اكە ءۇمىتى
ءشامشا تۋرالى سىر
دۇنيەگە، اينالاڭا كوز جۇگىرتىپ، بايقاپ بارلاساڭ، ءومىر دەگەن ءولىم مەن تىرلىكتەن، قۇلاۋ مەن قايتا تۇرۋدان قۇرالادى ەكەن. عۇمىرى كوكتەمگى كوگىلدىر كوك توسىندە قالىقتاعان شاربى بۇلتتاي كوشىپ بارا جاتسا دا، جەر بەتىندەگى تىرلىگىن، بۇگىن قولىنا ۇستاعان بيلىك قۇرىعىن ماڭگىلىك كورۋدەن ادامزات ءبىر جاڭىلىسپايدى. ادام بالاسىنىڭ ىلعي كۇناعا باتىپ، جاقسى مەن جاماندى، تابيعيلىق پەن جالعاندىقتى، شىم قىزىل مەن اسىرە قىزىلدى كەزىندە اجىراتا الماي، سوڭىنان بارماق تىستەپ، باس شايقاپ جۇرەتىنى دە، كەڭدىك-كەشىرىمدىلىككە كەلگەندە تۋلاقتاي تارتىلار كوڭىلىڭنىڭ كون كولەمىنەن بيىكتەي المايتىنى دا وسىدان-اۋ. ايتپەسە ءومىر بولا ما؟! حانىمبالا اپايدىڭ ءوزىنىڭ سۇيىكتى پەرزەنتى ءشامشاعا:
— قارعام، الدىمەن ءتورت مۇشەڭ ساۋ بولسىن، سوسىن جاقسى مەن جاماندى اجىراتا ءبىل، قيانات جاساما، — دەپ، اندا-ساندا ءبىر ايتىپ، «ءسوزىمدى تىڭداي ما، تىڭداماي ما» دەگەندەي، ءبىر بەتكەي، ەركە وسكەن قىزىنىڭ بىردەن سىر بەرە قويمايتىن ديدارىنا كوز جۇگىرتىپ قويىپ، ساقتاندىرا سويلەيتىنى دە سول ءومىر قۇلقىن ەرتەرەك تۇيگەنىنەن بولار. بالا دەسە ءبارىن قۇربان ەتۋگە دايىن بەركىمباي اقساقال ەلۋ سەگىز جاسىندا، پەرزەنتتەن كۇدەر ءۇزىپ جۇرگەندە، دۇنيەگە كەلگەن ءشامشا بەينە ءبىر شەشەسىنەن تۋماعانداي، ىلعي اكە ماحابباتىنا بولەنىپ، ومىردەگى ادام ۇمتىلار ونەگەنىڭ، جاقسى ۇلگىنىڭ جالعىز نۇسقاسى تەك اكەم دەپ وسكەنى دە تۋمىسىنان جۇمساق مىنەزدى انانىڭ تىك سويلەمەۋىنە، پەرزەنتىنە قاباق شىتپاۋىنا سەبەپ سەكىلدى.
تابيعات دەگەن دە تەك قايشىلىقتاردان تۇراتىنداي كورىنەدى ماعان. ءبىر پەرزەنتكە زار بولىپ، بىرەۋدىڭ بالاسىن كورسە دە، ەمىرەنىپ ەلجىرەيتىن ادامدار ءسابي ءسۇيۋ ءلاززاتىن كەشە المايدى دا، جىلۋ ءوز قارا باسىنا جەتپەي جۇرگەن بىرەۋلەر ەگىزدەتىپ-توعىزداتىپ توعىتىپ جاتادى. ۇلكەن ۇلى تولەگەن مەن قىزى ساقىپتان كەيىن كورگەن ءسابيى شەتىنەگەندە، بەركىمباي اقساقال شارانا پەرزەنتىنىڭ ءولى دەنەسىن ءبىر تاۋلىك بويى قۇشاقتاپ، جەرلەۋگە دە بەرگىسى كەلمەي وتىرىپ العاندا، تۇرار اۋىلىنىڭ ۇلكەن-كىشىسى ءۇنسىز ۇعىسىپ، ونىڭ مىنەزىن دە، مىرزالىعى مەن كورەگەندىگىن دە قۇرمەت تۇتاتىن ەل ىشتەي بىرگە ەگىلىپ تۇرعان.
— ساقىپجان، ەندى ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان ەشكىم ەرمەي مە؟! — دەپ قىزىن الدىنا الىپ، جىلاپ جۇرگەن بەركىمباي شەتىنەگەن سابيىنەن كەيىن 7-8 جىل وتكەندە دۇنيەگە كەلگەن ءشامشاسىنىڭ «اياعىن جەرگە تيگىزبەيمىن» دەپ، سەگىزگە كەلگەنشە موينىنا مىنگىزىپ، ارقالاپ ءجۇرۋىن قۇدايدىڭ بۇيرىعىنداي كورەتىن.
— اياعىن سالاقتاتىپ وسى قىزدى ارقالايسىڭ دا جۇرەسىڭ، بۇل نە سونشاما؟! — دەگەن قۇربى-قۇرداستارىنا:
— ويبوي، مۇنى كوتەرمەۋگە بەتىم بار ما مەنىڭ؟ — دەپ مەيىرىمدى اكە قاعىلەز كىشكەنتاي قىزىن ونان سايىن يىسكەپ، ايمالاۋدان جالىقپايتىن.
