قىتايداعى قيماس كەزدەسۋلەر
1. ۇيدەن ۇرىمىشگە دەيىن
الماتى اۋەجايىنا «كەش قالىپ قويدىم با» دەپ الاڭداپ ارەڭ جەتتىم: ماشينا توقتامايدى، توقتاعانى اكەسىنىڭ قۇنىن سۇرايدى. جول سومكەمدى ارقالاپ جول بويىنا شىعىپ ەم، زايساننان كەلگەن قازاق جىگىت كەۋدەسى سىرىلداعان «جيگۋليىنە» مىنگىزىپ الدى. نە ءتارتىبى جوق، نە جۇيەلى ءىسى جوق ۇكىمەتتى دە، زاماندى دا دىبىسسىز سوزبەن سىباپ وتىرىپ، جەتتىم-اۋ.
زايساننان كەلگەن جىگىت قابىكەن:
— اپاي، مىنا قازاقتار ءسىزدى جاياۋ جۇرگىزىپ، نە ابىرويعا جەتەيىن دەپ ءجۇر؟ اۋىلداعى بىزدەر ءسىزدى «ۆولگا» ەمەس، «مەرسەدەس» ءمىنىپ جۇرەتىن شىعار دەپ ويلايمىز، — دەپ تىقىلداپ قويمايدى.
قارا جىنىمنىڭ ءبارى قاپتاپ وتىرعان مەن:
— ۇكىمەت باسىنا ءوزىڭ كەلگەندە «مەرسەدەس» مىنگىزەرسىڭ، — دەپ ازىلدەگەن بولام.
ۇرىمشىگە بارا جاتقان جولسەرىكتەرىم — قازاقستان رەسيۋبليكاسى مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى اشىربەك سىعايەۆ باستاعان قۇرمانعازى اتىنداعى حالىق اسپاپتار وركەسترىنىڭ شاعىن ۇجىمى. ولارعا قوسا كۇمىس كومەي ءانشى بيبىگۇل تولەگەنوۆا، جەزتاڭداي جانىبەك كارمەنوۆ (بۇل — ماڭدايىمىزعا سىيماي كەتكەن تالانت يەسى جانىبەك اپاتقا ۇشىراعانعا دەيىن بولعان ساپار — ف. و.)، رەسپۋبليكامىزداعى ۇيعىر مۋزىكالىق-كومەديا تەاترىنىڭ قازاقستانعا ەڭبەگى سىڭگەن اكتريساسى، كورنەكتى كوركەمسوز شەبەرى ءماھينۇر راحمانوۆا، سول تەاتردا ءبيشى رايحانگۇل قۇدايبەردييەۆا مەن دويراشى مارات نيزاحۋنوۆ، قازاقتىڭ تالانتتى كينو جانە تەاتر اكتەرى، اتاقتى «قىز جىبەك» فيلمىندە تولەگەن ءرولىن شىعارعان قۇمان تاستانبەكوۆ باۋىرىمىز بار ەكەن.
قيامەتتىڭ قىل كوپىرى الماتى اۋەجايىنداعى تەكسەرىستەن باستالدى. سىرت قاراعاندا سۇپ-سۇلۋ قازاق جىگىتتەرى كيىم-كەشەگىمدى سالعان جامان سومكەمدى اۋدارىپ-توڭكەرىپ، مەن ءدال ءبىر حالىقارالىق ەسىرتكى بيزنەسىمەن اينالىسىپ اتىم شىعىپ جۇرگەن ادامداي، تەكسەرسىن! تەكسەرۋشى سارى جىگىت وزىمنەن ەشتەڭە تابا الماعاسىن قىتايداعى قارىنداسىنا ەكى سيگارەت پەن ءبىر كويلەك وراپ، سالەمدەمە بەرگەن جۋرناليست جولداستىڭ زاتىنا تيىسە باستادى:
— مۇنىڭ ىشىندە ورەسكەل ەشتەڭە جوق، بىرەۋدىڭ سالەمدەمەسى ەدى، — دەسەم، الگى ءىنىمىز:
— اپاي، بىرەۋدىڭ زاتىن نەگە الاسىز؟ مۇمكىن سيگارەت ورنىنا ەسىرتكى سالىپ جىبەرگەن بولار، — دەيدى بەت-اۋزى بۇلك ەتپەي بەدىرەيىپ.
اتتەڭ، اۋەلى ۇلتىڭدى، نە اتا-اناڭدى تاڭداپ الىپ، سوسىن دۇنيەگە كەلەتىن حۇقىق ادام بالاسىنا بەرىلمەگەن. ايتپەسە، نە بيروبيدجاندا، نە ەريەۆاندا، ەڭ بولماسا سامارقاندا-اق تۋا سالار ەدىم. وزىڭ-وزىڭە رەنجىگەندە باسىڭا نەبىر ويلار كەلە بەرەدى عوي.
«حالىقارالىق» دەگەن ايدارى بار اۋەجايدىڭ ەكىنشى قاباتىنا كوتەرىلدىك. ون بىردە ۇشادى دەگەن الماتى — ءۇرىمشى رەيسى تۇستەگى 13.00-دە كوتەرىلەتىن بولدى. شايىمىزدى شالا-پۇلا ءىشىپ، ۇيىمىزدەن ەرتەلەتىپ شىققان ءبىز نە شاي ىشەتىن جەر جوق، نە جاعداي سۇراپ جىلى ۇشىرايتىن جان جوق، تۇتقىنعا تۇسكەن بەيشارالارداي سارسىلىپ وتىرۋعا ءماجبۇر بولدىق.
— نەمەرەم تاماق ىشپەي قالىپ ەدى، — دەپ بيبىگۇل ۇيىنە حابارلاسپاق بولىپ ەدى، تەلەفون تابىلمادى.
وركەستردىڭ قوبىزشىسى جاڭىلسىننىڭ جەزدەسى قالقامان سول جەردەگى كىشى باستىقتاردىڭ ءبىرى ەكەن، سول جىگىتتىڭ قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي بولمەسىندە اشىربەك، بيبىگۇل جانە مەن ءبىر-بىر كەسە شاي ىشتىك. قالاعا تەلەفون سوعىپ، قالقامان باۋىرىمىز استىمىزعا ات مىنگىزگەندەي ريزاشىلىقپەن ۇشاققا بەت الدىق.
«تۋ-154» ۇشاعىنىڭ تەرەزەسىنەن تومەنگە كوز سالىپ قويامىن: دەنەسى قوڭىرايعان جالاڭاش تاۋلار تىزبەگى كورىنەدى. تابيعات تا ادام سەكىلدى عوي: سىرتى سۇرىقسىزداۋ، ءبىر كورگەننەن جالتىلداپ تۇرماعان جەردىڭ ادەتتە قوينى تولى كەن بولىپ كەلەدى. ادامدار دا سولاي.
وتىرعانىمىز سول سەكىلدى ەدى، قازاق ءتىلىن جاڭادان ۇيرەنگەن قازاق قىزى:
— بەلدىكتەرىڭىزدى بايلاپ، ءتۇزۋ وتىرىڭىزدار — ۇشاق ۇرىمشىگە قونۋعا بەت الدى، — دەپ ادام ۇيالاتىنداي شالا-پۇلا قازاقشامەن حابارلاما جاسادى.
ءۇرىمشى قالاسىنىڭ ۇيلەرى ءبىزدىڭ اتىراۋداعى سەكىلدى قوڭىرقاي كورىنەدى ەكەن. جاسىل جەلەكسىز تەرەك، قايىڭى دا كارى كىسىنىڭ تىسىندەي ءار جەردە سىيدىيادى. ۇشاقتان تۇسكەندە، اۋا ورتەنىپ تۇرعانداي كورىندى.
شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانى مادەنيەت بىرلەستىگىنىڭ باسشىسى مامەد زۋنۋن، ونىڭ ورىنباسارى شە، شەت ەلدەرمەن بايلانىس بىرلەستىگىنىڭ قىزمەتكەرى ۋان باستاعان ءبىر توپ ادام قارسى الدى. اراسىندا قىز-كەلىنشەكتىڭ توبەسى كورىنبەيدى — كىلەڭ ساۋىلداعان ەر ادام.
اۋەجاي ۇيىندەگى قوناق قابىلدايتىن كەڭ بولمەدە جۇگىمىز كەلگەنشە مامەد زۋنۋننىڭ قوش ايتقان قوناقجاي ءسوزىن ەستىپ، وسى ەلدە بولاتىن كۇندەرىمىزدىڭ جوسپارىمەن تانىستىق. مۇنداي جۇزدەسۋلەردىڭ ۇلكەن-كىشىسىنىڭ بارىندە الدىمەن تەرموسقا قۇيىلعان ىسسى سۋدى تاس اياقتاعى قاعازعا تۇرىلگەن جۇڭگو شايىنا قۇيىپ، شاي بەرۋ ءداستۇر ەكەن. قانت نەمەسە كامپيتسىز تەك شاي ۇسىنىلادى.
ءبىز ەكى اۆتوبۋس، دەلەگاسيا باسشىسىنا ارنالعان ءبىر جەڭىل ماشينەمەن ءۇرىمشى قالاسىنىڭ ورتالىعىنداعى «ساۋدا سارايى» دەپ اتالاتىن كونەلەۋ قوناق ۇيگە كەلىپ جەتتىك. قولدارىندا كوز تارتاتىن دەستە-دەستە جاساندى گۇل، ءبىر توپ قىز-كەلىنشەك كۇتىپ تۇر. ولار: ءبىر كەزدەگى ءبيشى — ءامينا — بيبىگۇلمەن شيرەك عاسىر بۇرىن كەزدەسكەن ەكەن، ءراپيلا نۇرمۇحامەد قىزى تالانتتى ءانشى، وتكەن جىلى شىڭجاڭ — ۇيعىر ءان-بي انسامبلىمەن الماتىعا كەلىپ، ءبىزدى انىمەن تامساندىرعان ءسىڭلىمىز، ءلاززات يگىسىن قىزى — اقىن، تارباعاتايدا تۋىپ-وسكەن، ءۇرىمشى تەلەديدارىندا قىزمەت ەتەدى، بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن ماعان حات جازىپ، ولەڭدەرىن جىبەرىپ، وزىمە ءسىڭلى بولىپ كەتكەن قىز. ءانشى-سىرنايشى تۇران، ءمادينا، گۇلنار، بالشات، ەلنۇر — ءبارى قۇشاق جايا قارسى الىپ جاتىر. سوزبەن جەتكىزىلمەيتىن سەزىمدەر...
ءوزىمىزدىڭ ەلدە بىرەۋ وقىپ، بىرەۋ وقىمايتىن شيماي-شاتپاعىمىزدى شەت جەردەگى باۋىرلارىمىز قولدان-قولعا تيگىزبەي وقىپ، تۋعانىڭنان بەتەر ىقىلاسپەن الدىڭنان قۇشاق جايا قارسى الىپ جاتسا، جازاتىن ادام ءۇشىن جۇرت ايتا بەرەتىن، ءبىراق قولعا ۇستالىپ، نە كوزگە كورىنبەيتىن باقىت دەگەن سول ەكەن.
جولدان ارىپ-اشىپ كەلگەن بىزگە قوناق ءۇيدىڭ ەكىنشى قاتارىنداعى كەڭ اسحانادا داستارقان دا جايۋلى ەكەن. مول ءمازىر، قوناقجاي ىقىلاسقا كومىلدىك تە قالدىق. داستارقاندا قازاقتىڭ تاعامى بولماعانمەن، ۇيعىر، حانسۋ حالىقتارىنىڭ قۋىرىلعان، پىسىرىلگەن، بۋعا بۇقتىرىلعان، ايتەۋىر ەتتەن جاسالعان ۇلتتىق تاماقتىڭ ون ەكى ءتۇرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى قويىلىپ جاتىر.
مەنىڭ جۇڭگو ەلىنە ءبىرىنشى كەلۋىم ەدى. تۇركياعا، يرانعا بارعان ەدىم. ءبىراق ونداعى باۋىرلاستارىمىزدىڭ اراسىنان مەنىڭ جازعاندارىمدى وقىعاندار بىرەن-ساران كەزدەسەتىن. بۇل جەردە دە ءبىزدى كىم ءوقىپ-بىلىپ جاتىر دەيسىڭ دەگەن كوڭىلسىزدەۋ ويدا بولاتىنمىن.
قوناق ۇيگە كەلگەن جەرگىلىكتى ادامنىڭ ءبارىن بىردەي جاتاق بولمەگە جىبەرە بەرمەيدى: قوناقتاردىڭ مازاسى كەتەدى، سوندىقتان تومەنگى قاباتتاعى اقشاسىز تەلەفونمەن سويلەسىپ الۋ كەرەك.
— اپەكە، سىزگە سالەم بەرۋگە ادامدار كەلىپ وتىر، — دەپ تومەننەن ءلاززات تەلەفون سوقتى. جازۋشىلار، ولەڭ-ماقالالارىمدى وقيتىن ستۋدەنتتەر، ءتۇرلى قىزمەت اتقاراتىن كەلىنشەكتەر مەن جىگىتتەر.
— شىعارمالارىڭىزعا قانىقپىز، جاقسى كورەمىز!
— داستارقانىمىزدان ءدام تاتىڭىز!
ءبارىنىڭ ايتاتىنى وسى. قايران قازاعىم-اي! قاي ەلدە، قاي مەكەندە جۇرسە دە، جاقسى كورگەنىنە جاستىق بولىپ، داستارقانعا شاقىراتىن اتا سالتىن ۇمىتپايدى. كۇنگە توتىققان جۇزدەرى، قاراپايىم كيىمدەرى، سەزىمدى كوزدەرى — ءبارى جۇرەگىڭدى ەلجىرەتەدى.
سول كۇنى كەشكىسىن جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى شىڭجاڭ — ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ حاتشىسى ءجانابىل جولداس باستاعان جەرگىلىكتى ۇكىمەت باسشىلارى ءبىزدى رەسمي قابىلدادى. قابىلداۋدا اشىربەك سىعايەۆ، بيبىگۇل تولەگەنوۆا، جانىبەك كارمەنوۆ، قۇرمانعازى وركەسترىنىڭ ديرەكتورى ەركەبۇلان مۇسىرەپوۆ جانە مەن بولدىم. قازاقستاننىڭ ءوز الدىنا جەكە مەملەكەت بولىپ شاڭىراق كوتەرگەنىنە جۇڭگو ەلى قۋانىشتى ەكەنىن، ەجەلدەن نيەتتەس، تىلەكتەس كورشىلەس حالىقتار ەكەندىگىمىزدى قۇرمەتپەن ايتىپ جاتتى. كەزدەسۋدە جۇڭگو تىلىنەن ورىس تىلىنە اۋدارماشى حانسۋ جىگىتى بولدى. مەن ءوزىمنىڭ كوڭىلىمدەگى ويدى جاسىرا الماي:
— وسى جەردە قىتايشادان قازاقشا اۋدارما جاسايتىن قازاق ازاماتتارى بولماعانى ما، ءوز الدىمىزعا ەل بولساق تا، ورىس ءتىلى ارقىلى تۇسىنىسەمىز بە؟ — دەدىم. اشىربەك تە ءوزىنىڭ رەسمي ءسوزىن، راحمەتىن انا تىلىمىزدە مايىن تامىزا شەبەر سويلەدى.
