InfoHub Logo

بالالاردىڭ جوعارى اگرەسسيۆتىلىگى دارىگەرلەر، پەداگوگتەر مەن پسيحولوگتار ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تۇتاس قوعام ءۇشىن دە نەگىزگى پروبرەمالاردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. اگرەسسيۆتىلىك (لات. «شابۋىلداۋ، ءقاۋىپ تۋدىرۋ») – اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلىققا اپارار نيەت، جاعداي. ال اگرەسسيالىق ارەكەتتىڭ ءوزى – بالانىڭ وزگەلەرگە زالال كەلتىرۋگە باعىتتالعان مىنەز-قۇلقى. اگرەسسيۆتى جاعداي اشۋ، جاۋلىق، جەككورۋشىلىك، ت.ب. ەموسيالار ارقىلى كورىنىس تابادى. ارەكەت مىندەتتى تۇردە وزگە ادامعا زالالا كەلتىرۋ: بالاعاتتاۋ، قورلاۋ، توبەلەسى، ۇرىپ-سوعۋ، ت.ب. تۇرىندە كورىنىس بەرەدى. وسىنداي مىنەز-قۇلىقتى بالالار سانى تەز ارتىپ كەلە جاتقاندىقتان، تاقىرىپ وزەكتىگى كۇمان كەلتىرمەيدى.

بۇل كوپتەگەن جاعىمسىز فاكتورلار: بالالاردىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىس جاعدايى ناشارلاۋىنان؛ وتباسىلىق تاربيە داعدارىسىنان؛ مەكتەپتىڭ بالالاردىڭ جۇيكە-پسيحيكالىق جاعدايىنا كوڭىل اۋدارماۋىنان؛ بالانىڭ ميىنا زاقىم كەلۋ تۇرىندە سالدارى بولاتىن پاتولوگيالىق بوسانۋ ۇلەسىنىڭ ارتۋىنان ورىن الىپ وتىر.

زورلىق–زومبىلىقتى ۇزدىكسىز ناسيحاتتاۋمەن اينالىساتىن جالپى اقپارات قۇرالداردى، كينو جانە بەينەيندۋستريا دا ءوز ۇلەسىن قوسىپ وتىر. سوڭعى جىلدارى بالالار اگرەسسياسى پروبلەمالارىنا عىلىمي مۇددەلىلىك تە ارتىپ وتىر، ءبىراق، وكىنىشكە وراي، شىنايى تۇزەتۋ مەن ەمشارا تاجىريبەسىنە نەگىزدەلگەن زەرتتەۋلەر سالىستىرمالى تۇردە از.

ەڭ الدىمەن بالالار اگرەسسياسىنىڭ سەبەپتەرىنە تالداۋ جاساپ كورەلىك. مۇنىڭ ءۇش نەگىزگى كوزى بولۋى مۇمكىن.

بىرىنشىدەن، بالا ءوسىپ كەلە جاتقان وتباسىنىڭ ءوزى اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلىققا بەيىم بولۋى جانە وسىنداي كورىنىستى بالا ساناسىندا بەرىك ورنىقتىرۋى مۇمكىن. كەيبىر اتا-انالار ەكىجۇزدىلىككە بەيىم بولادى، ءسوز جۇزىندە ولار بالالارىندا اگرەسسيانىڭ بايقالۋىنا قارسى، ولاردى قايىرىمدى ءارى جۋاس ەتىپ تاربيەلەگىسى كەلەدى، سونىمەن بىرگە ولار توبەلەسكە قورىقپاي كىرىسىپ كەتۋ نەمەسە باسقا دا جىمىسقى جولدارمەن ماجبۇرلەۋ ارقىلى قۇرداستارىمەن اراسىنداعى پروبلەماسىن ءوزى شەشۋگە تىرىسقان بالالارىنا ءسۇيسىنىس تانىتادى.