1918-جىلى قۇرىلعان العاشقى تۇركى ءتىلدى مەكتەپتىڭ (ءقازىر ءابجان بايسالبايەۆ اتىنداعى سەگىزجىلدىق قازاق مەكتەبى ءبىرىنشى كلاسىنا ءشامشا اكەسىنىڭ يىعىنا ءمىنىپ بارعان. ساباق ءبىتىپ، بالالاردىڭ ءبارى ۇيدى-ۇيىنە تاراپ كەتكەندە، تومپيعان كىشكەنە قىز كۇندە مەكتەپتىڭ الدىندا قاشان اكەسى كەلىپ يىعىنا مىنگىزىپ الىپ كەتكەنشە كۇتىپ، اۋزىن بۇرتيتقان كۇيى تاپجىلماي وتىراتىنىنا تۇرار اۋىلى تاڭدانبايتىن.
بەركىمباي اقساقال از كۇن اۋىرىپ دۇنيە سالعاندا، ءشامشا بار-جوعى سەگىز جاستا ەدى. سىرقاتى جانىنا باتقاسىن با، جوق، تابيعاتىنان اقىل-پاراساتى مول ءسۇڭعىلا كىسى ولەرىن سەزدى مە، ايتەۋىر اۋىلدىڭ اقساقال-قاراساقالدارىن جيناپ، باسقا بالالارىن ەمەس، ءوزىنىڭ سۇيىكتى پەرزەنتى ءشامشاعا باس-كوز بولۋلارىن تاپسىرىپ، وسى ءبىر كىشكەنەسىنەن ءۇمىت كۇتەتىنىن ايتتى.
كەيىن سومكەسىن ۇستاپ مەكتەپكە كەتىپ بارا جاتقانىن، نە كەلە جاتقانىن كورە قالسا، اكەسىنىڭ دوس-قۇربىلارى يەكتەرى كەمسەڭدەپ:
— اينالايىن-اي، قالاي عانا جەر باسىپ ءجۇر ەكەن دەسەيشى، بەكەڭ موينىنان تۇسىرمەيتىن ەدى... — دەسەتىن.
جەتىنشىنى بىتىرگەسىن، ءبىر توپ قۇربىلارىمەن مانشۇك مامەتوۆا اتىنداعى قىزدار پەدۋچيليششەسىندە قىزىلوردادا وقىپ ءجۇرىپ ۇيگە دەمالىسقا كەلگەندە، اۋىل اقساقالدارى قوي-قوزىلارىن سويىپ، 15-16 جاسار قىزدى كەزەك-كەزەك قوناققا شاقىراتىن.
— قايران بەكەڭنىڭ كوزى عوي، — دەپ قالياقپار سەكىلدى اۋىل اعالارى بەركىمبايدىڭ قۇرىمىن ۇستايتىن تۇياعى الپىستى ەمەس، وسى ءشامشانى اتايتىن.
وسىنىڭ ءبارى ءۇي-ىشىنىڭ، الپىس باۋىرىنىڭ، اعا-اپكەلەرىنىڭ، ءتىپتى كيم، امان سەكىلدى نەمەرە قۇرداستارىنىڭ دا ءشامشانى اعاداي سىيلاپ، سولاي بولۋعا تيىستىدەي، ونىڭ پىكىرىنسىز ماسەلە شەشپەيتىنىن داعدىعا اينالدىرۋعا سەبەپ بولدى.
اكە مەن شەشەنىڭ بەدەلىن، اۋىل-ەلدەگى قادىر-قۇرمەتىن بالانىڭ كورىپ-سەزىپ وسكەنى جاقسى عوي. ءبىراق بالانىڭ ءبارى بىردەي اتا-اناسى يىعىنا جاۋىپ بەرگەن اق شاپاندى كىرلەتپەي، قايتا كيە-قاسيەتىن ارتتىرا الا ما؟ اتا-انانىڭ جيىپ بەرگەن ابىرويىن ايرانداي توگىپ، باتاسىن باتپاققا بىلعاپ، ءۇمىت پەن سەنىمىن جەرگە قاراتىپ جۇرگەن ۇل مەن قىز از با بۇگىندە؟!
وتباسىنداعى جىلۋ مەن مەيىرىمدى ءوزى تاراتىپ، كوزگە كورىنىپ، قولعا ۇستالىنبايتىن، تەك جانعا شىم-شىمداپ سىڭەتىن قاسيەتى بار كورگەندىلىك، ادامگەرشىلىك تاربيەسىنىڭ قاينارى ءوزى بولىپ وتىرسا دا، حانىمبالا انانىڭ ينستيتۋت بىتىرىسىمەن كومسومول، كەيىن پارتيا جۇمىسىنا ارالاسىپ، جاس تا بولسا، ەل باسقارىپ جۇرگەن قىزىنا «قاي جاعىنان شىعام» دەگەن جۇزبەن، اناسى ەمەس، جاقسى جەڭگە ورنىنداعى ادامداي جاۋتاڭداي قارايتىنى پەرزەنتىنىڭ شالكەس مىنەزىنەن ەمەس، ەلى سىيلاعان وتاعاسىنىڭ ءۇمىت ارتقان، قىز دا بولسا، ۇلداي كورگەن بالاسى ەدى دەپ قالىپتاسقان ىشكى قاعيدادان ەدى.
حالىق شىركىن دانا عوي. جاقسى ادام نە ناشار ادام جايلى ءسوز بولعاندا، «ناعاشىسى كىم ەكەن»، «اتا-تەگى كىم» دەگەن سۇراقتار جايدان-جاي ايتىلمايدى ەكەن-اۋ. اتا-بابامىز ادامنىڭ شىققان تەگىن، ناعاشى جۇرتىن ءبىز كۇنى كەشە پارتياعا وتكەندە، بۇگىندەرى بىرەۋلەر بيلىكتى ورىندىققا وتىراردا بەرىلەتىن رەكومەنداسيا-ۇسىنىس رەتىندە قابىلداعان بولسا كەرەك. تەكتىلىك دەگەن ۇعىم دا تەگىن ەمەس ەكەنىن ەندى ءبىلىپ جاتىرمىز. ءبىز جەتپىس جىل بويى ەل باسقارۋعا، جۇرتتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ورىندارعا ىلعي تەكسىزدەردى ىزدەپ تاۋىپ وتىرعىزىپ كەلدىك. ءسۇتتىڭ قايماعىنداي تەكتى تۇقىمداردى ءتۇپ تامىرىنان جۇلىپ، ءبىرجولا قۇرتىپ كەلگەن يدەولوگياعا قول سوعىپ، قولپاشتادىق.