ءبىزدىڭ ارامىزدا جۇڭگو ءتىلىن بىلەتىن ەشكىم جوق. كونسەرت ۇستىندە قازاقشانى قولما-قول قىتايشا حابارلاپ تۇراتىن جۇرگىزۋشى قاجەت ەدى، ۇرىمشىدە قىتايشاعا ءوز انا تىلىندەي اعىپ تۇرعان قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى كوپ ەكەن. سولاردىڭ ىشىنەن، ءبىزدىڭ باعىمىزعا، ءۇرىمشى تەلەديدارىنىڭ ديكتورى، ءبىزدىڭ سۇيىكتى ءانشىمىز روزا رىمبايەۆاعا ۇقساي قالعان سۇيكىمدى قىز بالا ءامينا بىزگە اۋدارماشى بولىپ بەكىتىلدى.
دۇنيەدەن ەرتە وتكەن اقىن تىنىشباي راحيموۆ ءىنىمىزدىڭ ءسوزىن دە، اۋەنىن دە ءوزى جازعان «التايدىڭ ار جاعىنان كەلگەن ارۋ» دەگەن اتاقتى ءانى وسى ءاميناعا ارنالعان.
ۇكىمەت باسشىلارى رەسمي قابىلداۋدان كەيىن كەشكىسىن قوناقاسى بەردى، شۆەد داستارقانى جايىلىپ، توردەگى ەكى دوڭگەلەك ۇستەلگە عانا ورىندىقتار قويىلىپتى. وعان جەرگىلىكتى باسشىلارمەن ارالاس ءبىز جايعاستىق، قالعان جولداستار قابىرعاعا تاقاپ قويىلعان ورىندىقتارعا وتىرىستى. قوناقاسى پاتشاعا جايىلعان داستارقانداي ەكەن. قويدىڭ تەرىسىن سىپىرىپ، ىشەك-قارىنىن الىپ، قالعان دەنەسىن تۇتاسىمەن ءپىسىرىپ، داستارقان شەتىنە اربامەن اكەلۋ — قوناقجاي ۇيعىر باۋىرلارىمىزدىڭ سالتى. اسپاز وتكىر بالتامەن شەتىنەن شاۋىپ، تارەلكەگە سالىپ تۇر.
بىزگە قىزمەت كورسەتكەندەردىڭ مەيىرىمدى ءجۇزى، ىقىلاس-نيەتى، ءتارتىپ پەن سەزگىشتىك — وسىنىڭ بارىنەن ءار ادامنىڭ ىشكى مادەنيەتىن كورەسىڭ.
قالامەن تانىستىقتى ەرتەسىنە ءۇرىمشى قالاسىنداعى شىڭجاڭ ولكەسىندەگى از ۇلتتارعا ارنالعان تاريحي-ەتنوگرافيالىق مۇراجايدان باستايتىن بولدىق. قالماق، قىرعىز، سەبى، قازاق جانە بىرنەشە ۇلتقا ارنالعان مۋزەي ءۇيى دالاداي كەڭ، از ۇلتتاردىڭ ءارتۇرلى تاريحىنان مالىمەت بەرەردەي. جايلاۋعا تىگىلگەندەي قازاقتىڭ سەگىز قانات ءۇيىن كورگەندە اۋىلىمىزعا كەلگەندەي جامىراسىپ جاتىرمىز.
ۇيعىر ۇلتىنىڭ تاريحىن بەينەلەيتىن ءبولىم دە تاماشالاۋعا تۇرارلىق كورىندى. بۇدان 200 جىل بۇرىن ۇيعىر قىزدارىنىڭ تاققان القالارى، ساقينا، سىرعا، زەرلەگەن، ويۋلانعان كيىمدەرى... ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن ءۇش مىڭ جىلداي بۇرىن ءومىر سۇرگەندەردىڭ مۇردەلەرى دە كەرەمەت ساقتالعان. ەرتەدەگى ۇيعىر حالقىنىڭ مادەني مەملەكەتتىك ورتالىعى بولعان تۇرفاننىڭ ماڭىنان تابىلعان. ول كەزدە ولگەن ادامدى سورعا (تۇزدى جەر) جەرلەيدى ەكەن: اۋەلى ءقابىردى تەرەڭ ەتىپ قازىپ، ونىڭ ىشىنە قۇرعاق ءشوپ، ودان كەيىن قۇرعاق اعاش سالىپ، ونىڭ ۇستىنە قايتىس بولعان ادامدى جەرلەگەن دەسەدى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىن ولگەندەردىڭ دەنەسى بۇگىنگى تۇرفاننىڭ كەپتىرىلگەن سارى مەيزىندەي ساقتالىپتى. سول بولىمدە جاسى جيىرمانىڭ ىشىندەگى جاس جىگىتتىڭ دەنەسىمەن قاتار، قارتايىپ شاشى اعارعان ايەلدىڭ مۇردەسى جاتىر: جاستاي ولگەن كۇيەۋىنىڭ جانىنا ورتا جاسقا كەلىپ دۇنيە سالعان ايەلىن جەرلەسە كەرەك. مۇنىڭ ءبارى قالاي ساقتالعان؟ ەجەلگى تۇرفان جەرىنىڭ ءالى زەرتتەلىپ بىتپەگەن تابيعات ەرەكشەلىكتەرى مول كورىنەدى. سورعا، ياعني تۇزدى جەرگە كومىلگەن ادام دەنەسى مەيىزدەي قاقتالىپ، سول جاتقان كۇيىندە، ءتىپتى اعارعان شاشىنا دەيىن ساقتالۋىندا الەمدەگى ەڭ تەرەڭ ويپاتتاعى تۇرفان ايماعىنىڭ قىستا قوڭىرجاي، جازدا اسپان جەرگە تۇسكەن جاڭبىرسىز ىستىق اۋاسىنىڭ اسەرى بار شىعار دەپ بولجامداسادى.
2. ساعىنىش پەن ساز سامالى
جۇڭگو — سانى جاعىنان دا، ءمانى جاعىنان دا ۇلى ەل. قازاقتا «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» دەگەن ماقال بار. جۇڭگو حالقىمەن ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ءومىر كەشىپ جۇرگەن، سانى جاعىنان تەڭىزدىڭ قاسىنداعى تامشىداي ۇلتتاردىڭ كۇنى نەشىك ەكەن دەگەن وي جۇرەگىمنىڭ تۇبىندە قىلتىڭداپ بارعان ەدىم.
العاشقى كۇندەردەن-اق كوڭىلىم ورنىنا تۇسكەندەي، قازاقتىڭ، ۇيعىردىڭ ءتىلى قالىڭ حانسۋدىڭ تالقىسىنا كومىلىپ جاتقان جوق. كەزدەسۋ، جيىنداردا، كوشە مەن دۇكەندەردە «نەگە قازاقشا سويلەيسىڭ» دەپ جەكىرىپ نە جاقتىرماعان كەيىپ بىلدىرەتىندەر دە كورىنبەيدى. قايتا قاي تىلدە سويلەسەڭ دە، ۇلكەن ءىلتيپات، سىيلى ىزەتتىلىك بايقالادى. تالعامى بيىك، ادەبيەتتى باعالاي بىلەتىن ادامدار دا كوپ سەكىلدى. مۇنىڭ ءبارى از ۇلتتىڭ ونەرىنە، رۋحاني وسىپ-وركەندەۋىنە دەگەن قوعامدىق كوزقاراستىڭ، كوڭىلدىڭ دۇرىستىعىنان ەكەنى بەلگىلى.
