اكەڭدى كورگەن ولمەسىن
...بوزجىگىت اعام ءۇي كولەڭكەسىندەگى تىلدەي تاقتاي ساكىدە وتىر ەكەن. نەمەرەسى كارتوپ تۇپتەپ ءجۇر. جىل ءوتىپ كەتسە دە امانداسىپ جاتىپ ول مەنى قولىمنان تانىدى. ءبىرازدان بەرى كوزدەن ايرىلىپ قالعان.
— مىنا كۇشىك نە تىندىردى ەكەن دەپ ادەيى وتىرمىن.
— ونىڭ نە تىندىرعانىن قايدان بىلەسىز؟
— مەن كەتپەننىڭ دىبىسىنان-اق سەزەمىن عوي.
— حال-احۋال قالاي؟
— ونىڭ نەسىن سۇرايسىڭ، سەكسەنگە دەيىنگى عۇمىر — ءومىر، ودان كەيىنگىسى تۇككە كەرەگى جوق ءبالدۋ-شالدۋ ەكەن. اس ءىشىپ، اياق بوساتقاننان باسقا تىرشىلىككە ەش قاجەتىڭ جوق. اس ءىشىپ، اياق بوساتقان دا تىرشىلىك بولىپ پا، سول ىشكەن-جەگەنىڭدى توگىپ تاستاۋ ءۇشىن دە جەتەك كەرەك. ماسىل بولعانىما دا ونجەتى جىل، — دەپ كەۋدەسىن تىكتەدى دە قۇددى كورىپ وتىرعانداي قىرعيدىڭ سابالاق قاراعايلى جوتاسىنا شوگىپ بارا جاتقان كۇننىڭ قىزىل تاباعىنا قاراپ قويىپ وتى قاشقان اقسەلەۋ توبەشىكتەي الامىش باسىن سيپادى. — مىناۋ قۋراپ كەتكەن بەس تال قىلشىقتى سىپىرىپ تاستاۋعا الگى سايلاۋحاننىڭ قولى دا تيمەي ءجۇر-اۋ. — دوڭگەلەك-دوڭگەلەك ويما جىلتىردا ويناق سالعان قىزعىلت ساعىم باسىنىڭ الامىشىن مولايتىپ، سيرەك شاشىنىڭ كۇمىستەي اق قىلشىقتارىن ونان سايىن تىكىرەيتىپ جىبەردى. كەتپەننىڭ دىبىسىنا قۇلاق تۇرگەندەي قۇنجىڭداپ جۇرگەن نەمەرەسىنە تەسىلىپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. جاناردىڭ وتى وشكەن، جۇزىندەگى سۇرعىلت كىرەۋكە بولماسا ول ماعان باياعىسىنداي كورىندى. باياعىدا دا ول ءداپ وسىلاي ءبىزدى باعىپ، تەسىلىپ وتىرىپ الاتىن ەدى. كازىر باياعىنىڭ دا سەكسەنىن ءومىر دەپ، قالعان ونجەتىسىن سىزىپ تاستاپ وتىر. تاعى دا توقساننىڭ جەتىسى... ءبىزدىڭ شالدارعا توقساننىڭ جەتىسى تابيعاتتىڭ ماڭدايعا جازعان جازاسى ما، الدە قامسىز تىنىش تىرلىكتىڭ مازاسى ما؟ بوزاعامنىڭ ءومىر ەكەن دەپ وتىرعان سەكسەنى قانداي ەدى؟..
...بۇل ەلدىڭ ۇلكەن-كىشىسىنە ءتان تاۋسىلمايتىن ءازىلى بار. اشتىقتا دا، توقتىقتا دا، ەرىككەندە دە، ەڭبەكتە دە، قۋانىش ۇستىندە دە، ءتىپتى مۇڭ جامىلىپ وتىرىپ تا ءازىل-وسپاققا جۇگىرەدى. سول ءازىلدىڭ استارىندا شىندىق تا جوق ەمەس. بۇل دا ءبىر ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسقان، بابادان قالعان مۇرا سەكىلدى.