ەكىنشىدەن، بالالار اگرەسسياشىل مىنەز-قۇلىققا قۇرداستارىمەن قارىم-قاتىناسى بارىسىندا ۇيرەنۋى مۇمكىن. مەكتەپكە دەيىنگى جاستاعى بالالاردىڭ كوپشىلىگى ءۇشىن كۇش باسىمدىعىنا تابىنۋ ۇلكەن ورىن الادى، اسىرەسە ۇلدار بالالار قوعامداستىعىنگدا دەموكراتيالىق دەپ اتاۋعا كەلمەيتىن قاسيەتكە يە بولۋدى ارماندايدى. دەمەك، كىم كۇشتى بولسا، ول ءبارىن دە جاساي الادى – بالاباقشا سابيلەرىن باقىلاعاندا كورۋگە بولاتىن پرينسيپ وسىنداي.

ۇشىنشىدەن، اگرەسسيالىلىققا ۇيرەتەتىن ۇلگى شىنايى ادامدار ەمەس، شىعارماشىلىق تۋىندىلارى دا بولۋى مۇمكىن. تەلەديدار، مونيتور ەكراندارى مەن كىتاپ بەتتەرىندەگى اگرەسسيا مەن زورلىق – زومبىلىق كىشكەنتاي كورەرمەندەردى كەز كەلگەن ۋاقىتتا قۇرىلىمسىز، قاتال، ءبىراق جانجالدى شەشۋدىڭ وتە ءتيىمدى تاسىلىنە بوي ۇرۋعا جەتەلەيتىنى كۇمانسىز نارسە. سوندىقتان دا بالاڭىزدىڭ نە كورىپ، نە وقىپ، قالاي وينايتىنىنا نازار اۋدارعان ارتىق بولمايدى.

اگرەسسيالىقتىڭ سىرتقى قابىعىن قاراستىرىپ بولعاننان كەيىن، ەندى ونىڭ ىشكى سەبەپتەرىنە توقتالا كەتكەن ءجون. بۇل جەردە باستىسى وتە قاراپايىم وي، ەگەر ادامدا ءبارى جاقسى بولسا، ول اگرەسسيۆتى بولماس ەدى. ياعني، اگرەسسياشىلدىق – ەڭ الدىمەن ىشكى قولايسىزدىقتىڭ سىرتقى كورىنىسى. ادەتتە اگرەسسيۆتى بالالارعا جوعارى مازاسىزدىق، ءوزىن ەشكىمگە كەرەكسىز سەزىنۋ، ايناداعىلاردى ادىلەتسىز ساناۋ جانە ءوزىن تەڭ ساناماۋ (كوبىنە كەم ساناۋ) ءتان بولادى. كىشكەنتاي «اگرەسسوردىڭ» ايعاي-شۋ اشۋ شىعارۋ ارقىلى قارسىلىق كورسەتۋ رەاكسياسى ونىڭ اينالاسىنداعىلاردىڭ نازارىن ءوز پروبلەمالارىنا، ونى جالعىز ءوزى جەڭە المايتىنىنا اۋدارۋ ءتاسىلى بولىپ سانالادى. دەمەك، اگرەسسيۆتى بالاعا كومەكتەسكىسى كەلەتىن اتا-اناسى  رەتىندە سىزگە ەڭ ءبىرىنشى كەرەگى بالاعا شىنايى ءىشتارتۋ، ونى جەكە تۇلعا رەتىندە قابىلداۋ، ونىڭ ىشكى الەمىنە قىزىعۋشىلىق تانىتۋ، سەزىمى مەن مىنەز-قۇلىق دالەلدەرىنە تۇسىنىستىكپەن قاراۋ. بالانىڭ جەتىستىكتەرىنە جانە ونىڭ قيىندىقتى جەڭۋىندەگى تابىستارىنا كوبىرەك كوڭىلىن اۋدارىڭىز (سىرتقى جانە ىشكى)، تاعى دا سونداي بولۋعا ۇيرەتىڭىز. قىسقاسىن ايتقاندا، ۇل نەمەسە قىز بالاعا ءوزىن-وزى  سىيلاۋ مەن ءوزىن-وزى دۇرىس باعالاي ءبىلۋىن قايتارۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ بارلىعىنگ جاساۋ كەرەك. اتا-انا اگرەسسيالىق كوڭىل كۇي مەن ارەكەتتەردىڭ قايدان شىققانىن انىقتاپ، ولاردى تۇزەتۋدىڭ دۇرىس جولدارىن تابۋى ءتيىس. اگرەسسياشىل مىنەز-قۇلىق ءتۇرى كوبىنە ونى تۋدىرۋشى سەبەپتەردى دە كورسەتىپ تۇرادى.

سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا سىنىپ جەتەكشىسىنە جانە اتا-اناعا  ارنالعان بالانىڭ اگرەسسيالىق مىنەز-قۇلقىنا دياگنوستيكا جاساۋ بويىنشا ءبىرقاتار پراكتيكالىق كەڭەستەردى، سونداي-اق اگرەسسيا دەڭگەيىن ازايتۋ تاسىلدەرىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

اتا-انا اگرەسسيالىق مىنەز-قۇلقى بار بالالارعا قالاي قاراۋى كەرەك؟

پروفەسسور ن.ە. ششۋركوۆا جانە ونىڭ ارىپتەستەرى مىنەز-قۇلقى كۇردەلى بالالارعا ارنارلعان پەداگوگيكالىق ارەكەت الگوريتمىن ۇسىنادى.

•    مىنەز-قۇلقىن ءتۇسىنۋ. «ءيا، وسىلاي بولادى...»، «سەنىڭ جاسىندا مەندە دە وسىنداي جاعداي بولعان...».
•    مىنەز-قۇلقىن اقتاۋ. بالاعا جارتىلاي قولداۋ ءبىلدىرۋ: «سەنىڭ ورنىندا باسقا بىرەۋ بولۋى دا مۇمكىن ەدى…»، «مۇمكىن مەن دە سويتەر مە ەدىم…».
•    بالانىڭ جاساعانىنا ءوزى وي جىبەرۋى ءۇشىن ونىڭ زاتتىق جانە الەۋمەتتىك ناتيجەسىنە تالداۋ جاساۋ: «سەن، ءسىرا،…جاساعىڭ كەلگەن شىعار، ال ول … بولىپ شىقتى»، «سەن ونى …  بولىپ شىعادى دەپ ويلاماعان دا شىعارسىڭ…»
•    ءوزىن-وزى انىقتاۋى ءۇشىن بالاما مىنەز-قۇلىق ءتاسىلىن كورسەتۋ:  «بىلاي جاساعاندا … بولار ەدى»، «مۇنداي جاعدايدا كەيبىرەۋلەر … جاسايدى».
•    بالا بولعان وقيعانىڭ ۋاجدەمەسى مەن سەبەپتەرىن انىقتاي الۋى ءۇشىن، ونى ويلانۋعا شاقىرۋ: «سەن ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ…»، «بۇل ەندى قالاي اياقتالادى دەپ ويلايسىڭ…»، «سەن تۋرالى باسقالار نە ويلايدى…».
•    باسقا مادەنيەت دەڭگەيىندە ءوزىن-وزى جۇزەگە اسىرا الۋىنا جاعداي جاساۋ ءۇشىن، سىرتقى قورلاۋدان «قورعانىس»: «بۇل ەسەيە كەلە قالاتىن ادەت…».
•    ءتيىستى اسەر تۇرىنە قاراما-قارسى كۇتپەگەن دەربەس شەشىم:  «مەن سەنى … جازالاۋىم كەرەك ەدى، ءبىراق مەن… جاسايىن دەپ تۇرمىن»، «مەن سەنى تۇسىنەدى دەپ سەنەمىن…»