سونىمەن، مۋزەي ۇيىنەن شىعىپ، اۆتوبۋستارعا بەت العانىمىز سول ەدى، شاماسى 150-دەي وڭشەڭ جاس جىگىتتەر مەن قىزدار «فاريزا اپاي، فاريزا اپاي» دەپ جامىراي جۇگىرىپ، مەنى قورشاپ الدى. فوتواپپاراتتارىن الىپ، سۋرەتكە ءتۇسىرىپ جاتىر.
بۇلار ۇرىمشىدەن 250 شاقىرىم جەردەگى كۇيتۇن قالاسىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى بولىمىندە وقيتىن ستۋدەنتتەر ەكەن.
بىزبەن كەزدەسۋ ءۇشىن ساباقتان ادەيى سۇرانىپ، اۆتوبۋستار جالداپ، ارنايى كەلىپتى. قوناق ۇيگە كەلىپ سۇراسا، ءبىزدى مۇراجايعا كەتتى دەگەسىن، كەشكى كونسەرتكە دەيىن كورىسەيىك دەپ كەلگەندەرى ەكەن. كوشەدە كەزدەسۋ وتكىزىپ جاتۋدىڭ قيسىنى جوق، تاراسۋعا تۋرا كەلدى.
ءورىسى ارالاسىپ جاتقان ەجەلدەن كورشى ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ادامدىق، مادەني، رۋحاني جاقىندىقتاردىڭ تامىرى نارلەنە باستاعانى كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتادى.
كەشكىسىن — العاشقى كونسەرت. قازاق مادەنيەتىنىڭ رۋحاني التىن دىڭگەكتەرىنىڭ ءبىرى — قۇرمانعازى اتىنداعى حالىق اسپاپتار وركەسترى. بۇل وركەستر قازاق ونەرىمەن بىرگە جاساسىپ كەلەدى. 50ء-شى جىلدارى كەڭەس وداعى مەن جۇڭگو ەلىنىڭ دوستىق، تىلەۋلەستىك جاعدايدا ءومىر كەشكەن كۇندەرىندە قۇرمانعازى وركەسترى بۇل ەلدە بولىپ، سان ۇلتتى كورەرمەندەر ءىلتيپاتىنا بولەنگەن ەكەن. ەندى، مىنە، قانشاما جىل وتكەننەن كەيىن اتى الەمگە ايگىلى وركەستر تاعى دا ونەر سۇيەر قاۋىممەن قايتا جۇزدەسكەلى وتىر. وركەستردىڭ قۇرامى جاڭعىرىپ، رەپەرتۋارى دا، ديريجەرلەرى دە جاڭارعان. قازاقتىڭ بۇلبۇل كومەي قىزى بيبىگۇلدى سۇيەمەلدەۋى كەرەك. العاشقى كونسەرتتى قالىڭ قاۋىم قالاي قابىلدايدى؟ وسىنداي ويلارمەن جۇرەگىمىز جيىلەۋ سوعىپ، سىرتتاي سالماقتى كورىنگەنمەن، ىشىمىزدەن داۋىل الدىندا تولقىنىن جاسىرعان تەڭىزدەي ەدىك.
ۇرىمشىدەگى حالىق سارايى سىرتىنان قاراعاندا دا، ىشىنەن دە سالتاناتتى ورىن ەكەن. ءبىز كونسەرت باستالۋدان بۇرىنىراق كەلدىك. شىڭجاڭ ولكەسىندەگى جۇڭگو كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى باستاعان ۇكىمەت مۇشەلەرى ءبىزدى قابىلدايدى ەكەن. حالىق سارايىنىڭ ماڭى ىعى-جىعى ادام. ايتىس بولعان كۇندەرى ءبىزدىڭ تەاترلاردىڭ الدىنا حالىق وسىلاي جينالادى.
كونسەرت باستالار الدىندا جەرگىلىكتى ۇكىمەت، پارتيا باسشىلارى حالىق سارايىنداعى ءبىر بولمەدە ءبىزدى رەسمي قابىلدادى. شىڭجاڭ ايماعىنداعى پارتيا باسشىسى — ورنىقتى، قاراپايىم ادام ەكەن. اقىل يەسىنە ۇقسايدى. ءبىزدىڭ دەلەگاسيا باسشىسى اشىربەك ەكەۋى رەسمي تۇردە ءسوز سويلەدى. باسشىلار تاراپىنان دا قاراپايىم حالىقتىڭ بىزگە، ونەر ادامدارىنا، جالپى قازاق ەلىنە دەگەن ءىلتيپاتتى ىقىلاسىنداي جايماشۋاق پەيىلدى سەزىندىك.
ءۇش مىڭ ادام اۋزى-مۇرنىنان شىعا تولعان ساۋلەتتى سارايدىڭ ساحناسى اشىلىپ، ۇشاتىن قىرانداي قومدانعان وركەستردىڭ الدىنا كونسەرتتى جۇرگىزۋشى ءماھينۇر راحمانوۆا ۇلتتىق كيىممەن جارقىراي شىعا كەلگەندە، بۇكىل زال ارۋاقتانعانداي ءدۇر سىلكىنە قول سوعىپ جاتىر.
ادەمىلىك دەگەننىڭ قۇدىرەتى وسىنداي ساتتە سەزىلەدى ەكەن. ءبىز، كونسەرتكە قاتىناسپايتىن ۇشەۋمىز — اشىربەك، قۇمان جانە مەن جەرگىلىكتى اكىم-قارالاردىڭ اراسىندا، زالدامىز. جينالعان حالىقتىڭ ىقىلاسى قول شاپالاقتاۋدان سەزىلگەندەي. ءماھينۇر وقىعان مەنىڭ «قازاقستان» ولەڭىمنىڭ ءار شۋماعىنا سوعىلعان الاقاندار قازاقستان حالقىنىڭ دەربەس مەملەكەت بولىپ، شاڭىراعىن شالقايتا كوتەرگەنىنە كورسەتىلگەن ىقىلاس دەپ تۇسىندىك.
«كوڭىل اشار» نەمەسە «سارىارقانىڭ» سان مىڭ اتتىڭ تۇياعىنداي دۇبىرلەگەن ءۇنى، قۋانىشتىڭ قوبىزبەن جەكە ورىنداعان كۇيى، بولماسا جانىبەكتىڭ شىرقاي سامعاعان ءانى، تۇياق ورىنداعان «بۇلبۇل» كۇيى باستالا بەرگەندە-اق شاتىرلاعان شاپالاقتىڭ زالدى كەرنەي جونەلۋى — وسىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ونەرىنە دەگەن اسا ءبىر ىستىق ساعىنىشتى سەزدىرگەندەي ەدى.
«قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەرسىڭ» دەمەكشى، شاپالاقتىڭ كوكەسىن بيبىگۇل ءان سالعاندا كوردىك. «بۇلبۇل»، «قازاق ءۆالسى»، «گاككۋ»، «گاۋھارتاس»... ونىڭ ۇستىنە شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانى ءان-بي ءانسامبلىنىڭ اسا تالانتتى جاس ءبيشىسى تۇرسىناي يبرايىمجانعا ارنالعان «ءبىر ارۋ بار شىعىستا» دەگەن مەنىڭ سوزىمە جازىلعان اسەتتىڭ ءانى بيبىگۇلدىڭ ورىنداۋىندا تىڭداعان حالىقتىڭ ەرەكشە ءىلتيپاتىن تۋعىزدى. باۋىرلاس ەكى ۇلت ءبىر-بىرىنىڭ جاقسىسىنا ءسۇيسىنىپ، ءبىرىن-بىرى ماقتان ەتەر تۋىسقاندىق سەزىمدە جۇرسە، مۇنان ارتىق نە باقىت بار؟!