ءبىزدىڭ توپقايىڭعا «التى تازدىڭ اۋىلى» دەپ ات تاعىپ كەتكەن جەزدەمىز سادىق ەدى. اپايىمىز نۇربالانى سوزدەن جىعا الماعاندا التى تازدى ساناپ بەرىپ توقتاتادى ەكەن. مويىنداماساق تا مۇنىڭ دا ءجونى بار سەكىلدى. كولحوز باستىعى — ويما تاز، ونىڭ ورىنباسارى — اينا تاز، قوي فەرماسىنىڭ باستىعى — قيما تاز، جىلقى فەرماسىنىڭ باستىعى — جەلكە تاز، سيىر فەرماسىنىڭ باستىعى — قىرما تاز، اۋىل ءرايىسى — قىرسىق تاز. بىردە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا جينالىس ءتوراعاسى:
— نەمەنە، ەندى بيۋرو ماجىلىسىندە دە بورىكپەن وتىراتىن بولعانبىز با؟ — دەپ قاحارىن توككەن ەكەن.
— وندا قۇيقاسى بۇتىندەر وسىندا قالسىن دا، قالعانىمىز شىعىپ كەتەلىك، — دەپ وسى بوكەم ورنىنان تۇرىپ باس كيىمىن شەشىپ تاستاپتى. قالعان بەسەۋى دە بورىكتەرىن سىپىرعاندا كۇلكىدەن شاڭىراق وپىرىلىپ ورتاعا تۇسە جازداپتى. ەل باسقاراتىن قۇيقاسى ءبۇتىن ازامات تاپپايتىنىن بىلگەن اۋدان باسشىسى:
— ەندەشە قۇيقاسى بۇتىندەر دە، ءبۇتىن ەمەستەر دە بۇدان بىلاي باسكيىمدەرىن شەشپەيتىن بولسىن، — دەپ قۇتىلسا كەرەك.
ءوز باسىنىڭ جەتىسىپ تۇرعانى شامالى بولسا دا سادىق جەزدەمىز وسىنى ادەمىلەپ ەلگە جايعان. الدەكىم وزىنە ءمىن تاعا قالسا، مەن ءبىر اۋىلدا جالعىزبىن عوي، مەنىڭ باسىمدى ەمگە تاپپايسىڭدار دەپ داستەردەي بولادى ەكەن. مۇنىڭ دا ءجونى بار، ول كىسى بارىن جاسىرماي، ءوز كەمشىلىگىن ءوزى كۇلكى قىلىپ جۇرەتىن كوڭىلدى ادام ەدى.
ءتايىرى، كوپ ىشىندە التى تاز دەگەن دە ءسوز بولىپ پا. ءبىراق سوعىس كەزىندە اۋىلدا وسى التاۋىنان باسقا ازامات تا قالماپتى. جاپپاي موبيليزاسيا باس جاققا دا قاراماعان، تەك جاستارى اسىپ كەتكەن سوڭ قارۋ ۇستاۋعا جاراماعان. توپقايىڭنان جۇزدەن استام جىگىتتەر مايدانعا اتتانعان ەكەن. بۇگىندە ساناپ وتىرساق، قايتىپ ورالعانى تورت-بەسەۋ-اق. كازىرگى كوكباستاردىڭ ءبارى دە اكە كورمەي وسكەندەر. سولاردىڭ كوڭىل تۇكپىرىندە باياعى جەتىمدىكتىڭ شەر بوپ قاتقان مۇڭى دا بار شىعار. ءبىر عاجابى، ولار اكە جاسىنان اسىپ كەتسە دە اكەلەر تۋرالى ءتاتتى قيالمەن، ءمولدىر سەزىممەن كوكىرەك جىلىتىپ، سولار تۋرالى جاقسى لەپەستى كوڭىلدە ساقتاپ كەلە جاتقاندار. ارامتاماق بوپ الاقان جايۋدان كەتكەلى اكەنى كورگەندەرمەن ۇزەڭگى قاعىستىرىپ، قاتار ەڭبەك ەتىپ، ءبىر شەكپەندى بىرگە جامىلىپ، سولارمەن زامانداس بولىپ بىرگە وسكەندەر. كازىر دە اكەنى كورگەندەردىڭ اۋزىنان اقىل كۇتىپ، كازىر دە اكەنى كورگەندەردىڭ قاس-قاباعىن باعىپ وتىرادى دا سولاردىڭ تاۋسىلىپ بارا جاتقانىنا باياعىداعى اكەلەرىن سوعىسقا ۇزاتقانداي قاپالانىپ قالادى.
