تورعايدىڭ تەكتى پەرزەنتى
ەگەر فرانسۋازا ساعان اياق استىنان الماتىعا كەلىپ:
— قازاقستانىڭىزدى كورسەتىڭىز، — دەگەن ءوتىنىش ايتسا، مەن ويلانباستان تورعايعا تارتار ەدىم. سەبەبى ءبىز استانادا ءجۇرىپ الىپ، «ەل-ەل»، دەپ ەمەشەگىمىز ۇزىلگەنمەن، ءار ايماقتا ات باسىن تىرەر تۇلعالار بولماسا، ەتەگىڭ ەلپى، جەڭىڭ جەلپى جولعا شىعۋ دا بۇل كۇندە وڭاي ەمەس. ءبىز، جازۋشى، جۋرناليست اۋلەتىنەن تاراعاندار، اۋىل-اۋىلدى ارالاي ءجۇرىپ، قاي اۋداندا، قاي وبلىستا حالقىمىزدىڭ كەبەرسي جازداعان تامىرىنان، سالت-داستۇرىنەن جۇقانا ىزدەگەن جاياۋ جولاۋشىنىڭ جاي-كۇيىن ۇعىنار قانداي باسشى ازاماتتار بار دەپ سۇراستىرا جۇرەمىز.
ەسىكتەن ەنە بەرگەنىڭدە ەڭىرەپ قويا بەرەتىن ۇلكەندى-كىشىل اكىمدەردى كوپ كەزدەستىرەتىن بولدىق. ءتىپتى «قايدان كەلدىمگە» ءتۇسىپ اكىمنىڭ كابينەتىنەن، شارۋاڭدى ايتپاي-اق، شىعا جونەلۋگە شاق قالاسىڭ. ونداي اكىمدەردىڭ كەلگەن قوناققا ايتار «قوش كەلدىڭى»: «اقشا جوق!»، «مال قىرىلىپ قالدى»، «تاسقىن سۋ باسىپ كەتتى»، «ءوندىرىس توقتاپ تۇر».
كەنەن بابامىزدىڭ:
ۇيىنە جامان قىزدىڭ كىرىپ بارساڭ،
جالپىلداپ توبە شاشى تورگە قاشار،
ۇيىنە جاقسى قىزدىڭ كىرىپ بارساڭ،
سىلدىرلاپ شاشباۋلارى ەسىك اشار، — دەگەن جولدارىندا فيلوسوفيالىق استار جاتىر ەكەن عوي. اقپا-توكپە اسى، ءىنجۋ-مارجان تاسى، ىبىرسىعان بايلىعى بولماسا دا، كوڭىلى كۇندەي جارقىراپ ەسىگىن اشقان ءۇي يەسىن قالاي «جاقسى» دەمەسسىڭ!
اۋەلدەن-اق شارۋاعا قىرى جوق بويكۇيەز قازاقتىڭ، ەسىگىنىڭ الدىنا ەكى ءتۇپ تەرەك ەگۋگە ەڭسەسى جىبەرمەسە دە، كوكبازاردان قالتاسىن قاعىپ ساتىپ العان الما-جيدەككە تويمايتىن قازاقتىڭ سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى شەشىم شىعارماسا ءوزىنىڭ شارۋاسىنا دا شۇيىركەلەسپەۋگە ەتى ۇيرەنگەن قازاقتىڭ 70 جىل بويى حالىقتىڭ قازىناسى دەپ جيناعاندارىن بىرەن-ساران اقشالىلار يەمدەنىپ، قالعان قالىڭ ەلدە نە ماشينا، نە تراكتور جوق، تالان-تاراجعا ءتۇسىپ جاتقان بۇگىنگى تاڭدا باسى شىركوبەلەك اينالىپ، ابدەن ەسەڭگىرەپ قالعان شاعىندا ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ تاعدىرى تەك ءىرىلى-ۇساقتى باسشىعا بايلانىستى بولىپ قالدى.
تۇيمەدەيىن تۇگەندەپ، جالعىز بەلومىرتقاسىمەن بەس قوناقتى ريزا ەتىپ اتتاندىراتىن، سەزىمىمەن سەرگىتىپ، سەنىمىڭدى وياتاتىن كەلىنشەگى بار ازاماتتىڭ وتباسىنداعى بەرەكە-بىرلىگىنە قانداي ءتانتى بولساڭ، بۇگىنگى الاساپىرانى، الاياعى مەن الىپساتارى كوپ زاماندا ءار ايماقتاعى باسشىلاردى ساۋساقپەن ساناپ كوڭىلىمىزگە مەدەۋ تۇتاتىنىمىز دا سوندىقتان.
سىر بويىندا شاۋحامانوۆ پەن بيعالي كايۋپوۆ، سەمەيدى ماركەن ءشايجۇنىسوۆ، اقمولادا — براۋن، شىمكەنتتە ورازكۇل، الماتىدا زامانبەك، تورعايدا جاقان قوسابايەۆ... اكىمدەر كوڭىلدە قالا بەرمەيدى. كۇنى كەشە «ەل، جەر» دەپ، وزىنە بيلىك تيسە، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ حالىق ءۇشىن تاۋقىمەت تارتۋعا دايىن كورىنگەن كەيبىرەۋلەر اكىمدىك ورىندىققا وتىرعاسىن-اق بەتتەرى بەس عاسىردان قالعان بەكەتتەي بەزەرىپ، سەزىمدەرىن سەڭ باسىپ، سەرگەكتىگىن شەل باسىپ شىعا كەلەدى. اكىم مەن اقىننىڭ كوبىنە جاراسىم تاپپايتىنى دا سوندىقتان.
بۇگىنگى قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە قاراپايىم جانداردىڭ تاعدىرى كوللەكتيۆتىڭ باسشىسىنا بايلانىستى دەيتىنىمىز قىزىل ءسوز ەمەس.