حانىمبالا اپاي دا وسىنداي تەكتى تۇقىمنان ەدى. ول ءوز الدىنا ءبىر تاريح. قاسىرەتتى شەجىرە. الباننان شىققان ىلەباي بايدىڭ ەكى ۇلى بۇرگە مەن بولتان تاۋ اسىپ، شاپىراشتى ەلىنە كەلىپ، ءوز ادامدارىنداي ءسىڭىسىپ كەتەدى. بۇرگە بولىس تا، بولتان باي دا اقىل يەسى، ەلگە سىيلى ادامدار بولىپتى.
— پاي-پاي، شىركىن، ىلەبايدىڭ بالالارى «شۇبار اتتىڭ» تاسىنداي وسكەن، وركەندەگەن ەل عوي، — دەپ الىس-جاقىن سۇيسىنە قىزىعادى ەكەن. «شۇبار ات» — قوي تاستارى جايىلعان مالداي سامساعان، شالعىنى بەلۋاردان كەلەتىن اتاقتى جايلاۋ. سول «شۇبار اتتىڭ» تاسىنداي قاۋلاعان اۋلەتتەن ءبىر تۇياق قالماي، دۇنيەدەن كوشۋىنىڭ دە ءوز سىرى بار.
1928-1929-جىلدارى بايلاردىڭ دۇنيە-مالىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن يتجەككەن جاققا ايداعاندا ءتىزىمىنىڭ باسىندا ىلەباي بالالارى بۇرگە مەن بولتان، ولاردىڭ ۇي-ىشتەرى، بەسىكتەگى سابيلەرىنە دەيىن ۇرىم-بۇتاعىمەن تۇگەل بار ەدى.
بولتاننىڭ ورتا داۋلەتتى جىگىتتەرگە تۇرمىسقا شىققان ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى قوس قىزى مايلىبەك پەن حانىمبالا جۇرەك جاسىن جۇرتتان جاسىرعان كۇيى ەل ىشىندە قالا بەرگەن.
ىلەباي تۇقىمى سول كەتكەننەن مول كەتتى. حانىمبالانىڭ باۋىرى ءابدىراسىل، قاي جەردەن ەكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر ەبىن تۋىپ سىبىردەن قاشىپ كەلگەن ەدى، ءبىراق كوپ ۇزاماي جۇمىس بابىندا تاۋداي ەتىپ جۇك تيەگەن ماشينادا كەلە جاتىپ، شوقالاقتى جولدا اتتاي تۋلاعان ماشينا ۇستىنەن ۇشىپ قازا بولعان. «قۇداي ءبىر اينالدىرسا، شىر اينالدىرادى» دەگەن وسى. ءسويتىپ، حانىمبالا اپاي جارىق دۇنيەدەن كوز جۇمعانشا: «ءبارى بىردەي جوق بولىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس، بىرەۋ-مىرەۋ جۇڭگو اسىپ كەتكەن بولار»، دەپ ءۇمىتىن ۇزبەي، دامەتۋمەن كەتتى.
حانىمبالانىڭ جالعىز اپكەسى مايبىلەكتەن دە ۇرپاق قالمادى. جاسىندا قوس بۇرىمى جەر سىزىپ جۇرەتىن، «قىز قۋۋدا» تالاي جىگىتتى تومپەشتەگەن مايبىلەك، باسىن جۋعاندا ەكى-ۇش جەڭگەسى شاشىن ۇستاپ جۋاتىن، ءوزى ءانشى، ءوزى العىر مايبىلەك سىنىق سالاتىن ەمشىلىگى بار، ايتەي اۋىلىنىڭ كارى-جاسى الدىنان وتپەيتىن، اسا سىيلى ادام ەدى. مايبىلەك، كەزىندە اسا بايلىعى بولماسا دا، وقىعان-توقىعان وتاعاسىسى بايتەكە ەكەۋىنىڭ جالعىز ءتۇيىر پەرزەنتى بيبىگۇلسىننەن نەمەرە سۇيە المادى. ءبىراق ايتەي اۋىلىنىڭ تەنتەك-تەلى بار بالاسى «ماياپالاپ» سول ۇيدەن شىقپايتىن. كەيىن ماياپا دۇنيدەن قايتقاندا، ءوز ۇلى نە جاناشىر اعا-باۋىرلارى بولماسا دا، وسى احمەتجان، ەدىگە سەكىلدى اۋىلدىڭ ازامات جىگىتتەرى تىك تۇرىپ قىزمەت ەتىپ، اۋىل اناسىنداي بولعان ارداقتى اپانى قايتپاس ساپارعا شىعارىپ سالعان.
ءشامشا ەكى انانىڭ ورتاسىندا، تۇرار مەن ايتەي اۋىلدارىندا تەل ءوستى. بايتەكە قاريا جاسى جەتە كوزى مۇكىس تارتىپ، 2-3 كلاسس وقيتىن كىشكەنتاي ءشامشانى وتىرعىزىپ قويىپ، ادەبي كىتاپتار وقىتتىراتىن. «مىڭ ءبىر ءتۇن»، عابدول سلانوۆتىڭ «كەڭ ءورىس»، «قۇلمامبەت پەن جامبىلدىڭ ايتىسى»، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «سۇلۋشاش» داستانى - كىشكەنە قىز بالا، ءوزى ءبىر جەرىن ءتۇسىنىپ، ءبىر جەرىن تۇسىنبەسە دە، پەش تۇبىندەگى قۇس جاستىققا سۇيەنگەن اتاسىنا داۋىستاپ وقىپ بەرەتىن. كىدىرمەۋگە، مۇدىرمەۋگە تىرىساتىن.
