، ول كۇشىك تۇندە ەكى-ۇش رەت قانا شاڭق ەتسە كەرەك. بۇل تۇسىنىكتى دە؛ شىرت ۇيقىداعى ادام كەنەت ىڭىرسىعان داۋىستى ەستىگەسىن ويانىپ كەتەدى دە، ۇيقىسىنىڭ بۇزىلعانىنا رەنجىگەنمەن، لەزدە قايتا قور ەتە تۇسەدى. ەكى ساعاتتان كەيىن ول الگى ىڭىرسىعان داۋىستان تاعى ويانىپ، تاعى دا قايتا ۇيىقتاپ كەتەدى، تاعى ەكى ساعاتتان كەيىن بۇل تاعى قايتالانادى، ءسويتىپ تۇندە ءۇش مارتە وسىلاي بولادى. تاڭەرتەڭ توسەگىنەن تۇرعاسىن ول بىرەۋ ءتۇنى بويى ىڭىرسىپ ۇيىقتاتپاپتى دەپ رەنجيدى. ايتسە دە، وعان قالاي دا وسىلاي كورىنۋگە ءتيىس؛ ول ارالىقتاعى ەكى ساعات بويى ۇيىقتاپ جاتقان-دى، دەمەك، تەك ويانىپ كەتكەن ءساتى عانا ەسىندە قالعان، ونى ءتۇنى بويى بىرەۋ وياتا بەرگەن سەكىلدى كورىنگەنى وسىدان. ولاي بولسا، سمەردياكوۆ ولەرىندە جازعان حاتىندا مۇنى نەگە مويىنداماعان، مۇنىڭ سەبەبى نە دەيدى ايىپتاۋشى. "بىرىنە ار-ۇجدانى جەتكەن دە، ەكىنشىسىنە جەتپەگەن". ءبىراق عاپۋ ەتىڭىزدەر: ار-ۇجدان — بۇل تاۋبەشىلىك قوي، ءبىراق ونىڭ تاۋبەگە كەلە الماۋى دا مۇمكىن ەمەس پە، وندا تەك تورىعۋشىلىق قانا بولعان. تورىعۋ مەن تاۋبەشىلىك — بۇل ەكەۋى ەكى ءتۇرلى نارسە. تورىققاندا كىسى كەكشىل، كەسىر بولۋى مۇمكىن، ەندەشە وزىنە قول سالۋعا بەكىنگەن سمەردياكوۆ بۇل ساتتە ءومىر بويعى باقكۇندەستەرىن يت ەتىنەن جامان جەك كورۋى دە عاجاپ ەمەس. پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، سوتتىڭ قاتەسىنەن ساقتانىڭىزدار! مەنىڭ وسى ايتقاندارىم مەن تۇسىندىرمەلەرىمنىڭ قاي جەرى شىندىققا جاناسپايدى؟ وسى بايانداۋىمنان قاتە تاۋىپ كورىڭىزدەرشى، بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس، ساندىراق دەڭىزدەرشى؟ ەگەر سولاي بولۋ مۇمكىندىگىنىڭ، وسى جورامالىمنىڭ شىندىققا جاناسپايتىندىعىنىڭ ءتىپتى بولماشى ۇشىعىن سەزسەڭىزدەر — ۇكىمنەن تارتىنىڭىزدار. ال بۇل ارادا تەك ۇشىعى عانا ما ەكەن؟ دۇنيەدەگى قاسيەتتى نارسەنىڭ بارىمەن انت ەتەيىن، بۇل ءولىم تۋرالى سىزدەرگە وسى بايانداعان پايىمداۋىما ءوز باسىم كامىل سەنەمىن. ەڭ باستىسى، ايىپتاۋشى قىلمىسكەرگە ۇيىپ-توككەن ايعاقتاردىڭ ىشىنەن از دا بولسا ناقپا-ناق، داۋسىز بىردە-بىر ايعاقتىڭ جوقتىعى، بۇل بەيباقتىڭ تەك ايعاقتاردىڭ جيىنتىعىنان عانا قۇرىپ بارا جاتقاندىعى تۋرالى وي مەنى بارىنەن دە كوبىرەك ابىرجىتىپ، ىزامدى كەلتىرەدى. ءيا، ايعاقتاردىڭ جيىنتىعى سۇمدىق نارسە، ونىڭ ساۋساعىنان سورعالاعان قان بار، جەيدەسىنە جۇققان قان بار، باسى جارىلعان شالدىڭ قاراڭعى تۇندە "اكەسىن ولتىرگەن سۇمىراي!" دەپ ايقاي سالىپ سۇلاپ تۇسكەنى بار، سونان سوڭعى گۋلەگەن الىپقاشتى وسەكتەر، كۋالىكتەر، يشارالار مەن ايقاي-شۋ بار — و، مۇنىڭ ءبارى، ارينە، اسەر ەتەدى، ادامنىڭ سەنىم-ۇعىمىنا اسەر ەتپەي قويمايدى، ءبىراق، پريسياجنىي مىرزالار، ول تاپ سىزدەردىڭ سەنىم-ۇعىمدارىڭىزدى وزگەرتە الا قويار ما ەكەن؟ سىزدەرگە قانداي زور بيلىك، ءادىل كەسىك ايتۋ بيلىگى بەرىلگەنىن ەسكە تۇسىرىڭىزدەرشى. الايدا بيلىك نەعۇرلىم كۇشەيگەن سايىن، ونىڭ قولدانىلۋى دا سوعۇرلىم قيامەت! مەن وسى ايتقانىمنان زارەدەي دە قايتپايمىن، ءبىراق مەيلى، سولاي-اق بولسىن، مەنىڭ سورلى كليەنتىم قولىن ءوز اكەسىنىڭ قانىنا بويادى دەگەن ايىپپەن ءبىر مينۋتكە مەن دە كەلىسەيىن. بۇل تەك جورامال عانا، قايتالايمىن، مەن ونىڭ كىناسىزدىعىنا ەشبىر كۇدىكتەنبەيمىن، ءبىراق مەيلى، مەنىڭ قىلمىسكەرىم اكەسىن ولتىرگەنى ءۇشىن ايىپتى دەپ جورامالداپ كورەيىن، الايدا، ەگەر مەنىڭ ءتىپتى وسىعان اۋزىم بارعان كۇندە دە، ماعان قۇلاق سالىڭىزدارشى. سىزدەرگە تاعى بىردەڭەنى ايتۋ قاجەتتىگىن جۇرەگىممەن سەزەمىن، ويتكەنى سىزدەردىڭ جۇرەكتەرىڭ مەن اقىل-پاراساتتارىڭداعى ىشتەي ارپالىستى مەن كورىپ تۇرمىن... پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، سىزدەردىڭ جۇرەكتەرىڭىز بەن اقىل-پاراساتتارىڭىزدى اۋىزعا العانىما كەشىرىڭىزدەر. ءبىراق مەنىڭ شىنشىل بولعىم كەلەدى، اقيقاتتان اقىرىنا دەيىن تايعىم كەلمەيدى. ءبارىمىز دە اقيقاتقا جۇگىنەيىكشى!.."
وسى كەزدە قاتتى قول شاپالاقتالىپ، قورعاۋشىنىڭ ءسوزى ءبولىنىپ كەتتى. سوڭعى سوزدەرىن ايتقاندا قورعاۋشىنىڭ تەبىرەنىپ كەتكەنى سونشالىق، ونىڭ شىنىندا دا ايتاتىن تاعى بىردەڭەسى بارىن جانە ونىڭ ءوزى وتە ماڭىزدى نارسە ەكەنىن ءبارى دە سەزگەن ەدى. ءبىراق قول شاپالاقتالعانىن ۇناتپاعان سوت ءتوراعاسى، ەگەر "مۇنداي جاعداي" تاعى دا قايتالانسا، وندا سوت زالىنان شىعارامىن دەپ قورقىتىپ قويدى. بارلىعى تىم-تىرىس بولا قالدى، سودان كەيىن فەتيۋكوۆيچ وسىعان دەيىنگىسىنەن مۇلدە باسقا، ءبىر ءتۇرلى وزگەشە، شىن پەيىلدى لەبىزبەن سويلەپ كەتتى.
XIII
ءازازىل ويدىڭ ۇستاسى
"پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، مەنىڭ كليەنتىمنىڭ تۇبىنە جەتكەلى تۇرعان تەك ايعاقتاردىڭ جيىنتىعى ەمەس، — دەدى ول، — جوق، ونى قۇرتاتىن، شىندىعىندا، ءبىر عانا فاكتى: ول — قارت اكەنىڭ ولىگى! جاي كىسى ءولتىرۋ بولعاندا جانە ماردىمسىز، دالەلسىز، انشەيىن قاۋەسەت دەرلىك فاكتىلەردى جيناقتاپ الماي، ءارقايسىسىن جەكە-جەكە الىپ قاراعاندا، — سىزدەر بۇل ايىپتاۋدى جوققا شىعاراتىن ەدىڭىزدەر؛ ونىڭ قۇداي سۇيەر قىلىعى جوق ەكەنى راس، الايدا كۇنى بۇرىن تەرىس پىكىردە بولۋدىڭ سالدارىنان ادام تاعدىرىنا بۇلاي قاراۋعا بولماس دەپ تىم قۇرىعاندا كۇمانداناتىن ەدىڭىزدەر! ءبىراق بۇل ارادا جاي ءولىم ەمەس، اكەنىڭ ءولىمى عوي! وسى جاعدايدىڭ باسىمدىلىعى سونشالىق، ايىپتايتىن فاكتىلەردىڭ ءتىپتى مۇلدە ماردىمسىزدىعى مەن مۇلدە دالەلسىزدىگى ارى-بەرىدەن سوڭ ونشاما ماردىمسىز، ونشاما دالەلسىز ەمەس سەكىلدى كورىنە باستايدى، بارىنشا ءادىل قاراۋعا تىرىسقاندا دا وسىلاي بولماق. سوندا مۇنداي قىلمىسكەردى قالاي اقتاۋ كەرەك؟ ول كىسى ولتىرەدى ەكەن، سودان كەيىن ەش جازاسىز كەتۋى قاجەت پە — اركىم-اق ىشتەي لاجسىزدان، ىشكى تۇيسىگىمەن مىنە وسىلاي ويلايدى. ءيا، ءوز اكەڭنىڭ قانىن توگۋدەن اسقان سۇمدىق جوق بۇ دۇنيەدە، — ويتكەنى ول قان ساعان ءومىر بەرگەن، سەنى سۇيگەن، سەن ءۇشىن جانىن پيدا قىلۋعا ءازىر بولعان، سەنى جورگەگىڭنەن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي كورگەن، ءومىر بويى سەنىڭ باقىتىڭ ءۇشىن قاسىرەت شەككەن، تەك سەنىڭ قۋانىشىڭ مەن سەنىڭ جەتىستىگىڭدى كوڭىلىنە مەدەۋ تۇتقان ادامنىڭ قانى! و، مۇنداي اكەنى ءولتىرۋ — بۇل مۇمكىن ەمەس، ءتىپتى اقىلعا سىيمايتىن ءىس! پريسياجنىي مىرزالار، اكە، شىن ماعىناسىنداعى اكە دەگەن نە، نەعىلعان قۇدىرەتتى ءسوز بۇل، وسى ءبىر اتاۋدا قانداي عالامات ۇلى يدەيا بار؟ ءبىز جاڭا شىن اكە دەگەننىڭ نە ەكەنىن، ونىڭ قانداي بولۋعا تيىستىلىگىن ءىشىنارا عانا ايتىپ وتتىك. ءبارىمىزدىڭ نازارىمىزدى تارتىپ، جانىمىزدى كۇيزەلتكەن بۇل ىستەگى اكە، مارقۇم فەدور پاۆلوۆيچ كارامازوۆ، ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدەگى اكە تۋرالى ۇعىممەن ەشبىر ۇيلەسپەيدى. بۇل ءبىر سور عوي. ءيا، شىنىندا دا، كەيبىر اكە سونداي سوردان اينىمايدى. وسى سوردى ۇڭىلە قاراستىرايىقشى — الداعى كەسىكتىڭ وتە ماڭىزدىلىعى سەبەپتى، پريسياجنىي مىرزالار، ەشتەڭەدەن دە قايمىقپاۋ كەرەك. ءبىز ەندى ءتىپتى ونشا قورقاقتاماۋعا ءتيىستىمىز، بىلايشا ايتقاندا، اسا تالانتتى ايىپتاۋشىنىڭ ءسوزىن قايتالاساق، بالالارشا نەمەسە قورقاق ايەلدەرشە كەيبىر يدەيالاردان ات تونىمىزدى الا قاشقانىمىز ءجون بولمايدى. ايتسە دە، مەنىڭ قادىرمەندى قارسىلاسىم (مەن ءلام دەپ اۋىز اشقانعا دەيىن دە ول مەنىڭ قارسىلاسىم بولعان) ءوزىنىڭ شابىتتى سوزىندە: "جوق، مەن قىلمىسكەردى ەشكىمگە قورعاتپايمىن، مەن ونى پەتەربوردان كەلگەن قورعاۋشىعا بەرىپ قويمايمىن، — ايىپتاۋشى دا ءوزىم، قورعاۋشى دا ءوزىم!" — دەپ بىرنەشە مارتە قايتالادى. الايدا، ايىپتاۋشى جەتىمەك ءسابي كەزىندە ءوزىنىڭ ماڭدايىنان سيپاپ ەركەلەتكەن جالعىز-اق كىسىنىڭ قولىنان العان نە بارى ءبىر قاداق جاڭعاققا قالاي ءماز بولعانىن جيىرما ءۇش جىل بويى ۇمىتپاعان زۇلىم قىلمىسكەردىڭ، مىنە وسىنداي كىسىنىڭ، مارحاباتتى دارىگەر گەرسەنشتۋبە ايتقانداي، اكەسىنىڭ "اۋلاسىندا جالاڭ اياق، جالعىز تۇيمەلى دامبالدا" قالاي دىردەكتەپ جۇرگەنىن دە وسى جيىرما ءۇش جىل بويى ۇمىتا المايتىنىن ايتۋدى ۇمىتىپ كەتسە، ونىڭ بۇل قايتالاۋىنان نە بارقادار. و، پريسياجنىي مىرزالار، وسى "سورعا" جاقىننان ۇڭىلمەي-اق قويساق دەيمىن، جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىن نارسەنى تاعى دا قايتالاپ قايتەمىز! اكەسىنىڭ ۇيىنە قايتىپ كەلگەندە مەنىڭ كليەنتىمدى قالاي قارسى الدى؟ ونى مەيرىمسىز، ءوزىمشىل، جاۋىز عىپ كورسەتۋدىڭ قاجەتى نە؟ ول وزبىر، ول دورەكى، ول ەلىرمە، ءبىز ونى وسى مىنەزى ءۇشىن دە سوتتاماقپىز، سوندا ونىڭ تاعدىرىنا كىم كىنالى، ىزگىلىككە بەيىم، جۇرەگى جىلى، سەزىمتال بولا تۇرا، ونىڭ وسىنداي تەرىس تاربيە العانىنا كىنالى بىرەۋ بار ما؟ بىرەۋ-مىرەۋ وعان زەردەلى بول دەپ پە، ونىڭ ىلىم-بىلىمنەن حابارى بار ما، ءسابي كەزىندە ونى تىم قۇرىسا ماڭدايىنان سيپاعان بىرەۋ بولىپ پا؟ مەنىڭ كليەنتىم ءبىر ءتاڭىرىنىڭ شاراپاتىمەن عانا، ياكي تاعى اڭشا وسكەن. جىراقتا وتكىزگەن ۇزاق جىلداردان كەيىن ول، بالكىم، اكەسىن كورۋدى اڭساعان شىعار، ول، بالكىم، سونىڭ الدىندا بالالىق شاعىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ، ءسابي كەزىندە تۇسىنە كىرگەن جەركەنىشتى ەلەستەردى ساناسىنان الاستاۋعا مىڭ مارتە ارەكەت جاساپ، اكەسىن كەشىرىپ، ونى قۇشاقتاۋدى كۇللى جان دۇنيەسىمەن اڭساعان شىعار. سونسوڭ نە بولدى؟ داۋلى اقشاعا بولا ونى ايار كۇلكىمەن، كۇدىكپەن، ىلىكپەن قارسى الادى؛ اكەسىنىڭ كۇندە "كونياك ءسىمىرىپ وتىرعاندا" ايتاتىن مىلجىڭى مەن ارزان دارىسىنەن ونىڭ جۇرەگى اينيدى، سودان كەيىن، اقىر-سوڭىندا، ول اكەسىنىڭ وعان بەرمەي جۇرگەن اقشاعا ءوز بالاسىنىڭ اشىناسىن ازعىرماقشى بولعانىن دا كورەدى، — و پريسياجنىي مىرزالار، بۇل سۇمدىق قوي، قاتىگەزدىك قوي! سويتە تۇرا شالىڭ جۇرتتىڭ بارىنە بالام مەنى سىيلامايدى، مەيرىمسىز دەپ شاعىنادى، بارعان جەرىندە ونى قارالاپ وتىرادى، كەسىرىن تيگىزىپ جۇرەدى، جالا جابادى، ونى اباقتىعا وتىرعىزۋ ءۇشىن بورىشقورلىق قولحاتتارىن قولىنا ءتۇسىرىپ الادى! پريسياجنىي مىرزالار، مۇنداي جاندار مەنىڭ كليەنتىم سەكىلدى سىرت قاراعاندا قاتىگەز، ەلىرمە، وزبىر كورىنەتىن ادامدار شىندىعىندا كوبىنەسە وتە نازىك جاندى كەلەدى، تەك مۇنى سەزدىرمەيدى. مەنىڭ بۇل يدەياما كۇلمەڭىزدەر، استە كۇلمەڭىزدەر! تالانتتى ايىپتاۋشىمىز باعانا مەنىڭ كليەنتىمدى ول شيللەردى جاراتادى، "سۇلۋ دا اسقاق" نارسەنى ۇناتادى دەپ جامان مازاقتادى. ونىڭ، ياكي ايىپتاۋشىنىڭ ورنىندا بولسام، مەن بۇعان كۇلمەس ەدىم! ءيا، ونداي جۇرەكتەر — و، وتە سيرەك جانە تىم ادىلەتسىز ۇعىلاتىن وسى ءبىر جۇرەكتەردى قورعاۋىما ماۋلەت بەرىڭىزدەرشى، — ونداي جۇرەكتەر كوپ رەتتە نازىكتىكتى، سۇلۋلىقتى، ادىلەتتىكتى اڭسايدى جانە وزىنە، ءوزىنىڭ ەلىرمەلىگىنە، ءوزىنىڭ قاتىگەزدىگىنە قاراي قاساقانا وسىنى اڭسايدى، — ويلانباستان، شىن اڭسايدى. ولار بىلاي قاراعاندا قۇمارلانعىش، قاتىگەز كورىنسە دە، مىسالى، ايەلدى سۇيسە — كۇيىپ-جانىپ ازاپ شەگىپ سۇيەدى دە، رۋحاني، اسقاق ماحابباتتى اڭسايدى. ماعان تاعى دا كۇلمەڭىزدەر: ونداي كىسىلەردە كوبىنەسە مىنە وسىلاي بولىپ جاتادى. ولار تەك وسى قۇمارلانعىشتىعىن، كەيدە ءتىپتى تىم دورەكى قۇمارلانعىشتىعىن جاسىرا المايدى، — جۇرتتى عاجاپتاندىراتىن مىنە وسى، جۇرت مىنە وسىنى عانا كورەدى، ال ادامنىڭ جان دۇنيەسىنە ۇڭىلمەيدى. ولاردىڭ قۇمارى تەز توياتتايدى، ايتسە دە، وسى ءبىر دورەكى دە قاتىگەز سەكىلدى جىگىت مەيىرىمى توگىلگەن، سۇلۋ ايەلمەن جاقىنداسقاندا قايتا تۇلەپ جاڭارۋدىڭ، تۇزەلۋدىڭ، بۇرىنعىسىنان جاقسى، مارتەبەلى دە ادال بولۋدىڭ — باعانا كۇلكى ەتسە دە ايتايىن — "اسقاق تا سۇلۋ" كورىنۋدىڭ جولىن ىزدەسە كەرەك! ال كليەنتىمنىڭ ۆەرحوۆسيەۆا حانىمعا عاشىقتىعىن ءسوز ەتكىم كەلمەيدى دەپ باعانا ايتقانمىن. دەگەنمەن، بىرەر ءسوز ايتۋعا بولاتىن شىعار دەيمىن: ءبىز باعانا وسىندا كۋانىڭ جاۋابىن ەستۋدىڭ ورنىنا، ىزاقور، كەكشىل ايەلدىڭ زىركىلىن عانا ەستىدىك، وپاسىزسىڭ دەپ وزگە بىرەۋ كىنالاسا ءبىر ءسارى، ال ونىڭ بۇيتپەۋى كەرەك ەدى، ويتكەنى وپاسىزدىق جاساعان ونىڭ ءوزى! ەگەر ويلاناتىنداي ازعانا ۋاقىتى بولسا، ول مۇنداي كۋالىك بەرمەس ەدى! جوق، وعان سەنبەڭىزدەر، مەنىڭ كليەنتىم، ول ايتقانداي، "جاۋىز" ەمەس! مارحاباتتى پايعامبارىمىز ءوزىن كرەسكە كەرەيىن دەپ جاتقاندا: "ەگەر قويشى قايىرىمدى بولسا، وندا ول الدىنداعى قويى ءۇشىن جانىن قيۋعا باقۇل بولادى، سوندا بىردە-بىر قوي ولمەيدى..." — دەگەن ەكەن. ءبىز دە ادام قۇربان ەتىپ المايتىن بولايىقشى! مەن جاڭا: اتسە دەگەنىمىز نە؟ دەپ ساۋال قويىپ: بۇل قۇدىرەتتى ءسوز، اسا قاسيەتتى اتاق، — دەپ جاۋاپ بەردىم. ءبىراق، پريسياجنىي مىرزالار، ءار ءسوزدى ورىندى پايدالانۋ كەرەك قوي، سوندىقتان مەن ءبىر نارسە وزىنە لايىق سوزبەن، مەنشىكتى اتاۋىمەن اتاعىم كەلەدى: ولگەن شال — كارامازوۆ سياقتى اكەنى اكە دەپ قالاي اتارسىڭ، ول بۇعان لايىق ەمەس. اكەگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ەگەر ونىڭ تاراپىنان اقتالماسا، ءمان-ماعىنادان جۇرداي بوس قيال بولماق. جوقتان ماحاببات تۋمايدى، جوقتان تەك قۇداي عانا تۋعىزا الادى. پايعامبارىمىز: "اكە بولساڭدار، بالالارىڭدى رەنجىتپەڭدەر" — دەپ جازعان عوي جۇرەگىندەگى ماحاببات قىزۋىمەن. مەن بۇل ناقىلدى ءوز كليەنتىم ءۇشىن عانا ەمەس، بارلىق اكەلەر ءۇشىن ەسكە سالىپ تۇرمىن. اكەلەرگە ءدارىس ايتاتىنداي بيلىكتى ماعان كىم بەردى دەيسىزدەر عوي؟ ەشكىم دە بەرگەن جوق. ءبىراق ادام ءارى ازامات بولعان سوڭ، vivos vico1 دەگىم كەلەدى. بۇ جالعاندا بىزگە ازعانا عۇمىر بەرگەن، ءبىراق جامانشىلىعىمىز جەتىپ جاتىر، عايباتىمىز دا كوپ. سوندىقتان باسىمىز قوسىلعان ءساتتى بىر-بىرىمىزگە جاقسى لەبىز ءبىلدىرۋ ءۇشىن پايدالانعانىمىز ءلازىم. مەن دە سويتپەكپىن: مەن ءقازىر ءوز ءساتىمدى پايدالانىپ تۇرمىن: مىنا مىنبەردى بىزگە قۇدىرەتتىڭ كۇشىمەن بەكەرگە بەرمەگەن — بۇل مىنبەردەن ءبىزدى كۇللى جالپاق رەسەي تىڭدايدى. مەن وسىندا وتىرعان اكەلەرگە عانا ەمەس، بارلىق اكەلەرگە: "اكە بولساڭدار، بالالارىڭدى رەنجىتپەڭدەر!" — دەپ جار سالامىن. ءيا، حريستوستىڭ وسيەتىن اۋەلى ءوزىمىز ورىندايىقشى، سودان كەيىن بالالارىمىزدان تالاپ ەتۋ ەشقايدا قاشپاس. ايتپەسە ءبىز بالالارىمىزدىڭ اكەلەرى ەمەس، دۇشپاندارى بولامىز، ال ولار ءبىزدىڭ بالالارىمىز ەمەس، دۇشپاندارىمىز بولادى، ولاردى ءبىز وزىمىزگە-وزىمىز دۇشپان قىلعان بولىپ شىعامىز. "اسىپ-تاسىما، الدىڭنان كەلۋى مۇمكىن" — بۇل مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، ءىنجىلدىڭ ءسوزى، ول: جابىرلەۋشىڭنىڭ ساعان ىستەگەنىن سەن وعان ىستەمە دەيدى. ەگەر بالالارىمىز بىزدەن كورگەنىن ىستەسە، ولاردىڭ كىناسى نە؟ جۋىردا فينليانديادا ءبىر ءۇي كۇتۋشى قىزعا جاسىرىن بالا تاۋىپتى دەپ كۇدىكتەنەدى. اڭدىپ ءجۇرىپ شاتىردىڭ استىنان، بۇرىشتاعى كىرپىشتەردىڭ ارتىنا تىعىلعان، ەشكىم بىلمەيتىن ساندىعىن تاۋىپ الادى، اشىپ قاراعاندا ىشىنەن قىزىل شاقا ءسابيدىڭ ولىگى شىعادى. ساندىقتىڭ تۇبىنەن ول قىزدىڭ ودان بۇرىن تۋعان تاعى ەكى بالاسىنىڭ قاڭقاسى تابىلادى، سونسوڭ مۇنى ول تولىق مويىندايدى. پريسياجنىي مىرزالار، مۇنداي ايەلدى انا دەۋگە بولا ما؟ ءيا، سابيلەردىڭ ونىڭ ىشىنەن شىققانى راس، ءبىراق ول سول بەيشارالاردىڭ اناسى ما؟ ول جونىندە انا دەگەن قاسيەتتى اتاۋدى ايتۋعا قايسىمىزدىڭ اۋزىمىز بارادى؟ پريسياجنىي مىرزالار، باتىل بولايىق، ءتىپتى وجەت بولايىق، ءقازىر ءبىز ءتىپتى ناق وسىنداي بولۋعا جانە ءقايسىبىر سوزدەر مەن يدەيالاردان "تەمىر" مەن "قۇبىجىقتان" زارەسى ۇشاتىن ماسكەۋلىك كوپەس قاتىندارشا ۇرىكپەۋگە مىندەتتىمىز. جوق، كەرىسىنشە، سوڭعى جىلدارداعى وسىپ-وركەندەۋ بىزگە دە قاتىستى ەكەنىن دالەلدەپ: بالانى تۋدىرعان اكە — اكە ەمەس، ونى 30تۋدىرعان جانە اكەلىك پارىزىن وتەگەن اكە عانا اكە دەپ تۋراسىن ايتۋىمىز كەرەك. و، ارينە، "اكە" دەگەن ءسوزدىڭ، اكەم جاۋىز بولسا دا مەيلى، الايدا، ول مەنى تۋدىرعاندىقتان، قالاي دەگەنمەن، مەنىڭ اكەم دەپ سانالۋىن تالاپ ەتەتىن باسقا ءمانى، باسقا تۇسىندىرمەسى دە بار. ايتسە دە، بۇل ەندى، بىلايشا ايتقاندا، ميستيكالىق ءمانى، ونى تۇسىنۋگە مەنىڭ ميىم جەتپەيدى، ءوزىم ۇقپايتىن، ءبىراق ءدىن سەنۋ كەرەك دەگەسىن سەنەتىن كوپتەگەن باسقا نارسەلەر سياقتى، مەن بۇعان جاي عانا سەنەمىن، نەمەسە، دۇرىسىراق ايتقاندا، سەنۋ كەرەك دەگەسىن عانا سەنەمىن. ەگەر بۇل وسىلاي بولسا، وندا ول ءومىر شىندىعىنان تىسقارى قالا-اق بەرسىن ال شىنايى ومىردە — ونىڭ ءوز قۇقىقتارى بارى، وعان قوسا ۇلى مىندەت جۇكتەيتىنى ءوز الدىنا — بۇل سالادا، ەگەر ءبىز مارحاباتتى، اقىر-سوڭىندا حريستيان بولعىمىز كەلسە، اقىل-پاراسات پەن تاجىريبەدە ءوزىن-وزى اقتاعان، تەرەڭ تولعانىستا ءپىسۋى جەتكەن سەنىمدى عانا قابىلداۋعا ءتيىستىمىز جانە مىندەتتىمىز، قىسقاسى، ادامعا زيان كەلتىرمەۋ ءۇشىن، ونى ازاپقا سالىپ، مەرت قىپ الماۋ ءۇشىن بارلىعىن دا اقىلمەن ىستەۋىمىز كەرەك، ۇيقىلى-وياۋ، ساندىراقتاپ ءجۇرىپ، زەردەسىز ىستەسەك تەك زيان كورەمىز. مىنە، سوندا بۇل شىن حريستياندىق ءىس بولادى، تەك ميستيكالىق ءىس قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ناعىز پاراساتتى، شىن جاناشىرلىق ءىس بولادى".