تورعاي وبلىسىنىڭ اكىمى جاقان قوسابايەۆ — قاراۋىنداعىلارىنا بۇرىنىراق ءوزى كورىنگىسى كەلەتىن، وزىندىك پىكىرى جوق، باستىق نە ايتسا، سونى دۇرىس دەپ شۇلعي بەرەتىندەردى اينالاسىنا جيناپ، سول بوزامىقتاردىڭ اراسىندا ءوزى سۇيرىكتەي سۇڭعىلا كورىنۋى نيەتىندەگى باسشىلار ساناتىنان ەمەس.
كوپ سويلەيتىن، ەل اۋزىنا قاراپ وتىرعان ەر ازاماتتى شاي قايناتىم ساتتە اتتان قۇلاتىپ، اينالاسىنداعى كوپ جارامساقتىڭ پىكىرىمەن تاعدىر شەشە سالاتىن ادامنان كوسەگەنى كوگەرتەر كەسەك ءىس شىعا قويمايدى.
جاقان — كوپ سويلەمەيتىن، نەنى ايتىپ، نە ىستەسە دە، الدىمەن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ الاتىن ازامات.
انا جىلى كەڭەس وداعىنداعى قايتا قۇرۋ الاساپىرانىنىڭ قۇرباندىعىنا ءبىزدىڭ ەكى وبلىس تورعاي مەن ماڭعىستاۋ شالىنعاننان كەيىن ماسكەۋدەن كەلە جاتىپ ارقالىققا ايالداپ ۇشقانىمدا، قاڭىراعان اەروپورتتى، قوڭىرايعان قالانى كورىپ، جۇرەگىم جىلاپ اتتانعانىم ەسىمدە.
ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ قانى دا، تەرى دە توگىلگەن وسى ەكى كيەلى ايماعىمىز ۋاقىت پەن بيلىكتىڭ بەرەكەسىز لاڭدارىن قانشا وتكەرسە دە، قازاقي بولمىسىمىزدىڭ ءنارىن جوعالتپاي كەلە جاتقاندىقتان كوكىرەك كوزى اشىق پەرزەنتتىڭ بۇيرەگىن وزدەرىنە ىلعي بۇرعىزىپ تۇرادى. سول جىلى جانگەلدى اۋدانىنىڭ ورتالىعى تورعايعا بارىپ، حالقىمىزدىڭ تالاي ۇرپاعىنا ۇلگى بولار ويلى ازاماتتار شىققان وسى قۇت مەكەننىڭ ۇيلەرى الاسارىپ، كوڭىلى كوندەي كەبەرسىگەن ساتتەرىن دە كورىپ قايتقانىم بار ەدى.
«جانگەلدى اۋدانىندا ءبىر كەرەمەت ازامات بار» دەپ سۇيسىنە ايتقان سوزدەردى بۇرىن ەسىتىپ جۇرسەم دە، جاقان قوسابايەۆ باۋىرىمىزدى العاش كورۋىم وسىدان ەكى جىل بۇرىن ەدى. ون جىل قاتار جۇرسەڭ دە تۇسىنىكسىز، جۇرەگىڭنەن ورىن المايتىن ادامدار بولادى: ولاردىڭ نە جاقسىلىعىن، نە جاماندىعىن ايتا المايسىڭ. جۇرگەن جەرىنە تەك جاقسىلىق پەن مەيىرىم شۋاعىن سەۋىپ كەتەتىن اداممەن ونى ءبىلۋ ءۇشىن ىلعي تاباقتاس بولۋدىڭ قاجەتى جوق — پىكىرىن ەسىتىپ، تۇلعاسى مەن ءىسىن كورىپ، ول جايلى، زەرتتەپ-زەردەلەمەي-اق، باسى جەرگە جەتكەنشە ءسوز بەن سەرتكە تۇراتىن، يىعىندا ارقالاعان سان مىڭداعان ادامنىڭ تاعدىرى، باسشى اتاۋلىدان زاپى بولعان ەلدىڭ جاۋتاڭكوز ءۇمىتى بار ەكەنىن جاتسا-تۇرسا كوڭىلىنەن شىعارمايتىن ازامات دەپ ايتا الاسىڭ.
جاقان اكەسى قۇدىرەتتى كومپارتيانىڭ جەرگىلىكتى كوكەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ، اكە مانسابىنىڭ ارقاسىندا كومسومولدان باستالاتىن بيلىك باسپالداقتارىنان وتكەن كوپ بەلسەندىنىڭ ءبىرى ەمەس، ءبىر شاڭىراقتا جالعىز، بەينەتكەش انانىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ وسكەن بالا. جالعىزىلىكتى انانىڭ كوڭىل-كۇيىن بارلاپ وسكەن ادام اسقاقتىق پەن ارامدىققا بارمايدى. ونىنشى كلاستى التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ تۇرىپ، «شوپان بولام، كەلىنشەك الىپ، انامنىڭ قولىن جىلى سۋعا مالام» دەپ ارمانداۋى دا انا ءسۇتىنىڭ قادىر-قاسيەتىن سەزىنۋدەن شىعار.
اناسى سالكە (ءساليمانى اتا-اناسى ەركەلەتىپ وسىلاي اتاپ، كەيىن اۋىل-ايماققا جاققان ونى «كەلىن» دەۋگە قيماي ۇلكەن كىشى سالكە دەپ كەتكەن) جالعىز ۇلدىڭ شەشىمىنە نە بىلاي، نە ولاي دەمەدى. مەكتەپ بىتىرىسىمەن ءوزى تۋىپ-وسكەن «ستالين» كولحوزىندا تراكتورشى بولىپ ءجۇر ەدى، ءبىر كۇنى كولحوز باستىعى مىركامال سەيتقازييەۆ مۇنىڭ ۇيىنە كەلە قالدى. ءوزى اقىل يەسى، اۋىلدىڭ ءار شاڭىراعىنىڭ بالا-شاعاسىنا دەيىن ەسىنە ۇستاپ، ولاردىڭ تاعدىرىن ويلايتىن ناعىز ەل اعاسى-تىن.