ويلاپ تۇرسا، وسىنىڭ ءبارى ساباق ەكەن-اۋ. ۇلكەندى سىيلاۋ، ادامدى تىڭداي ءبىلۋ، كىسىنىڭ جان-دۇنيەسىن ۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن ايتقىزباي ۇعۋ سەكىلدى قازىرگى زاماندا كەز-كەلگەن ادامدا بولا بەرمەيتىن قاسيەتتەر، بالكىم، سول وتباسى، اۋىل ىشىندەگى سىيلاستىقتى، ءبىرىن-بىرى قادىرلەگەندى كورە قالعاننان شىعار...
الماتى قالاسىنىڭ كەڭەس اۋدانىندا پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ كەلگەندەگى ءبىر وقيعا ءشامشانىڭ ەسىندە قالىپتى. جاڭا كەلگەن حاتشىنىڭ باسقارۋىمەن وتكەن تۇڭعىش بيۋرو ماجىلىسىندە يۆان فەدوروۆيچ دەگەن مايدانگەردىڭ جەكە ماسەلەسى قارالىپ، بيۋرو مۇشەلەرى ونى پارتيادان شىعارۋدى ۇيعارىسقان. اندا-ساندا ءىشىپ قوياتىنى بار قاريانىڭ ۇستىنەن كورشىلەرى ارىز جازىپتى. پارتيادان شىعارۋ تۋرالى العاشقى شەشىمدى ەستىگەن مايدانگەردىڭ:
— قىزىم، مەن پارتياعا مايداندا، وت استىندا ءجۇرىپ ءوتىپ ەدىم. ول كەزدە سەن تۋماعان دا شىعارسىڭ. ەندى مەنىڭ تاعدىرىمدى سەن شەشىپ وتىرسىڭ، — دەپ ەسىكتەن مۇڭايا شىعىپ كەتكەن كەيپىن كورگەن جاس حاتشى جان دۇنيەسى توڭكەرىلگەندەي كۇي كەشكەنى سونشا، ءتىپتى ەكى كۇن اۋىرىپ قالعان ەدى. اقىرى ءماجىلىس پروتوكولىنا قول قويماي:
— وسى ماسەلەنى قايتا قارايىقشى، — دەپ، پارتيادان شىعىپ قالۋدى تىرىدەي ولگەنمەن پارا-پار كورەتىن مايدانگەردى قورعاپ قالعان حاتشى سول وقيعادان كەيىن ءىرىلى-ۇساقتى ىستەرگە كەزدەسكەندە، «مۇنىڭ ارعى جاعىندا ادامنىڭ تاعدىرى تۇر» دەگەن ويدى ەستەن شىعارماۋعا تىرىساتىن بولدى.
ادامدار، ياعني بىزدەر، جاراتىلىستىڭ قىزىق تۋىندىلارىمىز عوي. قىزمەت بابىندا بىرەۋ كوتەرىلسە، ونىڭ اقىل-پاراساتىن، ادامگەرشىلىك-ىسكەرلىگىن كورمەي، «ە، جوعارى جاقتاعى جەرلەسى نەمەسە جەزدەسى ءوسىرىپ وتىر» دەيمىز. اسىرەسە، بۇل جاعداي ايەل زاتىنا قاتىستى بولسا، ءتىپتى كۇردەلى جورامالدارمەن ارلەنە تۇسەدى. ءبىراق دۇنيەدە ءبىر شىندىق بار: ەشكىم دە اسپاننان ەكى اياعى سالبىراپ ءتۇسىپ، اكىم نە پاتشا بولمايدى. ءوزىنىڭ قابىلەتىمەن، جاعىمدى مىنەزىمەن، ويلى پىكىرىمەن بىرەۋلەردىڭ كوزىنە تۇسەدى. ءشامشانىڭ دا پارتيا-كەڭەس جۇيەسىندە جاۋاپتى، باسشى قىزمەتكە كەلۋىنە سەبى تيگەن كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، اعامىز اسانباي اسقاروۆ بولعانى راس. استانالىق وبلىس جاستارىنىڭ كونفەرەنسياسىندا قاسكەلەڭنەن كەلگەن اۋداندىق كومسومول كوميتەتى حاتشىسىنىڭ باتىل سىن، ورىندى ۇسىنىستارى وبلىستىڭ ءبىرىنشى باسشىسى اسقاروۆتى ەلەڭ ەتكىزگەنى، كوپ ۇزاماي ول بۇرىن تەك جىگىتتەردىڭ ەنشىسى بولىپ كەلگەن وبلىس جاستارى ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى بولعانى دا راس.