وسى كەزدە زالدىڭ كوپ جەرىنەن قاتتى قول شاپالاقتالا باستاپ ەدى، ءبىراق فەتيۋكوۆيچ ءتىپتى قولىن سەرمەپ، ءسوزىمدى بولمەڭدەرشى، ايتىپ بىتىرەيىنشى دەپ جالىنعانداي بولدى. بارلىعى تىنا قالدى. شەشەن ءسوزىن ودان ارى جالعاستىرىپ كەتتى.
"پريسياجنىي مىرزالار، ءبىزدىڭ بالالارىمىز، ايتالىق، ەسەيىپ قالعان، ايتالىق، بىردەڭەنى پايىمداي باستاعان بالاڭ جىگىتتەرىمىز وسىنداي ساۋالعا تاپ بولماس دەپ ويلايسىزدار ما؟ جوق، تاپ بولعاندا قانداي، سول سەبەپتى ولاردان قولدان كەلمەيتىن نارسەنى تالاپ ەتىپ قايتەمىز! جامان اكەنىڭ سيقى، اسىرەسە باسقا اكەلەرمەن، باسقا بالالاردىڭ جاقسى اكەلەرىمەن سالىستىرعانداعى سيقى بالاڭ جىگىتكە وسى ءبىر قيامەت-قايىم ساۋالدى لاجسىزدان قويعىزادى. بۇل ساۋالعا: "سەنى دۇنيەگە كەلتىرگەن اكەڭ، سەن ونىڭ قانىنان جارالعانسىڭ، سوندىقتان سەن ونى سۇيۋگە ءتيىستىسىڭ"، — دەپ جاۋاپ بەرە سالادى. سونسوڭ ول ويلانا باستايدى: "مەن دۇنيەگە كەلەر ساتتە ول مەنى سۇيە قويدى ما ەكەن، — دەپ ويعا باتادى بارعان سايىن تاڭىرقاعان ول، — مەن وعان مەنى تۋدىرا عوي دەپ جالىنىپپىن با، شاراپتىڭ بۋىنا بالقىعان ول، تاپ سول مينۋتتە، قۇمارلىعى توياتتاعان ساتتە مەنى دە، ءتىپتى مەنىڭ جىنىسىمدى دا بىلمەگەن شىعار، ماعان تيگىزگەن بار شاراپاتى — قانىمەن بىرگە ىشكىلىككە قۇمارلىعىن دا سىيلاعانى ما... مەن ونى نە ءۇشىن ءسۇيۋىم كەرەك، مەنى تۋدىرىپ، سوسىن ءومىر بويى جەك كەرگەنى ءۇشىن عانا ءسۇيۋىم كەرەك پە؟ "و، بۇل ساۋالدار سىزدەرگە، بالكىم، دورەكىلىك، قاتىگەزدىك سەكىلدى كورىنەر، ءبىراق اقىلى تولىسپاعان جاستان قولدان كەلمەستى نەسىنە تالاپ ەتەمىز: "تابيعاتتى ەسىكتەن قۋساڭ، ول تەرەزەدەن كىرەدى"، — ەڭ باستىسى، الگى "تەمىر" مەن "قۇبىجىقتان" ۇرىكپەيىك، بۇل ساۋالدى ميستيكالىق ۇعىمنىڭ تالابى بويىنشا شەشپەي، اقىل-پاراسات پەن مارحاباتتىلىق تۇرعىسىنان شەشەيىك. سوندا ونى قالاي شەشۋ كەرەك؟ مىنە بىلاي: بالاسى اكەسىنىڭ الدىندا تۇرىپ، ودان: "اكە، مەن سەنى نە ءۇشىن ءسۇيۋىم كەرەك، ماعان وسىنى ايتشى؟ اكە، سەنى نە ءۇشىن سۇيۋگە ءتيىستى ەكەنىمدى دالەلدەشى؟" — دەپ بايىپتاپ سۇراسىن — ەگەر اكەسى بۇل ساۋالعا جاۋاپ بەرىپ، دالەلدەي السا — وندا بۇل، ميستيكالىق سوقىر سەنىمگە سۇيەنبەي، پاراساتقا، ۇستامدىلىققا جانە شىن ادامگەرشىلىككە سۇيەنەتىن جاقسى وتباسى بولعانى. كەرىسىنشە، ەگەر اكەسى دالەلدەي الماسا، — ول وتباسى قۇرىپ بىتكەن دەي بەر: ول ونىڭ اكەسى ەمەس، بالاسى اكەسىن بوتەن كىسى، ءتىپتى دۇشپانى دەپ ساناۋعا ەرىكتى جانە قۇقىقتى بولادى. پريسياجنىي مىرزالار، ءبىزدىڭ مىنبەرىمىز اقيقات پەن كەمەل ۇعىمداردىڭ مەكتەبى بولۋعا ءتيىس.
وسى كەزدە شەشەننىڭ ءسوزىن قاتتى دۋ قول شاپالاقتاۋ ءۇزىپ كەتتى. ارينە بۇكىل زال ەمەس، ءبىراق تەڭ جارتىسى ەكەنى انىق. بۇلار اكەلەر مەن شەشەلەر بولاتىن ايەلدەر وتىرعان جوعارعى جاقتان باقىرعان، ۋ-شۋ داۋىس ەستىلدى. بىرەۋلەر قول ورامالىمەن بۇلعايدى. سوت ءتوراعاسى كىشكەنتاي قوڭىراۋىن قاتتى شىلدىرلاتا باستادى. ول زالداعىلاردىڭ قىلىعىنا كەيىپ قالدى بىلەم، ايتسە دە، ىلكىدە قورقىتقانىنداي، زالدان "شىعارىپ جىبەرۋگە، باتىلى بارعان جوق: شەشەنگە قول شاپالاقتاپ، ورامالىمەن بۇلعاعانداردىڭ ىشىندە ارت جاقتاعى ەرەكشە ورىنداردا جايعاسقان ۇلىقتار، فراگىنىڭ ومىراۋىندا جۇلدىزى جارقىراعان جاقسى-جايساڭدار دا بار-دى، سول سەبەپتى ايقاي-شۋ باسىلعان سوڭ، سوت ءتوراعاسى بۇرىنعىسىنشا زالدان "شىعارىپ جىبەرەمىن" دەپ جاي ەسە بىلدىرۋمەن عانا شەكتەلدى، ال مەرەيى ۇستەم بولىپ، شابىتتانىپ قالعان فەتيۋكوۆيچ ءسوزىن ودان ارى جالعاستىردى.
"پريسياجنىي زاسەداتەل مىرزالار، بۇگىن وسىندا كوپ ءسوز بولعان، بالاسى دۋالدان ىشكە سەكىرىپ ءتۇسىپ، اكەسىنىڭ ۇيىنە كىرگەننەن كەيىن، اقىرىندا، ونى تۋدىرعان دۇشپانى ءارى جابىرلەۋشىسىمەن بەتپە-بەت كەلگەن سۇمدىق ءتۇن ەستەرىڭىزدە مە. تاپ سول مينۋتتە ول كوكەيىن اقشا تەسىپ بارماعانىن مەن تاعى دا قايتالاپ ايتامىن: ونى توناۋشى دەپ ايىپتاۋ بارىپ تۇرعان جوسىقسىزدىق، مۇنى مەن بۇرىن دا ايتقانمىن. و، جوق، ول ۇيگە اكەسىن ولتىرمەكشى بولىپ كىرمەگەن، ەگەر ونداي زۇلىمدىق ويىنا كەلسە، وندا كۇنى بۇرىن قارۋىن سايلاپ الماس پا ەدى، مىس كەلساپتى ول، نەگە ويتكەنىن ءوزى دە بىلمەي، جاي الا سالعان-دى. سونسوڭ، مەيلى ول اكەسىنە ەسىكتى الداپ اشقىزسىن، مەيلى ۇيگە كىرسىن — مۇنداي لاقاپقا مەن ءبىر مينۋت تە يلانبايتىنىمدى ايتقانمىن، ايتسە دە جارايدى، ءبىر مينۋتكە سولاي بولعان دەپ-اق جورامالدايىق! پريسياجنىي مىرزالار، سىزدەرگە جارىق دۇنيەدەگى قاسيەتتى نارسەنىڭ بارىمەن انت ەتەمىن، ەگەر ۇيدەگى كىسى ونىڭ اكەسى بولماي، ءتىپتى بوتەن بىرەۋ بولسا دا، ول بولمەلەردى تەز قاراپ شىعىپ، ىزدەگەن ادامنىڭ جوق ەكەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ، باقتالاسىمەن ۇستاسپاي شىعىپ كەتەر ەدى، قيراتقاندا — سوعىپ قالار، يتەرىپ جىبەرەر، ءبىراق نە بارى وسى عانا، ويتكەنى باسقاعا ونىڭ مۇرشاسى جوق، ىزدەگەن كىسىسىن تەز تاۋىپ الۋى كەرەك. ءبىراق ونىڭ الدىندا اكەسى — اكە ەمەس، اكەسىماق بولىپ، ونى قارشادايىنان جەك كورگەن قاس دۇشپانى، جابىرلەۋشىسى ەندى كەلىپ — جەكسۇرىن باقتالاسى بوپ تۇرعان! اكەسىن كورگەندە ونى زاماتتا ىزا كەرنەپ، تۋدا بويىن وشپەندىلىك بيلەپ كەتەدى، ويلانۋعا مۇرشاسى كەلمەي قالادى" — بارلىعى ءبىر-اق مينۋتتە بولادى! بۇل ەسسىز ەسەرلىك پەن ەسۋاستىقتىڭ قىسقان ءساتى ەدى، الايدا، بۇل سونىمەن قابات تابيعاتتاعى بارلىق نارسە سياقتى، ءوزىنىڭ ماڭگىلىك زاڭدارى ءۇشىن تىنىمسىز، ساناسىز جازالايتىن تابيعاتتىڭ دا دولدانعان ءساتى بولاتىن. ءبىراق قىلمىسكەر شىندىعىندا اكەسىن ولتىرمەگەن — مەن مىنە، وسىلاي دەپ ويلايمىن، ءتىپتى وسىلاي دەپ جار سالۋعا بارمىن — جوق، ول زىعىردانى قايناعاسىن كەلساپتى جاي سەرمەپ قالعانى بولماسا، ونى استە ولتىرگىسى كەلمەگەن، ءتىپتى جازاتايىم ەتۋى مۇمكىندىگىن دە سەزبەگەن. ەگەر سول قىرسىق كەلساپ بولماسا، ول اكەسىن جاي ساباپ كەتۋى مۇمكىن، ءبىراق ولتىرمەس ەدى. ول ۇيدەن جۇگىرىپ شىققاندا ارتىندا سۇلاپ جاتقان شالدىڭ ءولى-تىرىسىن دە بىلمەس ەدى. مۇنداي كىسى ءولتىرۋ كىسى ءولتىرۋ ەمەس-تى. مۇنداي كىسى ءولتىرۋ اكەنى ولتىرۋمەن بىردەي ەمەس-تى. جوق، ونداي اكەنى ءولتىرۋ — ءوز اكەسىن ءولتىرۋ بولىپ سانالمايدى. مۇنى تەك ەسكى سوقىر سەنىم بويىنشا عانا اكەنى ولتىرۋگە جاتقىزۋعا بولادى! ءبىراق، ءاي قايدام، شىندىعىندا ونى اكەسىن ءولتىردى دەۋگە بولار ما ەكەن — جۇرەگىمدى تەبىرەنتكەن وسى ويىمدى سىزدەرگە تاعى ايتقىم كەلەدى! پريسياجنىي مىرزالار، مىنە ءبىز ونى سوتتايمىز، ءبىراق وسىدان كەيىن ونىڭ وزىنە-وزى نە دەيتىنىن بىلەسىزدەر مە: "ولار مەنىڭ تاعدىرىم ءۇشىن، تاربيەم ءۇشىن، ءبىلىم الۋىم ءۇشىن، ونەگەلى بولىپ ءوسۋىم ءۇشىن، ادام بولۋىم ءۇشىن شىبىق باسىن دا سىندىرعان جوق. ولار ماعان تاماق تا، سۋسىن دا بەرگەن ەمەس، اباقتىدا زارىعىپ جاتقانىمدا كەلىپ حال-جايىمدى دا بىلگەن جوق، ەندى مىنە كاتورگاعا ايداتپاقشى. مەنىڭ ەسەبىم تۇگەل، ەندى ولارعا ەشقانداي بەرەشەگىم جوق، ءتىپتى اقيرەتكە دەيىن ءتىرى پەندەگە بورىشتى ەمەسپىن. ولار قايرىمسىز بولسا، مەن دە تاس جۇرەك بولامىن. ولار قاتىگەز بولسا، مەن دە قاتىگەز بولامىن" — مىنە ول وسىلاي دەيدى، پريسياجنىي مىرزالار! مەن انت ەتەمىن، ەگەر سىزدەر ونى ايىپتاساڭىزدار، وندا وعان ونىڭ ار-ۇجدانىنا تەك جەڭىلدىك جاسايسىزدار، وندا ول توگىلگەن قانعا وكىنىپ قينالمايدى، قايتا ونى قارعاپ-سىلەيدى دە قويادى. ول ول ما، سىزدەر ونى تۇزەلىپ ادام ساناتىنا قوسىلۋ مۇمكىندىگىنەن ايىراسىزدار، ءسويتىپ ول قالعان ءومىرىن قانىپەزەر، قاتال، كورسوقىر بولىپ وتكىزەدى. ءبىراق سىزدەر ونى بۇل دۇنيەدەگى ەڭ سۇمدىق، ەڭ قاتال، ەڭ اياۋسىز جازامەن، ءبىراق ونىڭ جان دۇنيەسىن ماڭگىگە ساقتاپ قالىپ، قايتا جاڭارتاتىنداي عىپ جازالاعىلارىڭ كەلە مە؟ ەگەر بۇعان كەلىسسەڭىزدەر، وندا وزدەرىڭنىڭ راقىمشىلىق نيەتتەرىڭمەن مىسىن قۇرتىڭدارشى! ونىڭ جانى قالاي تىتىرەپ، قالاي تۇرشىككەنىن سىزدەر سوندا كورىپ، سوندا ەستيسىزدەر: "ماعان مۇنداي ءمينۋتتى باستان كەشۋگە، وسىنشاما سۇيىسپەنشىلىككە بولەنۋگە شىنىمەن-اق جازعانى ما، مۇنداي راقىمشىلىققا مەن ءوزى لايىق پا ەكەم" — ول مىنە وسىلاي دەيدى! و، مەن بىلەمىن، پريسياجنىي مىرزالار، بۇل جىگىتتىڭ وزبىر بولسا دا مەيرىمدى جۇرەگىن مەن بىلەمىن. بۇل جۇرەك سىزدەردىڭ ەرلىك شەشىمدەرىڭە تاعزىم ەتەدى، بۇل جۇرەك ادامعا سۇيىسپەنشىلىكتىڭ قاسيەتتى ءساتىن اڭسايدى، بۇل جۇرەك قايتا جانىپ، ولمەستەي بولىپ قايتا تىرىلە الادى. ورەسى تارلىعىنان كۇللى الەمدى جازعىراتىن جاندار كەزدەسەدى. ءبىراق سىزدەر ونىڭ مىسىن قۇرتۋ ءۇشىن قايرىمدىلىق كورسەتىڭدەرشى، وعان سۇيىسپەنشىلىكپەن قاراڭدارشى، سوندا ول ءوزىنىڭ كىناسىن قارعاپ-سىلەپ كۇيىنەدى، ويتكەنى ونىڭ جان-دۇنيەسىندە ىزگىلىك ۇرىعى ءالى جەتكىلىكتى. ونىڭ جانى جادىراپ، ءتاڭىرىنىڭ راقىمدىلىعى مەن ادامداردىڭ قانداي عاجاپ، قانداي ءادىل ەكەنىن سەزەدى. سوندا كىناسىنا وپىنۋى مەن وتەيتىن قيساپسىز بورىشى ونىڭ جانىن تۇرشىكتىرىپ، ونى ەزىپ تاستايدى. سوندا ول: "مەنىڭ ەسەبىم تۇگەل"، — دەپ كەكىرەيمەيدى، قايتا: "مەن بارلىق ادامداردىڭ الدىندا كىنالىمىن، بارلىق ادامداردىڭ ىشىندەگى ەڭ جامانى مەن ەكەنمىن"، — دەپ كۇيىنەدى. كوزىنەن وكىنىش جاسى شىعىپ، وزەگىن ورتەگەن قاسىرەتكە تەبىرەنگەن ول: "ادامدار مەنى سۋ تۇبىنە جىبەرگىسى كەلمەدى، مەنى قۇتقاردى، دەمەك، ولار مەنەن قيلىم ارتىق ەكەن! — دەيدى تەبىرەنىپ. و، سىزدەرگە مۇنى ىستەۋ، وسى قايىرىمدىلىقتى كورسەتۋ ءتىپتى وپ-وڭاي، ال شىندىققا تيتتەي جاناسپايتىن ايعاق جوقتا سىزدەرگە: "ءيا، ايىپتى"، — دەپ ايتۋ وتە قيىن. كىناسىز ءبىر ادامدى جازالاعاننان دا، كىنالى ون ادامدى قويا بەرگەن ارتىق — ءبىزدىڭ داڭقتى تاريحىمىزدا وتكەن عاسىردان شىققان وسى ءبىر اسقاق ءۇندى ەستيسىزدەر مە؟ سىزدەرگە ورىس سوتى تەك جازالاۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قۇردىمعا كەتكەلى تۇرعان ادامدى قۇتقارىپ قالۋ ەكەنىن ەسكەرتەتىن ادام مەن ەمەس! مەيلى باسقا حالىقتاردا — زاڭنىڭ ءارپى مەن جازاعا جارماسا بەرسىن، ال بىزدە — ونىڭ رۋحى مەن ءمانى، سۇرىنگەندى سۇيەمەلدەپ قايتادان ساناتقا قوسۋ قىمبات. ال ەگەر بۇل وسىلاي بولسا، وندا رەسەي — العا قارىشتاي بەرسىن، و، وندا باسقا حالىقتار تىجىرىنىپ جالت بۇرىلاتىن قۇيىنداتقان ءۇش ات جەككەنمەن ءبىزدى قورقىتپاي-اق قويسىن! تۇپكى ماقساتقا سالتاناتپەن، سابىرمەن جەتەتىن — قۇيىنداتقان ءۇش ات جەككەن ەمەس، ورىستىڭ اسقاق كۇيمەسى. مەنىڭ كليەنتىمنىڭ تاعدىرى، ءبىزدىڭ ورىس شىندىعىنىڭ تاعدىرى سىزدەردىڭ قولدارىڭىزدا. بۇل شىندىقتى ساقتاپ قالاتىن دا، ونى قورعاپ قالاتىن دا سىزدەر، بۇل شىندىقتان اينىمايتىن ءادىل ادامداردىڭ بارىن، ونىڭ ادال قولدا ەكەنىن دالەلدەيتىن دە سىزدەر!"