— سالكە، وسى بالاڭنان ءتۇبى بىردەمە شىعادى — وقۋعا جىبەرسەك قايتەدى؟ — دەپ كولحوز باسشىسى اقىل سالدى. اناسى ۇندەمەي ۇلىنا قارايدى.
— اعا، مەن شەشەمدى اسىرايمىن، مىنا تراكتورىم كونە — جۇرگەنىنەن تۇرعانى كوپ. ماعان ءبىر وتار قوي بەرىڭىز، — دەدى بالا.
قوي كوزدەرىنەن جىگەر بايقالاتىن، اقسارى ءوڭى جەلگە توتىققان قاعىلەز بالانىڭ ءسوز ساپتاسى، ءجۇرىس-تۇرىسى جاسوسپىرىمنەن گورى جاقسى-جاماندى كورىپ توسەلگەن ەرەسەك ادامعا ۇقساڭقىرايدى.
بىرەر جىل وتكەسىن اناسى باسقارماعا بارىپ ءوزى ايتىپ، اقىرى جاقان چەليابىدەگى اۋىل شارۋاشىلىعى ماشينالارى ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، بىتىرگەننەن بەرگى ءومىرى ءوزى تۋىپ-وسكەن تورعاي وڭىرىندە ءوتىپ كەلەدى. ەرنى كەبەرسىپ قۇلازىعان، قازاقتان وزگە حالىق تۇرمايتىن جانگەلدى اۋدانىندا سوۆحوز ديرەكتورى، كەيىن اكىم بولدى. زيالىلار مەن زەردەلىلەر شىققان وسى ايماقتىڭ ءوشىپ بارا جاتقان وتكەنىن كەلەر ۇرپاقتارعا جەگكىزۋ ءۇشىن نە ىستەۋگە بولادى دەپ جانى اۋىرعان جىگىت قايتا قۇرۋدىڭ قۇيىندى تۇسىندا تۋعان اۋدانىنا اكىم بولدى. وبلىس جابىلىپ، قوستانايعا قارادى. وبلىس ورتالىعى قوستاناي تۇگىلى، ارقالىقتىڭ وزىنەن ارا قونىپ ارەڭ جەتەتىن شالعاي اۋداننىڭ اكىمى ىبىراي التىنسارين اعامىز وسى وڭىردەگى تۇڭعىش ورىس-قازاق مەكتەبىن سالدىرعان، احمەت پەن ءمىرجاقىپ تۋىپ-وسكەن، وكتەمدىك پەن استامدىققا شىداماعان امانگەلدى باتىر ات سۋارعان ءبىر كەزدەگى ءدۇبىرلى تورعاي (جانگەلدى اۋدانىنىڭ ورتالىعى) ۇيلەرى ەسكى وباعا اينالىپ بارا جاتقانىن كورىپ وتىرىپ، قۇرىلىس ماتەريالىن جەتكىزۋگە تەمىر جول تۇگىلى تاس جول جوق دەپ قول قۋسىرۋعا ارى بارمادى. وبلىس باسشىلارىنا دا تىنىم بەرمەدى. قارا باسىنىڭ تىنىشتىعىن ويلاپ، ءجاي باسىپ، ۇيقىسىن قاندىرىپ، وبلىستان نە استانادان وقتا-توكتە كەلە قالعان اكىم-قارانىڭ بابىن تاۋىپ جۇرە بەرۋگە ابدەن بولسا دا، اكىم قوسابايەۆ يەن دالادا جاتقان تورعايدى قايتا تۇرعىزۋدى قولعا الدى. وزىنە دە تىنىم جوق، وزگەگە دە تىنىشتىق جوق. باس-اياعى بىر-ەكى جىلدا تورعاي قالاعا اينالدى. احمەت پەن ءمىرجاقىپ مۇراجايى، مەشىت، ءبىر كەزدە شاش ال دەسە باس الاتىندار ءبىر تۇندە قۇلاتىپ تاستاعان ىبىراي مەكتەبى — ءبارى قايتا تۇرعىزىلىپ جاڭا تۇرعىن ۇيلەر بوي تۇزەپ، كوشەلەر اسفالتتالىپ، وبلىستارى تاراپ، ءبىزدىڭ جاي-كۇيىمىزگە كوڭىلى تۇسەر ەشكىم بولماس دەپ رەسەيمەن شەكاراداعى قۇلا تۇزدە قۇلازىپ قالعان، سوندا دا اراق ءىشىپ ازاپتان قۇتىلۋعا بوي ۇرا قويماعان حالىقتىڭ ەڭسەسى ءبىر كوتەرىلىپ، مارە-سارە بولىپ قالدى. ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرەر ءىس قىلۋ — ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ءبىراق ۇلكەن ماقساتتاردى نىسانا ەتكەن اكىم ءۇشىن شارۋانىڭ بىتەر ءتۇرى جوق. سوۆحوزدا جۇرگەن كەزىندە ءبىر جىلى قىرىم جاقتا دەمالعانى بار ەدى. سوندا سيەۆاستوپولدەگى ورىس-قىرىم سوعىسىنىڭ پانوراما-مۇراجايىنا بارعان. عاسىرلار بويى ەشكىمنىڭ بايلىعىنا، جەرىنە كوز الارتپاي، كۇندەمەي، كۇڭكىلدەمەي دالاسىن قورعاعان قازاق دەگەن حالىقتىڭ ءوز ەركىندىگى ءۇشىن قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردەن وتكەن تاريحىنان ەلەس بەرەر پانوراما-مۇراجايدى وسى اۋدان ورتالىعى تورعايدا جاساۋدى ويلادى. ول ءۇرپاق ءۇشىن كەرەك. تاريحىن بىلمەگەن ۇرپاق تاعدىرىن قورعاي الماس.
قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ەرەك ورىن الاتىن باتىر دا دانا تۇلعا شاقشاق جانىبەكتىڭ ءومىربايان تۇسىنىڭ ءوزى بۇكىل ەلدىڭ رۋحاني شەجىرەسى. شاقشاق جانىبەكتىڭ تۋعانىنا 300 جىل تولۋىنا تاريحي مۇراجايدى ءبىتىرۋدى جوسپارلاپ، اكىم تاعى ءىس باستادى. جەرىنەن شىعىپ جاتقان نە مۇنايى مەن گازى، نە كومىرى مەن تەمىرى جوق، ءوندىرىسى بولماسا، مالدى اۋدانعا ونشا ءمان بەرىلمەيتىن زاماندا مۇنداي نارتاۋەكەلدىك جاساۋعا قۇمنىڭ اراسىندا جاتقان شالعاي اۋدان تۇگىلى وبلىس اكىمدەرىنىڭ دە بارا قويۋى قيىن. وسى نيەتتى جوسپارلاتۋ دا وڭايعا تۇسپەدى. وبلىس اكىمشىلىگىنەن باستاپ، رەسپۋبليكا مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ەسىگىن ءبىراز شيقىلداتۋعا تۋرا كەلدى. مۇراجاي تۇرعىزام دەپ ءمينيستردىڭ ەسىگىن قاققان اۋدان اكىمىن بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن مادەنيەت مينيسترلىگىندەگىلەر ورنىقتى، ويلى جىگىتتىڭ پىكىرىن تىڭداۋىن تىڭداعانمەن، «ءاي، شىراعىم-اي، ءتۇۋ الاقىردا جاتقان جانگەلدى اۋدانىنا مۇراجاي سالدىرام دەۋ قۇر قيال عوي» دەگىلەرى كەلسە دە، ونىڭ كوڭىلىن جىقپاي، قۇپتاعان سىڭاي كورسەتكەن.
مىنە، ءىىىاقشاق جانىبەك باتىر تۇسىنداعى جوڭعارلار شابۋىلىنا ارنالعان، ءبىراق بۇكىل قازاق ءومىرىنىڭ ايناسى ىسپەتتى بۇل عاجايىپ مۇراجاي قازاقستاندا ءبىرىنشى رەت اۋدان ورتالىعىندا وسىلاي بوي كوتەردى.
قوسابايەۆ اكىمگە ەلىمىزدەگى جەكەشەلەندىرۋ پروسەسىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ اۋدانىندا باستاۋعا تۋرا كەلدى. الدىمەن مالشىلار اراسىندا جەكە فەرمەرلەر شىققانى دۇرىس دەپ ۇيعارىستى. قاۋىمداستىققا، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كوللەكتيۆتىك شارۋاشىلىعىنىڭ جۇيەسىنە ۇيرەنىپ العان قازاقتى ەندى ءوز الدىنا باي بولىپ، شارۋاشىلىعىڭدى ءوزىڭ رەتتە دەپ كوندىرۋ دە وڭاي بولمادى. شوپاندارعا ءۇي، قورالارىن تەگىن بەرىپ، بۇرىن مەملەكەتتىك بولىپ كەلگەن قويدى ولارعا ارزان باعامەن ساتقاننىڭ وزىندە جۇرت اۋەلى سوعان باتىلدارى بارماي جالتاقتادى ەمەس پە؟! ءوز الدىنا مال الىپ، فەرمەر بولۋعا كونگەن شوپاندارعا سوۆحوز باسشىلارى تاراپىنان: «ەندى سەنىڭ بىزدە شارۋاڭ جوق، ەشتەڭە سۇراما» دەگەندەي قىرىن قاراۋشىلىق تا بايقالىپ قالدى.
اركىم ءوز باسىن، بالا-شاعاسىنىڭ قامىن قامداعان زامان تۋدى، بىرىگەيىك، ەل بولايىق نەمەسە «اناۋ جىگىت پالەننىڭ اۋلەتىنەن قالعان ءبىر تۇياق ەدى» دەپ باسقانى ويلايتىن ادام سيرەپ بارادى.
دەگەنمەن، مالمەن وتىرعان، جۇرتتى قىزىقتىرار بايلىعى جوق اۋدانعا، شارۋاشىلىق ارالارىنان جول سالىندى، ءسويتىپ جۇرگەندە تورعاي وبلىسى قايتادان كارتاعا ءتۇسىپ، توقتاي جازداعان كۇرە تامىرلارعا قايتا قان جۇرە باستادى...
وتكەن جىلى تورعايلىق ءانشى ءسىڭىلىمىز عازيزا جۇمەكەنوۆاعا «قازاقستانعا ەڭبەگى سىڭگەن ءارتىس» اتاعى بەرىلۋىنە بايلانىستى وبلىس ورتالىعىندا وتكىزىلەتىن ان-كەشىنە باردىم. سامولەتتە جاساڭ جىگىتپەن قاتار وتىرىپپىز، اڭگىمەلەسىپ، «ارقالىقتانمىن» دەگەسىن ەلدىڭ جاي-كۇيىن سۇرادىم. ءوزى بيزنەسمەن ەكەن.
— بىزدە اكىم وزگەردى عوي، اپاي، ەستىپ پە ەدىڭىز؟ — دەدى جىگىت ءسوز اراسىندا. — ءوزى تۇرعان دەسپوت-كرەديت الا المايمىز. قاتال ادام.
ونىڭ ايتىپ وتىرعانى قوسابايەۆ ەدى. ءيا، جۇرتتىڭ بارىنە جاعۋ قيىن. دەموكراتيا دەگەن ۇراندى جەلەۋ ەتىپ، تەنتەك پەن تەلىنى بەتىنە جىبەرگەن ورتادان بەرەكە دە قاشقاقتايدى. اراق-شاراپ، تەمەكى مەن ساعىزدى ەكى-ۇش باعاسىنا ساتۋشىلاردان كوشەسىندە اياق الىپ جۇرە المايتىن، كەمپىر مەن شال، مەكتەپ وقۋشىلارىنا دەيىن كەڭسە مەن دۇكەن ماڭىندا قولىنا تۇسكەندەرىن ساتىپ، قىستا سۋىققا، جازدا كۇنگە قاقتالىپ، دۇكەندەرى شىبىن قوناتىن نارسە جوق قاڭىراپ تۇرسا دا، اكىمشىلىكتەگى قىرۋار قىزمەتكەر جايباراقات قاعاز اۋدارىستىرىپ وتىرعان قالالاردى دا، ولاردىڭ پىسىقاي اكىمدەرىن دە كورىپ ءجۇرمىز.