كەيىن، 1986-جىلى قازاق ەلىندە باستالعان الاشاپقىن كەزىندە، الماتى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيالىق حاتشىسى ءشامشا بەركىمبايەۆانى دا «قونايەۆتىڭ، اسقاروۆتىڭ» كادرى» دەگەن جەلبۋاز جەلەۋمەن، كۇنى كەشە ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ، قولىن الىپ قالۋعا جۇگىرەتىن تالاي «تىلەۋلەستەردىڭ» الا كوزدەرىمەن اتقىلاعاندارى دا راس. استانادا پارتيا-كەڭەس سالاسىندا جۇرگەن بورىكتىلەردەن كەم تۇسپەيتىن، انانىڭ-مىنانىڭ ايتقانىنا ەرۋدى بىلمەيتىن، ءوز پىكىرى بار، ىسكەر دە قابىلەتتى ارالارىنداعى جالعىز قىز بالانىڭ تاعدىرىنا ۇڭىلۋگە، قاڭقۋ سوزدەن، توپتار مەن تاپتاردىڭ تارتىس-تالاسىنان قورعاپ قالۋعا ۇمتىلىپ، جاناشىرلىق بىلدىرۋگە جاراعان ەشبىر بيلىكتى ازاماتتىڭ بولماعانى وكىنىشتى-اق. قوعامداعى ءار ادامنىڭ ومىردە ءوز جولى، ءوز تاعدىرى بار. اۋمالى-توكپەلى ساياساتتىڭ ىلعي قىزىل تاناۋ بوپ جۇرەتىن قايراتكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى قاقتىعىس، تالاستاردىڭ قۇرباندىعى بولىپ، قوساق اراسىندا بوس كەتەتىن ادال جانداردىڭ جان ازابى، قالعان كوڭىلى ءۇشىن كىم جاۋاپ بەرەدى؟
اقىرى، يدەولوگيا سالاسىنان ايتەۋىر ءبىر كەساپات تابۋدى ماقسات تۇتقان باسشىلارمەن بىرگە جۇمىستاس بولىپ، قۇلاعىنا ماقتا تىعىپ الىپ جۇرە بەرۋگە، كەيبىرەۋلەردىڭ قابىلەتى جەتكەنمەن، ءشامشانىڭ ارى شىداي المادى. كۇنى كەشە استانا جۇرتى اۋزىنا قاراعان وبلىس حاتشىسى الماتىداعى № 12 قازاق ورتا مەكتەبىنە ديرەكتور بولىپ بارۋدى ۇيعاردى. بۇل ءشامشانىڭ ومىرىندەگى پسيحولوگيالىق سالماعى اۋىر كەزەڭ بولدى. ونىڭ ورنىندا باسقا بىرەۋلەر بولسا، جۇرەگى جارىلىپ، ەندى بىرەۋلەردىڭ قان قىسىمى اساۋ اتتاي اسپانعا شاپشىپ، كەيبىرەۋلەرى جارىق دۇنيەمەن ءبىرجولا قوشتاسار ەدى.
تابيعاتىنان اقىلعا جۇگىنەتىن ەستى قىز ىشكى قايسارلىعىن وسى تۇستا كورسەتتى. قاۋساپ تۇرعان مەكتەپ ءۇيىن كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋدى قولعا الىپ، كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي ىسكە كىرىستى. قولىندا بيلىك باردا، جاقىن دا، جاناشىر دا كوپ. ولاردىڭ كوبى باسىڭنان ب ا ق تايعان كۇنى-اق جانىڭنان جىلىستاپ، تابانىن جالتىراتادى ەكەن. ءبىراق قانداي اقىرزامان تۋسا دا دۇنيەدە جاقسى ادامدار ءبارىبىر قالادى. ادام كىمنىڭ جاقسى، كىمنىڭ جاناشىر ەكەنىن تەك ءوز باسىنا كۇن تۋعاندا عانا تانيدى. تەك ادامزات شىركىن وسى اقيقاتتان قورىتىندى شىعارۋعا جوق - تەز ۇمىتادى، تەز اربالادى.
پالەنباي جىلدان كۇردەلى جوندەۋ تۇگىلى، سىلاق كورمەگەن مەكتەپ ءۇيىن ايتارلىق قالىپقا كەلتىرۋ ءۇشىن ميلليونداعان قارجى، ۆاگون-ۆاگون اعاش پەن تەمىر قاجەت ەدى.
وسى تۇستا قارجى ءمينيسترى، ءبىر كورگەندە جالتىلداپ اسەر قالدىرۋعا تىرىسپايتىن ازامات تولەۋبەك ءابدىقادىروۆ ۇلكەن ادامگەرشىلىك كورسەتىپ، ارنايى قارجى بەلۋگە باتىلدىق جاسادى. ادەتتە قولىنا ۋاقىتشا بولسا دا قارجى ۇستاپ وتىرعاندار اكەسىنىڭ وزىنە قالدىرىپ كەتكەن مۇراسىنداي قوينىنا تىعىپ، جەرباۋىرلاپ جاتىپ الادى عوي. تولەۋبەك ازامات ءجون بىلەتىن، اسىلدىڭ تۇياعىنداي ادام ەكەن. ال الماتى وبلىسىندا قۇرىلىس ماسەلەلەرىن باسقارعان ەرەجەپ بايسەركەيەۆ پەن قالانىڭ جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ باستىعى قاھارمان باباعۇلوۆ دەگەن ازاماتتار № 12 قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ قوسالقى ديرەكتورلارى سەكىلدى كومەك پەن قامقورلىقتارىن ايامادى.
ەكى جىلعا جۋىق مەرزىمدە مەكتەپتى «سۋ جاڭا» ەتىپ، بۇكىل مەبەلىن جاڭارتقان ءشامشا كەيىن حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارلىعى قىزمەتىنە شاقىرىلعاندا، پەداگوگيكالىق كوللەكتيۆ تە، اتا-انالار دا شۋلاسىپ نارازىلىق بىلدىرگەنى مەنىڭ دە ەسىمدە.
— مينيستر بولىپ بارسا، ءبىر ءجون! ال ورىنباسارلىققا جىبەرمەيمىز! — دەپ، نەمەرەسى ءبىزدىڭ بالامەن وقيتىن ابەكەڭ اقساقال اساسىن سەرمەلەپ ەدى. — مۇنداي ازامات تەك ءبىرىنشى باسشى بولۋى كەرەك!
حالىق شىركىن ادام تانيدى عوي. ءالى كۇنگە ءبىر جەردە كەتىپ بارا جاتسا، سول مەكتەپتىڭ مۇعالىمدەرى مەن وقۋشىلارى قۋىپ جەتىپ امانداسىپ، مارە-سارە بولىپ قالادى.