قولايسىز جاعدايدان ارىلۋ ءۇشىن

•    قىسىم جاساۋ – بالانىڭ ارەكەتتەرى مەن قىلىقتارىنا قاتاڭ تىيىم سالۋ. سىنىپ جەتەكشىسى ءوز بەدەلى ارقىلى اگرەسسيا كورىنىسىنە جول بەرمەي، ونى تۇنشىقتىرىپ، باسىمدىق جاعدايىنا اۋىسادى («تەز ارادا توقتات مۇنىڭدى!»).
•    ىعىستىرىپ شىعارۋ – باسقا، نەعۇرلىم جاعىمدى  جاعداي تۋدىرىپ، اگرەسسياشىل مىنەز-قۇلىقتى الماستىرۋ ءتاسىلى. قولايسىز جاعدايدى الماستىرۋعا باعىتتالعان ارەكەت تىزبەگى: ىعىستىرۋ-الماستىرۋ-الاڭداتۋ («ماعان مىنانى جاساۋعا كومەكتەسىپ جىبەرشى…»)
•    ەلەمەۋ  - قولايسىز  جاعدايدى ەلەۋسىز قالدىرۋ ءادىسى (بىردەن نازار اۋدارا قويماۋ). ءادىسى شيرىعىستى جاعدايدى بىردىندەپ بارىپ جويۋ ماقساتىندا قولدانىلادى.
•    مەرزىم بەلگىلەۋ (ۋاقىتىن شەكتەۋ) – ورىن العان قولايسىز جاعدايدى (اشۋلانۋ) شەشۋ ءۇشىن قۇقىعىن ەسكەرۋدى پايدالانۋ ءادىسى. بۇل ءادىس كۇشتى شيرىعىستىڭ بىرتىندەپ بارىپ جايلاسۋى ءۇشىن پايدالانىلادى («كانەكەي، مۇنى ءبىر مينۋت ىشىندە اياقتاڭدار»).
•    جاعىمدى نارسەگە كوڭىل اۋدارۋ – نازاردى اشۋ، اگرەسسيا، ىزا نەمەسە رەنىش تۋدىرعان سۋبەكتىدەن بالانىڭ ءوزىنىڭ نەمەسە باسقا وبەكتىنىڭ (باسقا ادامنىڭ، جانۋاردىڭ، زاتتىڭ، ت.ب.)  جاعىمدى جاقتارىنا اۋدارۋ. ءادىستىڭ ماقساتى – بالانى ءوزىن-وزى بيلەۋگە، رەتتەۋگە، باقىلاۋعا، سىرتقى اسەر مەن ىشكى جاعدايى جانە ءتارتاپ ءتۇرى اراسنىدا تەپە-تەڭدىك ورناتۋعا ۇيرەتۋ.