ەرتەسىنە ارقالىقتى كورەيىن دەپ، ءارى مەن كەلەردە اياعى سىنىپ اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ قالدى دەگەسىن «ءازىلقوي نەمە، ادەيى قىلىق كورسەتىپ جاتىر ما» دەگەن ويمەن سەيىت كەنجەاحمەتوۆتى ىزدەپ شىقتىم. جولاي ءبىر ايەلمەن تانىسىپ بىرگە جۇردىك: اۋرۋحاناداعى وتاعاسىنا بارا جاتقان زەينەتكەر ەكاتەرينا تروفيموۆنا ەكەن. مەنىڭ ول — پۇل سۇراقتارىما ىقىلاسپەن جاۋاپ بەرىپ، ول دا اڭگىمەگە تارتىپ كەتتى.
— وبلىستىڭ اكىمى دەيسىز بە؟ ءوزىم كورگەن ەمەسپىن. ءبىراق قانداي باسشى بولماسىن، ءىسى ارقىلى كورىنەدى عوي. اكىم بولعاننىڭ ەرتەسىندە ارقالىق قالاسىن جاياۋ ارالاپ، انە، اناۋ تۇستاعى اراسىنا قاز جۇمىرتقالاپ جاتقان ءشوپ-سوراڭداردى جۇلعىزىپ، جۇمىستى كوشە تازارتتىرۋدان باستاپتى، — دەپ ەكاتەرينا تروفيموۆنا ءبىراز اڭگىمە شەرتتى.
شەت ەلگە ساتاتىن مىسى مەن جەزى، مۇنايى مەن گازى بولماسا دا، ارقالىق قالاسى ەداۋىر بوي جازىپ، ەڭسەسى كوتەرىلىپ قالىپتى. كوشەدە كەزدەيسوق كەزدەسكەن ۇلكەن-كىشى جىلى شىرايمەن سالەمدەسىپ، جاستار: «فاريزا اپاي، قوش كەلىپسىز!» — دەپ ىزەت بىلدىرسە، كەمپىر مەن شالعا دەيىن «تەلەديداردان ءوزىڭدى كەرىپ، سوزىڭە سۇيسىنەمىز، شىراعىم،» — دەپ بۇرىلىپ جاتىر. ەلدىك دەگەن وسى-اۋ دەپ ىشتەي ەلجىرەيسىڭ.
كەشكىسىن عازيزانىڭ ءان كەشى باستالدى. وبلىس ورتالىعىنداعى كەڭ سارايعا سىيماي توپىرلاعان حالىق! ۇلكەن-كىشىسى جوق — ءبارىنىڭ اۋزىندا:
— ءبىزدىڭ عازيزاعا جوعارى اتاق بەرىلىپتى!
ونەرگە مۇنشالىق ىقىلاستى ەلدى كورگەندە، وزىڭنەن-وزىڭ ءارۋاقتانىپ، قانات بىتكەندەي سەزىنەدى ەكەنسىڭ. ءبىزدىڭ اتىراۋدا «مۇحامبەت پايعامبار ءتىرىلىپ كەلىپتى!» — دەسە دە، تەاتردىڭ جارتىسىنا تولمايتىن از حالىق ەسىنەپ ارەڭ وتىرادى.
ءان كەشىنە وبلىس اكىمىنىڭ ءوزى باس بولىپ قاتىناسىپ، ءسوز سويلەپ، اناسىز وسسە دە، ونەرى ءۇشىن ەل ايالاعان عازيزاعا ماشينا مىنگىزىپ، حالىقتى ءدان ريزا ەتتى. ونەر يەسىنە ماشينا سىيلاۋ تۇگىلى ءماندىمىسىڭ دەمەيتىن، الدىنا كەلە قالسا، قابىلداۋعا ۋاقىتى بولمايتىن اكىمدەر قانشا! ولار ادەبيەت پەن ونەردىڭ حالىققا رۋحاني قۋات بەرەر كۇش ەكەنىنەن، ال رۋحاني قۋاتسىز ۇلتتىڭ بولاشاعى دا بولمايتىنىنان بەيحابار. ادەبيەت پەن ونەر، بالا تاربيەسى سەكىلدى، كۇندەلىكتى قالتاعا قۇيىلاتىن قاعاز بايلىعى بولماسا دا، ۇلتتىق ءتىننىڭ بەرىكتىگىن ساقتايتىن بىردەن-بىر قۇرال. ونەرگە كوڭىل بولىنگەن جەردە ەل پىشىراماي، تۇتاستىق تىرىلەدى. جەڭىستى دە جەمىستى ىستەرگە جەتكىزەتىن — وسى تۇتاستىق.
وبلىس ءومىرىنىڭ اۋقىمى كەڭ، ەل-جۇرتتى جەرگا قاراتپاي ءىس قىلام دەيتىن وبلىس اكىمى ءۇشىن شارۋا بىتپەيدى. كەيبىر باسشىلار جاڭا ورىندىققا وتىرار-وتىرماستان، «ءپىسسىمىلاسىن» قىزمەتكەرلەردى جاڭارتۋدان باستايتىندى شىعاردى. پالەن جىلدان جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان مامانداردى تىرقىراتىپ قۋىپ تاستايدى دا، سۋ جاڭا قىزمەتكەرلەردى جيناي باستايدى.