ۇرىمشىدە گۇل تابىلمايدى ەكەن دە، ونىڭ ەسەسىنە ولمەيتىن، سولمايتىن كەرەمەت ادەمى دەستەلەنگەن جاساندى گۇل شوقتارى ساتىلادى ەكەن. بيبىگۇل دە، ءماھينۇر دا، جانىبەك پەن تۇياق، وركەستردىڭ باسقا مۇشەلەرى دە، ءتىپتى زالداعى ءبىز دە گۇلگە ورانىپ قالدىق. بۇل ەشبىر ۇيىم ۇيىمداستىرماعان، اركىم ءوزىنىڭ جۇرەك لۇپىلىمەن اكەلىنگەن گۇلدەر ەدى.
ءۇش مىڭ ادامعا ارنالعان حالىق سارايى ءتورت كۇن قاتارىنان بەرىلگەن كونسەرتتىڭ ءارقايسىسىن وسىلاي قارسى الدى. حالىقتىڭ قويار دا قويماي سۇراۋىمەن، ماعان دا ساحناعا شىعىپ، «ەلگە كورىنۋىمە» (جۇرتتىڭ ءسوزى)، ولەڭ وقىپ بەرۋىمە تۋرا كەلدى.
ەرتەسىنە ۇرىمشىدەگى قازاق جازۋشىلارى قوناققا شاقىردى. اۋىل شارۋاشىلىعى مەكەمەسىنىڭ كەڭ زالىن الىپ، داستارقان باسىندا ديدارلاسىپ اڭگىمەلەستىك. ءۇرىمشى قالاسىندا، تارباعاتاي، التاي ولكەلەرى مەن قۇلجا قالاسىندا قازاق تىلىندە بىرنەشە گازەت-جۋرنال شىعادى. ولار «شۇعىلا»، «تارباعاتاي»، «مۇرا»، «ىلە ايدىنى» جۋرنالدارى، «ىلە»، «شىڭجاڭ» گازەتتەرى.
ۇرىمشىدەگى «حالىق»، پەكيندەگى «ۇلتتار باسپاسى» باسپالارىنان قازاقشا كىتاپتار شىعادى. قىتايدا بىزدەگىدەي قاعاز تاپشىلىعى جوق كورىنەدى. الىستان اربالاماي، جەرگىلىكتى ونىمدەرىن (كۇرىش ساباعى، سابان) پايدالانىپ، قاعاز جاسايتىن فابريكتەرى بار. ءبىز سەكسەن جىلعا جۋىق مەرزىمدە رەسپۋبليكا كولەمىندە ءبىر پاراق قاعاز، قاعاز بەتىنە تۇسەتىن ءبىر ءتۇيىر بوياۋدى وزىمىزدە شىعارۋدى ويلانباي، قاعاز اعاشتان جاسالادى دەگەن جەلەۋگە قالىبىمىز قاتىپ قالىپ، سونىڭ سالدارىنان بۇگىن باسقالارعا قول جايىپ، مۇساپىرلىك كۇي كەشۋدەمىز.
ۇرىمشىدە قازاق جازۋشىلارى بارشىلىق. بۇل — جاقسىلىق. ءار ۇلتتىڭ رۋحاني عۇمىرىن جازۋشىلار، ونەر يەلەرى، عالىمدار جاسايدى. قوعامداعى تىرشىلىك شىعارما جازباق تۇگىلى باسىڭمەن قايعى ەتەر دەڭگەيدە بولسا، جازۋشى دا شىقپايدى. ارينە، ءار جۇيرىك وزىنشە شابادى. مەن ۇرىمشىلىك جازۋشى-اقىن قالامداستارىمىزدىڭ شىعارمالارىنا باعا بەرۋدەن اۋلاقپىن. ولار ءبىزدىڭ جازعان-سىزعان دۇنيەلەرىمىزدى جاقسى بىلەدى، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا كىم قانداي ورىن الادى — ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ كوكىرەگىندە سايراپ تۇر. ويتكەنى، ولاردىڭ كوبى ءبىزدىڭ جازۋدى وقي الادى.
ال بىزدە شەت ەلدە جۇرگەن باۋىرلارىمىزدىڭ شىعارمالارى باسىلمايدى. ولاردىڭ جىل قۇسىنداي بىزگە جەتەتىن بىرەن-ساران شىعارمالارىن وقيتىن قايران بىزدە جوق — اراب ءقارپىن وقي المايمىز، دەربەس مەملەكەت بولعان قازاقستاندا الداعى ۋاقىتتا اتا-جۇرتىمىزدان جىراقتا جۇرگەن باۋىرلارىمىزدىڭ شىعارمالارىن جوسپارلى تۇردە شىعارۋعا جەتەتىن كۇن دە تۋار دەيمىن. گەرمانيادا، تۇركيادا، يراندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا قازاقشا شىعارما جازىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ قاينارىنا ءوز بۇلاقتارىن قۇياتىن دەڭگەيدە جۇرگەندەرى ىلۋدە بىرەۋ. بۇل جاعداي تەك جۇڭگو ەلىندەگى باۋىرلارىمىزدا عانا ءتىنىن ۇزبەي دامىپ كەلگەندىگى — قۋانارلىق جاي ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك. جۇڭگو ەلىندە تۋىپ، كەيىن قازاقستانعا كەلگەن رەسپۋبليكامىزدىڭ بۇگىنگى بەلدى قالامگەرلەرى مارفۋگا ايتحوجينا، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، نۇكەش ءبادىعۇلوۆ، تۇردىبەك الشىنبايەۆ، نەسىپبەك ايتوۆتار قۇنارلى توپىراقتان ءنار العان.
ال ءۇرىمشى قالاسىندا تالانتتى اعامىز ومارعازى باستاعان راحمەتوللا، ابدەنباي، ءشامىل، ايتقالي، شاكەن وڭالباي، احمەتوللا، ءسالي، ورازىمباي سىندى بەلگىلى قالامگەرلەرمەن قاتار اۋەزحان، زاھيرا اتتى جازۋشى-اقىن سىڭلىلەرىمىز دە بار. بۇلاردىڭ سوڭىنا ىلەسكەن تالانتتى جاستار قانشاما؟! ولاردىڭ ىشىنەن شاكەن عاليوللا ۇلى مەن ءلاززات يگىسىنقىزىن ەرەكشە اتاعىم كەلەدى. ەكەۋى دە اقىن. اقىن بولعاندا قانداي اقىن! ولەڭدەرىن وقىساڭ، قازاقتىڭ اعىل-تەگىل باي ءتىلى مەن وي تەرەڭدىگىنە سۇيسىنەسىڭ.
ۇرىمشىدە قالامداس ۇيعىر باۋىرلارىمىز دا قوناق ۇيگە كەلىپ، ماعان سالەمدەستى. تالانتتى اقىن ابىلەميت سادىق، ءتۇرسىناي حۋسەيىن، جازۋشى جۋرناليست تۇرسىناي يۋنۋس ىقىلاسپەن قارسى الدى. ۇيعىردىڭ كورنەكتى اقىنى تايپجان اعامىز بۇدان جەتى جىل بۇرىن الماتىعا كەلگەندە، حۇرشيدا اقىنعا باستاتىپ، مەنى ىزدەپ كەلىپ ەدى. اعامىز بۇل كۇندە جوق. زۋنۋن قادىر اعامىزدىڭ وتباسى دا ۇرىمشىدە. ارداقتى اقىن-جازۋشى اعالارىمىزدىڭ ورنىنا باتا ەتىپ، جەڭگەلەرىمىزگە سالەم بەرمەسەك، ءارۋاق كەشىرمەس دەپ، بۇل ەكى ۇيگە كىرىپ شىقتىم. زۋنۋن قادىر اعامىزدىڭ ۇيىندەگى زىليحا جەڭگەمىز مەنىڭ سەمەيدەگى دوسىم ءزۇبايدانىڭ اپكەسى ەكەن! ەكى جەڭگەمىز جىلاسىپ كورىسىپ، العىس-باتالارىمەن جونەلتىسىپ جاتىر.