اگرەسسيا دەڭگەيىن قالاي ازايتۋعا نەمەسە جويۋعا بولادى؟

•    سپورت سەكسيالارى.
•    قىزىعۋشىلىقتارى بويىنشا ۇيىرمەلەر.
•    بالاعا دەگەن ماحابباتتى ۇنەمى ءبىلدىرىپ وتىرۋ
•    ورىندالمايتىن ۋادە بەرمەۋگە تىرىسۋ.
•    رەلاكساسيا جانە تىنىس الۋ جاتتىعۋلارىن ورىنداۋ.
•    بالاعا ۋاقىتتى اياماۋ، ۇنەمى اقىل-كەڭەس بەرىپ وتىرۋ.
•    ۋاقىتىلى تىڭداۋ، تۇسىنە ءبىلۋ.
•    ءار جۇمىسىنا كومەكتەسىپ، سەنىم ءبىلدىرۋ.
•    ۇنەمى مەيىرىمدى بولۋ.
•    تەرەڭ تىنىس الۋ جانە تىنىس شىعارۋ – اشۋ، ۋايىم، قورقىنىش جاعدايىن رەتتەۋگە وتە ءتيىمدى نارسە.
•    الدىن الۋعا ارنالعان سۇحباتتار. سۇحباتتىڭ ماقساتى – قاجەتسىز وقيعانىڭ ورىن الۋىنا جول بەرمەۋ. اگرەسسيۆتى مىنەز-قۇلىقتىڭ سالدارى قانداي بولاتىنىن ناقتى مىسال ارقىلى كورسەتۋ. مىسالى، بالالار ۇيىندە تاربيەلەنۋشى قىز مەكتەپتە ءبىر ۇل بالانى جەكپە-جەككە شاقىرىپ، اقىرى كوزىنەن ايىرىلىپ تىنعان.
•    ادەپتىلىك ءتارتىبى ۇلگىسىنە باۋلۋ.
•    جاعىمسىز ەنەرگيادان ارىلۋ ادىستەرى مەن تاسىلدەرىنە ۇيرەتۋ.اتا-انا  بويعا جينالعان اگرەسسيادان ارىلۋ ادىستەرىن كورسەتۋى ءتيىس. مىسالى، تابيعات اياسىنا شىعىپ، بار داۋىسپەن ايعايلاۋعا بولادى. جاپون كومپانيالارىندا ادامدار جانسىز زاتتارعا ۇرىسۋ، ۇرۋ ارقىلى اشۋىن سىرتقا شىعارىپ الاتىن ارنايى بولمەلەر بولادى.
•    اتا-انا مىنەز-قۇلقى. اگرەسسيۆتى بالامەن سويلەسكەن كەزدە سىنىپ جەتەكشىسى سابىرلى، سالماقتى، جۇمساق، ءتوزىمدى بولىپ،  سىرتقى تۇرىمەن قامقورشىسىنىڭ جان دۇنيەسىن تۇسىنەتىنىن بايقاتۋى ءتيىس.
•    بالانىڭ تەك جاقسى جاقتارىن عانا كورىپ، وعان سەنىم ءبىلدىرۋ. بالا ەگەر ءوزىن وسى تۇرعان بويىندا جاقسى كورىپ، قادىرلەيتىنىن بىلسە، ءوزىن ۇستامدى، قولعا الا بىلەتىن جان رەتىندە كورگىسى كەلەتىنىن تۇسىنسە، مىنەز-قۇلقىن وزگەرتەدى. پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق زەرتتەۋلەر بالانىڭ ەگەر پەداگوگ جانە اتا-انا ونى جاقسى ادام رەتىندە باعالايتىنىن تۇسىنگەن جاعدايدا وزگەرەتىنىن كورسەتەدى، مۇنداي كەزدە ول دامۋىنىڭ جوعارى ساتىسىنا ۇمتىلاتىن بولادى.
•    جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەۋ. وزىنە تاپسىرىلعان جاۋاپتى ءىستى ورىنداي جۇرە، بالا شىعارماشىلىقپەن اينالىسادى، ال بۇل كەزدە جامان ويلار مەن ىستەردەن اۋلاق  جۇرەتىن بولادى.
•    ەرىك-جىگەرىن قالىپتاستىرۋ. اقىرىندا، اگرەسسيۆتىلىكتىڭ جاعىمسىز كورىنىستەرىمەن كۇرەستە نەگىزگى فاكتور بولىپ تابىلاتىن نارسە: سىنىپ جەتەكشىسى، اتا-انا مەن بالا اراسىندا ۇيلەسىمدى قارىم-قاتىناس ورناتۋ – بالانىڭ سالاۋاتتى ەموسيالىق دامۋىنىڭ باستى شارتى.

بەدەروۆا مەرۋەرت تەميرحانكىزى
قارقارالى اۋدانى، تەگىسشىلدىك اۋىلدىق وكرۋگى
جبب №6 ورتا مەكتەبى كمم–ءنىڭ پەداگوگ–پسيحولوگى

---