دەگەنمەن، سول ەكى جىل ءشامشا كوپباي قىزى ءۇشىن ادامتانۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعانداي كەزەڭ بولىپ ەدى. «كوپباي قىزى» اتالۋى دا اكە ماحابباتىنان قالعان بەلگىدەي ءبىر جاي: قىزى دۇنيەگە كەلگەندە، بەركىمباي اعامىز جۇگىرە باسىپ اۋىلدىق كەڭەسكە كەلەدى.
— «ءوزىمنىڭ اتاعىما جاز وسى بالامدى!» — دەپ وتىرىپ الىپ ەدى بەكەڭ مارقۇم... سويتكەن پەرزەنتى اكە ءۇمىتىن اقتادى، اينالايىن! — دەپ ەسكە الادى سول كەزدەگى اۋىلدىق كەڭەستىڭ حاتشىسى، بۇل كۇندە زەينەتكەر شالعىنباي اعامىز. — شەت ەلدەرگە دە، ماسكەۋگە دە، ءوز حالقىمىزعا دا بەركىمباي اتىن جاقسىلىقپەن شىعاردى عوي ءشامشا...
ىشپەي-جەمەي، بىرەۋلەرگە قيانات جاساماي، ادال ءجۇرىپ ايىپتالۋ، ورنىنان ءتۇسىپ قالۋ -ات جالىن ۇستاعان ازاماتتىڭ قاي-قايسىسى ءۇشىن دە قاسىرەتتى وقيعا. سونداي ساتتە جانىڭدى ۇعاتىن، سەنىڭ لاۋازىمىڭا، اتاق-داڭقىڭا عانا ۇيىرىلگەن بۇرالقى يتتەردەي كۇندىك سەزىمدى بىرەۋلەر ەمەس، زەينەتكەر بولىپ ۇيدە وتىرساڭ دا، ادامدىعىڭدى ايالايتىن شىن دوستارىڭ بولعانعا نە جەتسىن! ءبىراق ونداي دوس-جولداستار كوبىمىزدىڭ ماڭدايىمىزعا جازىلماعان. ال ءشامشادا سونداي دوستار بار. اتتان قۇلاعانداي كۇي كەشىپ جۇرگەن كۇيدە، جەكسەنبىنى جالعىز وتكىزگەن كۇنى بولعان ەمەس. ءتاي باسقاننان بىرگە ويناعان بالالىق شاقتىڭ قۇربىلارى كيم مەن امان، ستۋدەنتتىك جىلداردىڭ قيماستارى قۋانىشكۇل، روزا، نۇرعايشا، سۇلتان، بەكەن...
نە كەرەك، ايتەۋىر ادال دوستارى دا كوپ ەكەن. حاتشى بولىپ جۇرگەندە قولى تيە بەرمەيتىن ءشامشانى جولداستارى بىردە قاراتاۋعا، بىردە التىن ەمەلدەگى شوقان زيراتىنا، باقاناس پەن جامبىلعا... قويشى، ايتەۋىر قىدىرتۋداي قىدىرتتى.
بۇل وبلىسقا اۋىسقاندا الماتى قالاسى، كەڭەس اۋداندىق كوميتەتىنە ءبىرىنشى حاتشى بولىپ كەلگەن اسەن بەسبايەۆا دا سول الاساپىران جىلداردىڭ قۇرباندىعى بولىپ، شىمكەنتكە قىزمەت اۋىستىرۋعا ءماجبۇر بولىپ ەدى. «باسقا ورتادا جالعىز وزىنە قيىن بولىپ ءجۇر-اۋ» دەپ، ءشامشانىڭ وعان دا قابىرعاسى قايىسادى. كەيدە جولداستارىمەن سەنبى كۇندەرى تۇندەلەتىپ اسەنگە بارىپ، ەرتەسىنە الماتىعا قايتادى.
مەكتەپتىڭ بىتپەس شارۋاسىنىڭ جانە دوستارىنىڭ ارقاسىندا كوڭىلىن الاڭداتقانمەن، ارا-اراسىندا وي تۇمانىنا ورانىپ، قارمانىپ قالاتىن كەزدەرى بولادى. كەيدە كوشەدە كەلە جاتىپ، ەرتەمەن ءبىرىن كوتەرىپ، ءبىرىن جەتەكتەپ، بالا-باقشاعا جۇگىرىپ بارا جاتقان كەلىنشەكتەرگە كوزى ءتۇسىپ ءارى جانى اشىپ، ءارى قىزىعا قارايدى. «ايەل زاتى بوپ جاراتىلعاسىن، ايەلدىك ميسسياڭدى ورىنداۋ عانا باقىت، ولاي بولماسا، تابيعات زاڭىنا قارسى شىققانىڭ، ياعني كۇپىرلىك ەتكەنىڭ»، — دەپ تولعانادى.
بۇل سىرتىنا شىعارىپ ءسوز ايتپاسا دا، قىزىنىڭ الاساپىران جان دۇنيەسىن ەسىكتەن اتتاپ كىرگەننەن ۇعاتىن حانىمبالا اپاي ويلى قوي كوزدەرىن توڭكەرىپ، ەپپەن باسىپ، ءشامشانىڭ جانىنا كەلەدى.
— ءتورت مۇشەڭ ساۋ بولسىن، كۇيزەلە بەرمەشى، — دەيدى جۇپ-جۇمساق الاقانىن ءشامشانىڭ ساۋساقتارىنا تيگىزىپ.