3. ءتۇرفان مەن قۇلجا قۇشاعىندا
تۇرفان — ۇيعىر حالقىنىڭ ەجەلگى استاناسى. كۇنى ىستىق، تەرەڭ ويپاتتا جاتقان، تاريحي ورىنداردىڭ قويماسىنداي ايماق. نەگىزىنەن ۇيعىر باۋىرلارىمىز تۇرادى. تۇرفاننىڭ ءجۇزىمى — شىرىن ءدامى الەمنىڭ تالاي ەلدەرىنىڭ تاڭدايىنا تاتىعان قۇندى ءونىم.
قازاقستان ەلىنەن كەلگەن ونەر يەلەرىن توسىننان اكەلمەي، الدىن-الا حاباردار ەتۋ ءۇشىن شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ مادەنيەت ءمينيسترى مامەد زۋنۋننىڭ ءوزى بىزدەن ەكى كۇن ءبۇرىن تۇرفانعا ءجۇرىپ كەتكەن.
مۇندا دا كونسەرتكە حالىق كوپ جينالدى. ءماھينۇر ناقىشىنا كەلتىرە، جۇرەگىڭدى سۋىرىپ العانداي اسەرلى وقىعان رەسپۋبليكامىزدىڭ كورنەكتى قالامگەرى شايىم شاۆايەۆتىڭ «تۇرفانىم» ولەڭىن، رايحانگۇلدىڭ مىڭ بۇرالعان ءبيىن، بيبىگۇل ورىنداعان «ءبىر ارۋ بار شىعىستا» ءانىن تۇرفاندىقتاردىڭ اسا ريزا كوڭىلمەن قابىلداعانى سونداي، ءتىپتى زال قول سوعۋدان تىنىشتالماي قويدى. بۇل دا ءىقىلاس-ىلتيپاتتىڭ ءبىر كورىنىسى شىعار دەپ قابىلدادىق.
تۇرفاننان ءۇرىمشى ارقىلى اسىپ، ساپارىمىزدىڭ سوڭعى نۇكتەسى — ىلە ايماعىنىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسىنا باراتىن بولدىق.
مەنىڭ قامقورشىم — مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنىشى ورىنباسارى شە جولداس مەنى قۇلجاعا ۇشاقپەن جىبەرۋ كەرەك دەپ شەشتى. ءۇرىمشى مەن قۇلجانىڭ اراسى مىڭ شاقىرىمداي. ماشينەمەن ۇزاق جول. مەنىڭ دەنساۋلىعىم ونشا ماقتانارلىق بولماعاسىن، ۇرىمشىدەگى قىتايدىڭ حالىقتىق داستۇرمەن ەمدەۋ ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى، پروفەسسور جان جۋي بان مەنى قابىلداپ، ءبىراز ەمدەلۋ، ەڭ از دەگەندە، 5-6 اي وسىندا اۋرۋحاناعا جاتۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلدى.
شە جولداس ءبىر توپ حانسۋلىق اقىنداردى مەنىمەن تانىستىرىپ، ادەيى قوناقاسى بەردى. مۇنىڭ ءبارى، ارينە، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى مەن جەرگىلىكتى ۇكىمەت تاراپىنان جاسالىپ جاتقان قامقورلىق دەپ ءتۇسىندىم.
قىتايلار ءسوزدى باعالايتىن، ءسوزى ارقىلى كىسىنى تانيتىن حالىق ەكەن. بۇل ديدارلاسۋ ءماسليحاتىنا «باتىس جۇنگە ادەبيەتى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى چىن سين فۋ، اقىندار جاۋ جان گو، مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ادەبيەت ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى، جاس تا بولسا ويلى، ادەبيەت سىنشىسى جان جۋن چاۋ بولدى.
شاكەن عاليوللا مەن وقىعان بىرەر ولەڭدى جولما-جول حانسۋ تىلىنە اۋدارىپ، ءراپيلا ەكەۋى كەزەكتەسىپ ءتىلماشتىق قىزمەت اتقاردى.
اسكەري كيىم كيگەن، ۇزىن بويلى، بيداي ءوڭدى ادەمى جىگىت جاۋ توۋ قازاققا ۇقسايدى. ويى تەرەڭ ادام كورىنەدى. كوزىلدىرىك كيگەن، قاپساعاي قارا جىگىت جان دىي كوپ سويلەمەيتىن، اننا احماتوۆا، ەۆگەنيي ەۆتۋشەنكو، الەكساندر بلوكتى حانسۋ تىلىندە (قىتايدا جۇڭگو حالقىن حانسۋ دەپ اتايدى) وقىعان ازامات ەكەن. ەكەۋى دە بۇكىل جۇڭگو ەلىنە ەسىمدەرى بەلگىلى، ولەڭدەرى اعىلشىن، فرانسۋز، نەمىس تىلدەرىنە اۋدارىلعان اقىندار بولىپ شىقتى.
ەكى-ۇش ساعاتقا سوزىلعان بۇل ديدارلاسۋ ۇستىندە حانسۋلىق اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءبىزدىڭ ادەبيەتكە، جالپى رۋحاني بايلانىسقا دەگەن ىقىلاسىن سەزىندىم. مەنىڭ بۇل ساپارىمنىڭ اسەرلى وتۋىنە مۇرىندىق بولعان شە جولداس، ادەبيەتشى بولماسا دا، ۇلكەن اقىل-پاراسات يەسى ەكەن. مادەنيەت پەن ادەبيەت سالاسىندا باسشىلىق ەتەتىن قىزمەتكەرلەردىڭ ءبارى وسى كىسىدەي بولسا، قاي ەلدە بولماسىن، رۋحاني تىرلىك العا باسار ەدى دەگەن وي كەلدى.
سونىمەن، ءۇرىمشى اۋەجايىنان قۇلجا قالاسىنا جالعىز ۇشاتىن بولدىم. ۇشاق ءبىر ساعات ون بەس مينۋت ۇشادى ەكەن. حانسۋ تىلىندە «شە-شە» (راقمەت) دەگەن جالعىز ءسوزدى ارەڭ ۇيرەنگەن مەن ءتىل بىلمەيتىن ورتادا جاندى مۇسىندەي قالقيىپ بارىپ، ۇشاققا وتىردىم. الدى-ارتىمداعى، جانىمداعى ورىندارعا جولاۋشىلار جايعاسىپ ۇلگەرگەن ەكەن. ۇشاق كوتەرىلۋگە قامدانعان كەزدە، ستيۋاردەسسا قىز بالا مەنىڭ الدىمداعى جانە قاتارىمداعى جاساڭ ەكى جىگىتكە بىردەڭە دەپ سىبىر ەتىپ ەدى — الگى ەكەۋى ورىندارىنان تۇرىپ، سوڭعى جاقتاعى بوس بىر-ەكى ورىنعا بارىپ وتىردى. شاماسى شەتەلدىك قوناق (ياعني، مەن) كەڭ، ەركىن وتىرسىن دەگەن بولۋ كەرەك. بۇل، ارينە، ەشقانداي شەشىم، نۇسقاۋمەن ەمەس، ستيۋاردەسسا قىزدىڭ ادامگەرشىلىگى مەن ءمانىس بىلۋىنەن.