تورعاي وبلىسىنىڭ اكىمى بولعالى جاقان قوسابايەۆ كوپ جۇرتقا تيىسە قويماپتى. تەك ءوزىنىڭ مادەنيەت جونىندەگى ورىنباسارى ەتىپ قارشادايىنان تورعاي توپىراعىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن رىستى قالەس قىزى سارييەۆانى جانە نەشە جىلدان تەك جىگىتتەردىڭ عانا ەنشىسىندەي بولىپ كەلگەن وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنا باسشى ەتىپ نۋريكامال سەيتجانوۆانى قويىپتى. ءقازىر كوپ جەرلەردە ايەل كادرلارعا كوڭىل بولىنبەيدى. «ەسەكتىڭ كۇشى ادال دا، ەتى ارام» دەگەندەي، ءبىراز شارۋانى كوزگە كورىنبەي تىندىرىپ جۇرەتىن قىز-كەلىنشەكتەر ەكەنى شىندىق بولعانمەن، ولاردى قاي جەردە دە شاۋىپ شىققاندا مەكتەپ ديرەكتورلىعىنا قويادى، ودان ءارى اپارار قۇلىق جوق.
اقىل-پاراساتى بيىك ايەل اكىم-قارالاردىڭ شىندىقتى ايتىپ شىرقىن بۇزاتىنداي كورىنەدى. وندايلاردان گورى ميى بولماسا دا مايلانعان بەتى بار، ادەمى كيىنىپ، ساۋىلداعان ساربازداردىڭ ورتاسىنا سىلانىپ ءسان بەرەتىندەردىڭ باسشى ساناتىندا ءجۇرۋى وزگەلەرگە تيىمدىرەك.
تورعايدىڭ باسشىسى كادردى ىسكەرلىگىنە، جاۋاپكەرشىلىگىنە قاراپ تاڭدايدى ەكەن.
وبلىس شارۋاشىلىعىنىڭ ءقازىر اۋىر ەكەنى راس. جەر استىنان شىعىپ جاتقان ساۋىندى سيىرداي بايلىعى بولماعاسىن، جىل سايىن اسپانعا قاراپ جاۋتاڭداۋمەن وسەتىن، جاۋىن بولماعان جىلدارى ءتىپتى كوكتەمەي قالاتىن ەگىننىڭ، بەينەتى جانكەشتى بولسا دا، ونىمدەرى قۇنسىز باعالاناتىن مال شارۋاشىلىعىنىڭ تابىسىمەن وبلىستىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن تىك تۇرعىزىپ، وركەندەتە قويۋ مۇمكىن دە ەمەس. راس، وبلىستىڭ جەر كولەمى كەڭ. جەر استى بايلىقتارىنىڭ قورى دا بار دەسەدى. مىسالى، امانتوعاي، وكتيابر اۋداندارىنىڭ تەرريتورياسىندا سۇر كومىر، ال امانكەلدى، جانكەلدى ايماعىندا كومىر قورلارى بار دەپ جورامال ايتادى. وبلىس ايماعى ءتۇستى مەتالدان دا قۇر ەمەس سەكىلدى. ءبىراق ونىڭ ءبارىن زەرتتەپ-قاتتاپ قاعازعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ۇلتتىق اكادەميامىزدىڭ قاراۋىنداعى ارناۋلى ينستيتۋتتاردان ماماندار كەلىپ، راستالعان جاعدايدا، ول قورلاردى يگىلىككە اسىرۋ ءۇشىن مينيسترلەر كابينەتىنىڭ ىقىلاستى قاۋلى-شەشىمدەرى شىعۋى قاجەت. بۇل ءىستىڭ ءبارىن ءوز بەتىنشە جۇرگىزۋگە وبلىستىڭ قۋاتى جەتپەيدى. ال، الدا-جالدا مەملەكەت الدىنا ماسەلە قويۋعا ونسىز دا «قازىنا قاڭىراپ جاتىر» دەپ زار جىلاپ وتىرعان ۇكىمەت باسشىلارىنان كۇنى بۇگىن بىردەڭە شىعا قويۋى كۇماندى.
دەگەنمەن، ەلدى باسقارۋ تاپسىرىلعاسىن، «جوق-جوق» دەگەن گوي-گويگە باسىپ، قول قۋسىرىپ وتىرۋ — قىلمىس. وبلىستىڭ ىشكى مۇمكىندىكتەرىنىڭ ءبارىن پايدالانىپ، ەلدى ىسكە جۇمىلدىرۋعا تۋرا كەلەدى. جەكەلەگەن شارۋاشىلىقتاردى بىلاي قويعاندا، قۇرىلىس ماتەريالدارىن جەتكىزەتىن تەمىرجول تورعاي وبلىسىنان جىراق وتەدى. سوندىقتان ءار شارۋاشىلىقتا باياعى بابامىزدان قالعان ادىسپەن كىرپىش ءوندىرۋ قولعا الىندى.
وسىنداي جۇمىلىستىڭ ارقاسىندا امانگەلدى اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا وتكەن جىلى وتىز شاقتى جەكە تۇرعىن ءۇي سالىندى. بۇگىنگىدەي قيىن-قىستاۋ كەزدە الىستاعى مال شارۋاشىلىقتى اۋدان ءۇشىن بۇل — ۇلكەن جەتىستىك.
قايتا قۇرۋدىڭ باسىندا وبلىستىڭ تاراتىلعانى ەلگە مورالدىق جاعىنان دا، ماتەريالدىق جاعىنان دا كوپ زيانىن تيگىزدى. مەكەمەلەر قىسقارىپ، جۇرت توز-توز بولىپ جۇمىس ىزدەپ، ءبىرازى جان-جاققا كوشىپ كەتتى. باستالعان قۇرىلىستار قاڭىراپ، ىسكە العىسىز بولىپ قالدى. سونىڭ ءبارىن قايتا قالىپقا كەلتىرۋدىڭ ءوزى وبلىس زكونوميكاسىن ءبىراز تيتىقتاتىپ كەتتى. ءبىراق وسىلاي ەلدىڭ، شارۋاشىلىقتىڭ تاعدىرى تالكەككە تۇسكەنى، قىرۋار قارجىنىڭ دالاعا كەتكەنى ءۇشىن جاۋاپ بەرگەن ەشكىم جوق.