— ءوزىڭ اق بولساڭ بولعانى. ەلىڭە، جەرىڭە قىزمەت ەتتىڭ. ادالدىعىڭدى، قولىڭنان ءىس كەلەتىنىن باسشىلار باعالاماسا، قۇداي ەسكەرەر. قىز بالانىڭ ءبارى ءدال سەندەي ەل دەپ ەڭبەك ەتسە، اتا-انانىڭ نە ارمانى بار. اكەڭنىڭ ارۋاعى ريزا شىعار، قاراعىم!
جىلاساڭ دا، جادىراساڭ دا جانىڭدا، انا بولمەدە، اس ۇيدە ءوزىڭدى جاقسى كورەتىن بىرەۋ بارىن سەزىنۋ قانداي باقىت!.. الايدا جاراتىلىس ءوز زاڭدىلىعىنا وزگەرتۋ جاسامايدى: بەينەتىن كورسەتپەي، تاۋقىمەتىن تارتقىزباي، ءوزىنىڭ سىندارلى دا سۇلۋ قالپىندا انا دا دۇنيەدەن وزدى. جۇمىستان، الىس جولدان دەل-سال بوپ شارشاپ كەلگەندە، جىپ-جىلى ۇياداي ءۇيدىڭ ەسىگىن اشاتىن انا بۇل دۇنيەدە ەندى جوق، ونىڭ اسىل بەينەسى ەندىگى جەردە تەك ەلەس بوپ كورىنەدى دەگەن اقيقات ءشامشانىڭ اقىل الەمىنەن تىس جاي سەكىلدى، تۇسىنىكسىز.
باياعىدان بەرى ءوزىنىڭ جەڭگەسىندەي كورىپ، «ءيا، ءسىز بايدىڭ قىزىسىز عوي!» — دەپ ءازىل ايتىپ، كەيدە ءتىپتى ءوز دارەجەسىندە كوڭىل دە بولمەي جۇرگەن ءشامشا، قانشاما، اقىلدى بولسا دا، «انام دا ءبىر كۇنى دۇنيەدەن وتەدى-اۋ» دەپ ءتىپتى دە ويلاماپتى.
مۇندايدا جالعىزدىعىڭ، جۇرەگىڭدەگى نەشە ءتۇرلى جاماۋ-جاسقاۋ، ادام بالاسى ءومىرىنىڭ وتكىنشىلىگى — وسىنىڭ ءبارى كەۋدەڭە سىيماي، تاماعىڭا كەپتەلىپ قىلعىندىرا بەرەدى. مىناۋ قوعامداعى شۋىلىن جاسىرعان الا-قۇلا ءومىر، جارتى قۇرتتى جارىپ جەيتىن دوس-جولداس پەن قۇربى-قۇرداس، جۇمىسىڭ — ءبارى ءبىر الەم دە، ال وت باسىنداعى تىرشىلىك ەكىنشى الەم ەكەن. وسى ەكى الەمى بىردەي ۇيلەسىم تاپسا عانا، ادام جاراستى تىرلىك كەشەدى ەكەن.
مۇنداي ساتتەردە جانىڭنىڭ ءىسىنىپ اسقىنعان پەرنەلەرىن تامىر «ۇزەتىن» ەمشىدەي دەپ باساتىن — پوەزيا دەگەن ارۋ عانا.
«قاردىڭ باسىن قار الار، حاننىڭ باسىن قارا الار» دەگەندەي، جان دەرتىڭە داۋا بولار دەرتتى جىرلاردى وقىپ، ۇيىقتاپ كەتىپ ويانعانداي كۇي كەشەسىڭ. اسىرەسە، مۇقاعالي جىرلارى ادامنىڭ ءارتۇرلى جاعدايدى باسىنان كەشىرەر ءساتىنىڭ ءبارىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ العانداي اسەر بەرەدى.
ومىرىندە قازاق اقىندارىنىڭ ايتىسىن وتكىزۋ تۇگىلى مينيسترلىك اپپاراتىنىڭ ءبىر جيىنى قازاق تىلىندە ءوتىپ كورمەگەن حالىققا ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگىنەن ەداۋىر قاراجات ءبولدىرىپ، مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ الپىس جىلدىعى قۇرمەتىنە ستۋدەنتتەردىڭ رەسپۋبليكالىق تۇڭعىش ايتىسىن وتكىزۋگە سەبەپ بولعان دا — ءمينيستردىڭ ورىنباسارى ءشامشا بەركىمبايەۆانىڭ پوەزياعا دەگەن ماحاببات سەزىمى ەدى.
مينيسترلىكتە «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ جۇمىسى ما، قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالعان وقۋ قۇرالدارىنىڭ ماسەلەسى مە، وقۋشىلارعا ەستەتيكالىق ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيى مە — وسىنىڭ ءبارى، تۇپتەپ كەلگەندە، ءمينيستردىڭ ورىنباسارى ءشامشا بەركىمبايەۆاعا تىرەلەدى.
كوزگە كورىنە بەرمەيتىن تاربيە جۇمىستارىنىڭ شىتىرمان سالالارى، ونىڭ اراسىندا ءتۇرلى قوعامدىق تاپسىرمالار كەيدە باسىڭدى بۇرعىزبايدى. اربانىڭ دوڭگەلەگىندەي بىرىنەن كەيىن ءبىرى كەلەدى دە تۇرادى. كەيدە نە ىستەپ، نە قويعانىڭدى بىلمەيسىڭ. زاماننىڭ ەكپىنىنەن بە، قوعامنىڭ مەشەۋلىگىنەن بە، ايتەۋىر ادام بالاسىنىڭ شىبىن جانى شىبىنداي تىنىشتىق سەزۋدەن قالدى. وسىنداي تىرلىك كەشىپ جۇرگەسىن بە، ءومىر دەگەننىڭ ءوزى دە ءمانسىز، ماعىناسىز بىردەڭەدەي كورىنىپ كەتەدى كەي ساتتە.