قۇلجا اكىمىنىڭ وڭ قولى سابىر مەن شەتەل مينيسترلىگىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى، سۇيكىمدى جىگىت ۋاڭنىڭ ۇشاق جانىندا كۇتىپ تۇرعانىن كورگەندە قۋانىپ كەتتىم.
قۇلجانىڭ ءبىز توقتاعان قوناق ءۇيى ادەمى ەكەن. شامامەن بىزدەگى جوعارى مارتەبەلى قوناقتاردى كۇتەتىن رەزيدەنسيالارعا ۇقسايدى. بۇرىنعى كەڭەس وداعى مەن جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ اراقاتىناستارى وتە جاقسى كەزىندە كەڭەس ەلشىلىگى تۇرعان ءۇي ەكەن. باقتىڭ اراسىندا، ۋ-شۋدان وقشاۋ. ماعان ارنالعان جايلى بولمەگە جايعاسا بەرگەنىمدە، قۇلجا وبلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى زاحان جولداس تا ءبىر توپ قىزمەتكەرلەرىمەن كەلدى. ءبىزدىڭ ادامدار مۇندا وتكەن ءتۇنى جەتىپتى. قوناق ۇيدە مەنى كۇتىپ بىزگە اۋدارماشى بولىپ بەكىتىلگەن ديكتور قىز ءامينا وتىر. ءوزى بۇرىن وسى قۇلجا قالاسىندا ديكتور بولىپ، ەڭبەك جولىن باستاپتى. ءبىزدىڭ ادامدار قالا ارالاپ كەتىپتى.
زاحان باۋىرىمىز دا، سابىر دا باياعى زامانعى قازاقتار سەكىلدى، اسىلدىڭ تۇياعىنداي ازاماتتار ەكەن.
— ءسىزدى كۇتىپ جۇرگەن ەل كوپ، باۋىرلارىڭىز سىزبەن قالاي، قايدان كەزدەسەمىز دەپ بىزگە تەلەفون شالىپ، مازا بەرمەي جاتىر، — دەدى زاحان. — مۇنداعى ەل ءوزىڭىزدىڭ شىعارماشىلىعىڭىزدى جاقسى بىلەدى، حوش كەلدىڭىز باۋىرلارىڭىزدىڭ ورتاسىنا!
ىلە ايماعى تابيعاتى جاسىل جەلەككە مالىنعان، جەرى سۋلى، شۇيگىندى، الماتىعا ۇقساس جەر ەكەن. ۇرىمشىدە سىعىلىسقان حالىق ەدى، مۇندا تۇرعىندار سانى ازىراق بولعاندىقتان با، ءبىر ءتۇرلى كەڭدىك بايقالعانداي. ۇيلەرىنىڭ ءتۇسى دە اشىقتاۋ. كوشەلەرى كەڭ. ءبىزدىڭ ەلدەن كەلگەن ورىس، ۇيعىر، قازاق تۋريستەر. وسىنىڭ ءبارى اۋىلىمىزعا كەلگەندەي اسەر بەردى. قۇلجا قالاسىنىڭ ءوز باسىندا، ءبىزدىڭ الماتىداعى سەكىلدى، قازاق از ەكەن.
قۇرمانعازى وركەسترى كەلدى دەگەسىن قازاقتار تايلى-تاياعى قالماي جاقىن ماڭداعى اۋىلداردان كەلىپ جاتىر. مۇندا دا ءۇش كۇن بويى كونسەرت قويىلدى. مۇندا دا ءۇش مىڭعا جۋىق ادام سياتىن ساراي بار ەكەن.
قۇلجاداعى قازاق اقىن-جازۋشىلارى دا ءبىر قاۋىم ەل. مەنى ءوز ورتالارىنا بۇلار دا شاقىردى. جانىبەك ەكەۋمىز باردىق. بەلگىلى جازۋشى ورازحان اعامىز باستاعان ۇلىحان سۇلتان قىزى، ءاليما ىسقاق قىزى، «تاسقىن» تريلوگياسىنىڭ اۆتورى ءتۇرسىنالى، ءوزىن ماعان «قوجاناسىرمىن» دەپ تانىستىرعان ساۋلەت، قاسىمحان، ءۋالىباي، قازاقشاعا سۋداي وزبەك الىم باۋىرىمىز، حانسۋ جىگىتى شۋ لين سەكىلدى قالامداستارمەن جۇزدەستىك.
ال، جاستار اسا ويلى، تالانتتى. كيىمدەرى قاراپايىم بولعانىمەن، كوكىرەكتەرىنە اقىل-پاراسات، نامىس ۇيا سالعان. بۇلاردى كورگەندە جۇرەگىم ەلجىرەپ، جەر-كوكتە جوق ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ، ءبىر كىتاپتىڭ نە ءبىر گازەتتىڭ بەتىنە قاراماي، كەردەڭ باساتىن بىزدەگى ءبىراز ىنى-سىڭلىلەرىم كوز الدىما ەلەستەدى...
قۇلجا حالقى دا ءۇش كۇن بويى قۇرمانعازى وركەسترىنىڭ قۇدىرەتتى كۇمبىرىنە، بيبىگۇل مەن جانىبەكتىڭ التى قىردىڭ ارعى جاعىنان جانىڭدى جاۋلاپ الار ۇنىنە، قۋانىشتىڭ قوبىز سارىنى مەن تۇياق دومبىراسىنىڭ سازىنا قارىق بولعانداي.
جۇڭگو جەرىندە بىزگە تاعىلىم بولارداي نەنى بايقادىم؟ ەڭ الدىمەن، مۇندا «تۇسىنبەيمىز» دەمەي، حانسۋ، ۇيعىر، سىبە، قازاق — تۇگەلدەي قازاق ەلىنىڭ ونەرىنە قول سوقتى. بىزدە، ادەتتە، ۇيعىر ونەرىنە — ۇيعىرلار، ورىس ونەرىنە — ورىستار، قازاق ونەرىنە — قازاقتار بارادى.
جۇڭگو ەلى جازۋشى اعايىندارعا ۇلكەن كوڭىل بولەدى ەكەن. جازۋشىلار، بىرىنشىدەن، «جازۋشى» نەمەسە «اقىن» دەگەن ءبىر شاپاندى جامىلىپ، استىندا تالانتتىسى دا تالانتسىزى دا بىردەي دەڭگەيدە ءومىر كەشپەيدى. ۇكىمەت باسىنداعى نەمەسە جازۋشىلار وداعىنداعى بيلىككە قولى جەتكەن از عانا توپتىڭ جەڭ ۇشىنان جالعاسقان شەشىمىمەن ەمەس، شىعارماسىن، ازاماتتىق تۇلعاسىن حالىق مويىنداعان، حالىقتىڭ پىكىرىمەن جۇڭگو ەلىنىڭ 1 دارەجەلى كاسىپتىك جازۋشىسى دەگەن اتاق بەرىلەدى جانە ول جازۋشىعا ۇكىمەت باسىنداعى قىزمەتكەرلەرمەن بىردەي جالاقى تاعايىندالادى. ەكىنشى دارەجەلى جازۋشى اتاعى دا بار ەكەن.
