InfoHub Logo

ادامداردىڭ سويلەگەن سوزدەرى ولاردىڭ شىن مانىندە ويلاعانى مەن سەزگەنىنە ءاردايىم سايكەس كەلە قويمايدى. ءبىراق مۇنداي جاعدايلاردى قالاي ءتۇسىنىپ بىلۋگە بولادى؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ىم-يشارا مەن دەنە ءبىتىمىنىڭ ءتىلىن ءبىلۋ قاجەت، سەبەبى، ادامنىڭ ىشكى  جان دۇنيەسى، ويى، ەموسياسى مەن ونىڭ ارماندارى تۋرالى ناعىز ماڭىزدى مالىمەتتەر وسى بولىپ تابىلادى.

ماعان، مەكتەپ پسيحولوگى رەتىندە ساباقتارعا كوبىرەك كىرۋگە تۋرا كەلەدى. ساباققا كىرۋدىڭ بارىسى بالانىڭ ءتارتىبىن باقىلاۋ، ساباققا دايىندالۋىن قاداعالاۋدا جاتىر. مەن ارىپتەستەرىمنىڭ نازارىنا ءوز قاداعالاۋلارىمنىڭ ناتيجەلەرىن ۇسىنعىم كەلىپ وتىر جانە دە بۇل ناتيجەلەر تەك قانا پسيحولوگتارعا عانا ەمەس، ءار مۇعالىمگە، ءار اتا-اناعا، بالالارمەن جۇمىس اتقاراتىن بارلىق پەداگوگتارعا قىزىقتى بولار دەپ ەسەپتەيمىن.

مەنىڭ ويىمشا جەكە تۇلعامەن تانىسۋ، ءمۇعالىمنىڭ سىنىپقا كىرگەن-اق ساتىنەن باستالادى. وقۋشىلاردىڭ سالەمدەسۋ بارىسىنداعى جاعدايى مۇعالىمگە (ەسىك الدىندا تۇرسا، ورنىنان تۇرسا، ورنىندا وتىرا بەرسە)، ءار بالاعا باعا بەرۋگە تولىق جول اشادى. بالانىڭ مىنەزى اشىق، الدە كەرىسىنشە تۇيىق ەكەنىن وسىدان بىلۋگە بولادى. وقۋشىنىڭ قالىبى تىڭداۋ ۇدەرىسىندە بالانىڭ نەبىر اقپاراتتى قابىلداۋعا اشىق نەمەسە جوقتىعىن بىلدىرەدى. ەگەر بالا العا قاراي بۇگىلە وتىرسا، وندا ول ءبىلىم ءنارىن سۋسىنداۋدا، نەمەسە بالا ارتقا اۋىتقىپ، ورىندىقتا تەڭسەلىپ وتىرسا، وقۋعا مۇلدەم ىنتاسى جوق ەكەنىن كورسەتەدى. مۇعالىمدەرگە بۇل وقۋشىنىڭ قالىبى ۇناماۋى بەكەر ەمەس. اندا-ساندا وقۋشىلار ورىندىقتان تومەن قاراي اۋىتقيدى، بۇل قىلىعىمەن بالا