XIV
مۇجىقتار دا نامىسقا تىرىسقان ەكەن
فەتيۋكوۆيچ ءسوزىن وسىلاي اياقتاعاندا تىڭداۋشىلاردىڭ سۇيسىنگەن سەزىمىنىڭ تەگەۋرىنىن تەجەۋ قيىنعا سوققان ەدى. ەندى ونى تىزگىندەۋ مۇمكىن بولماي قالعان-دى: ايەلدەر سىڭسىپ جاتىر، كوپتەگەن ەركەكتەر دە جىلادى، ءتىپتى ەكى ۇلىق تا كوزىنە جاس الدى. سوت ءتوراعاسىنىڭ بۇعان كونبەسكە لاجى قالمادى عوي دەيمىن، ول ءتىپتى قوڭىراۋىن شىلدىراتۋعا دا اسىقپادى. "جۇرتتىڭ مۇنداي كەرەمەت ىقىلاسىن باسۋعا تىرىسۋ — بۇل قاسيەتتى نارسەنى قورلاعاندىق بولار ەدى" — دەپ گۋىلدەستى كەيىن ايەل قاۋىمى. شەشەننىڭ كوڭىلى دە شىن تولقىپ كەتكەن ەدى. مىنە ءدال وسىنداي ساتتە ءبىزدىڭ يپپوليت كيريللوۆيچ تاعى ءبىر "ءسوز سايىسىنا" شىقتى. ونىڭ بۇل قىلىعىن ۇناتپاعان ايەلدەر جاعى: "قالاي؟ مۇنىسى نەسى؟ قارسىلىق بىلدىرۋگە قالاي عانا ءداتى بارادى ەكەن؟" — دەپ كۇبىرلەي جونەلدى. الايدا ءدال وسى ساتتە، ەگەر ءتىپتى پروكۋرورشانىڭ ءوزى، ياكي يپپوليت كيريللوۆيچ زايىبى باستاعان بۇكىل الەم ايەلدەرى شۋ كوتەرسە دە، ونى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس-تى. ونىڭ ءوڭى بوزارىپ، تولقىعانىنان تۇلا بويى قالتىراپ كەتكەن-دى؛ اۋزىنان شىققان العاشقى سوزدەرى ءتىپتى تۇسىنىكسىز بولدى؛ ول ەنتىگىپ سويلەي المادى، جاڭىلىسا بەردى. ءبىراق تا تەز تۇزەلدى. ايتسە دە، مەن ونىڭ وسى ەكىنشى سوزىنەن تەك بىرنەشە ءۇزىندى عانا كەلتىرمەكپىن.
"... سويلەگەندە بەينە رومان جازعانداي قوزداتتى-اي كەپ دەپ سوگەدى ءبىزدى. سوندا قورعاۋشىنىڭ ءوزىنىڭ ءسوزى قانداي ەكەن، ونىڭ ءسوزى ءبىر روماننان ەكىنشىسىن تۋىنداتۋ ەمەس پە ەكەن؟ تەك ولەڭ عانا جەتپەي تۇر. اشىناسىن كۇتە-كۇتە شارشاعان فەدور پاۆلوۆيچ كونۆەرتتى جىرتىپ، ونى ەدەنگە تاستايدى. وسى ءبىر قىزعىلىقتى ساتتە ونىڭ ءتىپتى نە دەگەنى دە كەلتىرىلدى. ناعىز داستان ەمەس پە بۇل؟ ونىڭ كونۆەرتتەن اقشانى العاندىعىنىڭ دالەلى قايدا، ونىڭ نە دەگەنىن كىم ەستىپتى؟ ناقۇرىس سمەردياكوۆ ءوزىنىڭ نەكەسىز تۋعانى ءۇشىن كۇللى قوعامعا توپىراق شاشقان بايروندىق قاھارمانعا اينالدىرىلسا، بۇل بايروندىق داستۇردەگى داستان ەمەي نە؟ اكەسىنىڭ ۇيىنە جەتى تۇندە باسا-كوكتەپ كىرگەن بالاسى ونى ولتىرگەن بولىپ شىعادى، سونىمەن بىرگە ولتىرمەگەن دە بولىپ شىعادى — بۇل ءتىپتى رومان دەۋگە دە، داستان دەۋگە دە كەلمەيدى، بۇل شەشىمىن ءوزى دە بىلمەگەن جۇمباق ايتۋشى ءبىر جۇمباق جاننىڭ ءسوزى ىسپەتتەس. ولتىرسە — ءولتىردى دەۋ كەرەك قوي، ال اۋەلى — ولتىرگەن، سوسىن — ولتىرمەگەن بولسا، مۇنى كىم تۇسىنەدى؟ سونان سوڭ، ءبىزدىڭ بۇل مىنبەرىمىز — اقيقات پەن كەمەل ۇعىمدار مىنبەرى دەپ اتالادى دا، وسى "كەمەل ۇعىمدار" مىنبەرىنەن بالاسىنىڭ ءوز اكەسىن ءولتىرۋىن ءدال سولاي اكەگە قول كوتەرۋ دەپ اتاۋ سوقىر سەنىم بولادى دەپ انت بەرمەكشى بولادى! ءبىراق، ەگەر ءوز اكەسىن ءولتىرۋ سوقىر سەنىم بولسا، ەگەر ءاربىر ءسابي ءوزىنىڭ اكەسىن: "اكە، مەن سەنى نە ءۇشىن سۇيۋگە ءتيىستىمىن؟" — دەپ تەرگەيتىن بولسا — وندا ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز نە بولماق، قوعامنىڭ ءتۇپ نەگىزدەرى نە بولماق، وتباسى نە بولماق؟ اكەنى ءولتىرۋ — بۇل، سەزەسىزدەر مە، ماسكەۋلىك كوپەس قاتىننىڭ ۇرەيىن ۇشىراتىن "قۇبىجىق" قانا ەكەن. تەك ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن، اقتاۋعا بولمايتىن قىلمىستى اقتاۋ ءۇشىن عانا ورىس سوتىنىڭ مىندەتى مەن بولاشاعىنىڭ ەڭ قىمباتتى، ەڭ قاسيەتتى وسيەتتەرى بۇرمالانىپ، ءۇستىرت تۇسىندىرىلەدى. "و، ونىڭ مىسىن قۇرتۋ ءۇشىن قايىرىمدىلىق كورسەتىڭدەرشى"، — دەيدى قورعاۋشى، ال قىلمىسكەردىڭ كۇتىپ وتىرعانى دا سول، ونىڭ مىسى قالاي باسىلعانىن جۇرتتىڭ ءبارى ەرتەڭ-اق كورەدى ءالى! قورعاۋشىنىڭ قىلمىسكەردى اقتاۋدى تالاپ ەتۋى تىم جۇپىنى تالاپ ەمەس پە ەكەن؟ اكەسىن ولتىرگەن قىلمىسكەردىڭ ەرلىگىن كەيىنگى، جاس ۇرپاقتىڭ جادىندا قالدىرۋ .ءۇشىن، سونىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن ارنايى ستيپەنديا بەلگىلەۋدى نەگە تالاپ ەتپەسكە؟ ءىنجىل مەن ءدىندى دە تۇزەتپەك بولادى: بۇل ميستيكا دەيدى، اقىل-پاراسات پەن كەمەل ۇعىمدار تۇرعىسىنان ابدەن ەكشەلگەن شىن حريستياندىق مىنا بىزدەردە دەيدى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ الدىمىزعا حريستوستىڭ جالعان بەينەسىن اكەپ تاستادى. اسىپ-تاسىما، الدىڭنان كەلۋى مۇمكىن دەيدى دە، قورعاۋشى ىلە-شالا حريستوس جابىرلەۋشىڭنىڭ ساعان ىستەگەنىن سەن وعان ىستەمە دەپ وسيەت ەتكەن عوي دەيدى — جانە دە بۇل سوزدەر اقيقات پەن كەمەل ۇعىمدار مىنبەرىنەن ايتىلادى. ىنجىلگە ءسوز سويلەردە عانا ۇڭىلەتىن ەجەلگى داعدىمىز عوي، ءبىز وعان ءسوزىمىزدى ازداپ اسەرلەندىرۋ قاجەت بولعاندا جانە دە قانشالىقتى قاجەتتىگىنە قاراي كادەگە اسىپ كەتۋى مۇمكىن وسى ءبىر قالاي دەگەنمەن دە اجەپتاۋىر قىزعىلىقتى شىعارمامەن تانىستىعىمىزدى كورسەتىپ ماقتانىپ قالۋ ءۇشىن عانا ءسوز سالمايمىز با! ال حريستوس بولسا بۇلاي ەتپە دەيدى، ولاي ەتۋدەن ساقتان، ويتكەنى تەك كەكشىلدەر عانا سويتەدى دەيدى، ال بىزدەر كەشىرۋگە، جاعىمىزدى شاپالاققا توسۋعا ءتيىستىمىز، ءبىز جابىرلەۋشىلەرىمىزدىڭ بىزگە ىستەگەنىن ولارعا ىستەمەۋىمىز كەرەك دەيدى. ءتاڭىرىمىز ءبىزدى مىنە وسىعان ۇيرەتكەن، ال بالاسىنىڭ ءوز اكەسىنە قول كوتەرۋىنە تىيىم سالۋدى سوقىر سەنىم دەپ اتاۋعا استە ۇيرەتپەگەن. كۇللى پراۆوسلاۆيسلىك رەسەيدىڭ "ءبىزدىڭ ءتاڭىرىمىز ءبىر ءوزىڭسىڭ!.." دەپ قۇلشىلىق ەتەتىنىنە قاراما-قارسى، قورعاۋشىنىڭ حريستوستى تەك "كرەسكە كەرىلگەن ادام جاندى بەيشارا" — دەپ قانا اتاعانىن ايتىپ، ءتاڭىرىمىزدىڭ ءىنجىلىن اقيقات پەن كەمەل ۇعىمدار مىنبەرىنەن تۇزەتىپ جاتپاي-اق قويايىق.
وسى ارادا سوزگە كيلىككەن سوت ءتوراعاسى، وسىندايدا ايتىلاتىن ادەت بويىنشا، اسىرەلەمەي، شەكتەن شىقپاي سويلەۋدى جانە تاعىسىن تاعىلارىن ەسكەرتىپ، ەلىگىپ كەتكەن شەشەندى تەجەپ قويدى. زالداعىلار دا قوبالجۋلى بولاتىن. جۇرت قوزعالاقتاپ، ءتىپتى نارازىلىق تا ءبىلدىرىپ جاتتى. فەتيۋكوۆيچ قارسى ەشتەڭە دەمەدى، ول تەك مىنبەرگە بارىپ، قولىمەن جۇرەگىن باسىپ تۇرىپ، رەنىشتى داۋىسپەن بىرنەشە عانا بايسالدى ءسوزىن ايتتى. ول "روماندار" مەن "پسيحولوگيا" جونىندە مىسقىلداپ تاعى ءبىر ءسال قاعىتىپ وتكەن سوڭ، ءبىر جەرىندە "يۋپيتەر، سەن ماعان اشۋلانىپ تۇرسىڭ، دەمەك، قاتەلەسىپ تۇرسىڭ" دەگەن سوزدەردى رەتىن تاۋىپ قىستىرىپ جىبەرگەندە، جۇرت ونى قولپاشتاپ ءبىراز كۇلىسىپ الدى، ويتكەنى يپپوليت كيريللوۆيچ ەندى يۋپيتەرگە استە ۇقسامايتىن ەدى. سودان كەيىن فەتيۋكوۆيچ ول جاس ۇرپاققا اكەلەرىن ولتىرۋگە رۇقسات ەتەدى-مىس دەگەن ايىپقا ءتىپتى جاۋاپ بەرىپ جاتۋعا نامىستاناتىنىن ايتتى. "حريستوستىڭ جالعان بەينەسى" جانە ونىڭ حريستوستى ءتاڭىرى دەپ اتاماي، جاي "كرەسكە" كەرىلگەن ادام جاندى بەيشارا" دەپ قانا قويعاندىعى، "پراۆوسلاۆيەگە ۇنامايتىن نارسە اقيقات پەن كەمەل ۇعىمدار مىنبەرىنەن ايتىلماسقا تيىستىگى" جونىندە فەتيۋكوۆيچ مۇنىڭ ءبارى جاي وسەك-اياڭ ەكەنىن، وسىندا كەلەرىندە مىناداي مىنبەردەن "ازامات رەتىندە جانە اق پاتشانىڭ ادال بودانى رەتىندە ءوزىنىڭ جەكە باسىنا دۇشپاندىق بولاتىنداي" كىنا ايتىلا قويماس دەپ ۇمىتتەنگەنىن اڭعارتىپ ءوتتى. ءبىراق وسى سوزدەر ايتىلعان كەزدە سوت ءتوراعاسى ونى دا ءبىر تويتارىپ تاستادى، سونان سوڭ فەتيۋكوۆيچ باسىن ءيىپ ءسوزىن اياقتادى، زالداعىلار ونى قولپاشتاعان گۋىلمەن شىعارىپ سالدى. ءبىزدىڭ حانىمداردىڭ پىكىرىنشە، يپپوليت كيريللوۆيچ "ءبىرجولا جانشىلىپ" تاستالعان ەدى.
سودان كەيىن قىلمىسكەردىڭ وزىنە ءسوز بەرىلدى. ميتيا ورنىنان تۇرەگەلدى، ءبىراق كوپ سويلەگەن جوق. ءتانى دە، جانى دا قاجىعان سوڭ، ونىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتكەن ەدى. تاڭەرتەڭ زالعا كىرگەندەگى ورشىلدىگى مەن شيراقتىعىنان ەشتەڭە قالماعانداي. ول بۇگىن عۇمىر باقيلىق ءبىر اسا ماڭىزدى ءساتتى باسىنان كەشىرىپ، وسىعان دەيىن ۇقپاي كەلگەن بىردەڭەنى پايىمداپ، زەردەسىنە قۇيعانداي سەزىنگەن بولاتىن. ونىڭ داۋسى باياۋ شىققان ەدى، ول ەندى باعاناعىداي ايقايلاماعان. ونىڭ، سوزدەرىنەن جاڭا ءبىر اۋەن، مويىنسۇنعان، جىعىلعان، ەزىلگەن سەكىلدى بىردەڭە سەزىلگەن-دى.
"پريسياجنىي مىرزالار، سويلەگەندە نە دەيىن! ۇكىم شىعاتىن ءسات تۋدى بىلەم، ءتاڭىرىنىڭ قولى يىعىما تيگەنىن سەزىپ تۇرمىن. بۇزىق كىسىنىڭ تاعدىرى وسىلاي بىتپەك قوي! ءبىراق قۇدايدىڭ الدىندا انت ەتىپ، سىزدەرگە بىلاي دەمەكپىن: "اكەمنىڭ قانىنا مەن كىنالى ەمەس-تى!" سوڭعى رەت قايتالايمىن: "ونى ولتىرگەن مەن ەمەس!" بۇزىق بولسام دا، ىزگىلىكتەن بەزگەن جەرىم جوق. ءسات سايىن تۇزەلۋگە تىرىستىم، ءبىراق، امال نە، دالاداعى تاعى اڭشا تىرشىلىك كەشىپپىن. پروكۋرورعا راحمەت، ول مەنىڭ قاپەرىمە دە كىرمەگەن كوپ جايتتارعا كوزىمدى اشتى، الايدا مەنى ءوزىنىڭ اكەسىن ءولتىردى دەگەنى جالعان ءسوز، بۇل ارادا پروكۋرور قاتەلەستى! قورعاۋشىعا دا راحمەت، ونىڭ ءسوزىن تىڭداعاندا جىلاپ وتىردىم، ايتسە دە، ونىڭ دا مەنى ءوزىنىڭ اكەسىن ءولتىردى دەگەنى جالعان، سولاي شىعار دەپ جورامالداۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى! ال دارىگەرلەرگە سەنبەڭىزدەر، جانىم قۇلازىعانى بولماسا، ەسىم دۇرىس. ەگەر ماعان جاناشىرلىق ءبىلدىرىپ، بوساتىپ جىبەرسەڭىزدەر — قالعان ومىرىمە سىزدەردىڭ تىلەكتەرىڭدى تىلەپ وتەر ەدىم. ەندى تۇزەلەمىن دەپ انت ەتەمىن، قۇدايدىڭ الدىندا انت ەتەمىن. ال سوتتاساڭىزدار — ساپىمدى توبەمە قويىپ بىرت ەتكىزەمىن دە، ەكى بولەك سىنىعىن سۇيەمىن! ءبىراق مەنى اياساڭدارشى، قۇداي تاعالانىڭ راقىمىنان ايىرماڭدارشى، مەن ءوزىمدى بىلەمىن عوي: وندا مەن كۇپىرلىك قىلام! جانىم قينالىپ ءبىتتى، مىرزالار... اياساڭدارشى!"
ول ورنىنا سىلق ەتكەندەي بولدى، داۋسى ءوشىپ قالعاسىن سوڭعى ءسوزى ارەڭ شىقتى. سودان كەيىن سوت ساۋال قويۋعا كىرىسىپ، ەكى جاقتىڭ ءوز تۇجىرىمدارىن ايتۋىن ءوتىندى. ايتسە دە، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن توقتالعىم كەلمەيدى. اقىر-سوڭىندا پريسياجنىيلار ورىندارىنان تۇرىپ، ءماسليحاتتاسۋعا كەتتى. سوت ءتوراعاسى دا قاتتى قالجىراعان ەدى، سوندىقتان ول ولارعا: "ادىلەتتى قاراڭىزدار، قورعاۋشىنىڭ شەشەنسىگەن ءسوزىنىڭ جەتەگىندە كەتپەڭىزدەر، ءبىراق، قالاي دەگەنمەن، سالماقتاپ كورەرسىزدەر، سىزدەرگە ۇلى مىندەت جۇكتەلگەندىگىن ەستە ۇستاڭىزدار" دەگەن جانە تاعى وسى سياقتى ماردىمسىز تىلەك ايتۋمەن عانا شەكتەلدى. پريسياجنىيلار شىققاننان كەيىن ءۇزىلىس جاريالاندى. ەندى ورنىنان تۇرىپ، ءبىر جاققا بارۋعا، العان اسەردى ورتاعا سالۋعا، ءدامحانا جاققا بارىپ جۇرەك جالعاۋعا مۇمكىندىك تۋعان. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولىپ قالعان-دى، ءبىراق، ساعات بىرگە جۋىقتاسا دا، جۇرتتىڭ تارايتىن ءتۇرى جوق-تى. ءبارىنىڭ ءبىر ءتۇرلى شيرىعىپ، ەلەڭدەپ قالعانى سونشالىق، تىنىشتالۋ ءتىپتى ەشكىمنىڭ قاپەرىنە دە كىرمەگەن. ءبارى سوتتىڭ شەشىمىن جۇرەگى الىپ ۇشىپ كۇتكەن ەدى، ءبىراق ءبارىنىڭ بىردەي جۇرەگى سونشالىقتى الىپ ۇشتى دەۋگە دە بولا قويماس. ايەلدەر جاعىنىڭ تاعاتى تاۋسىلعانمەن، ونىڭ "ءسوزسىز اقتالاتىندىعىنا" جۇرەكتەرى سەنىمدى بولاتىن. ءبارى ورتاق قۋانىشتىڭ اسەرلى ساتىنە ازىرلەنگەن. شىنىن ايتساق، زالدىڭ ەركەكتەر وتىرعان جاعىندا دا ونىڭ كۇمانسىز اقتالاتىندىعىنا كامىل سەنىمدىلەر وتە كوپ-تى. بىرەۋلەرى قۋانىپ، ەكىنشىلەرى تۇنجىراپ، ال ۇشىنشىلەرىنىڭ باسى سالبىراپ كەتكەن: سوڭعىلارى — ونىڭ اقتالعانىن تىلەمەگەندەر ەدى! ال فەتيۋكوۆيچتىڭ ءوزى قىلمىسكەردىڭ اقتالاتىندىعىنا شاك كەلتىرمەگەن. جۇرت ونى ورتالارىنا الىپ قۇتتىقتاپ، ونىڭ الدىندا جارامساقتانىپ جاتقان ەدى.
كەيىن ءسوز بولعانىنداي، سونداي ءبىر توپتا فەتيۋكوۆيچ بىلاي دەپتى:
— قورعاۋشىنى پريسياجنىيلارمەن جالعاستىراتىن كوزگە ىلىنبەس ءبىر نازىك ءجىپ بولادى. ەكى اراداعى وسى ارقاۋ سويلەپ تۇرعانىڭدا تارتىلىپ، الدىن الا ەپتەپ سەزىلە دە باستايدى. مەن ونى سەزگەنمىن، ونداي ارقاۋ ءجىپ بار. ساسپاڭىزدار، ۇتىس بىزدىكى بولادى.
تۇنجىراعان، جۋان، شۇبار بەت ءبىر مىرزا — شاھار ىرگەسىندەگى پومەششيك — اڭگىمەلەسىپ تۇرعان مىرزالارعا جاقىنداپ كەلىپ:
— ەندى ءبىزدىڭ مۇجىقتار نە دەر ەكەن؟ — دەپ سۇرايدى.
— تەك مۇجىقتار ەمەس قوي. وندا ءتورت شەنەۋنىك تە بار ەمەس پە.
— ءيا، شەنەۋنىكتەر دە بار، — دەدى ولارعا كەلىپ قوسىلعان زەمستۆو باسقارماسىنىڭ مۇشەسى.
— ال، ءسىز نازاريەۆتى، پروحور ءيۆانوۆيچتى، ءبىلۋشى مە ەدىڭىز، الگى مەدال تاققان كوپەس پريسياجنىيدى ايتام؟
— نە؟
— ول اقىلگوي ادام.
— ءبىراق ۇندەمەيدى عوي.
— ۇندەتىپ قايتەسىڭ ونى، قايتا ۇندەمەگەنى جاقسى. پەتەربوردان كەلگەن ءدىلماردىڭ ءدارىس ايتپاقشى بولعانىن قايتەرسىڭ، مۇنىڭ ءوزى كۇللى پەتەربورعا ءدارىس بەرە الاتىنىن قايدان ءبىلسىن ول. ويلاپ قاراڭىزدارشى، بىلدەي ون ەكى بالاسى بار!
— بۇل نە، ونى قالاي اقتاماس ەكەن؟ — دەپ ەلەۋرەدى ەكىنشى توپتاعى ءبىزدىڭ جاس شەنەۋنىكتەردىڭ ءبىرى.
— نەگە اقتاماسىن، اقتايدى، — دەگەن ەكىنشى ءبىر وكتەم داۋىس شىقتى.
— ەگەر اقتاماسا، بۇل ۇيات، ماسقارا عوي! — دەدى الگى شەنەۋنىك اشىنىپ. — مەيلى، ءتىپتى ءولتىرسىن دەلىك، ءبىراق اكەنىڭ ىشىندە دە اكەسى بولادى ەمەس پە! سوسىن، اقىرى، قاتتى شامىرقانىپ كەتسە... كەلساپتى شىنىندا دا سەرمەپ قالۋى مۇمكىن عوي، ونىڭ جالپ ەتەتىنىن قايدان ءبىلسىن. تەك مالاي شالدى اكەپ قىستىرعاندارى جامان بولعان. انشەيىن ءبىر كۇلكىلى وقيعا. قورعاۋشىنىڭ ورنىندا بولسام، مەن: ولتىرگەنى راس، ءبىراق كىناسى جوق، مەنىڭ پىكىرىم مىنە وسىنداي! — دەپ تۋراسىن ءبىر-اق ايتار ەدىم.