ءۇرىمشى قالاسىندا جازۋشىلار ءبىر اۋلادا تۇرادى. جازۋشىلار قالاشىعى سەكىلدى تىنىش اۋدان. زەينەتكەرلەرگە، اتاقتى ادامدارعا ەمدەۋ، دەرىگەرلىك بايقاۋ، دارى-دارمەك تۇتاسىمەن مەملەكەت ەسەبىنەن. سونىمەن قاتار ەڭبەك ەتىپ جۇرگەندەر دە ءوز مەكەمەسىنە مەملەكەتتىك قوردان ارنايى بولىنگەن قارجى ارقىلى تەگىن ەمدەلەدى.
تۇرعىن ءۇي ماسەلەسى دە بىزدەگىدەي كۇردەلى ەمەس: ءار مەكەمەنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە بەرىلەتىن پاتەر، جاتاقحانا سول مەكەمەنىڭ ماڭىندا: تاڭ اتپاي القىن-جۇلقىن بولىپ، اۆتوبۋسقا جۇگىرمەيدى. تۇسكى ۇزىلىستەرى ءۇش ساعاتتان، ۇيىنە بارىپ، دەمالىپ، بالا-شاعاسىنا قاراۋعا مۇمكىندىك بار.
ۇرلىق-قارلىق جوق، جازاسى قاتاڭ بولعاسىن، جۇرت ۇرلىق جاساۋعا قورقادى. ۇيىندە وتىرىپ اياعى اۋىر بولۋ سەكىلدى بىزدەگى قىزدار پروبلەماسى اتىمەن جوق. بالا تۋىپ، ونى جەتىمدەر ۇيىنە تاپسىرۋ دەگەن ۇعىم ول جاقتاعى ەلگە تۇسىنىكسىز. ەگەر جازاتايىم اياعى اۋىر بولىپ قالعان قىزدان باس تارتقان جىگىت بولسا، ول 4-5 جىلعا سوتتالادى، ايىپ اقى تولەيدى.
قىتايدا كادر ماسلەسىنە قاتتى كوڭىل بولەدى-اۋ دەگەن پىكىرگە كەلدىم. ءبىز بارعان قالالارداعى باسشى قىزمەتكەرلەردىڭ ءارقايسىسى — شولاق بەلسەندىلەر ەمەس، شەتتەرىنەن سۇڭعىلا جاندار كورىندى. اڭگىمەلەسسەڭ، تاريحتى دا، ونەردى دە جاڭعاقشا شاعادى، اۋەلى ءوزىنىڭ ءتىلىن، سوسىن وزگەنىڭ ءتىلىن بىلەدى.
مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى شە، قۇلجا وبلىسىنىڭ اكىمى اسحات، ونىڭ ورىنباسارى زاحان مەن اكىمشىلىكتىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى سابىر، شەتەل مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتكەرى ۋان، ۇرىمشىدەگى پەداگوگيكالىق مەكتەپتىڭ ديرەكتورى مۇحامەدقازى، «حالىق» باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى، بەلگىلى اۋدارماشى نايمانعازى، «ميراس» اتتى ۇيعىر جۋرنالىنىڭ رەداكتورى ابىلەميت سادىق — شاعىن كاسىپورنىنان باستاپ، ۇلكەن مەكەمە باسشىسى وسىنداي بولسا دەپ ارماندايتىنداي ازاماتتار.
«قوناق از وتىرىپ، كوپ سىنايدى» دەيدى قازاقتا. ادامنىڭ قاسيەتىن، ادامگەرشىلىك تۇلعاسىن كورۋ ءۇشىن كۇن سايىن داستارحانداس بولىپ، شەك-قارىندى ارالاستىرۋدىڭ قاجەتى جوق. ءۇرىمشى تەلەديدارىنىڭ قازاق ءبولىمىنىڭ باستىعى شاكەن عاليوللا — ءارى اقىن، ءارى جۋرناليست، اسا ءبىلىمدار، قازاقتا ءبىر جىگىت بولسا، وسىنداي بولسىن دەيتىندەي ازامات.
مەنىڭ كوڭىلىمدە ءبىر عانا «اتتەگەن-اي» كەتتى. ول — ەل، ۇجىم باسشىلارىنىڭ اراسىندا قىز-كەلىنشەك اتاۋلى كورىنبەيدى. ال اقىل-پاراساتى، كورىك-مىنەزى ساي كەلگەن قىزدار كوپ.
وتكەن جىلى شىڭجاڭ-ۇيعىر ءان-بي ءانسامبلىن قازاستانعا باستاپ كەلگەن مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتكەرى، ۇيعىر قىزى، اۆاقىزبەن الماتىدا تانىسىپ، اڭگىمەلەسىپ ەم. مەن ونى مەدەنيەت ءمينيسترى ەكەن دەپ قالعام. ۇيعىر وپەرا تەاترىنىڭ اكتريساسى، «ايگۇل» فيلمىندە باستى رولدە ويناعان قازاق قىزى فاتيحا، قىتايدىڭ حالىقتىق داستۇرىمەن ەمدەۋ ورتالىعىنىڭ دارىگەرى ايگۇل ماۋلەنباي قىزى جاس تا بولسا، الەمدىك ادەبيەتتى قاقپاقىلداي قاعاتىن، ويى مەن پاراسات تەرەڭدىگى كىممەن دە قاتار تۇراتىن جاندار. «اقتاماق» پەن «گاۋھارتاستى» پەكيندە وقىپ ءجۇرىپ جۇڭگو تىلىندە ورىنداعاندا، كەرەمەت مۋزىكانتتاردىڭ وزدەرى تاڭداي قاققان ءانشى ءراپيلا نۇرمۇحامەد قىزى دا سونداي.
قازاق تەاترى بولماعاندىقتان، ۇيعىر تەاترىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن فاتيحانىڭ، قازاقتىڭ حالىق اسپاپتار وركەسترى نەمەسە فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق ءانسامبلى سەكىلدى ۇجىمى بولماعاسىن، ۇيعىر ءان-بي ءانسامبلىنىڭ قۇرامىندا جۇرگەن ءراپيلانىڭ تاعدىرلارى ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە.
ساپارعا شىققاندا، ونىڭ ىشىندە، شەت ەلگە جول شەككەندە، ادامداردىڭ كىسىلىگى مەن كىشىلىگى، ىرىلىگى مەن ۇساقتىعى بىردەن كوزگە تۇسەدى. وسى ساپاردا ءبىزدى باسقارىپ بارعان مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، بەلگىلى ادەبيەتشى اشىربەك سىعايەۆتىڭ بايىپتى، بايسالدى، اقىلدى، ەلدىڭ نامىسىن وزىنەن بيىك قوياتىن ۇلكەن ازامات ەكەنىن بايقادىق.
«قازاقستاننان كەلگەن باۋىرلارىمىز بازار كەزىپ، ابىروي اتاعىن ۇمىتىپ، القىن-جۇلقىن بولىپ، امانداسۋعا جاراماي، سومكە ارقالاپ جۇرگەنىن كورگەندە، ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزدانىپ قالامىز. ءبىزدىڭ دە بايلىقتان اسىپ-تاسىپ جاتقانىمىز شامالى، دەگەنمەن قاناعات كەرەك قوي»، — دەگەن قانداستارىمىز دا بولدى.
كورشى جۇڭگو ەلىنە 40 جىلدان كەيىن ونەر ساپارىمەن بارعان قۇرمانعازى وركەسترىنىڭ، ونىڭ شىلاۋىنا ەرگەن ءبىزدىڭ ساياحاتىمىز وسىلاي اياقتالدى. قيماي قوشتاسقان باۋىرلاستارعا جالتاق-جالتاق قاراۋمەن ساعىنىشتى سەزىمىمىزدى ارقالاپ شەكارادان بەرى وتتىك.
1992
You Might Also Like