مۇنداي كۇيرەك، شارشاڭقى كوڭىل كۇي باۋراعان كەزدە، ءشامشا اۋىلعا تارتىپ كەتكىسى كەلەدى. اتقا ءمىنىپ، سار جەلىسپەن وتىرىپ، سۇيىكتى اتاسى (ول اكەسىن «اتا» دەپ كەتكەن)، اياۋلى ماياپاسى مەن ارداقتى اناسى، كۇنى كەشە تاي-قۇلىنداي تەبىسىپ قاتار وسكەن بۇل بىرەۋلەرگە دەگەن اشۋدان بۋلىققاندا، وعان قاتتىراق ءسوز ايتىپ قالسا دا، كۇلىمدەي قاراپ، سۇيسىنە تىڭداپ وتىراتىن تەتەلەس اعاسى، كەشەگى سەيدىلدا ماڭگى مەكەن تەپكەن بوز توبەگە بارىپ جۇرەك سەزىمىنە ەرىك بەرىپ، سونان سوڭ اتىن جەتەلەگەن كۇيى ءتۇتىنى بۋداقتاعان اۋىلعا قاراي اياڭداسا... اۋىلدا وسكەن ادامنىڭ تەك كوكجيەگى سونادايدان قول بۇلعاعان دالاعا، باۋرايى بۇلدىراعان تاۋ بوكتەرىنە ەسى-دەرتى اۋادى دا تۇرادى. كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ ءبىر دەرتىنەن سول عانا ايىقتىرارداي، سول عانا جانىڭا داۋا بولارداي.
الدە الداۋ-ارباۋدان، تەك باس پايداسىن ويلايتىن پاسىقتىقتان، بىرەۋدىڭ امان، ابىرويلى، سىيلى جۇرگەنىن كورسە، كوزدەرىن شاتىناتىپ اۋىرتىپ تاستايتىن قىزعانىش قۇزىرىنان جىراق جۇرەتىن كەيبىر ادامداردى تازالىق سۇزگىسىندەي تابيعات-انا ءوز قۇشاعىنا — ساۋمال سامال مەن جۋساندى بەلىنە كوبىمىز سەزىنبەيتىن عارىشتىق بەلگىلەرى ارقىلى شاقىرا ما ەكەن؟
تۇرمىستىڭ، كۇندەلىكتى ءومىردىڭ شابۋىلداعان قام-قارەكەتىنە بايلانعان ادام بالاسىنىڭ بيلىككە تالاسۋ، جاقسى كيىم كيۋ، ءۇيىنىڭ ءىشىن اعاش پەن سىلدىرماق جىلتىراققا تولتىرۋ سەكىلدى بارعان سايىن جەردىڭ بەتىن بىلىقتىرىپ بارا جاتقان قارا نيەتى مەن الپاۋىت ارانى بۇكىل دۇنيەگە زانتالى ءزارىن شاشىپ تۇرعان زاماندا، ويىن دا، ءومىرىن دە، پيعىلىن دا تازا ساقتاپ، تابيعي قالپىندا قالاتىن ادامدار سيرەك كەزدەسەدى.
بيىك ادامگەرشىلىك، ءبىر سوزدىلىك، شىنايى تىلەۋلەستىك، مەيرىمدىلىك، شىنشىلدىق اتتى قاسيەتتەر ەكولوگيالىق اپاتقا ۇشىراعانداي كۇي كەشكەن دۇنيەدەن سول قاسيەتتەردى ساقتاعان جان كورسەڭ، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي، شاتتانۋدى ۇمىتىپ بارا جاتقان كوڭىلىڭدى قۋانىش كەرنەيدى. سوندا ەكى دۇنيەگە بىردەي نە زاماننان تاقتان تۇسپەي ءامىرىن جۇرگىزىپ وتىرعان ۇلى مارتەبەلى اللا تاعالاعا شۇكىرشىلىك ءبىلدىرىپ، الگىندەي بىرەن-ساران ادامداردىڭ تىلەۋىن تىلەيسىن، اماندىعىن سۇرايسىڭ.
ءبارى جازعىتۇرىمعى جاڭبىرداي وتكىنشى جالعاندا تىلەۋلەستىكتەن باسقا باياندى سىي-سياپات جوقتاي كورىنەدى ماعان.
ابزال اكەنىڭ ۇكىلى ۇمىتىنە ەل-جۇرتىنىڭ، تۋعان حالقىنىڭ تىلەۋلەس ىقىلاسىن قوسا نازىك يىعىمەن كوتەرىپ كەلە جاتقان ءشامشاداي سىڭلىلەرىمدى «مەنىڭ حالقىمنىڭ قىزدارى وسىنداي» دەپ ماقتانىش تۇتامىن، سول سەزىمىمنەن ءوزىم دە بيىكتەي تۇسكەندەي كۇي كەشەمىن.
جەر بەتىندە سەزىنەتىن، سەنەتىن، ءۇمىت ارتاتىن تىم بولماسا قىزدار بار ەكەنىن ءتۇيسىنۋ دە باقىت ەكەن!..
1992.
You Might Also Like
-
قازاق حالقى قاشان دا اقىننان كەندە بولماعان. قاھارلى حانعا دا، باتىر مەن بيگە دە ءسوزىن تاڭداتقان اقىندى حالقىمىز، باس بايگە بەرۋگە قۇدىرەتى جەتپەسە دە، باسىنا كوتەرگەن.
-
ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تورىتوبەل تەلەفونىندا تيتتەي تىنىم بولمايدى — اش بالاپانداي شىرىلدايدى دا جاتادى. دۇنيەدە نە كوپ — جاپا شەگىپ جىلامسىراعاندار كوپ-اۋ دەيمىن. جۇرت اۋلىندا جوعالعان ادىلەتتى ...