— ول سولاي ىستەدى، تەك "مەنىڭ پىكىرىم مىنە وسىلاي" دەپ قانا تۇجىرعان جوق.
— جوق، ميحايل سەمەنىچ، ايتتى دەسەك تە بولادى، — دەپ ءىلىپ اكەتتى ءۇشىنشى داۋىس.
— عاپۋ ەتىڭىزدەر، مىرزالار، بىزدە ۇلى ورازا كەزىندە اشىناسىنىڭ نەكەلى ايەلىن باۋىزداپ تاستاماقشى بولعان ءارتىستى اقتاپ جىبەردى ەمەس پە.
— ءبىراق، ول ولتىرگەن جوق قوي.
— ءبارىبىر، ءبارىبىر، پىشاق جۇمساعان!
— بالالار جونىندەگى پىكىرى قانداي؟ عاجاپ ەمەس پە!
— عاجاپ بولعاندا قانداي.
— ال ميستيكا تۋرالى پىكىرى شە، وعان قالاي قارايسىڭ؟
— ميستيكانى قايتەسىڭدەر، — دەپ ەلىردى بىرەۋى، — ونان دا اناۋ ءيپپوليتتى، ونىڭ ەرتەڭگى ءحالىن ويلاساڭدارشى! ميتەنكا ءۇشىن پروكۋرورشا ونى ءتۇتىپ جەيدى عوي.
— ول وسىندا ما ەدى؟
— مۇنان نە الادى؟ ەگەر وسىندا بولسا، وسىندا-اق ءتۇتىپ جەمەس پە ەدى. ۇيىنەن شىعا الماي قور بولىپ وتىر، ءتىسى اۋىرادى. حە-حە- حە!
— حە-حە-حە!
ءۇشىنشى توپتا.
— ميتەنكانى، مۇمكىن، اقتاپ تا جىبەرەر.
— وندا جەتىسەدى ەكەنبىز، ەرتەڭ-اق "استانالىق شاھاردىڭ" كۇل-تالقانى شىعادى، سوسىن ون كۇن بويى ىشەدى دەسەڭشى.
— ەھ، سايتان!
— سايتان دەيمىسىڭ، ءيا، بۇعان، ارينە، سايتان ارالاسقان، ءازازىل سايتان وسىندايعا ارالاسپاعاندا، قايدا جۇرەدى دەيسىڭ.
— مىرزالار، جارايدى، ءدىلمارسىپ كەتتى دەلىك. ءبىراق، تارازىمەن ۇرىپ باسىن جاراتىنداي اكەلەردىڭ نە جازىعى بار. بۇيتە بەرسە، اقىرى قايدا اپارىپ سوقتىرماق.
— ال كۇيمە شە، ەستەرىڭدە مە، كۇيمە تۋرالى نە دەگەنى؟
— ءيا، كادىمگى اربانى كەرەمەت كۇيمە عىپ شىعاردى عوي.
— وندا نە تۇر، قاجەت بولسا جانە ءبارىنىڭ رەتىنە قاراي، ەرتەڭ-اق كۇيمەنى ارباعا اينالدىرا سالادى.
— جۇرت ەپتى بولىپ بارادى عوي. مىرزالار، وسى ءبىزدىڭ رۋستە شىندىق دەگەن بار ما، الدە اتىمەن جوق پا؟
الايدا، وسى ساتتە قوڭىراۋ شىلدىرلادى. پريسياجنىيلار ارتىق-كەمسىز ءدال ءبىر ساعات ءماسليحاتتاسقان ەدى. جۇرت ورىندارىن قايتا جايعاسقاسىن زال جىم-جىرت بولا قالدى. پريسياجنىيلاردىڭ زالعا كىرگەنى ءالى ەسىمدە. اقىرى، كەسىكتى ەستيتىن بولدىق! قانداي ساۋالدار قويىلعانىن ۇمىتىپپىن، سول سەبەپتى جىپكە تىزگەندەي عىپ كەلتىرمەي-اق قويايىن. سوت ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەڭ باستى، ياكي "ناق توناۋ ماقساتىمەن قاساقانا ولتىرگەن بە؟" دەگەن ساۋالىنا (سوزبە-سوز ەسىمدە جوق) بەرىلگەن جاۋاپ قانا جادىمدا قالىپتى. ءبارى تىنا قالدى. پريسياجنىيلاردىڭ دارەجەسى ۇلكەنى، ىشىندەگى ەڭ جاس شەنەۋنىك جىم-جىرت زالعا قاراپ، ەستىرتە سويلەپ:
— ءيا، ايىپتى! — دەدى ايقىن داۋىسپەن.
سودان كەيىن وزگە ساۋالدار بويىنشا دا وسىلاي كەتە بەردى: ايىپتى دا ايىپتى، ەشبىر كەشىرىم جوق! بۇلاي بولار دەپ ەشكىم دە كۇتپەگەن ەدى، جۇرتتىڭ ءبارى تىم قۇرىسا از-كەم كەشىرىمدىلىك كورسەتىلەر دەپ سەنگەن ەدى. زالداعى جىم-جىرت حالىق بۇلك ەتەر ەمەس، ونىڭ جازالانۋىن كوكسەگەندەر دە، اقتالۋىن تىلەگەندەر دە — ءبارى دە بەينە قارا تاس بولىپ قاتىپ قالعانداي. سودان كەيىن ابىر-سابىر ابىگەرشىلىك باستالدى. ەركەكتەردەن سوتتىڭ ۇكىمىنە ءدان ريزالارى كوپ ەكەن، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى قۋانىشىن جاسىرماي، راقاتتانا قولىن ۋقالاپ تا قويادى. ريزا ەمەستەرى ەڭسەسى ءتۇسىپ، يىعىن قيقاڭداتىپ، سىبىرلاسىپ جاتىر، ايتسە دە ءالى ەشتەڭەنى پايىمداپ ۇلگىرمەگەن ءتارىزدى. الايدا، قۇداي ساقتاسىن، اسىرەسە ايەلدەردىڭ قالاي ورەكپىگەنىن كورسەڭىزدەر عوي! مەن ءتىپتى بۇلىك شىعارار ما ەكەن دەپ ويلاعان ەدىم. ولار اۋەلى ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەگەندەي بولدى. سونان سوڭ، كەنەتتەن، بۇكىل زالعا: "بۇل نە سۇمدىق؟ بۇل نە ماسقارا؟" — دەپ ايقايلاعان داۋىستار ەستىلدى. ءبارى ورە تۇرەگەلدى. ولارعا، تەگى، وسىنىڭ ءبارىن تابان استىندا وپ-وڭاي وزگەرتىپ، باسقا شەشىمگە كەلۋگە بولاتىنداي كورىنسە كەرەك. وسى ساتتە ميتيا اتىپ تۇرىپ قولىن سوزىپ، وزەكتى ورتەگەن اششى داۋىسپەن:
— قۇدايدىڭ الدىندا، ماحشاردىڭ سوتى الدىندا انت ەتەمىن، اكەمنىڭ ولىمىنە مەن كىنالى ەمەسپىن! كاتيا، سەنى كەشىردىم!
اعايىندار، دوستار، اناۋ ەكىنشى بەيباقتى دا اياڭدارشى! — دەپ ايقاي سالدى.
ول ءسوزىن اياقتاي المادى، سوسىن، مۇنداي داۋىستىڭ زاماتتا قايدان كەلگەنىن قۇداي ءبىلسىن، مۇلدە وزگەشە، جاڭا ءبىر، جان تۇرشىكتىرەتىن ۇنمەن بۇكىل زالدى باسىنا كوتەرىپ جىلاپ جىبەردى. بالكوننىڭ تۇكپىر جاعىنان ءبىر ايەلدىڭ زارلانعانى ەستىلدى: بۇل گرۋشەنكا ەدى. ول باعانا جالىنىپ-جالبارىنىپ ءجۇرىپ، سوتتا ءسوز سويلەۋ باستالار الدىندا زالعا قايتا كىرگەن-دى. ميتيانى الىپ كەتتى. ۇكىمدى جاريالاۋ ەرتەڭگە قالدىرىلدى. بۇكىل زال دۇرلىگىپ كەتتى، ءبىراق مەن ەندى نە بولاتىنىن كۇتپەدىم، جۇرتتىڭ نە دەپ جاتقانىنا دا قۇلاق سالعان جوقپىن. شىعىپ بارا جاتقانىمدا، باسپالداقتا قۇلاعىما شالىنعان مىنا ءبىر پىكىرلەر عانا جادىمدا قالىپتى.
— ونى جيىرما جىل جەر استىندا جۇمىس ىستەۋگە ايدايتىن بولدى عوي.
— ودان كەم بەرمەس.
— ءيا، ءبىزدىڭ مۇجىقتار دا نامىسقا تىرىسقان ەكەن.
— ءبىزدىڭ ميتەنكانى سورلاتتى عوي!
ءتورتىنشى جانە اقىرعى ءبولىمنىڭ سوڭى
ەپيلوگ
I
ميتيانى قۇتقارۋدىڭ جوسپارى
الەشا اعاسىنا سوت بولعاننان كەيىن بەسىنشى كۇنى، تاڭەرتەڭ ەرتە، ساعات توعىزعا كەتكەندە، كاتەرينا يۆانوۆنانىڭ ۇيىنە بارعان: ونىڭ ەكەۋى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ءبىر ءىس جونىندە تۇبەگەيلى كەلىسىپ الۋى كەرەك ەدى جانە بۇعان قوسا وعان ايتاتىن ءبىر اماناتى دا بار بولاتىن. كاتەرينا يۆانوۆنا ونىمەن انادا گرۋشەنكانى قابىلداعان بولمەدە اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا، قاتارلاس، ەكىنشى بولمەدە ەلەستى اۋرۋعا شالدىققان، ەس-تۇسسىز يۆان فەدوروۆيچ جاتقان. كاتەرينا يۆانوۆنا سوتتاعى وقيعادان كەيىن ىلە-شالا قالپاقتاي ءتۇسىپ، ەسىنەن تانىپ قالعان يۆان فەدوروۆيچتى دەرەۋ ءوزىنىڭ ۇيىنە الىپ بارۋعا جارلىق ەتكەن بولاتىن، مۇندايدا بولماي قالمايتىن جۇرتتىڭ الىپ قاشپا وسەك-اياڭىن ەلەمەگەن. ونىمەن بىرگە تۇراتىن ەكى اپكەسىنىڭ بىرەۋى سوتتاعى وقيعادان كەيىن ماسكەۋگە قايتىپ كەتىپ، ەكىنشىسى عانا قالعان. ءبىراق، ولاردىڭ ەكەۋى بىردەي كەتىپ قالسا دا، كاتەرينا يۆانوۆنا ءوزىنىڭ شەشىمىن وزگەرتپەيتىن ەدى، اۋرۋدى كۇتىپ، كۇندىز-تۇنى ونىڭ جانىنان كەتپەس ەدى. ناۋقاستى ۆارۆينسكيي مەن گەرسەنشتۋبە ەمدەگەن؛ ال ماسكەۋلىك دارىگەر اۋرۋدىڭ اياعى نە بولاتىنىن ايتۋدان تارتىنىپ ماسكەۋگە قايتىپ كەتكەن. قالعان دارىگەرلەر كاتەرينا يۆانوۆنا مەن الەشانىڭ كوڭىلىن الدارقاتقانمەن ءالى بەرىك سەندىرە المايتىنى انىق سەزىلگەن ەدى. الەشا اۋرۋ اعاسىنا كۇنىنە ەكى رەت كەلىپ تۇردى. الايدا، بۇل جولى ول ماشاقاتى كوپ، الابوتەن ءبىر ىسپەن كەلگەن ەدى، بۇل جايىندا ءسوز باستاۋدىڭ قيىندىعىن ول كۇنى بۇرىن سەزگەن، ونىڭ ۇستىنە اسىعىپ تا وتىرعان: بۇگىن تاڭەرتەڭ ەكىنشى جەرگە باراتىن تاعى ءبىر شارۋاسى بار-دى، سوندا كەتۋى كەرەك. ولار ون بەس مينۋتتەي سويلەسىپ وتىردى. كاتەرينا يۆانوۆنا ءوڭى قۋارىپ، قاتتى قاجىعانداي، ونىڭ ۇستىنە ءبىر ءتۇرلى تىنىشسىزدانىپ، مازاسى كەتىپ وتىرعانداي كورىنگەن: ايتسە دە، ول الەشانىڭ نەگە كەلگەنىن الدىن الا سەزگەن-دى.
— ونىڭ شەشىمى جايىندا قاپالانباڭىز، — دەدى ول ۇنمەن الەشاعا. — قالاي بولسا دا، ول ءبارىبىر وسى شەشىمگە كەلەدى: ول قاشۋعا ءتيىس! اناۋ بەيباق، نامىس پەن ار-ۇجداننىڭ سەرىسى، مەن دميتريي فەدوروۆيچتى ەمەس، اعاسى ءۇشىن ءوزىن قۇرباندىق ەتكەن، اناۋ ەسىكتىڭ ار جاعىندا جاتقان ادامدى ايتامىن، — دەدى كاتەرينا يۆانوۆنا جانارى جالت-جۇلت ەتىپ، — قاشۋدىڭ بارلىق جوسپارىن ماعان الدەقاشان ايتقان. مەن سىزگە كەيبىر جايتتاردى ايتتىم عوي.... بىلەسىز بە، ول بىرەۋلەرمەن كەلىسىپ تە قويدى بىلەم... كورەسىز بە، ايداۋعا كەسىلگەن پارتيانى سىبىرگە الىپ جۇرگەننەن كەيىن بۇل، ءسىرا، وسى ارادان ءۇشىنشى ەتاپتا بولاتىن شىعار. و، وعان ءالى كوپ بار. يۆان فەدوروۆيچ ءۇشىنشى ەتاپتىڭ باستىعىنا بارىپ تا كەلگەن. تەك ول پارتيانىڭ باستىعى كىم بولاتىنى ءالى بەلگىسىز جانە مۇنى الدىن الا ءبىلۋدىڭ رەتى دە كەلمەي تۇرعانى. جوسپاردى بارلىق بۇگە-شىگەسىمەن سىزگە، بالكىم، ەرتەڭ كورسەتەرمىن، يۆان فەدوروۆيچ سوتقا بارارىنىڭ الدىندا ماعان تاستاپ كەتىپ ەدى جاي-كۇيىم نە بولار دەپ... بۇل انا جولى، ەسىڭىزدە مە، بىردە كەشقۇرىم بىزدىكىنە كەلگەنىڭىزدە ول ەكەۋمىزدىڭ شەكىسىپ قالعانىمىزدىڭ ۇستىنەن شىعىپ ەدىڭىز عوي، سوندا بولعان: ول باسپالداقپەن تومەن تۇسە بەرگەندە، ءسىز كىردىڭىز، سوسىن مەن ونى زورلاپ قايتا قايتاردىم عوي، ەسىڭىزدە مە؟ وندا ول ەكەۋمىزدىڭ نەگە رەنجىسىپ قالعانىمىزدى بىلەسىز بە؟
— جوق، بىلمەيمىن، — دەدى الەشا.
— ارينە، وندا ول سىزگە ەشتەڭە سەزدىرمەگەن: ول ەكەۋمىز وسى ميتيانىڭ قاشۋ جوسپارىنا بولا جانجالداسقان ەدىك. ول ماعان ەڭ باستىسىن ءۇش كۇن بۇرىن ايتقان، مىنە سوندا باستالعان كيكىلجىڭ ءۇش كۇنگە سوزىلعان-دى. ول، ەگەر سوتتالاتىن بولسا، دميتريي فەدوروۆيچ اناۋ سايقالدى الىپ شەتەلگە قاشادى دەگەندە، مەن قيتىقتىم دا قالدىم، نەگە ويتكەنىمدى ايتا المايمىن، ويتكەنى مۇنى ءتىپتى ءوزىم دە بىلمەگەم... و، ارينە، وندا مەن سول سايقالدىڭ دميتريي فەدوروۆيچپەن بىرگە شەتەلگە كەتەتىنىنە بولا قيتىققامىن! — دەدى كەنەتتەن كاتەرينا يۆانوۆنا ىزادان دىرىلدەپ. — يۆان فەدوروۆيچ مەنىڭ سول سايقالعا بولا بۇلقان-تالقان بولعانىمدى كورگەسىن مەن ونى دميترييدەن قىزعانادى ەكەن عوي دەمەك، ءدميترييدى ءالى دە سۇيەدى ەكەن دەپ ويلاسا كەرەك. ونداعى جانجالدىڭ سەبەبى وسى-دى. مەنىڭ ءتۇسىندىرىپ جاتقىم كەلمەدى، ال كەشىرىم سۇراۋعا نامىستاندىم؛ انانى ءالى دە سۇيەدى ەكەن دەپ ءشۇبالانعانى ماعان اۋىر ءتيدى. مەن ءدميترييدى سۇيمەيمىن، مەن تەك جالعىز سەنى عانا سۇيەمىن دەپ الدەقاشان اشىق ايتقانىما قاراماستان، ءشۇبالانسا قالاي اشۋلانبايىن! مەن اناۋ سايقالعا قانىم قايناعاسىن اشۋلانعان ەدىم! ءۇش كۇننەن كەيىن، ءسىز كەلگەن كۇنى كەشكە، ول ماعان ءبىر جەلىمدەلگەن كونۆەرت اكەپ بەرىپ، مەنىمەن بىردەڭە بولىپ قالسا، اشىپ وقىرسىڭ دەدى. و، ول ءوزىنىڭ وسىنداي دەرتكە ۇشىرايتىنىن الدىن الا سەزگەن عوي! ول ميتيانىڭ قالاي قاشاتىنىنىڭ تولىق جوسپارى وسى كونۆەرتتە ەكەنىن ايتقان سوڭ، ەگەر ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسەم نەمەسە قاتتى اۋىرىپ قالسام، ونى سەن جالعىز ءوزىڭ قۇتقاراسىڭ دەدى. سونسوڭ، ماعان ون مىڭ سومداي اقشاسىن قالدىردى، بۇل ونىڭ ايىرباستاپ اكەلۋگە كىسى جۇمساعانىن بىرەۋدەن ەستىپ العان پروكۋروردىڭ سوزىندە ايتىلعان اقشا بولاتىن. يۆان فەدوروۆيچتىڭ مەنى اعاسىنان ءالى دە قىزعانسا دا جانە مەنىڭ ميتيانى سۇيەتىنىمە ءالى دە سەنسە دە، ونى قۇتقارۋ تۋرالى ويىنان قايتپاعاندىعى جانە دە بۇل ءىستى ماعان تاپسىرعاندىعى مەنى قايران قالدىردى! و، بۇل ونىڭ ءوزىن قۇرباندىققا شالۋى بولاتىن! جوق، الەكسەي فەدوروۆيچ، ءوزىن-وزى بۇلايشا قۇرباندىققا شالۋدى ءسىز ءبارىبىر تولىق تۇسىنە المايسىز! سۇيسىنگەنىمنەن اياعىنا جىعىلايىن دەپ ەدىم، ءبىراق، ول مۇنى ميتيانىڭ قۇتقارىلاتىندىعىنا مەنىڭ قۋانعانىمنىڭ بەلگىسى دەپ تەرىس ويلاپ قالار دەپ (ال ول ءسوزسىز سولاي ويلار ەدى) بۇل نيەتىمنەن تارتىندىم، سودان كەيىن مۇنداي ادىلەتسىزدىك ونىڭ ويىنا قالاي عانا كەلەدى ەكەن دەپ قانىم قايناعاسىن ءىشىمدى ىزا كەرنەپ، ونىڭ اياعىنا جىعىلۋدىڭ ورنىنا، تاعى دا جانجال شىعارعانىم. و، مەن باقىتسىزبىن عوي! وسىنداي جامان، ءبادباقىت مىنەز بەرگەسىن قايتەيىن! و، ءسىز ءالى كورەرسىز: وسى مىنەزىمنەن ول مەنى تاستاپ، اناۋ دميترييشە ءتىل تابىسۋى وڭاي وزگە بىرەۋمەن كەتىپ قالادى ءالى، ءبىراق مەن بۇعان توزە الار ما ەكەم، وندا مەن ءوزىمدى-وزىم مەرت قىلارمىن! انادا كەلگەنىڭىزدە، ءسىزدى جوعارىعا شاقىرعان سوڭ، وعان دا قايتا ورال دەدىم عوي، سوندا سىزبەن بىرگە قايتا كىرگەنىندە ونىڭ ماعان كەنەت وقتى كوزىمەن قادالا قاراعانىنا ىزالانعاسىن سىزگە: شالدى دميتريي ءولتىردى دەپ سەندىرگەن مىناۋ، تەك وسى عانا دەپ قالاي ايقايلاعانىم ەسىڭىزدە مە! مەن ونى تاعى ءبىر قورلاماق بولىپ وعان قاساقانا بالە جاپقان ەدىم، ول اعاسى — كىسى ءولتىرۋشى دەپ مەنى ەش ۋاقىتتا سەندىرگەن ەمەس، قايتا كەرىسىنشە، مەن ءوزىم ونى وسىعان يلاندىرماقشى بولعامىن! و، مۇنىڭ ءبارى مەنىڭ كەسىرلىگىمنەن! سوتتاعى ماسقارا وقيعاعا سەبەپكەر بولعان دا مەن، مەنىڭ ءوزىم! ول ماعان ءوزىنىڭ ىزگىلىگىن كورسەتكىسى كەلدى، ءتىپتى مەن ونىڭ ىنىسىنە عاشىق بولسام دا، كەكشىلدىك پەن قىزعانىشتان ونى ءبارىبىر جاردان قۇلاتپايتىنىن دالەلدەگىسى كەلدى. ونىڭ سوتقا بارىپ، ءسوز سويلەگەنى سودان... بارىنە مەن سەبەپكەرمىن، مەن عانا كىنالىمىن!