تورعاي وبلىسىندا كوپ بالالى سەميالارعا ەرەكشە كوڭىل بولىنەتىندىگى، جەر-جەردە ولاردىڭ ءتىزىمى الىنىپ، جەرگىلىكتى جانە اۋدان باسشىلارىنىڭ كوز قىرىندا بولاتىندىعى دا قۋانتادى.
ارقالىق قالاسىنداعى شاقشاق جانىبەك كوشەسىندە تۇراتىن ەرلى-زايىپتى نۇرلان — قارلىعا سادىقوۆتاردىڭ وتباسىندا بولعانىمدا ولار تاربيەلەپ وتىرعان 12 پەرزەنتتىڭ ۇلكەنى 8 جاستا ەكەنىن كوردىم.
— وبلىس اكىمى بولىپ جاقان قوسابايەۆ كەلگەسىن، جۇرەكسىنە-جۇرەكسىنە ءجۇرىپ، الدىنا كىردىك. ءۇي-جايىمىز ناشار ەدى، — دەيدى نۇرلان. — ءوزى جايلى، قازاقى كىسى ەكەن. سول كىسىنىڭ تاپسىرۋىمەن قالا اكىمى مارات مۇستافين وسى بەس بولمەلى جەكە ءۇيدى — بۇرىن ءبىر باستىق وتىرعان ەكەن — بىزگە بەردى. تەك بىزگە عانا ەمەس، جاقان اعانىڭ بالاعا ىقىلاسى بولەك. جۇرت ايتادى وبلىس باسشىسى اۋىل، اۋدانعا ىسساپارمەن بارعاندا، جۇمىستى بالا-باقشانى كورۋدەن باستايدى ەكەن دەپ. بالالى-شاعالى وتباسىلارىنا دا كىرىپ-شىعۋعا ۋاقىت تاباتىن كورىنەدى.
نۇرلان مەن قارلىعانىڭ جايدارى كەيىپپەن جارىسا ايتقان سوزدەرىنەن وبلىس باسشىسى ءدال وسى شاڭىراقتىڭ اتاسى سەكىلدى سەزىلەدى. بالالارىمەن اندا-مۇندا بارۋ دا وڭاي ەمەس قوي دەپ اكىم ءبىر مەكەمەنىڭ كونە «ۆولگاسىن» وسى شاڭىراققا بەرگىزىپتى. تۋىستىق پەن تامىر-تانىستىق قۋالاپ، اركىمنىڭ سۇيەگىن ساناعان مىنا زاماندا ەرتەڭ ەلدىڭ بايلىعى بولار سابيلەردى تاربيەلەۋگە كۇش-قۋاتىن ارناپ وتىرعان قاراپايىم ەكى جاستىڭ وتباسىنا كورسەتىلگەن ىقىلاسقا سۇيسىنەسىڭ. سۇيسىنەسىڭ دە، ويلاناسىڭ.
ەلدىڭ ار-نامىسىن قورعاۋ قايقى قىلىشتى الىپ، اتقا شابۋدان ەمەس، كۇندەلىكتى ءومىردىڭ ۇساق-تۇيەگىنەن باستالادى. ەل باسقارۋ دا جيىنداردا ادەمى ءسوز سويلەۋ نەمەسە قوي مەن تۇيەنىڭ ءتولىن ساناپ، ءمۇناي ءونىمىن قاي الاڭنان قايتكەندە كوپ الۋدى ءبىلۋ عانا ەمەس. باسشىلىق ورىندىققا سول ورتانىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن، رۋحاني ءومىرى مەن تۇرمىس-تىنىسىن، مادەنيەتىن جەتىك بىلەتىن ادام عانا باتىلى بارىپ وتىرۋعا ءتيىس. اۋىلدىڭ ازىپ-توزىپ كەتۋى جالپى حالىقتىڭ بولىمسىزدىعىنان ەمەس، باسشىنىڭ وڭباۋىنان.
قازاق تاريحىنداعى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى — باتىر دا باتاگوي شاقشاق جانىبەك:
— قاھارسىزدان حان قويساڭ — قاسيەتى بولمايدى. ۇلگىسىزدەن بي قويساڭ — وسيەتى بولمايدى، — دەپ ۇرپاقتارعا ۇلاعات قالدىرعان ەكەن.
حالىقتىڭ جادى سۇرتىلمەيدى. ات تىزگىنىن ۇستاعان ەكەنسىڭ، قالتاڭنىڭ قالىڭداۋىن ەمەس، جيىن-تويعا، دۋماندى-دۇبىرگە قولى جەتە بەرمەيتىن جانى جۇدەۋ جۇرتتىڭ قامىن ويلا — ەلدىڭ ءوزى-اق سەنى تاريح مىنبەسىنە كوتەرەدى.
انا جىلى ابىلايحاننىڭ 280 جىلدىق تويىنا كوكشە وڭىرىنە بارعان وبلىستاردىڭ اراسىندا جانگەلدى اۋدانىنىڭ اكىمى جاقان قوسابايەۆ باستاعان توپ «حان ورداسى» دەپ 12 قانات كيىز ءۇي جاساتىپ اپارعان. ونداي ءسان-سالتاناتتى كيىز ءۇيدى سوڭعى 70-80 جىلدا قازاق توپىراعى كورمەگەن شىعار! سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىندا حالقىمىزدىڭ اتاقتى ۇل-قىزدارىنا ارنالعان ۇلكەندى-كىشىلى توي-توپىرلار ءوتتى. سولاردىڭ ىشىندە ۇيىمداستىرىلۋىمەن، مانى-مادەنيەتىمەن ەستە قالعاندارى جامبىل وبلىسىندا وتكەن سىپاتاي باتىر، جاڭاقورعاندا سۋناق اتا، تورعايدا احمەت پەن ءمىرجاقىپ جانە شاقشاق جانىبەك باتىر قۇرمەتىنە جاسالعان ەل تويلارى.