اقپاراتتىڭ تاسقىنىنان پارتامەن «قورعانعانداي» بولادى. ەگەر دە بالا پارتاعا كەۋدەسىمەن سۇيەنىپ وتىرسا (مۇنداي قالىپتا بالا بۇكىرەيە باستايدى)، بالانىڭ ساباققا جاۋاپكەرشىلىگى مول ەكەنىن كورسەتەدى. ساباقتى جازۋ كەزىندە داپتەردىڭ پارتادا جاتۋ جاعدايى وتە ماڭىزدى. داپتەر نەعۇرلىم كولدەنەڭ جاتسا، سوعۇرلىم بالانىڭ ساباققا دەگەن كوڭىلى قينالۋ، نارازىلىق ءبىلدىرۋ رەتىندە بولىپ كەلەدى دەگەن ءسوز. كەي كەزدە ايرىقشا تۇيىق بالالار ءوز داپتەرىن مۇعالىمنەن كىتاپپەن نەمەسە قولىمەن جابۋعا تىرىسادى. قۇرمەتتى قاۋىم، ەستەرىڭىزدە ساقتانىزدار، بالالار قاتە ءۇشىن جازا الۋدان قورقىپ، تۇيىقتىقتان نەمەسە ءوز-وزىن تومەن باعالاعاندىقتان داپتەرىن قولىمەن جابۋعا تىرىسادى. ەگەر وقۋشىلار ساباق ۋاقىتىندا، اسىرەسە وقۋ بارىسىندا، كىتاپ استىنا قوياتىن تىرەۋدى قولدانسا، بۇل دا جازادان قاشۋدىڭ ءبىر سەبەبى. ءبىراق بالا مۇنداي جاعدايدا ءوزىنىڭ سەرگىپ دەمالۋ ءۇشىن قۇقىعىن قورعايتىنى راس. دەمالۋ ءۇشىن بالا قالامدى، كىتاپقا ارنالعان تىرەۋدى ءبىر ورىننان ەكىنشى ورىنعا جىلجىتادى نەمەسە سومكەسىن قوپارا باستايدى. ەگەر وسى بەلگىلەردى كورسەڭىز، ءۇزىلىس جاساۋعا ۋاقىت كەلدى دەگەن ءسوز. وقۋشىلاردىڭ كوڭىلدەرىن باسقا نارسەگە اۋدارىپ، سەرگىتۋ جاتتىعۋىن جاساۋعا بولادى. جاۋاپ قايتارىپ قول كوتەرۋ ارەكەتى وزىنە دەگەن سەنىمدىلىكتىڭ بەلگىسى ەكەنىن بىلدىرەدى. كوپ ايانشاقتىق تانىتاتىن بالالار قولدارىن پارتادان ۇزە المايدى، ال جومارت جاندار  كەرىسىنشە ءوزىن  جاقسى جاعىنان كورسەتە بىلەدى. ورنىنان ايقايلاۋ بالانىڭ تاربيەسىنەن وزگە، ونىڭ تۇلعاسىنا دەگەن ءمۇعالىمنىڭ قىزىعۋشىلىعىنا سەنىمسىزدىگى مەن سىنىپتاستارىن قادىرلەمەۋ بولىپ تابىلادى.