كاتيا ءالى ەش ۋاقىتتا الەشاعا مۇنداي سىر اشقان جوق ەدى، سوندىقتان ول كاتيانىڭ قايعى-قاسىرەتى ەڭ تاكاپپار دەگەن جۇرەك تە مەنمەندىگىنەن قايتىپ، قايعىمەن كۇيرەپ تۇسەتىن حالگە جەتكەنىن سەزدى. و، الەشا ونىڭ قازىرگى جان ازابىنىڭ تاعى ءبىر قاتتى قينايتىن سەبەبىن بىلەتىن، ميتيا سوتتالعان سوڭ كاتيا مۇنى بىلدىرمەۋگە قانشاما تىرىسسا دا، ول سەزىپ قالعان-دى؛ ەگەر كاتيا وسى سەبەپ جايىندا ءدال ءقازىر ءوزى ءسوز ەتە باستاپ، ونىڭ اياعىنا جىعىلعانداي بولسا، نەگە ەكەنى قايدام، بۇل الەشاعا تىم اۋىر تيەر ەدى. كاتيا ءوزىنىڭ سوتتاعى "وپاسىزدىعىنا" جامان قاپالانعان، سول سەبەپتى ونىڭ ار-وجدانى جىلاپ-ەڭىرەپ، داۋىس قىپ باقىرىپ، كۇيىنىپ، ماڭدايىن ەدەنگە سوعىپ مۇنىڭ الدىندا كەشىرىم سۇراۋعا ءماجبۇر ەتەتىنىن الەشا كۇنى بۇرىن سەزگەن-دى. ايتسە دە، ول ەڭ الدىمەن وسىدان قورقىپ، قاسىرەت شەككەن بيكەشتى ايان كەتكەن ەدى. ەندى ونىڭ ايتقالى كەلگەن اماناتى ونان بەتەر قيىن سەكىلدى كورىندى. ول تاعى دا ميتيا تۋرالى ءسوز باستاعان ەدى.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، تۇك تە بولمايدى، ول ءۇشىن ابىرجىماڭىز! — دەدى كاتيا تاعى دا قاتقىل، قىڭىر ءۇن قاتىپ، — مەن ونى بىلەمىن، ونىڭ جۇرەگى ماعان تىم جاقسى ءمالىم، ءبارى ءبىر-اق مينۋتتىك نارسە عوي. ءشۇبالانباڭىز، ول قاشۋعا كونەدى. جانە، ءبىر ءتاۋىرى، ءدال ءقازىر ەمەس قوي؛ تاۋەكەل ەتۋگە ونىڭ ءالى ۋاقىتى بار. وعان دەيىن يۆان فەدوروۆيچ تە ايىعار، سوندا ول ءبارىن ءوزى تىندىرادى، ماعان ەشتەڭە قالمايدى. ساسپاڭىز، ول قاشۋعا كەلىسەدى. ءتىپتى كەلىستى دەۋگە دە بولادى: ءبىراق ول اناۋ سايقالىن قالاي تاستاپ كەتەدى؟ سايقالدى كاتورگاعا جىبەرمەيدى، ەندەشە، ونى وزىمەن بىرگە الىپ قاشپاعاندا قايتەدى؟ تەك سىزدەن قايمىعادى، مورال تۇرعىسىنان قاراعاندا ءسىز قاشىپ كەتۋدى ماقۇلداماي ما دەپ قورقادى، ءبىراق، ەگەر ءسىزدىڭ رۇقساتىڭىز سونشالىقتى قاجەت بولسا، وندا ءسىز راقىمشىلىق جاساپ، بىردەمە عىپ رۇقسات ەتەرسىز، — دەدى كاتيا زىلمەن وعان قوسا. سونسوڭ، ءبىراز ءۇنسىز قالدى دا، اقىرى مىرس ەتتى.
— اندا ول، — دەدى كاتيا تاعى ءسوز باستاپ، — قايداعى ءبىر ءانۇراندى، تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن تارتۋعا تيىستىگىن، قايداعى ءبىر پارىزدى ءسوز ەتەتىن كورىنەدى؛ يۆان فەدوروۆيچتىڭ انا جولى ماعان بۇل جونىندە كوپ اڭگىمەلەگەنىن ۇمىتقان جوقپىن، الايدا، ءسىز يۆان فەدوروۆيچتىڭ مۇنى ايتقاندا قالاي تەبىرەنگەنىن كورسەڭىز عوي! — دەدى زاماتتا تولقىپ كەتكەن كاتيا، — ەگەر ءسىز ونىڭ سول بەيباقتى ءسوز ەتكەندە، ءبىر جاعىنان، ونى قانداي جاقسى كورگەنىن، ەكىنشى جاعىنان، ءدال سول مينۋتتە ونى، بالكىم، قانداي جەك كورگەنىن بىلسەڭىز عوي! ال مەن و، مەن وندا ونىڭ كوزىنە جاس الىپ ايتقان اڭگىمەسىن تاكاپپارسىعان مىسقىلمەن تىڭدادىم عوي! و، نەتكەن سۇمدىق! مەن بە، مەن سۇمىرايمىن! ونى ايىقپاس دەرتكە ۇشىراتقان مەنمىن! ال اناۋ، سوتتالعان ءىنىسى بىرەۋ ءۇشىن قاسىرەت شەگە الا ما، قاسىرەتشىل كىسى ونداي بولمايدى. ونداي تاس جۇرەكتەر ەش ۋاقىتتا قايعىرمايدى! -— دەپ اياقتادى شىتىناعان كاتيا.
بۇل سوزدەردەن ەندى وشپەندىلىك پەن جەركەنىشتى جەككورىنىشتىڭ لەبى سەزىلگەن ەدى. شىندىعىندا ميتياعا وپاسىزدىق جاساعان مۇنىڭ ءوزى عوي. "بالكىم، ونىڭ الدىنداعى كىناسىن سەزگەن سوڭ دا كەيبىر ساتتەردە ونى جەك كورەتىن شىعار"، — دەپ ويلادى الەشا ىشتەي. ول تەك "كەيبىر ساتتەردە" عانا بولسا ەكەن دەپ تىلەگەن. كاتيانىڭ سوڭعى سوزدەرىنەن قىربايلىقتى سەزە تۇرسا دا، ول قارسى ءتىل قاتقان جوق.
— بۇعان ونى ءوزىم كوندىرەمىن دەگەن ۋادەڭىزدى ەستيىن دەپ ءسىزدى بۇگىن ادەيى شاقىرىپ ەدىم. الدە، سىزدىڭشە، ايداۋدان قاشۋ ادالدىققا جاتپاي ما، ەرلىك ءىس ەمەس پە، نەمەسە قالاي ەدى الگى... حريستياندىققا جاتپاي ما، — دەدى كاتيا كەكەتە ءتۇسىپ.
— جوق، ەشتەڭە ەمەس. مەن وعان ءبارىن ايتام... — دەپ مىڭگىرلەدى الەشا. سودان كەيىن ول كاتيانىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ تۇرىپ:
— ول سىزگە بۇگىن كەلسىن دەپ ەدى، — دەپ قويىپ قالدى. ديۆاندا قاتار وتىرعان كاتيا سەلك ەتە ءتۇسىپ، ءتىپتى شەگىنىپ قالعانداي بولدى.
— مەنى مە... قوي، بۇل مۇمكىن بە؟ — دەپ بىلدىرلادى بوزارىپ كەتكەن كاتيا.
— تاڭداناتىن تۇك تە جوق، ابدەن مۇمكىن، — دەدى الگىدەن گورى شيراپ، وكتەمىرەك سويلەگەن الەشا. — ءسىز وعان تاپ ءقازىر وتە قاجەتسىز. قاجەت بولماسا، ءسوز باستاپ قايتەم جانە ءسىزدى كۇنى بۇرىن ازاپقا دا تۇسىرمەس ەدىم. ول اۋىرادى، ءتىپتى ەسى اۋىسقان ءتارىزدى، ءسىزدى شاقىرادى. ول تاتۋلاسۋعا شاقىرمايدى، تەك بارىپ تابالدىرىقتان كورىنسەڭىز بولدى. سو ءبىر كۇننەن كەيىن ول كوپ وزگەرگەن. ءسىزدىڭ الدىڭىزدا كىناسى كوپ ەكەنىن تۇسىنەدى. كەشىرىم سۇراماقشى ەمەس: "مەنى كەشىرۋگە بولمايدى"، — دەيدى ول توبە كورسەتكەنىڭىزگە زار بوپ...
— ءسىز مەنى قاپيادا... — دەپ بىلدىرلادى كاتيا، — ءسىزدىڭ وسىنداي بىردەڭەمەن كەلەتىنىڭىزدى وسى كۇندەرى ءوزىم دە سەزگەن ەدىم... ونىڭ شاقىراتىنىن بىلگەم! ءبىراق، مۇمكىن ەمەس ءىس قوي بۇل!
— مۇمكىن بولماسا مەيلى، الايدا، ءسىز مۇمكىن بولماسا دا ىستەڭىزشى! ءسىزدى قورلاعانىنا ول ومىرىندە ءبىرىنشى رەت قايران بوپ وكىنەتىنىن ۇمىتپاڭىز، بۇل كىناسىن ول وسىعان دەيىن تاپ مۇنداي انىق ۇققان جوق-تى. ول: "ەگەر كاتيا كەلمەسە، وندا مەن "ءومىر بويى باقىتسىز بوپ وتەمىن"، دەيدى. ەستيسىز بە: كاتورگاعا كەسىلگەن سورلى تاعى جيىرما جىل باقىتتى بولماقشى، نەعىپ ايانىشتى ەمەس؟ ويلاڭىزشى: ءسىز كىناسىز كۇيگەن بەيشاراعا باراسىز عوي، — دەدى الەشا اشىنعان ۇنمەن، — ونىڭ قولى تازا، قانعا بويالماعان! تىم قۇرىسا ونىڭ الداعى شەكسىز قايعى-قاسىرەتى ءۇشىن بارىڭىز بۇگىن! بارىڭىز دا، تۇنەككە شىعارىپ سالىڭىز... تابالدىرىققا بارىپ تۇرساڭىز بولدى... ءسىزدىڭ بارۋىڭىز كەرەك، ءسىز مۇنى ىستەۋگە ءتيىستىسىز! — دەپ ءتۇيدى "ءتيىستىسىز" دەگەن ءسوزدى ارەڭ ايتقان الەشا.
— ىستەۋگە ءتيىستىمىن، ءبىراق... بارا المايمىن، — دەدى كاتيا نازالانىپ، — ول ماعان قارايدى... مەن شىداي .المايمىن.
— ەكەۋىڭنىڭ جانارلارىڭ ۇشىراسۋعا ءتيىس. ەگەر ءقازىر تاۋەكەل ەتپەسەڭىز، كەيىن قالاي ءومىر كەشپەكسىز؟
— ونان دا عۇمىر باقي قاسىرەتپەن وتكەنىم ارتىق.
— ءسىزدىڭ بارۋىڭىز كەرەك، ءسىز بارۋعا ءتيىستىسىز، — دەدى تاعى دا نىعارلاي تۇسكەن الەشا.
— الايدا، نەلىكتەن بۇگىن، نەلىكتەن ءقازىر؟.. اۋرۋ ادامدى قالاي تاستاپ كەتەم...
— ءبىر مينۋتكە ەشتەڭە ەتپەس، نە بارى ءبىر مينۋت قوي. ەگەر بارماساڭىز، وندا ول كەشكە قاراي ەسىنەن تانىپ جاتىپ قالاتىن شىعار. مەن سىزگە وتىرىك ايتىپ تۇرعام جوق، بەيشارانى اياساڭىزشى!
— مەنى نەگە ايامايسىز! — دەپ نالىعان كاتيا جىلاپ جىبەردى.
— دەمەك، باراتىن بولدىڭىز عوي! — دەدى ونىڭ كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتكەنىن كورگەن الەشا سەنىمدى ۇنمەن — مەن وعان ءسىزدى ءقازىر كەلەدى دەپ ايتىپ بارامىن.
— جوق، ايتپاڭىز! — دەدى زارەسى ۇشقان كاتيا. — مەن بارامىن، ءبىراق مۇنى الدىن الا دابىرلاماي-اق قويىڭىز. ويتكەنى بارعانمەن، مۇمكىن، ىشكە كىرمەسپىن... ءالى بىلمەيمىن...
ونىڭ ءۇنى ءوشىپ قالدى. تىنىسى تارىلدى. الەشا تۇرەگەلىپ، كەتۋگە ىڭعايلاندى.
— ال، ەگەر بارعاسىن ءباز بىرەۋمەن ۇشىراسىپ قالسام قايتەم؟ — دەدى زاماتتا ءوڭى تاعى دا قۋارىپ سالا بەرگەن ول باياۋ عانا.
— سول سەبەپتى دە ءقازىر بارىڭىز، سوندا ەشكىمدى كەزدەستىرمەيسىز. شىن ايتام، ەشكىم دە بولمايدى. ءسىزدى كۇتەمىز، — دەپ تۇجىرعان الەشا بولمەدەن شىعىپ جۇرە بەردى.
II
ءبىر مينۋتكە وتىرىك شىندىققا اينالدى
ول ميتيا جاتقان اۋرۋحاناعا اسىققان ەدى. سوت ۇكىم شىعارعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە جۇيكەسى قۇرىپ اۋىرعاندىقتان، ميتيانى شاھارىمىزداعى اۋرۋحانانىڭ تۇتقىندار بولىمىنە اپارعان بولاتىن. ءبىراق، الەشا مەن كوپتەگەن باسقا كىسىلەردىڭ (حوحلاكوۆانىڭ، ليزانىڭ جانە باسقالارىنىڭ) وتىنۋىمەن دارىگەر ۆارۆينسكيي ونى تۇتقىنداردان بولەك، سونىڭ الدىندا عانا سمەردياكوۆ جاتقان كىشكەنتاي بولمەگە جايعاستىرعان-دى. راس، ءدالىزدىڭ اياعىندا ساقشى تۇرعان، تەرەزەدە تەمىر تور، سوندىقتان ۆارۆينسكيي اۋرۋ تۇتقىنعا زاڭعا سيىڭقىرامايتىن جەڭىلدىك بەرگەندىگىنە ونشا ۋايىمداي قويماعان؛ جالپى، ول قايىرىمدى ءارى كىسىگە جانى اشىعىش جىگىت ەدى. ول ميتيا سەكىلدى ادامعا كىسى ولتىرۋشىلەر مەن الا اياقتاردىڭ ورتاسىنا كۇمپ ەتە قالۋدىڭ قيىندىعىن، وعان اۋەلى ءبىراز بوي ۇيرەتۋ قاجەتتىگىن تۇسىنگەن. ميتيانىڭ تۋىستارى مەن تانىستارىنىڭ وعان كەلۋىنە دارىگەر دە، قاراۋىلشى دا، يسپراۆنيكتىڭ ءوزى دە رۇقسات بەرگەن-دى. ادايدا، بۇل كۇندەرى وعان الەشا مەن گرۋشەنكا عانا كەلگەن. ونىمەن كەزدەسۋگە راكيتين دە ەكى رەت ارەكەت جاساعان، ءبىراق ميتيا ونى كىرگىزبەڭىز دەپ ۆارۆينسكييدەن قولقالاپ سۇراعان.
الەشا كەلگەندە ول كەرەۋەتتە وتىرعان، ۇستىندە اۋرۋحانانىڭ حالاتى، ازداپ قىزۋى كوتەرىلىپتى، باسىن سىركە سۋ قوسىلعان سۋعا مالعان ورامالمەن تاڭىپ العان. ول الەشاعا دەلسالداۋ قارادى، ءبىراق جانارىنان ىشتەگى ءبىر ۇرەيى سەزىلىپ قالعانداي ەدى.
جالپى، ميتيا سوتتان كەيىن تىم كوپ ويلاناتىن بولعان-دى. كەيدە قاسىنداعى ادامدى ۇمىتىپ، وي تۇبىنە جەتە الماي قينالعان كىسىشە جارتى ساعات ءۇن قاتپاي وتىراتىن. ال ەگەر ويىن ءۇزىپ، سويلەسكىسى كەلسە، ۇنەمى كەنەتتەن سويلەيتىن جانە دە كومەكەيىنە كەلگەن ءسوزدى ايتپاي، وزگە بىردەڭەنى ايتاتىن. كەيدە ىنىسىنە قاسىرەتپەن قارايتىن. ونىڭ كوڭىلى الەشامەن بىرگە بولعانداعىدان گورى گرۋشامەن بىرگە وتىرعانىندا كوبىرەك سەرگيتىن سەكىلدى ەدى. راس، ول گرۋشامەن مۇلدە از سويلەسەتىن، ءبىراق ول كىرىپ كەلگەندە قۋانىشتان ءجۇزى نۇرلانىپ سالا بەرەتىن. الەشا ۇندەمەستەن كەرەۋەتكە بارىپ، ونىڭ جانىنا وتىردى. ميتيا ءىنىسىنىڭ كەلۋىن دەگبىرسىزدەنىپ كۇتكەن، الايدا ودان كەلە سالا بىردەڭەنى سۇراۋعا باتىلى بارمادى. ول كاتيا وعان كەلمەيتىن شىعار، بۇل اقىلعا سىيمايتىن نارسە دەپ سانايتىن، ال ەگەر كەلمەسە، وندا استە كوكەيگە قونبايتىن بىردەڭە بولىپ شىعاتىنىن دا سەزگەن. الەشا اعاسىنىڭ ءحالىن تۇسىنگەن ەدى.
— تريفون بوريسىچ، — دەدى ميتيا ابىرجىڭقىراپ، — كۇللى مەكەن-جايىنىڭ استان-كەستەڭىن شىعارىپتى دەيدى: ەدەننىڭ تاقتايىنا دەيىن قوپارىپتى، "گالدەرەي" بىتكەندى قيراتىپتى دەيدى، پروكۋرور مەنى سوندا ءبىر جەرگە تىقتى دەگەن ءباز-باياعى مىڭ جارىم اقشانى ىزدەيتىن كورىنەدى. ۇيىنە بارىسىمەن قيراتۋعا كىرىسكەن عوي. ول الاياققا سول كەرەك! كەشە ماعان وسىنداعى كۇزەتشى ايتتى؛ سول جاقتىكى ەكەن.
— ول كەلەتىن بولدى، — دەدى الەشا، — بۇگىن كەلە مە، الدە تاياۋ كۇندە كەلە مە — مۇنى بىلمەيمىن، ءبىراق كەلەتىنى انىق، كۇمانسىز.
ميتيا سەلك ەتتى، بىردەڭە دەمەكشى ەدى، ءبىراق ۇندەمەدى. بۇل حابار وعان سۇمدىق قاتتى اسەر ەتتى. اڭگىمەنىڭ بۇگە-شىگەسىن بىلۋگە ىنتىق بولسا دا، سۇراۋعا قايمىعاتىنى كورىنىپ تۇرعان. ءدال وسى ساتتە كاتيادان قانداي دا ءبىر قاتىگەزدىك پەن قورلاۋ ەستۋ وعان پىشاق سالۋمەن بىردەي بولار ەدى.
— ايتسە دە، كاتيا ماعان: قاشىپ كەتۋ جونىندە سەنىڭ ار-ۇجدانىڭدى بىردەمە عىپ تىنىشتاندىراتىن بول دەپ تاپسىرعان ەدى. ەگەر وعان دەيىن يۆان ايىقپاسا، وندا بۇل ءىستى كاتيانىڭ ءوزى قولعا الادى.
— ماعان مۇنى ايتقانسىڭ، — دەدى ويعا باتقان ميتيا.
— ال سەن عوي مۇنى گرۋشاعا جەتكىزىپ تە ۇلگەردىڭ، — دەدى الەشا.
— ءيا، — دەپ مويىندادى ميتيا.
— ول بۇگىن تاڭەرتەڭ كەلمەيدى، — دەدى ول ىنىسىنە جاۋتاڭداي قاراپ. — گرۋشا كەشكە كەلەدى. وعان كەشە كاتيانىڭ ارەكەت قىپ جاتقانىن ايتىپ ەدىم، ۇندەگەن جوق؛ اۋزىن قيسايتتى دا قويدى. تەك: "مەيلى!" — دەپ قانا سابىر ەتتى. نەگىزگىسىن ءتۇسىنىپتى. قازبالاپ سۇراۋعا باتىلىم بارمادى. كاتيانىڭ مەنى ەمەس، يۆاندى سۇيەتىنىن ۇققان با قالاي؟
— ءاي، قايدام؟ — دەپ قالدى الەشا.
— ولاي بولماۋى دا مۇمكىن. الايدا، ول بۇگىن تاڭەرتەڭ كەلمەيدى، — دەپ ميتيا تاعى دا قايتالادى، — مەن وعان ءبىر ءىستى تاپسىرعان ەدىم... كورەرسىڭ، بارىمىزدەن ءالى يۆان اعاڭ اسادى. ءبىزدى قويشى ءتايىرى، ءومىر سونىكى بولادى. ول اۋرۋىنان ايىعادى.
— بىلەسىڭ بە، كاتيا ونى ۋايىمداپ قالتىراسا دا، ايىعىپ كەتەتىندىگىنە ونشا كۇماندانبايدى، — دەدى الەشا.
— دەمەك، يۆاننىڭ ولەتىندىگىنە سەنىمدى بولعانى عوي. سەنىمدى بولاتىنى — ول ايىعىپ كەتە مە دەپ قورىققاندىعىنان.
— اعام مىقتى عوي. ونىڭ ايىعاتىندىعىنا مەنىڭ دە ءۇمىتىم زور، — دەدى الەشا دەگبىرسىزدەنىپ.
— ءيا، ول ايىعادى. ءبىراق، كاتيا ول ولەدى دەپ ويلايدى، ونىڭ قايعىسى جەتكىلىكتى...
سونسوڭ ۇنسىزدىك ورنادى. ميتيانى وتە شەتىن بىردەڭە مازالاپ تۇرعانداي ەدى.
— الەشا، مەن گرۋشانى جانىمداي جاقسى كورەمىن، — دەدى كەنەت دىرىلدەپ كەتكەن ول جىلاۋعا جۋىقتاعان داۋىسپەن.
— گرۋشانى اندا، سەنىمەن بىرگە جىبەرمەيدى عوي، — دەپ ءىلىپ اكەتتى الەشا.
— ءيا، ساعان تاعى بىردەڭەنى ايتپاقشى ەدىم، — دەدى سوسىن ميتيا كەنەت ءبىر ءتۇرلى سىڭعىرلاپ شىققان داۋىسپەن، — ەگەر جولدا نەمەسە اندا بارعاسىن ۇرىپ-سوقسا، بۇعان كونبەيمىن، بىرەۋىن مەرت قىلامىن، سوسىن مەنى اتىپ تاستايدى. جيىرما جىل ازاپ! الدەن-اق سەن دەي باستادى. كۇزەتشىلەر ماعان سەن دەيدى. بۇگىن ءتۇنى بويى ءوزىمدى-وزىم جازعىرىپ ازاپقا سالىپ شىقتىم: دايىن ەمەسپىن! كونە المايمىن! كۇزەتشىنىڭ "سەن" دەپ دىكىلدەگەنىنە توزە الماي جاتىپ، "ءانۇرانعا" باسقىم كەلدى! گرۋشا ءۇشىن بارىنە... ۇرىپ-سوعۋدان وزگەسىنىڭ بارىنە توزەر ەدىم... ءبىراق، ونى اندا جىبەرمەيدى عوي.
الەشا اقىرىن جىميدى.
— اعا، — دەدى ول، — مەنىڭ پىكىرىمدى بىلگىڭ كەلسە ايتايىن، تەك جادىڭنان شىعارما. ساعان وتىرىك ايتپايتىنىمدى بىلەسىڭ عوي. ەندى تىڭداعىن: سەن تاعدىردىڭ مۇنداي تاۋقىمەتىن تارتۋعا دايىن ەمەسسىڭ. ول ول ما: دايىن بولماعاندىقتان، ساعان ونىڭ ءتىپتى قاجەتى دە جوق. ەگەر اكەمدى شىن ولتىرگەن بولساڭ، وندا مۇنىڭ ءادىل جازاسىن تارتۋدان قاشقانىڭا وكىنەر ەدىم. ءبىراق، سەن كىناسىزسىڭ، سوندىقتان تاعدىردىڭ ونداي تاۋقىمەتىن تارتۋ ساعان تىم اۋىر تيەدى. سەن ازاپ شەگۋ ارقىلى ءوزىڭدى-وزىڭ مۇلدە باسقا ادام عىپ قايتا تۋدىرعىڭ كەلدى، مەنىڭشە، قاي جاققا قاشساڭ دا، ءومىر بويى، ءھاماندا كوكەيىڭدەگى وسى مۇلدە باسقا ادام بولامىن دەگەن نيەتىڭدى ۇمىتا كورمە — ساعان وسىنىڭ ءوزى دە جەتىپ جاتىر. تاعدىردىڭ وسى سۇمدىق تاۋقىمەتىن تارتۋعا مويىنسۇنباۋىڭ ءوز پارىزىڭدى بۇرىنعىدان دا كوبىرەك سەزۋىڭە، ءسويتىپ وسى ۇدايى سەزىنۋىڭمەن الداعى ۋاقىتتا، ءومىر بويى ءوزىڭنىڭ قايتا تۇلەپ وزگەرۋىڭە، بالكىم، اندا بارعانداعىدان گورى الدەقايدا كوبىرەك كومەكتەسەر. ويتكەنى ول جاقتا سەن توزە المايسىڭ دا، بىردەڭەنى بۇلدىرەسىڭ، سوسىن، اقىر سوڭىندا: "كەگىم قايتتى"، — دەۋىڭ دە مۇمكىن. ادۆوكات بۇل جونىندە شىندىقتى ايتقان. تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي كوتەرە بەرمەيدى، كەيبىرەۋلەرىنىڭ كوتەرە الماۋى دا مۇمكىن... ەستىگىڭ كەلسە، مەنىڭ پىكىرىم وسىنداي. ەگەر دە سەنىڭ قاشىپ كەتكەنىڭە وفيسەرلەر مەن سولداتتار كىنالى بولىپ شىعاتىن بولسا، وندا مەن سەنىڭ بۇل ارەكەتىڭە "رۇقسات ەتپەس ەدىم"، — دەدى الەشا جىميىپ.