استانادا تورعاي دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويمايتىن ونەر مەن ادەبيەت قايراتكەرلەرى از. تورعاي جايلى سوڭعى جىلدارى جازىلعان ولەڭ مەن جىر، ءان مەن كۇي قانشا! اقىندار مەن كومپوزيتورلاردىڭ الدىنا اعىل-تەگىل اس قويعانمەن، ىقىلاس-قۇرمەت كورسەتكەن بولعانمەن، جۇرەك تەربەتەر شىعارما تۋا بەرمەيدى. ول سول ەلدىڭ تاربيە ءتىنىن ۇزبەگەن بولمىسىن سەزىنۋدەن، قانداي جۇتاڭ داۋىرلەردى باسىنان كەشىرىپ، جاعاسى جىرتىلسا دا، حالىقتىڭ تابيعاتىن، ەلدىك سيپاتىن سۇردەي ساقتاپ قالعان تورعاي توپىراعىنىڭ كارىسى مەن جاسىنا دەگەن سۇيسىنگەن سەزىمنەن ءان مەن كۇي، ولەڭ مەن جىر بولىپ اقتارىلۋىنان.
تورعاي جەرى — تۇنعان تاريح. اتاقتى «قىزبەل»، «سارىتورعاي» مەن «قاراتورعاي»، «الۋا» مەن «ايىرقۇم»، «قىز تام» مەن «ساحنا تام»، احاڭنىڭ «اققۇمى» مەن «اقكولى».
ويىمنان جاتسام-تۇرسام ءبىر كەتپەيسىڭ —
باسىمدى نە سيقىرمەن اۋرەلەدىڭ؟!..
نە دەگەن قۇدىرەت-سەزىم! سان ۇرپاقتى سەزىمگە تاربيەلەپ كەلە جاتقان اسىلداردىڭ اسىلى احمەتتىڭ «اققۇمى». سوناۋ اشتىق جىلدارىندا وسى «اققۇم» اۋىلىنىڭ تۇرعىندارىنان ءتىرى قالعاندارى نەكەن-ساياق دەسەدى. قۇلازىپ، وباعا اينالعان سول اۋىل بۇگىندە ءساندى ۇيلەرى ءتۇزۋ كوشەلەرىنىڭ بويىندا تىزىلگەن ارداقتى اعانىڭ شالقار سەزىمىنە تۇرعىزىلعان بەلگىدەي. ۋاقىتتىڭ قۇيىنىنا قۇربان بولىپ كارتادان سىزىلعان اۋىلدار بۇگىنگى قازاقستاننىڭ قاي ايماعىندا دا جەتەرلىك. ءبىراق ولاردى قايتا ءتىرىلتۋ كەز-كەلگەن اكىمنىڭ ويىنا كىرىپ تە شىقپايدى. «اققۇم»، «اقكول» سەكىلدى قازاقتىڭ ۇلى پەرزەنتىنىڭ سەزىمىن وياتقان كيەلى مەكەندەرىن بۇگىنگى دەڭگەيگە جەتكىزۋ دە — ەل ازاماتتارىنىڭ پاراساتتىلىعىنىڭ ايعاعى.
— وسىناۋ تۇنعان تاريحتى شاڭعا باتىرماي، كەيىنگى جاستارعا جەتكىزۋ — تىرىلەردىڭ پارىزى عوي، — دەيدى وبلىس اكىمى. —ول ءۇشىن ءار مەكتەپتە، ءار اۋىلدا سول جەردىڭ شەجىرەسىن، وتكەن-كەتكەن جانە بۇگىنگى ادامدارىنا ارنالعان مۇراجاي بولۋى شارت.
تورعاي دەسە مەنىڭ كوز الدىما ءارقايسىسى حالىققا تۇلعا-تىرەك بولار ادامدار كەلەدى. ءوزىم بىلەتىن ادامدار. سولاردىڭ بىرەۋىنەن شەتىن قىلىق، «ونىسى نەسى» دەيتىندەي وعاش مىنەز كورگەن ەمەسپىن. سىرباي، عافۋ اعالار، قوعاباي، تولەن... قەڭشىلىك پەن سەرىك. سوناۋ اتىراۋدا كەلىن بوپ جۇرسە دە، ءوزىنىڭ بيىك ادامگەرشىلىگى، پاراساتى، ءمانىس بىلەر تاربيەلىلىگىمەن ءوز ورتاسىنا سىيلى، قىزىنداي ءقادىرلى ءراشيلا مۇرسالييەۆا، قازاق تەلەديدارىنىڭ تالانتتى ءجۋرناليسى ءلاززات قاپىشيەۆا...
ماعان تورعاي توپىراعىندا تۋعانداردىڭ ءبارى سولار سەكىلدى بيىك، سولار سەكىلدى دارحان كوڭىل جاندار بوپ كورىنەدى.
ومىردە جولى بولۋ-بولماۋى ادامنىڭ ءوز نيەتىنەن، ءوزىنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىنىڭ بولمىسىنان دەيدى. تورعاي ەلىنىڭ اق نيەتىنە، اق تىلەگىنە وراي تۋعان توپىراعىنىڭ جاقان سىندى ادال پەرزەنتى ءوز ايماعىن باسقارىپ وتىر. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ زاڭدىلىقتارىنان جان دۇنيەمىز ارىلىپ بولماعان، دەموكراتيا دەپ ءار جەردەن ايقاي سالعانىمىزبەن، الەمدىك تاريح ءومىر بويى اڭساپ كەلە جاتقان دەموكراتيانىڭ ۇشقىنىنا دا جەتە الماي جۇرگەن ءبىزدىڭ بۇگىنگىدەي اۋمالى-توكپەلى زامانىمىزدا ءار مەكەمە، ءار اۋىلدا، ءار اۋدان مەن ءار وبلىستا جاقان قوسابايەۆ سەكىلدى وي-پاراساتى مەن ىسكەرلىك قابىلەتى تەڭ تۇسەر ورەلى ازاماتتار وتىرسا، قازاقستان حالقى ەگەمەندىگىمىزدىڭ ەرتەڭىنە ازىپ-توزباي، اداسپاي-الاقتاماي جەتەر ەدى-اۋ!..
جاقانداي جىگىتتەر بيىكتە جۇرگەي!..
1994.
You Might Also Like