تاقتاعا شىعۋ – بالا ءۇشىن ءاردايىم سترەسس بولىپ تابىلادى. ءالسىز، تۇيىق بالالار سىنىپقا قىرىمەن تۇرىپ مۇعالىمگە جاۋاپ بەرەدى؛ وز-وزىنە سەنىمدى بالا ارقاسىمەن تاقتاعا قاراي سۇيەنىپ، سىنىپقا قاراپ تۇرادى؛ ال وزىمشىلدەر الدىڭعى پارتاعا سۇيەنىپ تۇرىپ الادى؛ ءبىر ۇلكەن مارتەبەگە يە بولعىسى كەلگەن بالا ءمۇعالىمنىڭ ورنىنا تۇرعىسى كەلەدى، ول ءۇشىن ارەكەت تە جاسايدى. ەگەر سىنىپتىڭ كوشباسشىسى ورنىنان تۇرىپ سويلەسە، وقۋشىلار تۇگەل وعان بۇرىلىپ قارايدى؛ ودان كەرى بۇرىلعان بالا ونىڭ قارسىلاسى دەگەن ءسوز (مۇدىرگەن كەزدە كومەك كورسەتپەيدى). سىنىپتا ورتاشا بۋىندا ورىن العان بالا جاۋاپ بەرسە، دوستارى ءاردايىم كومەك بەرۋگە دايىن تۇرادى. ناعىز شىعاي بالا كومەك ەمەس، سىنىپتىڭ كۇلكىسىنە قالادى. ورنىنان تۇرىپ جاۋاپ بەرگەن بالا جايىندا كوپ نارسە ايتۋعا بولادى. ول بالانىڭ ساباققا دايىندىعى تۋرالى نەمەسە جاۋاپقا دايىن ەمەستىگى سياقتى. ەگەر ءمۇعالىم سۇراق قويعان سوڭ بالا ابىرجىپ كىتاپتىڭ بەتتەرىن اشا باستاسا، بۇل ونىڭ ۇيدە وقىماعانىن ايدان انىق بىلدىرەدى نەمەسە وقۋشى تالاپتانىپ كىتاپ بەتتەرىنەن ىزدەسە، وندا ول ۇيدە وقىپ دايىندالعانىن ايتادى. وقۋشىلار كەيدە نە سەبەپتى ابدىراپ قالعانىن تۇسىنبەيدى: قيىن سۇراق پا، الدە ويلانۋدى تالاپ ەتۋ مە نەمەسە سۇراقتى دۇرىس تۇسىنبەۋ مە، ونىسى بەلگىسىز. ەگەر قويىلعان سۇراقتان سوڭ وقۋشى ىزدەۋدەن باس الماسا – سۇراق قيىن ، ەگەر ورنىندا تۇرىپ قالسا سۇراق تۇسىنىكسىز دەگەن ءسوز. سۇراق قويۋ بارىسىندا بالا ەسىنەسە، بالا قاپىرىقتا ەمەس، كەرىسىنشە قوبالجىپ، ويى شيەلەنىسۋدە ەكەنىن بىلدىرەدى؛ سۋرەت سالىپ وتىرعان وقۋشى تىنىشتىق تابۋعا تىرىسادى؛ ءمۇعالىمنىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ وتىرسا، ول جاۋاپ بەرگىسى كەلىپ تۇرادى. تاعى وقۋشى جايىندا كوپ اقپارات بەرەتىن ۇلكەن جايت، ول ونىڭ قيىن ساباق ۇدەرىسىندەگى مىنەز-قۇلقى (ساباق وقۋعا ۋاقىت جەتپەيدى نەمەسە تۇك بىلمەيدى). ءوزىن عانا ويلايتىن بالا وزىنە جەڭىل تاپسىرمالاردى سۇراي باستايدى جانە ءمۇعالىمدى كىنالاي بەرەدى. «ادىلەتتىلىك ءۇشىن كۇرەس» دەگەنىمىز – جۇمىستىڭ ورىندالۋىنىڭ نانىمسىز ەكەنىن دالەلدەۋ؛ ءوز كىناسىن مويىنداماعان وقۋشى – بىرەۋگە جالا جاۋىپ، ونىڭ ۇستىنە تاپسىرمانىڭ ورىندالمايتىنىن مۇعالىمگە دالەلدەيدى؛ ەڭبەكقور ءادام-سوزسىز جۇمىس اتقارادى؛ وزگەنىڭ ەڭبەگىن پايدالانىپ قالعىسى كەلەتىندەر بىرەۋدەن كوشىرىپ العىسى كەلەدى. وقۋشىلاردى ساباق ۋاقىتىندا ودان دا كوبىرەك زەرتتەۋگە بولادى، مىسالى: وتە جاقسى ەستۋ قابىلەتى بار بالا كوزىن جاي عانا جاۋىپ قويىپ، ساباقتى قايتالاپ وتىرادى؛ كورۋ قابىلەتتەرى جاقسى بالالار ءتۇسىنىپ وقىپ الۋعا تىرىسادى؛ ال كەيبىر بالالار وقىعاندى ساۋساقتارىمەن جۇرگىزىپ وتىرادى. نەگىزىندە ، وقۋ بارىسىن زەرتتەۋ بالانىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىن ءبىلىپ تانۋعا باعىت بەرىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار ءتۇرلى پسيحولوگيالىق دياگنوستيكالاردىڭ تۋىنداۋىنا دا سەبەپشى بولا الادى. 

بەدەروۆا مەرۋەرت تەميرحانكىزى
قارقارالى اۋدانى، تەگىسشىلدىك اۋىلدىق وكرۋگى
جبب №6 ورتا مەكتەبى كمم–ءنىڭ پەداگوگ–پسيحولوگى

 

---