— ءبىراق، اسا ەپتىلىكپەن ىستەسە، قاتتى جازا قولدانباۋى دا مۇمكىن، بولماشى بىردەڭەمەن قۇتىلۋعا بولادى دەپ ايتىپ تا، سەندىرىپ تە ءجۇر عوي (يۆانعا ەتاپ باستىعىنىڭ ءوزى وسىلاي دەپتى). ارينە، قاشىپ كەتۋ ءۇشىن پارا بەرۋ دە ادالدىققا جاتپايدى، الايدا، بۇل ارادا مەن ەشبىر كىنا تاعا المايمىن، ويتكەنى، شىندىعىندا، ەگەر يۆان مەن كاتيا، مىسالى، سەنى بوساتىپ الۋدى ماعان تاپسىرسا، مەن نە ىستەيتىنىمدى بىلەمىن — بارامىن دا، پاراعا كۇزەتشىلەردى ساتىپ الامىن؛ ساعان شىندىقتى بۇكپەسىز ايتىپ وتىرمىن. سوندىقتان مەن ساعان تورەشى بولا المايمىن. ءبىراق، ءبىلىپ قوي، سەنى دە ەش ۋاقىتتا كىنالامايمىن. سونسوڭ، بۇل ىستە مەن ساعان قالاي تورەشى بولا الامىن — بۇل تاڭعالارلىق ءىس بوپ شىقپاي ما؟ ساعان ءبارىن اقتاردىم عوي دەيمىن.
— ونىڭ ەسەسىنە مەن ءوزىمدى ازاپ شەگۋگە دۋشار ەتۋگە ءتيىستىمىن!— دەدى داۋسى قاتتىراق شىققان ميتيا. — مەن قاشامىن، بۇل سەنسىز دە شەشىلگەن نارسە: ميتكا كارامازوۆتىڭ قاشپاۋى مۇمكىن بە؟ ءبىراق، ونىڭ ەسەسىنە مەن ءوزىمدى-وزىم ازاپقا سالىپ، قايدا جۇرسەم دە كۇنامدى كەشىرە گور دەپ تاڭىرگە جالبارىنۋمەن بۇكىل ءومىرىمدى وكسىتىپ وتكىزەمىن! يەزۋيتتەر وسىلاي دەۋشى مە ەدى، سولاي عوي؟ قازىرگى مىنا ەكەۋمىز سياقتى ەمەس پە، ا؟
— سولاي، — دەدى اقىرىن جىميعان الەشا.
— مەن سەنى قاشاندا شىندىقتى تۋرا ايتاتىنىڭ ءۇشىن، ەشتەڭەنى بۇگىپ قالمايتىنىڭ ءۇشىن سۇيەمىن! — دەدى ميتيا قۋانىشتى كۇلكىمەن — دەمەك، بۇل الەشكامدى يەزۋيتشەلەگەن ساتىندە ۇستاعانىم عوي! بۇل ءۇشىن مەن سەنىڭ بەتىڭنەن ساۋ جەر قالدىرماي ءسۇيۋىم كەرەك قوي! ال، ەندى قالعانىن دا تىڭداي بەر، مەن ساعان ءقازىر جان دۇنيەمنىڭ ەكىنشى جارتىسىن دا جايىپ سالايىن. مەن مىناداي ويعا كەلىپ، ءبارىن شەشىپ قويدىم: ەگەر قاشاتىن بولسام جانە قالتامدا ءتولقۇجاتىم مەن اقشام بولا تۇرسا دا، ءتىپتى امەريكاعا قاشسام دا، قۋانىش، باقىت ىزدەپ قاشپاي، شىندىعىندا، مۇنداعىدان جامان بولۋى مۇمكىن ەكىنشى كاتورگاعا قاشاتىنىمدى كوڭىلىمە مەدەۋ تۇتامىن! ونداعى ازاپ مۇنداعىدان كەم بولار دەيمىسىڭ! الەكسەي، شىن ايتام، كەم بولمايدى! سول سايتان العىر امەريكاڭدى الدەن-اق جەك كورەمىن. مەيلى گرۋشا مەنىمەن بىرگە ەكەن دەلىك، ءبىراق وعان قاراشى ءوزىڭ: قايداعى امەريكان ايەل؟ ول ورىس ەمەس پە، قارا تىرناعىنا دەيىن ورىس قوي، ول كىندىك كەسكەن اتا مەكەنىن ساعىنباي تۇرا الا ما، ونىڭ وسىنداي قاسىرەتكە، تاعدىردىڭ وسىنداي تاۋقىمەتىن تارتۋعا مەن ءۇشىن عانا كونەتىنىن مەن ساعات سايىن كورۋگە ءماجبۇر بولمايمىن با، سوندا ول بايعۇستىڭ جازىعى نە؟ ول جاقتاعى شارۋالارعا، ءتىپتى ءبارى بىردەي مەنەن ارتىق بولسا دا، مەن قالاي عانا توزبەكپىن؟ امەريكانى مەنىڭ الدەن سۋقانىم سۇيمەيدى! ونداعىلاردىڭ ءبارى شەتىنەن ماشينانىڭ كەرەمەت بىلگىرى نەمەسە تاعى بىردەڭە بولسا دا مەيلى، ولار ءبارىبىر مەنىمەن ءتىل تابىساتىن، مەن ۇناتاتىن كىسىلەر ەمەس! مەن رەسەيدى سۇيەمىن، الەكسەي، ءوزىم ارامزا بولسام دا، ورىستىڭ قۇدايىن سۇيەمىن! ءيا، مەن وندا بوق باسىندا ولەمىن! — دەدى ول زاماتتا جانارى جالتىلداپ. كوزىنە جاس كەلگەسىن داۋسى دىرىلدەپ كەتكەن ەدى.
— مەن، مىنە، وسىلاي شەشتىم، الەكسەي، ەستيمىسىڭ! — دەدى ول تولقىعانىن باسقاسىن تاعى دا، — گرۋشانى الىپ بارعان سوڭ — وندا تاعى ايۋ مەكەندەيتىن الىس تۇكپىرگە قاراي وڭاشا كەتىپ، دەرەۋ جەر جىرتۋعا كىرىسەمىز، جۇمىس ىستەيمىز. ول جاقتان ءبىر مەڭىرەۋ تۇكپىر تابىلاتىن شىعار! قىزىل كۇرەڭ ادامدار ءالى دە بار دەيدى عوي، ولار ءبىر قيىر شەتتى جايلاسا كەرەك، مىنە سول ولكەگە، سوڭعى موگيكاندارعا بارامىز. سونسوڭ، گرۋشا ەكەۋمىز گرامماتيكانى قولعا الامىز. جۇمىس پەن گرامماتيكا — ءۇش جىل بويى وسىلاي بولادى. وسى ءۇش جىلدا اعىلشىن تىلىنە ءتىپتى ولاردىڭ وزدەرىن جاڭىلدىراتىنداي بولىپ ۇيرەنىپ الامىز. سودان كەيىن — قوش بول، امەريكا! وسىندا، رەسەيگە، امەريكان ازاماتى بولىپ تايىپ بەرەمىز. قاپا بولما، مۇندا كەلمەيمىز. سولتۇستىكتىڭ نەمەسە وڭتۇستىكتىڭ ءبىر شالعايلاۋ جەرىنە ءسىڭىپ كەتەمىز. وعان دەيىن مەنىڭ دە، گرۋشانىڭ دا ءتۇر-تۇرپاتى وزگەرەتىن شىعار دەيمىن، اندا، امەريكادا، دارىگەر بەتىمنىڭ ءبىر جەرىنە بارماقتاي سۇيەلدى نەعىپ جاپسىرا الماس ەكەن، ولار بەكەرگە مەحانيك اتالا ما. جوق، ونان دا ءبىر كوزىمدى شۇقىپ تاستايمىن دا، ءبىر ارشىن عىپ اپپاق قاۋعا ساقال جىبەرەمىن (رەسەيدى ساعىنىپ ساقالىم اعارادى عوي) — سوندا، بالكىم، مەنى ەشكىم تانىماس تا. ال تانىسا تاني بەرسىن، ازەر بولسا تاعى دا جەر اۋداراتىنىنا، تاعدىردىڭ جازعانى سول بولسا، وعان نە لاج! نەدە بولسا الىسىراق كەتىپ، جەر جىرتامىز، ءسويتىپ ءومىر بويى امەريكان بولىپ وتەمىن. ونىڭ ەسەسىنە كىندىك كەسكەن جەردە ولەمىز عوي. مەنىڭ جوسپارىم مىنە وسىنداي، وسىدان استە تايمايمىن. قالاي، ماقۇلدايسىڭ با؟
— ماقۇلدايمىن، — دەدى وعان قارسىلىق بىلدىرگىسى كەلمەگەن الەشا.
ميتيا ءبىر مينۋت ۇندەمەي قالدى دا، سوسىن قايتا سويلەپ كەتتى:
— ولار سوتتا مەنى قالاي وتىرعىزدى؟ جامان وتىرعىزىپ كەتتى عوي!
— وتىرعىزىپ كەتپەسە دە، ءبارىبىر سوتتايتىن ەدى سەنى، — دەدى الەشا كۇرسىنىپ.
— ءيا، مۇنداعى جۇرتتى مەزى عىپ ءبىتتىم عوي! ەندى مەيلى نە بولسا و بولسىن، وڭاي ەمەس! — دەدى قاپالانعان ميتيا.
ءبىر مينۋت تاعى دا ۇنسىزدىك ورنادى.
— الەشا، — دەدى سونان سوڭ ميتيا، — ولتىرسەڭ دە شىنىن ايتشى، ول ءقازىر كەلە مە، جوق پا، نەگە ايتپايسىڭ؟ نە دەدى؟ قالاي دەدى؟
— بارامىن دەدى، ءبىراق بۇگىن كەلەتىن-كەلمەيتىنىن ايتا المايمىن، وعان وڭاي دەيمىسىڭ! — دەپ الەشا اعاسىنا جاۋتاڭداي قارادى.
— ارينە، وڭاي ەمەس، ارينە، قيىن! الەشا، وسى ۋايىم-قايعىدان مەن جىنداناتىن شىعارمىن! گرۋشا مەنەن كوز المايدى. تۇسىنەدى ءبارىن. و، ءتاڭىرىم، تاۋپىقتى قىلا گور: نە دەپ كەتتىم؟ كاتيانىڭ كەلۋىن تالاپ ەتتىم! نەنى تالاپ ەتەتىنىمدى تۇسىنەم بە ءوزى؟ كارامازوۆتاردىڭ وزبىرلىعى عوي بۇل، كۇناكارلىق قوي بۇل! جوق، قاسىرەتشىل كىسى مەندەي بولمايتىن شىعار! مەن وڭباعانمىن عوي، مىنە وسىلاي!
— انە كەلدى! — دەدى قۋانىپ كەتكەن الەشا.
ءدال وسى كەزدە تابالدىرىقتان كاتيا كورىنگەن. ميتياعا ءبىر ءتۇرلى ساسقالاقتاپ قاراعان قىز ءسال كىدىرىپ قالعان ەدى. ميتيا تەز اتىپ تۇرعاندا جۇزىنەن قورقىنىش سەزىلىپ، بوزارىپ كەتتى، الايدا، سول ساتتە-اق جالىنىشتى پىشىنمەن جاۋتاڭداي كۇلىمسىرەگەن ول كاتياعا ەكى قولىن ىنتىعا سوزا بەردى. مۇنى كورگەندە كاتيا دا وعان قارسى ۇمتىلدى. ول ميتيانىڭ ەكى قولىنان ۇستاي الىپ، توسەككە كۇشپەن قايتا وتىرعىزعان سوڭ، ءوزى ونىڭ جانىنا جايعاسىپ، ونىڭ قولىن ءوزىنىڭ قولىنان بوساتپاي، دەگبىرسىزدەنىپ قاتتى قىسا بەردى. ەكەۋى دە بىردەڭە دەمەككە بىرنەشە رەت وڭتايلانعانمەن ءۇن قاتقان جوق، سوسىن بىر-بىرىنەن كوز اۋدارماي، تاعى دا ءۇن قاتپاستان، رەپەتسىز كۇلىمسىرەپ وتىرا بەردى؛ وسىلاي ەكى مينۋت ءوتتى.
— مەنى كەشىردىڭ بە، الدە كەشىرگەن جوقسىڭ با؟ — دەپ مىڭگىرلەدى، اقىرىندا، ميتيا؛ سودان كەيىن ول الەشاعا جالت بۇرىلىپ، قۋانىشتان ءوڭى قۇبىلىپ:
— ەستيمىسىڭ، نە دەپ سۇراعانىمدى ەستيمىسىڭ! — دەدى وعان.
— مەن سەنى وسى اق جۇرەكتىگىڭ ءۇشىن سۇيگەنمىن! — دەپ قالدى كاتيا. — ساعان مەنىڭ كەشىرگەنىم، ماعان سەنىن كەشىرگەنىڭ نە ءۇشىن قاجەت، مەنى كەشىرسەڭ دە، كەشىرمەسەڭ دە ءبارىبىر، مەندەگى جان جاراسى ءومىر بويى جازىلمايدى — ەكەۋمىزگە دە سول كەرەك... — دەپ ول تىنىستاۋعا توقتادى.
— نە ءۇشىن كەلگەنىمدى ايتايىن با؟— دەدى تاعى دا البىرتتانىپ، اسىعىپ-ۇسىككەن كاتيا، — سەنىڭ اياعىڭنان قۇشايىن دەپ، قولىڭنان قىسايىن دەپ، ماسكەۋدە قولىڭدى قالاي قىسۋشى ەم، ەسىڭدە مە، مىنە ءدال سولاي اۋىرتىپ قىسايىن دەپ، سەن مەنىڭ ءپىرىمسىڭ، مەنىڭ قۋانىشىمسىڭ دەپ، سەنى جان-تانىممەن سۇيەمىن دەپ ايتۋعا كەلدىم، — جان ازابىنان داۋسى ءبىر ءتۇرلى ىشقىنىپ شىققان ول ميتيانىڭ قولىنان قۇشىرلانا ءسۇيدى. ەكى كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى.
الەشا ءۇنى شىقپاي، مەلشيىپ تۇرىپ قالدى؛ ول ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەن ەدى.
— عاشىقتىق وتتى-كەتتى، ميتيا! — دەدى تاعى دا كاتيا، — ءبىراق وسى سونگەن ماحابباتىم ماعان جانىمداي قىمبات. سەن ماڭگى باقيعا ءبىلىپ قوي مۇنى. ال ەندى، ءبىر مينۋتكە، بولار ءىس بولدى عوي دەپ كورەلىكشى، — دەپ بىلدىراقتادى كۇلىمسىرەگەن كاتيا ونىڭ كوزىنە تاعى دا سۇيسىنە قاراپ. — سەن ءقازىر باسقا ايەلدى سۇيەسىڭ، مەن دە باسقا جىگىتتى سۇيەمىن، سولاي بولا تۇرسا دا، سەن ماعان، مەن ساعان ءبارىبىر عاشىق بوپ وتەمىز بۇ دۇنيەدەن، سەن مۇنى بىلەسىڭ بە؟ ەستيمىسىڭ، ماعان عاشىق بولىپ وت، ءومىر بويى عاشىق بول! — ونىڭ ۇنىنەن ءبىر ءتۇرلى ءزىلدى ءدىرىل سەزىلگەن ەدى.
— عاشىقپىن جانە... بىلەسىڭ بە، كاتيا، — دەدى سوزىنەن كەيىن ءبىر تىنىستاعان ميتيا، — بىلەسىڭ بە، مەن ساعان وسىدان بەس كۇن بۇرىن، سول كۇنى كەشكە عاشىق بولعانمىن... سەن تالىپ قالعاندا، سەنى كوتەرىپ الىپ كەتكەندە... ءومىر بويىنا! سولاي، ءومىر بويى عاشىق بولىپ وتەمىن.
ەكەۋىنىڭ بۇل ديدارلاسۋى البىرت سەزىمنەن تۋعان، ەشبىر ءمان-ماعىناسىز دەرلىك، بالكىم، ءتىپتى جالعان سوزدەر بولۋى دا مۇمكىن ەدى، ءبىراق ءدال وسى مينۋتتە مۇنىڭ ءبارى دە شىندىق بولاتىن جانە بۇعان ولاردىڭ وزدەرى دە كامىل سەنگەن-دى.
— كاتيا، — دەدى ميتيا كەنەتتەن، — مەن ءولتىردى دەگەنگە سەنەسىڭ بە؟ ءقازىر سەنبەيتىنىڭدى بىلەمىن، ءبىراق انادا... سوتتا جاۋاپ بەرگەنىڭدە... سوندا نەعىپ سەندىڭ؟
— وندا دا سەنبەگەم! ەشقاشان دا سەنگەن ەمەس! ساعان وشىككەسىن ءوزىمدى-وزىم زورلاپ يلاندىرعام، سول ءبىر ساتكە... جاۋاپ بەرگەندە...ءوزىمدى ءوزىم سولاي دەپ يلاندىردىم دا سەنىپ قالدىم... ال جاۋاپ بەرگەننەن كەيىن قايتادان سەنبەيتىن بولدىم. ءبارىن ءبىلىپ ال، ۇمىتىپ بارادى ەكەم عوي: مەن مۇندا سەنىڭ الدىڭدا ءوزىمدى-وزىم كىنالاپ جان ازابىن تارتۋ ءۇشىن كەلدىم! — دەدى ول سوسىن ىلكىدەگى سۇيىسپەنشىلىك سەزىمنىڭ نازىك ۇنىنەن مۇلدە باسقاشا داۋىسپەن.
— قينالىپ ءبىتتىڭ عوي! — دەپ قالدى ميتيا.
— مەن ەندى كەتەيىن، كەيىن تاعى كەلەمىن عوي، — دەپ سىبىرلادى كاتيا، — ال ءقازىر جامان قاجىپ تۇرعانىم!..
سونان سوڭ ورنىنان تۇرا بەرىپ ەدى، كەنەت باقىرىپ قالىپ، كەيىن شەگىندى. بولمەگە ويدا جوقتا گرۋشەنكا كىرىپ كەلگەن ەدى اقىرىن باسىپ. ونى ەشكىم كۇتپەگەن-دى. كاتيا تەز ەسىككە قاراي ءجۇردى، الايدا، گرۋشەنكامەن قاتارلاسا بەرىپ كىلت توقتاي قالدى دا، اپپاق شۇبەرەكتەي بوپ بوزارعان كۇيى:
— مەنى كەشىرىڭىز! — دەدى اقىرىن عانا.
گرۋشەنكا وعان قادالا قارادى، سوسىن، ءبىر ساتتەن كەيىن وشىككەن، ءزارلى داۋىسپەن ءتىل قاتتى:
— ءبىز ەكەۋمىز كەكشىلمىز عوي، بيكەش! ەكەۋمىز دە كەكشىلمىز! بىزگە ءبىر-بىرىمىزدى كەشىرۋ قايدا؟ ونان دا مىنانى قۇتقار بىردەمە عىپ، سوندا مەن ءومىر بويى سەنىڭ تىلەۋىڭدى تىلەپ وتەمىن.
— نە، كەشىرگىڭ كەلمەي مە! —دەپ ايقايلادى گرۋشەنكانى ءجون-جوسىقسىز كىنالاعان ميتيا.
— قاپالانبا، مەن ونى ساعان قۇتقارىپ بەرەمىن! — دەپ سىبىر ەتكەن كاتيا بولمەدەن تەز شىعىپ كەتتى.
— ول ساعان: "كەشىرىڭىز" — دەگەننەن كەيىن دە يىلمەدىڭ عوي سەن، — دەدى كۇيىنگەن ميتيا تاعى دا.
— ميتيا، سەن ونى بەكەرگە كىنالا ما، بۇعان حاقىڭ جوق! — دەپ الەشا اعاسىنا قاتتى ايتىپ سالدى.
— ونىكى تاكاپپار اۋىزدان شىققان ءسوز عانا، شىن جۇرەكتەن اقتارىلعان سىر ونداي بولمايدى، — دەدى گرۋشەنكا تىجىرىنعان پىشىنمەن. — سەنى قۇتقارسا بولدى — ءبارىن كەشىرەمىن...
گرۋشەنكا بىردەڭەنى ىشىندە بۇگىپ قالعانداي ۇندەمەدى. ول ءالى ەسىن جيىپ ۇلگەرمەگەن ەدى. ول الدە قالاي كەلىپتى، مۇندا كاتيانى كەزدەستىرەمىن دەپ ويلاماعان دا، كۇتپەگەن دە؛ مۇنىڭ ءبارى كەيىن ءمالىم بولعان.
— الەشا، نەعىپ تۇرسىڭ، كاتيانىڭ سوڭىنان جۇگىرسەڭشى! — دەدى ىنىسىنە ميتيا اسىعىپ-ۇسىگىپ، — وعان ايت... نە دەسەڭ دە مەيلىڭ... تەك رەنجىمەي كەتسىنشى!
— ساعان كەشكە تامان تاعى ءبىر سوعامىن! — دەدى دە الەشا، كاتيانىڭ سوڭىنان جۇگىردى. ول ونى اۋرۋحانا اۋلاسىنىڭ سىرتىندا قۋىپ جەتتى. كاتيا اسىعىپ بارادى ەكەن، الەشا سوڭىنان قۋىپ جەتكەسىن، ىلە-شالا بىلاي دەدى:
— جوق، انانىڭ الدىندا ءوزىمدى-وزىم جەرگە كىرگىزەتىندەي ماعان نە بولىپتى! مەن وعان: "كەشىرىڭىز" دەگەندە، ءوزىمدى نەدە بولسا اقىرىنا دەيىن ازاپتايىنشى دەپ ەم. ول كەشىرمەدى... مەن ونى وسى قاتىگەزدىگى ءۇشىن ۇناتامىن! — كاتيانىڭ داۋسى بۇزىلىڭقىراپ، ىشتەگى كەكتىڭ ۇشقىنى جانارىنان ءبىر جالت ەتىپ وتكەن ەدى.
— اعام ونى كۇتپەگەن ەدى، — دەپ مىڭگىرلەدى الەشا، — ونىڭ كەلمەيتىندىگىنە ول سەنىمدى بولاتىن...
— وعان كۇمانىم جوق. ايتسە دە، مۇنى قويا تۇرالىق، — دەپ كەسىپ تاستادى كاتيا. — تىڭداعىن: مەن ەندى سەندەرمەن بىرگە انا سورلى بالانى جەرلەۋگە بارا المايمىن. تابىتىنا قوياتىن گۇل جىبەرتكەنمىن. اقشالارى ءالى بولۋعا ءتيىس. ەگەر قاجەت بولسا، ولارعا بۇدان بىلاي دا قول ۇشىن بەرەتىنىمدى ەسكەرتەرسىز... ال ەندى جۇرە بەرىڭىز، راقىم ەتىڭىز، مەنىڭ جالعىز قالعىم كەلەدى. ءسىز شىركەۋگە كەشىكتىڭىز عوي، بەسىن نامازىنا قوڭىراۋ سوعىپ جاتىر. راقىم ەتىڭىز، مەنى تاستاپ جۇرە بەرىڭىز!
III
يليۋشانى جەرلەۋ. تاس تۇبىندەگى ءسوز
الەشا شىنىندا دا كەشىككەن-دى. بالالار ونى كۇتكەن، ءبىراق ول كەشىككەندىكتەن ۇستىنە گۇل قويىپ بەزەندىرىلگەن شاعىن تابىتتى، ولار شىركەۋگە وزدەرى الىپ بارۋعا ۇيعارعان ەدى. بۇل يليۋشا دەگەن بەيشارا بالانىڭ تابىتى بولاتىن. ول ميتيا سوتتالعاسىن، ەكى كۇننەن كەيىن ولگەن. يليۋشانىڭ جولداس بالالارى الەشانى قاقپا الدىندا ۋلاپ-شۋلاپ قارسى الدى. ولاردىڭ ءبارى ونىڭ كەلۋىن تاعاتسىزدانا كۇتكەن ەدى، ەندى مىنە، اقىرى، ونىڭ كەلىپ جەتكەنىنە قۋانىپ جاتىر. ولار ون ەكى بالا بولاتىن، ءبارىنىڭ دە كىشكەنە رانەڭى مەن يىقتان سالاتىن سومكەسى بار. يليۋشانىڭ ولەرىندە: "اكەم جىلايدى عوي، ونىمەن بىرگە بولىڭدار" — دەپ وسيەت ەتكەنىن ۇمىتقان جوق-تى. ءبارىن باستاپ جۇرگەن كوليا كراسوتكين.
— كارامازوۆ، ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىزگە مەن وتە قۋانىشتىمىن! — دەدى ول الەشاعا قول بەرىپ جاتىپ. — قيىن جاعداي عوي بۇل. ءتىپتى قاراپ تۇرۋعا ءداتىڭ شىدامايدى. سنەگيريەۆ ماس ەمەس، بۇگىن ونىڭ ۇرتتاماعانىن انىق بىلەمىز، ءبىراق ءبارىبىر ماس سەكىلدى... مەنىڭ ءدىلىم قاتتى عوي، ايتسە دە، مىناۋ ءبىر اۋىر جاعداي بولىپ تۇرعانى. كارامازوۆ، ءسىز ۇيگە كىرمەستەن بۇرىن ءبىر ساۋال قويسام، كىدىرتىپ قالماس پا ەكەم؟
— ول نە، كوليا؟ — دەدى توقتاپ تۇرعان الەشا.
— ايتىڭىزشى، ءسىزدىڭ اعاڭىز كىنالى ما، جوق پا؟ اكەسىن ولتىرگەن ول ما، الدە اناۋ مالايى ما؟ نە دەسەڭىز، سوعان شوگەمىن. وسىنى ويلاپ قاتارىنان ءتورت ءتۇن ۇيىقتاعان جوقپىن.
— ونى ولتىرگەن مالاي جىگىت، ال مەنىڭ اعامنىڭ ەشقانداي كىناسى جوق، — دەپ جاۋاپ بەردى الەشا.
— مەن دە سولاي ويلايمىن! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى سمۋروۆ دەگەن بالا.
— سونىمەن، ول شىندىق ءۇشىن كىناسىز قۇرباندىق بولماق! — دەدى ەلىگىپ كەتكەن كوليا.
— قۇرباندىق بوپ كەتسە دە، ول باقىتتى! مەن وعان قىزىعام ءتىپتى!
— مۇنىڭىز قالاي، ويتۋگە بولا ما ەكەن، نە ءۇشىن؟ — دەدى الەشا تاڭدانىپ.
— و، ەگەر مەن دە ءبىر كەزدە شىندىق ءۇشىن ءوزىمدى وسىلاي قۇرباندىق ەتە السام عوي، — دەدى كوليا شيرىعىپ.
— ءبىراق مۇندايدىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن، مۇنداي ماسقارالىقتىڭ دا، مۇنداي سۇمدىقتىڭ دا قاجەتى جوق ساعان! — دەدى الەشا.
— ارينە... مەنىڭ بۇكىل ادامزات بالاسى ءۇشىن قۇرباندىق بولعىم كەلەدى، ال ماسقارالىققا كەلسەك، ماعان ءبارىبىر: جوعالار ازەر بولسا اتىمىز. مەن ءسىزدىڭ اعاڭىزدى قۇرمەت تۇتامىن!
— مەن دە!
كۇتپەگەن جەردەن توپتىڭ ىشىنەن انادا ترويانىڭ ىرگەسىن قالاۋشىنىڭ كىم ەكەنىن بىلەمىن دەپ ماقتانعان بالانىڭ داۋىسى ەستىلدى؛ ءدال سونداعىداي ايقايلاپ جىبەرگەننەن كەيىن قۇلاعىنا دەيىن قىپ-قىزىل بوپ شىعا كەلدى.
الەشا بولمەگە كىردى. جيەگىن جۇقا اق ماتامەن بۇرمەلەگەن كوگىلدىر تابىتتا ەكى قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، كوزىن جۇمىپ يليۋشا جاتىر ەكەن. ونىڭ جاداۋ بەت-جۇزى تيتتەي دە وزگەرمەگەندەي، سونسوڭ، ءبىر تاڭعالارلىعى، ولىكتەن ءيىس سەزىلمەيدى. ول بايسالدى كۇيى، ويعا شومىپ جاتقان سەكىلدى. اسىرەسە كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ قويعان، بەينە ءمارمار تاستان مۇسىندەلگەندەي قولدارى ءبىر ءتۇرلى سۇلۋ كورىندى. قولىنا گۇل ۇستاتىپ قويىپتى، جالپى تابىتتىڭ ءىشى-سىرتى تۇگەل گۇلگە ورانعان، بۇل گۇلدى تاڭسارىدەن ليزا حوحلاكوۆا بەرىپ جىبەرگەن-دى. الايدا، بۇعان قوسا كاتەرينا يۆانوۆنا جىبەرگەن گۇل دە اكەلىنگەن ەدى. الەشا ەسىك اشقاندا، شتابس-كاپيتان دىرىلدەگەن قولدارىمەن ءبىر شوق گۇلدى سۇيىكتى ۇلىنىڭ ۇستىنە جايىپ قويىپ جاتقان ەدى. ءتىرى پەندەگە، ءتىپتى كوز جاسىن بۇلاپ وتىرعان، ميلاۋ ايەلىنە دە، بىردەمە عىپ اۋرۋ اياعىنا باسىپ، ولگەن ۇلىنا جاقىننان قاراۋعا تىرىسقان "شەشەتايىنا" دا مويىن بۇرعىسى كەلمەگەن ول الەشاعا ارەڭ كوز سالدى. بالالار نيناجاندى ورىندىعىمەن بىرگە كوتەرىپ اكەپ، تابىتقا جاقىن وتىرعىزىپ قويعان. ول باسىن تابىتقا سۇيەگەن، تەگى، ءۇنىن شىعارماي جىلاپ وتىرسا كەرەك. سنەگيريەۆتىڭ ءجۇزى شيراق كورىنگەنمەن، مازاسىزدانىپ ابىرجىعاندىق، سونىمەن بىرگە قاتۋلانعاندىق تا سەزىلەتىندەي. ونىڭ قيمىلىنان، اۋزىنان شىققان سوزدەرىنەن ەسەڭگىرەگەندىك سەزىلەدى. ول يليۋشاعا قاراپ مينۋت سايىن:
"اكەتايىم، سۇيىكتى اكەتايىم!" — دەي بەرگەن. ونىڭ جالعىز ۇلىن ەركەلەتكەندە، وعان: "اكەتايىم، سۇيىكتى اكەتايىم!" — دەيتىن ادەتى بار تۇعىن.
— كوكەسى، ماعان دا گۇل بەرشى، انانىڭ قولىنان الشى، انا ءبىر اپپاق گۇلدى اپەرشى! — دەدى كوزىنەن سوراسى اققان ميلاۋ "شەشەتايى". الدە يليۋشانىڭ قولىنداعى كىشكەنتاي اپپاق راۋشان گ ۇلى ۇناپ كەتتى مە، الدە ۇلىنىڭ قولىنان سوڭعى رەت گۇل العىسى كەلدى مە، ايتەۋىر تابىتقا قولىن سوزىپ قوزعالاقتاپ، ابىگەرلەنە بەردى.
— ەشكىمگە دە بەرمەيمىن، ءبىر تالىم دا ۇستاتپايمىن! — دەپ كىلىڭدەدى سنەگيريەۆ. — سەنىكى ەمەس، بۇل يليۋشانىڭ گ ۇلى. بارلىعى سونىكى، ساعان تۇك تە جوق!
— اكە، شەشەمە تىم بولماسا ءبىر تالىپ بەرسەڭشى! — دەدى كوز جاسى تىيىلماعان نينا كەنەت باسىن كوتەرىپ.
— بەرمەيمىن، اسىرەسە وعان بەرمەيمىن! ول يليۋشاجاندى جەك كورەتىن. ول انادا بالاسىنىڭ ويىنشىق زەڭبىرەگىن الىپ قويعان، سۇراعان سوڭ قايتسىن، يليۋشاجان ويىنشىعىن وعان سىيلاعان بولاتىن، — سول جولى بالاسى ويىنشىق زەڭبىرەگىن شەشەسىنە بەرۋگە قالاي ءماجبۇر بولعانىن ەسىنە تۇسىرگەندە، شتابس-كاپيتان ەڭىرەپ قويا بەردى. ميلاۋ شەشە بەيشارا ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ، ءۇنىن شىعارماي جىلاپ وتىرىپ قالدى. ولىكتى الىپ شىعاتىن ۋاقىت جەتكەنىنە قاراماستان، اكەسى ءالى بوساتپايتىنىن سەزگەن سوڭ، بالالار، اقىرى، تابىتتى قورشاپ الىپ كوتەرە باستاعان ەدى.
— مەن ونى اۋلادا جەرلەگىم كەلمەيدى، — دەپ كۇڭكىلدەي جونەلدى سنەگيريەۆ، — اناۋ ءوزىمىزدىڭ دوڭبەك تاستىڭ تۇبىنە قويامىن. يليۋشا وسىلاي دەگەن. تيمەڭدەر!
ول وسىنىڭ الدىندا دا، ءۇش كۇن بويى، سول تاستىڭ تۇبىنە اپارىپ قويامىن دەپ بولماعان ەدى؛ ءبىراق بۇعان الەشا، كراسوتكين، ءۇي يەسى كەمپىر، ونىڭ ءسىڭلىسى جانە بالالاردىڭ ءبارى قارسى شىققان.
— ويلاپ تاپقانىن قاراڭدار مۇنىڭ، ايدالاداعى ءبىر تاستىڭ تۇبىنە اپارىپ كومە سالاتىنداي ول اسىلىپ ءولىپ پە، — دەپ زىركىلدەگەن قاقسال كەمپىر. — اناۋ اۋلا ىشىندەگى قاسيەتتى توپىراق بۇيىرماپ پا وعان. سوندا جەرلەنسە، اناۋ شىركەۋدەگى دۇعانىڭ ساۋابى ءتيىپ جاتادى عوي. دياكون ءبايىتتىڭ ءار ءسوزىن ناقىشىنا كەلتىرىپ وقىعاندا، بەينە ءبىر سونىڭ بەيىتى باسىندا وقىلعانداي، ءبارى انىق ەستىلىپ، وعان جەتىپ جاتپاي ما...
اقىرى، شتابس-كاپيتان: "قايدا اپارساڭدار وندا اپارىڭدار!" — دەگەندەي قولىن سىلتەدى. بالالار تابىتتى كوتەرىپ الدى، سونسوڭ، شەشەسىنىڭ الدىنان وتەردە، ول ۇلىمەن قوشتاسىپ قالسىن دەپ ءبىر مينۋتكە توقتاپ، تابىتتى جەرگە قويدى. ءبىراق، ءۇش كۇن بويى انادايدان عانا كوز سالعان بەيباق انا جالعىزىنىڭ اق ءجۇزىن جاقىننان كورگەندە دىرىلدەپ-قالشىلداپ، اق شاشىن تابىتقا جايىپ جىبەرىپ، باسىن جۇلقىنا شايقالاقتاتا باستادى.
— شەشە، شوقىندىرساڭشى ونى، ءپاتيقاڭدى بەرىپ، بەتىنەن سۇيسەڭشى، — دەپ داۋىستادى نينا.
الايدا، شەشەسى باسىن دامىلسىز شايقاپ، ءۇنى ءوشىپ، وزەگىن ورتەگەن كۇيىنىشتەن سۇرقى بۇزىلىپ، ءبىر كەزدە كەۋدەسىن ۇرا باستادى. سونسوڭ تابىتتى ارى الىپ ءوتتى. ءوزىنىڭ الدىنان الىپ وتكەندە نينا مارقۇم ءىنىسىنىڭ اۋزىنا سوڭعى رەت ەرنىن تيگىزدى. الەشا سىرتقا شىعارىندا ءۇي يەسىنە بولمەدە قالعاندارعا باس-كوز بولا تۇرىڭىز دەي بەرىپ ەدى، ونىڭ ءسوزىن اياقتاتپاعان كەمپىر:
— ارينە، سولاردىڭ جانىندا بولامىن، ءبىز دە قۇدايدىڭ قۇلىمىز عوي، — دەدى جىلاپ تۇرىپ.
شىركەۋگە دەيىن الىس ەمەس-تى، ءۇش ءجۇز قادامداي عانا، ودان اسپايدى. كۇن اشىق، جەلسىز ەدى؛ شىڭىلتىرلاۋ اياز. عيباداتقا شاقىرعان قوڭىراۋ ءۇنى ءالى باسىلماعان. ەسكى، تىلتيعان، جۇقالاڭ پالتەسىن كيىپ، جالپاق جيەكتى، مىجىرايعان قالپاعىن قولىنا ۇستاعان، جالاڭ باس سنەگيريەۆ تابىتتىڭ سوڭىنان جايدان-جاي ابىرجىپ، دەگبىرسىزدەنىپ كەلە جاتقان. نە ىستەرىن بىلمەگەندەي، بىرەسە تابىتتىڭ باس جاعىنان ۇستاۋعا قولىن سوزىپ، بىرەسە قايتادان ءبۇيىر تۇستان كەلىپ ءبىر جەرىنەن ۇستاۋعا تىرىسىپ، تابىتتى كوتەرىپ كەلە جاتقاندارعا بوگەت جاساي بەردى. ءبىر تال گۇل قارعا ءتۇسىپ ەدى، سونى جوعالتسا كەشىرىلمەس كۇناعا باتاتىنداي، جانتالاسا كوتەرىپ الدى.
— الگى ناننىڭ قىرتىسىن الۋدى ۇمىتتىق بىلەم! — دەدى ول كەنەت قاتتى زارەسى ۇشىپ. ءبىراق، بالالار ءبىر ءتىلىم ناننىڭ قىرتىسىن ول باعانا الىپ قالتاسىنا سالعانىن سول ساتتە-اق ەسىنە سالدى. ءبىر ءۇزىم ناننىڭ قىرتىسىن قالتاسىنان الىپ كورگەننەن كەيىن ول تەز تىنىشتالدى.
— يليۋشاجان تاپسىرعان ەدى، يليۋشاجان، — دەپ ءتۇسىندىردى ول الەشاعا، — ءتۇنى بويى كوز ىلمەدى، مەن ونىڭ جانىندا وتىردىم، ءبىر كەزدە ول: "اكەتاي، مەنىڭ باسىما شىمشىقتار كەلىپ تۇرسىن دەسەڭ بەيىتىمنىڭ ۇستىنە ءبىر ءۇزىم ناننىڭ قىرتىسىن ۇگىتىپ تاستارسىڭ، سوندا ولاردىڭ قالاي ۇشىپ كەلگەنىن ەستىپ، جالعىزسىراماي، جابىرقاماي جاتار ەدىم"، — دەگەن ەدى.
— بۇل وتە جاقسى، جيىرەك ءسويتىپ تۇرۋ كەرەك، — دەدى الەشا.
— كۇندە، كۇن سايىن! — دەپ بىلدىراقتادى شتابس-كاپيتان كەنەت بويى سەرگىپ سالا بەرگەندەي.
اقىرى، تابىتتى شىركەۋگە الىپ كەپ قاق ورتاسىنا قويدى. ونىڭ اينالاسىندا تۇرعان بالالار ءدىني ءراسىم اتقارىلىپ بىتكەنشە بايسالدى قالىپتارىنان تايعان جوق. بۇل ءبىر ەسكى جانە جۇتاڭداۋ شىركەۋ ەدى، يكونالارىنىڭ كوبىنىڭ بەتى جالاڭاش ەكەن، ايتسە دە، وسىنداي شىركەۋلەردە دۇعا وقۋ ءبىر ءتۇرلى كوڭىلگە توق كورىنەدى. عيبادات كەزىندە سنەگيريەۆ ءسال تىنىشتالعانداي بولدى، الايدا، ەسەڭگىرەگەن كىسىشە، جايدان-جاي مازاسىزداناتىنى سەزىلمەي قالمادى: ول بىرەسە تابىتتىڭ قاسىنا بارىپ جامىلعىنىڭ شەتىن، گۇلدەردىڭ شاشاعىن تۇزەتكەن بولدى، بىرەسە شامدالدان ەدەنگە تۇسكەن بالاۋىز شامدى كوتەرەمىن دەپ ءبىراز اۋرەلەندى. سودان كەيىن تىنىشتالىپ، تۇككە تۇسىنبەگەندەي، تۇنجىراعان توپاس پىشىنمەن تابىتتىڭ باس جاعىندا سىلەيىپ تۇردى. اپوستول وقىلعان سوڭ ول قاسىندا تۇرعان الەشاعا بۇلار اپوستولدى دۇرىس وقىمادى عوي دەپ سىبىرلادى، ءبىراق، ويىن تۇسىندىرگەن جوق. حەرۋۆيمدى وقىعاندا قوسىلىپ ايتا باستاپ ەدى، ايتسە دە ونى اياقتامادى، تىزەرلەپ وتىرا كەتىپ، شىركەۋدىڭ تاس ەدەنىنە ماڭدايىن قويىپ، ءبىرسىپىرا سول كۇيى قالدى. اقىرىندا، مارقۇمنىڭ جانازاسىن شىعارۋعا كىرىستى، بالاۋىز شام ۇلەستىرىلدى. ەسەڭگىرەگەن سورلى اكە تاعى دا ابىرجي باستاپ ەدى، ءبىراق ادامنىڭ جان جۇيەسىن ەلجىرەتىپ، سۇيسىندىرەتىن عيبادات ءۇنى ونىڭ دا جانىن قاتتى تەبىرەنتتى بىلەم. ول زاماتتا دەنەسىن ءبىر ءتۇرلى ءبۇرىستىرىپ الىپ، اۋەلى كەمسەڭدەپ، سوسىن ىڭىرسىپ، اقىرىندا باقىرىپ جىلادى. ولىكپەن قوشتاسقاننان كەيىن تابىتتى جابۋ كەرەك بولعاندا، ول يليۋشاجانىنىڭ بەتىن جاسىرعىسى كەلمەگەندەي، تابىتتى قۇشاقتاپ الىپ، بالاسىنىڭ اۋزىنان قۇشىرلانا سۇيە باستادى. اقىرى ونى كوندىرىپ، باسپالداقتان تۇسىرە بەرىپ ەدى، تابىتقا قايتادان قول سوزىپ بىرنەشە گۇلدى الدى. ول وسى گۇلدەرگە قاراپ تۇرعاق سوسىن باسىنا جاڭا ءبىر وي ساپ ەتىپ، ءبىر ساتكە باستى وقيعانى تارس ەسىنەن شىعارعانداي كورىنگەن. سونسوڭ بىرتىندەپ ويعا شومعان ول بالالار تابىتتى كوتەرىپ الىپ، بەيىتكە قاراي جۇرگەندە قارسىلىق بىلدىرمەدى. بەيىت جاقىن جەردە، اۋلا ىشىندە، شىركەۋدىڭ ءدال ىرگەسىندە ەدى؛ قىمبات بەيىتتىڭ اقشاسىن كاتەرينا يۆانوۆنا تولەگەن. داعدىلى راسىمدەردەن كەيىن مولاشىلار تابىتتى كورگە ءتۇسىردى. سنەگيريەۆ قولىنا گۇل ۇستاعان كۇيى وقىس ەڭكەيگەندە، ول تومەن قۇلاي ما دەپ قورىققان بالالار ونى پالتەسىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ الىپ كەيىن تارتا باستادى. الايدا، ول نە بولىپ جاتقانىن انىق اڭعارمايتىن سەكىلدى ەدى. مولانى كومە باستاعاندا، ول توپىراقتى كورسەتىپ، ءتىپتى بىردەڭە دەپ مىڭگىرلەگەن بولدى، ءبىراق، بۇدان ەشكىم ەشتەڭە تۇسىنبەگەن، سودان كەيىن ول الدەقالاي وزىنەن-وزى تىنىشتالعان. بەيىتتىڭ ۇستىنە ناننىڭ قىرتىسىن ۇگىتىپ تاستاۋ كەرەگىن ەسكەرتكەندە، ول اپىل-عۇپىل قالتاسىنان الىپ ۇگىتىپ جاتىپ: "مىنە، تورعايلار، وسىندا كەلىپ تۇرىڭدار، مىنە، شىمشىقتار، وسىندا كەلىپ تۇرىڭدار!" — دەپ كۇبىرلەي بەردى. بالالاردىڭ ءبىرى: "قولىڭىزداعى گۇلدى بىرەۋگە بەرە تۇرساڭىزشى، ايتپەسە ۇگىتۋ قيىن عوي" دەپ ەدى، بۇعان كونبەدى. ول ءتىپتى سول گۇلدى بىرەۋ تارتىپ الا ما دەپ تە قورىقتى عوي دەيمىن، سونسوڭ، بارلىعى ىستەلىپ بىتكەنىن، ناننىڭ قىرتىسى ۇساقتاپ تاستالعانىن تەكسەرگەندەي بەيىتتى كوزبەن ءبىر شولعان سوڭ ويدا جوقتا، اسىقپاي بۇرىلىپ ۇيىنە قاراي جۇرە بەردى. ول بىرتىندەپ تەزىرەك ءجۇرىپ، جۇگىرە باسىپ، ۇيىنە جەتكەنشە اسىقتى. بالالار مەن الەشا ونىڭ سوڭىنان ىلەسىپ وتىرعان.
— شەشەتايىنا گۇل اپارىپ بەرەمىن، شەشەتايىنا گۇل اپارىپ بەرەمىن! شەشەتايىن رەنجىتتىك قوي، — دەدى ول كەنەت وكىنىشتى ۇنمەن بىرەۋ وعان: "قالپاعىڭىزدى كيسەڭىزشى، كۇن ءالى سۋىق قوي" دەپ ەدى، مۇنى ەستىگەندە ەرەگىسە قالعان ول، قالپاعىن قارعا ءبىر سوعىپ: "كيمەيمىن، كەرەگى جوق!" — دەپ مىڭگىرلەي جونەلدى. سمۋروۆ دەگەن بالا ونىڭ قالپاعىن جەردەن كوتەرىپ الدى. بالالاردىڭ ءبارى جىلاپ كەلەدى، اسىرەسە كوليا مەن ترويانى اشقان بالا بارىنەن دە قاتتى ەگىلدى، قالپاقتى ۇستاعان سمۋروۆ تا جىلاپ كەلە جاتقان، ايتسە دە، ول جۇگىرە باسقان قالپى قاردىڭ جيەگىندەگى قىزىل كىرپىشتىڭ سىنىعىن الىپ، ۇشقان ءبىر توپ تورعايعا لاقتىرىپ تا ۇلگەردى. ءبىراق تيگىزە الماعان، كوزىنەن سوراسى اعىپ جۇگىرە بەرگەن. ورتا جولعا كەلگەندە سنەگيريەۆ، الدەنەگە تاڭعالعانداي، جارتى مينۋت توقتاپ تۇردى دا، شىركەۋگە جالت بۇرىلىپ، ارتتا قالعان بەيىتكە قاراي جۇگىرە جونەلدى. الايدا، بالالار ونى تەز قۋىپ جەتىپ، ەتەگىنەن جابىسىپ بوساتپادى. ول السىرەپ، قارعا قۇلاي كەتتى، وزىمەن-وزى ارپالىسىپ، جۇلىنىپ، وكىرىپ-باقىرىپ: "اكەتايىم، يليۋشاجانىم مەنىڭ، سۇيىكتى اكەتايىم!" — دەپ زارلانا باستادى. الەشا مەن كوليا ونى كوتەرىپ تۇرعىزباق بوپ: "تىنىشتالىڭىز، سابىر ەتىڭىز" دەپ جۇباتۋعا تىرىستى.
— كاپيتان، سابىر ەتىڭىز، قايراتتى ەدىڭىز عوي، قايعىعا بەرىلمەڭىز، — دەپ كۇبىرلەدى كوليا.
— قولىڭىزداعى گۇلدى ءبۇلدىرىپ الاسىز، — دەدى الەشا دا، — ۇيدە "شەشەتايى" گۇل اكەلەدى دەپ كۇتىپ وتىر عوي، ءسىز باعانا يليۋشاجاننىڭ اتىنان وعان ءبىر تال گۇل ۇستاتپاعانىڭىزعا جىلاپ قالدى ەمەس پە. ۇيدە ۇلىڭىزدىڭ توسەگى دە جينالعان جوق...
— ءيا، ءيا، شەشەتايىنا بارايىق! — دەپ سنەگيريەۆ كەنەت ۇيدەگى ايەلىن ەسىنە ءتۇسىردى. — ول توسەكتى جينايدى، جيناپ اكەتەدى! — دەدى ول تاعى دا، سونسوڭ ۇلىنىڭ توسەگىن شىنىندا دا ءبىر جاققا جيناپ اكەتەتىنىنەن قورىققانداي، اتىپ تۇرىپ جۇگىرە جونەلدى. ءبىراق ءۇي جاقىن قالعان ەدى، سول سەبەپتى ءبارى بىرگە جۇگىرىپ كەلدى. سنەگيريەۆ ەسىكتى جۇلقىپ اشقان سوڭ، باعانا ءوزى قاتتى رەنجىتىپ كەتكەن ايەلىنە جالباقتاي باستادى.
— شەشەتايى، قىمباتتىم، يليۋشاجان ساعان گۇل بەرىپ جىبەردى، سەنىڭ اياعىڭ اۋىرادى عوي! — دەپ ەلپىلدەپ قالعان ول ىلكىدە قارعا دومالاپ، جۇلىنعاندا اياز سورىپ، بۇلىنگەن ءبىر شوق گۇلدى ۇستاتا بەردى. ءبىراق، ءدال وسى كەزدە يليۋشاجانىنىڭ توسەگى الدىندا، بۇرىشقا تامان تۇرعان جاماۋ-جاماۋ، ەسكى، جامان ەتىككە ونىڭ كوزى ءتۇسىپ كەتكەن ەدى؛ ونى جاڭا عانا سول اراعا اپارىپ قويعان-دى. ەتىكتى كورە سالىسىمەن ول ەدەنگە تىزەرلەي كەتىپ، بىرەۋدىڭ قول سوزىپ العان سوڭ: "اكەتايىم، يليۋشاجانىم، سۇيىكتى اكەتايىم-اۋ، ەتىگىڭدى تاستاپ، ءوزىڭ قايدا عايىپ بولدىڭ؟" — دەپ زارلانىپ قولىنداعى سىڭار ەتىكتى شوپىلدەتىپ سۇيە باستادى.
— سەن ونى قايدا اپارىپ تاستادىڭ؟ سەن ونى قايدا اپارىپ تاستادىڭ؟ — دەپ كۇڭىرەندى ميلاۋ شەشەسى دە. ەندى وعان قوسىلىپ نينوچكا جىلادى. كوليا بولمەدەن جۇگىرىپ شىقتى، ونىڭ سوڭىنان باسقا بالالار دا كەتە باستادى. اقىرىندا، ولاردىڭ سوڭىنان الەشا دا سىرتقا شىقتى.
— جىلاپ ءبىراز شەر تارتقاتسىن، — دەدى ول كولياعا، — ءقازىر جۇباتۋدىڭ قاجەتى جوق. سىرتتا كۇتە تۇرايىق، سوسىن قايتا كىرەرمىز.
— ءيا، ءقازىر جۇباتقانىمىز ءجون بولماس، ءبىراق سۇمدىق قوي بۇل، — دەپ قوستادى ونى كوليا. سودان كەيىن ول، ەشكىم ەستىمەسىن دەگەندەي، اقىرىن عانا بىلاي دەدى: — بىلەسىز بە، كارامازوۆ، وسى ءولىم ماعان دا قاتتى باتادى، ەگەر ونى قايتا ءتىرىلتۋ مۇمكىن بولسا، مەن ەشتەڭەنى اياماس ەدىم بۇعان!
— اھ، مەن دە ەشتەڭەنى اياماس ەدىم! — دەدى الەشا دا.
— كارامازوۆ، ءسىز قالاي ويلايسىز، ءبىز كەشكە كەلىپ ءبىراز وتىرىپ كەتسەك قايتەدى؟ اناۋ ءىشىپ قويادى عوي.
— ءىشىپ قويۋى دا مۇمكىن-اۋ سونىڭ. ءبىراق، ەكەۋمىز كەلسەك تە جەتەدى، شەشەسى مەن نينوچكانىڭ قاسىندا بىرەر ساعات بولامىز دا كەتەمىز، ال توپىرلاپ كەتسەك، وندا بالاسىن تاعى دا ەستەرىنە تۇسىرەمىز عوي، — دەپ اقىل ايتتى الەشا.
— اندا ءۇي يەسى داستارقان جايىپ جاتىر، — الگى اس بەرمەكشى مە قالاي، پوپ كەلەدى ەكەن؛ كارامازوۆ، ءبىزدىڭ ءقازىر ۇيگە كىرۋىمىز كەرەك پە، الدە كىرمەي-اق قويامىز با؟
— ءسوزسىز كىرۋىمىز كەرەك، — دەدى الەشا.
— وسىنىڭ ءبارى ءتىپتى تاڭعالارلىق قوي، كارامازوۆ، وسىنداي قايعى-قاسىرەت ۇستىندە قۇيماق قۇيۋ دەگەندى كىم شىعاردى ەكەن، ءدىنىمىزدىڭ وسى ءبىر ءداستۇرى كوكەيگە قونبايدى!
— داستارقانعا سۇرلەگەن بالىق تا قويماقشى، — دەدى ترويانى اشقان بالا، تاڭدايى تاق ەتىپ.
— مەن سىزدەن قاتتى وتىنەمىن، كارتاشوۆ، اسىرەسە وزىڭمەن سويلەسپەك تۇگىل، ءتىپتى ەشكىم بار-جوعىڭدى بىلگىسى دە كەلمەي تۇرعاندا، اقىماقتىق بىردەڭەڭدى ايتىپ قىستىرىلا بەرمەشى، — دەپ زەكىدى كوليا وعان قاراپ. بالا بۇعان دىزىعىپ قالدى، ءبىراق بىردەڭە دەۋگە باتىلى بارمادى. ونىڭ بەر جاعىندا ءبارى جالعىز اياق سوقپاقپەن باياۋ كەلە جاتقان، ءبىر كەزدە سمۋروۆ:
— مىنە مىناۋ يليۋشانىڭ تاسى، ول وسى تاستىڭ تۇبىندە جاتقىسى كەلىپ ەدى عوي! — دەدى.
بالالار دەڭكيگەن تاستىڭ تۇبىندە ءبىراز ءۇنسىز تۇردى. الەشا تاسقا كوز سالعاندا سنەگيريەۆتىڭ بىردە وعان يليۋشا تۋرالى ايتقانى ەسىنە ءتۇسىپ، ونىڭ اكەسىن قۇشاقتاپ تۇرىپ: "اكەتاي، اكەتاي، ول سەنى جامان قورلادى عوي!" — دەپ جىلاعانداعى ايانىشتى كورىنىس كوز الدىنا ەلەستەي قالعان ەدى. ونىڭ جان جۇيەسىندە بىردەڭە تىتىركەنىپ كەتكەندەي بولعان. يليۋشانىڭ شاكىرت جولداستارىنىڭ سۇيكىمدى، جارقىن ءجۇزىن بايسالدى، تاكاپپار پىشىنمەن ءبىر شولعاسىن ول:
— مىرزالار، مەنىڭ سىزدەرگە وسى ارادا، ءدال وسى تاستىڭ تۇبىندە ايتاتىن ءبىر ءسوزىم بار، — دەدى كەنەتتەن.
بالالار ونى قورشاپ الىپ، بۇل نە ايتپاقشى ەكەن دەپ، اۋىز اشىپ قاراپ قالدى.
— مىرزالار، كوپ كەشىكپەي ءبىز بىر-بىرىمىزدەن ايرىلىسامىز. مەن ءبىراز ۋاقىت وسىندا ەكى اعامنىڭ قاسىندا بولدىم، ولاردىڭ بىرەۋى ايداۋعا كەتپەكشى دە، ەكىنشىسى ءال ۇستىندە جاتىر. الايدا، مەن تاياۋدا بۇل شاھاردان كەتەمىن جانە ۇزاق ۋاقىتقا كەتۋىم دە مۇمكىن. سوندا بىر-بىرىمىزدەن اجىراسامىز، مىرزالار. وسى ارادا، يليۋشانىڭ تاسى تۇبىندە، بىرىنشىدەن، ونى، ەكىنشىدەن، ءبىر-بىرىمىزدى ەشقاشان دا ۇمىتپاۋعا ۋادەلەسەيىك. سونسوڭ، ومىردە باستان نە كەشسەك تە، بۇرىن، ەستەرىڭدە مە، اناۋ كوپىردىڭ جانىندا وعان تاس لاقتىرعان، ايتسە دە، كەيىن ءبارىمىز دە جاقسى كورىپ كەتكەن بەيشارا بالانى قالاي جەرلەگەنىمىزدى دە جادىمىزدان شىعارمايىق. ول جاقسى بالا، مەيىرىمدى ءارى ەرجۇرەك بالا بولاتىن، ول اكەسىنىڭ جامان جابىرلەنگەنىنە نامىستانىپ، باس كوتەرگەن. سونىمەن، مىرزالار، بىرىنشىدەن، يليۋشانى ءومىر بويى ۇمىتپايتىن بولايىق. وتە ماڭىزدى ىسپەن شۇعىلدانساق تا، سىي-قۇرمەتكە جەتسەك تە نەمەسە قانداي دا ءبىر زور باقىتسىزدىققا ۇشىراساق تا — ءبارىمىز ءبىر جولى وسى ارادا باس قوسقان كەرەمەت ءساتتى، وندا سول بەيشارا بالانى جاقسى كورگەندە ءبىزدى، بالكىم، ءوزىمىزدى دە شىن ماعىناسىنداعىدان گورى ىزگىلەۋ ەتىپ كورسەتكەن ءبىر اسىل، مارحاباتتى سەزىم بىرىكتىرگەنىن ەشقاشان دا ۇمىتپاڭدار. كوگەرشىندەرىم مەنىڭ، سەندەردى وسىلاي كوگەرشىندەرىم دەپ ايتايىنشى، ويتكەنى ءقازىر، سەندەردىڭ وسى مەيىرىمدى، سۇيكىمدى جۇزدەرىڭە قاراپ تۇرعان ءدال وسى مينۋتتە، ءبارىڭ دە جۇدىرىقتاي ادەمى كوگىلجىم قۇسقا ۇقسايسىڭدار، سۇيكىمدى بالاقاندارىم، بۇل ءسوزىمدى سەندەر، بالكىم، تۇسىنبەسسىڭدەر، ويتكەنى مەنىڭ كەيدە وتە تۇسىنىكسىز سويلەيتىنىم بار، ءبىراق، سەندەر ونى قالاي دەگەنمەن ۇمىتپاڭدار، كەيىن ءبىر كەزدە بۇل ايتقانىممەن ءبارىبىر كەلىسەسىڭدەر. الداعى ءومىر ءۇشىن قانداي دا ءبىر جاقسى ەستەلىكتەن، اسىرەسە بالالىق شاعىڭنان، تۋعان ۇياڭنان زەردەلەگەن ەستەلىكتەن قاسيەتتى، ودان قۇدىرەتتى، ودان ۇلكەن جانە ودان پايدالى ەشتەڭە بولۋى مۇمكىن ەمەس، مۇنى ءبىلىپ الىڭدار. سەندەرگە تالىم-تاربيەلەرىڭ جايىندا كوپ ايتادى عوي، بالالىق شاقتان زەردەڭدە قالعان سونداي ءبىر عاجاپ، قاسيەتتى ەستەلىك — ەڭ جاقسى تاربيە مىنە وسى. ەگەر ادام وسىنداي ەستەلىكتەردى ءومىر بويىنا جەتەرلىكتەي عىپ جيناپ السا، وندا ول ەش ۋاقىتتا جامانشىلىق كورمەك ەمەس. ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدە ءتىپتى جالعىز عانا جاقسى ەستەلىك ساقتالىپ قالسا دا، مىنە سوندا دا ءبىر كەزدە سونىڭ ءوزى-اق ءبىزدى جامانشىلىقتان قۇتقارا الادى. مۇمكىن، ءبىز كەيىن ءتىپتى قايىرىمسىز بولىپ كەتەرمىز، ءتىپتى جامان ادەت-قىلىقتان تارتىنا المايتىن بولارمىز، بىرەۋدىڭ كوز جاسىن كۇلكى ەتەرمىز، كوليانىڭ: "بارلىق ادامدار ءۇشىن قاسىرەت شەككىم كەلەدى"، — دەپ باعاناعى ايتقانىنداي بىردەڭە دەگەن كىسىنى كەكەتىپ-مۇقاتىپ قورلاۋىمىز دا مۇمكىن. ايتسە دە، قانشاما مەيىرىمسىز بولىپ كەتسەك تە، قۇداي ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن — يليۋشانى قالاي جەرلەگەنىمىزدى، ونى اسىرەسە سوڭعى كۇندەرى قالاي جاقسى كورگەنىمىزدى، سونسوڭ وسى تاستىڭ تۇبىندە تۇرىپ سۇحباتتاسقانىمىزدا ءبارىمىزدىڭ لەبىزىمىز قالاي ءبىر جەردەن شىققانىن ەسكە تۇسىرگەندە، وندا ارامىزداعى ەڭ قاتىگەز، ەڭ مىسقىلشىلىمىز دا، ەگەر دە ءبىز سونداي بولىپ كەتسەك، ءدال وسى ساتتە ءوزىنىڭ قانداي مەيىرىمدى ءارى قانداي ىزگىلىكتى بولعانىنا ىشتەي قالاي دەگەنمەن كۇلە قويماس دەيمىن! ول ول ما، بالكىم، ناق وسى ەستەلىك قانا ونى ءبىر سۇمدىق جاماندىقتان ۇستاپ قالار، ءسويتىپ، ويلانعان سوڭ، "ءيا، وندا مەن مەيىرىمدى، باتىل جانە ادال بولعان ەدىم"، — دەر. ىشتەي كۇلسە كۇلە بەرسىن، ونىڭ ۋاقاسى جوق، مەيىرىمدىلىك پەن ىزگىلىككە ءجيى كۇلىپ جاتادى عوي؛ بۇل جەڭىلتەكتىكتەن عانا بولىپ جاتادى؛ ءبىراق، ماعان يلانساڭدار، مىرزالار، ەگەر ول كۇلگەن بولسا، سول ساتتە-اق: "جوق، مەنىڭ بۇل كۇلگەنىم جامان بولدى-اۋ، ويتكەنى مۇندايعا كۇلمەيدى عوي!" — دەگەن وكىنىش جۇرەگىن شىم ەتكىزەتىنى ءسوزسىز.
— بۇل ءسوزسىز سولاي بولادى، كارامازوۆ، مەن ءسىزدى تۇسىنەمىن، كارامازوۆ! — دەگەندە جانارى جالت-جۇلت ەتكەن كوليانىڭ داۋىسى قاتتى شىعىپ كەتتى. بالالار دا ەلەڭدەپ، بىردەڭە دەمەك بولىپ ەدى، الايدا، ودان كوز الماي، ونىڭ اۋزىنا قاراعان كۇيى قالا بەردى.
— مەن مۇنى تۇبىندە جامان بولىپ كەتەمىز بە دەگەن قورقىنىشتان ايتىپ جاتىرمىن، — دەدى الەشا، ءسوزىن ودان ارى جالعاستىرىپ، — ءبىراق، ءبىز نەسىنە جامان بولامىز، سولاي ەمەس پە، مىرزالار؟ بىرىنشىدەن جانە ەڭ الدىمەن، مارحاباتتى، سونسوڭ ادال بولايىق، سودان كەيىن ءبىر ءبىرىمىزدى ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايىق. مەن مۇنى تاعى دا قايتالاپ ايتامىن مىرزالار، مەن ءوز تاراپىمنان سەندەردىڭ ءبىرىڭدى دە ۇمىتپايمىن دەپ ۋادە بەرەمىن؛ ءقازىر وزىمنەن كوز الماي تۇرعان ءارقايسىڭنىڭ بەت-جۇزىڭدى ءتىپتى وتىز جىلدان كەيىن دە كوزىمە ەلەستەتە الامىن كوليا باعانا كارتاشوۆقا: "ءبىز "سەنىڭ بار-جوعىڭدى" بىلگىمىز دە كەلىپ تۇرعان جوق-مىس" دەدى. سوندا مەن كارتاشوۆ دەگەن بالانىڭ بارىن، ءقازىر ول، انادا ترويانى اشقانداعىسىنداي قىزاراقتاماي، سۇيكىمدى، مەيىرىمدى، جايدارى كوزدەرىمەن ماعان قاراپ تۇرعانىن قالاي ۇمىتپاقپىن. مىرزالار، مارحاباتتى مىرزالارىم مەنىڭ، ءبارىمىز يليۋشاجانداي اق كوڭىل دە باتىل، كولياداي زەردەلى، باتىل ءارى اق كوڭىل بولايىق (ايتسە دە، كوليا ەسەيگەندە الدە قايدا زەردەلى بولادى)، سوسىن كارتاشوۆتاي ۇيالشاق، ءبىراق تا، زەردەلى جانە سۇيكىمدى بولايىق. الايدا، مەنىڭ ول ەكەۋىن عانا ايتقانىم نە! مىرزالار، وسى ساتتەن باستاپ ماعان ءبارىڭ دە قىمباتسىڭدار، جۇرەگىمنىڭ ءبىر تۇكپىرىنەن بارىڭە دە ورىن تابىلادى، ال سىزدەردەن وتىنەتىنىم — جۇرەكتەرىڭنەن ماعان دا ءبىر كىشكەنتاي ورىن تابىڭدار! ال ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى وسى ءبىر ءاماندا، ءومىر بويى ەسكە الىپ، ۇمىتپايتىن بولامىز دەگىزگەن ىزگى جاقسى سەزىممەن بىرىكتىرگەن كىم دەسەك، ول مەيىرىمدى بالا، سۇيكىمدى بالا، بىزگە ءاماندا قىمبات يليۋشەچكا! ونى ەشقاشان دا ۇمىتپايىق، ونىڭ جارقىن ءجۇزى ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدە ماڭگى-باقي، ۇزاق ساقتالسىن!
— ءيا، ءيا، ماڭگى، ماڭگى-باقي ۇمىتپايىق! — دەگەندە ءجۇزى جايناپ كەتكەن بالالاردىڭ ءبارىنىڭ داۋسى ساڭقىلداپ شىقتى.
— ونىڭ بەت-جۇزىن دە، كيىمىن دە، جىرتىق ەتىگىن دە، كىشكەنتاي تابىتىن دا، ونىڭ سورماڭداي كۇناكار اكەسىن دە، اكەسىنىڭ نامىسىن جىرتىپ، ونىڭ كۇللى كلاسقا قارسى قالاي ايبات شەككەنىن دە جادىمىزدا ساقتايمىز!
— ول باتىل بولاتىن، ول مەيىرىمدى بولاتىن! ءبىز ونى ەستەن شىعارمايمىز، ۇمىتپايمىز! — دەپ ايقايلادى تاعى دا بالالار.
— مەن ونى كەرەمەت جاقسى كورۋشى ەدىم! — دەدى كوليا.
— Ah، بالاقاندار، ah، سۇيكىمدى دوستار، ومىردەن قورىقپاڭدار! ىزگىلىكتى ءھام اقيقات ءىستى تىندىرعانىڭدا ءومىر قانداي عاجاپ كورىنەدى!
— ءيا، سولاي، — دەپ سۇيسىنە قايتالادى بالالار.
— كارامازوۆ، ءسىزدى ءبىز جاقسى كورەمىز، — دەگەن ءبىر ەكپىندى داۋىس ەستىلدى؛ بۇل، تەگى، كارتاشوۆ بولۋ كەرەك.
— ءبىز ءسىزدى جاقسى كورەمىز، ءبىز ءسىزدى جاقسى كورەمىز، — دەپ ءىلىپ اكەتتى ءبارى. كوبىنىڭ كوزىنە كەلگەن جاس جىلتىراي قالدى.
— كارامازوۆقا ۋرا! — دەپ ۇران تاستادى كوليا.
— مارقۇم بالانى ماڭگى-باقي ەستەن شىعارمايىق! — دەدى تاعى دا الەشا ەلجىرەپ.
— ماڭگى-باقي ۇمىتپايىق! — دەپ تاعى دا ءىلىپ اكەتتى بالالار.
— كارامازوۆ! — دەدى كوليا، — ءدىننىڭ ولگەننەن كەيىن ءبىزدىڭ ءبارىمىز كوردە قايتا ءتىرىلىپ، ءبىر-بىرىمىزدى، ءتىپتى ءبارىمىزدى، يليۋشەچكانى دا كورەتىن بولامىز دەيتىنى راس پا؟
— ءسوزسىز تىرىلەمىز، ءسوزسىز جۇزدەسەمىز جانە بۇ جالعاندا نە بولعانىن بىر-بىرىمىزگە جايدارى، شات كوڭىلمەن اڭگىمەلەيتىن بولامىز، — دەپ جاۋاپ قاتتى الەشا، جارتىلاي، جارتىلاي ءسال كۇلىمسىرەپ، سۇيسىنگەندەي پىشىنمەن.
— اھ، وندا قانداي جاقسى بولار ەدى! — دەپ قالدى كوليا.
— ال، ەندى ءسوزدى قويىپ، يليۋشاجاننىڭ اسىنا بارايىق. قۇيماق جەيدى ەكەنبىز دەپ قىسىلماڭدار. بۇل ەجەلدەن بەرگى، ەش ۋاقىتتا كونەرمەيتىن ءداستۇر، وندا ىزگىلىكتى بىردەڭە بار، — دەپ كۇلدى الەشا. — ال كەتتىك! مىنە، ءبارىمىز قول ۇستاسىپ كەلە جاتىرمىز.
— ماڭگى-باكي، ءومىر بويى وسىلاي قول ۇستاسىپ وتەمىز! كارامازوۆقا ۋرا! — دەپ كوليا تاعى دا سۇيسىنە ايقايلاعاندا، ونىڭ بۇل سوزدەرىن بالالاردىڭ ءبارى تاعى دا ءىلىپ الا جونەلگەن ەدى.
You Might Also Like
-
ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تورىتوبەل تەلەفونىندا تيتتەي تىنىم بولمايدى — اش بالاپانداي شىرىلدايدى دا جاتادى. دۇنيەدە نە كوپ — جاپا شەگىپ جىلامسىراعاندار كوپ-اۋ دەيمىن. جۇرت اۋلىندا جوعالعان ادىلەتتى ...
-
حالىقارالىق ۇيىمدارمەن، اسىرەسە، سونىڭ ىشىندە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىمەن (بۇۇ) تىعىز ىنتىماقتاستىق - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى باستى باسىمدىقتاردىڭ ءبىرى.