ايعايشى كوسەمدەردىڭ كوش باسى وسى بوكەم، بىلايىنشا ايتقاندا بوزجىگىت اعامىز ەدى. ءبىر كەزدە ۆەتسانيتارلىق كۋرستى ءبىتىرىپ، سونان «سەناتار» اتانىپتى. ودان اۋىل سوۆەت ءرايىسى بولىپ «ىسپولكوم» دەگەن لاۋازىمعا يە بولعان، كەيىننەن ون جىلدان استام كولحوز باسقارىپ «پرسەداتىل» دەگەن تيتۋلدى قوسىپ الدى. وعان وسى اتاقتىڭ ءبارىن بەرگەن اۋىلدىڭ اتقويعىش قاتىندارى، وعان سەبەپ — قايناعا مەن قاينىنىڭ اتىن اتاسا ەركەكتىڭ قاسيەتى قاشاتىنداي «مايىستىرا» قوياتىن ەسكى ادەت: بىرەۋدىڭ سيىرى تۋا الماي جاتسا، «سەناتار قاينىمدى شاقىرا عوي»، ولگەن سيىرىنا اكت كەرەك بولسا، «دەپۋتات قايناعاعا جۇگىر»، تۋعان جىلىن ۇمىتىپ قالعان كەمپىر-سامپىرلار «الگى ىسپولكوم قاينىم جىل قايىرىپ بەرسىن» دەيتىندەر بار. قىسقاسى، اركىم قاجەتىنە قاراي، اركىمنىڭ ۇيرەنشىگىنە وراي بوكەمنىڭ سان قىزمەتىن تۇپتەن قازىپ تاۋىپ الا قويادى. بوكەم دە تورپاقتىڭ «تىشقانشىعىن» ءۇزىپ، لاقسا كەمپىرلەردىڭ ءتىسىن ساناۋدان قاشقان ەمەس. مەن ەس جيعاننان بەرى قالقايعان قاراشاڭىراعى بولماسا، كولدەنەڭ ارتىق شىرپى جيناماعان پەندە. راس، باياعىدا ءىرى-قارادان سوقتاداي جالعىز تايىنشا ايداعان ەكەن، ونىسىن وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا الدەبىر قاسكويلەر ۇي-مۇلكىمەن، قورا-قوپسىسىمەن ورتەپ جىبەرىپتى. ودان كەيىنگى، ءبىز بىلەتىن قىرقىنشى جىلداردىڭ ىشىندە، پرەدسەداتەل شاعىندا بالالاردىڭ اعى ءۇشىن ورتادان ءبىر جاز ءۇش ەشكى ساۋىپ ەدى، ونى دا قاس قىلعانداي تاپا-تال تۇستە قاسقىر جارىپ كەتتى دە، ورنىنا تورپاق وتكىزىپ، كولحوزدان زورعا قۇتىلعان. زەينەتكە شىققاندا اياق ارتار جالعىز بيە ۇستاعان، ول شىركىندى دە تۋايىن دەپ تۇرعاندا ەسىك كوزىنەن ۇرىلار الىپ كەتتى. «بوكە، الىسقا اكەتە قويماعان شىعار، ىزدەمەيمىز بە» دەگەن ىنىلەرىنە:
— اۋرە بولماڭدار، ونى دا بىرەۋلەر كەرەك بولعان سوڭ اكەتكەن دە، — دەپ قولدى سىلتەي سالىپتى. سونان قايتىپ ول مال-جان دەپ جان قيناعان ەمەس. سونان قايتىپ وعان تىگەرگە تۇياق بىتكەن ەمەس. ءبىراق كۇنى كەشەگە دەيىن «سەناتار» بولىپ مال سوڭىندا ءجۇردى، كوپتىڭ مالىن كۇتىپ ءجۇردى...
...جاز ەدى. جازدىڭ مي قايناتقان تالماۋىر ىستىعى ەدى. ءبىز، مۇحتار، قيۋباي ۇشەۋىمىز سۇدىگىر جىرتىپ سارىبۇلاقتاعى قاراسۋدىڭ بويىندا جاتقانبىز. ۇلكەنىمىز بەكباۋدىڭ مۇحتارى سوقا ۇستايدى، ونەكى جاسار قيۋباي بورانا سۇيرەتەدى، ون جاسار مەن كولىك ايدايمىن، «پوگونالشىك» دەگەن دارداي اتاعىم بار. جەككەنىمىز كىل تەنتەك قۇناجىن، ورتاسىندا شولاق قارا سيىر بار، قىسىر دا بولسا ءبىر شايلىق ءسۇت بەرەدى، ونى سۋالتپاي جۇرگەن قيۋباي. كۇن قايتا شالشىقتى قارا سۋدىڭ ماڭىن ماسا بۋادى دا ءتۇتىن سالۋعا تۇرا جۇگىرەتىن ەدىك. شوپتەن تىككەن يتارقا قوسىمىز بار. ۇشەۋىمىزدىڭ باسىمىز زورعا سيادى. اۋىل كۇلمەس وزەنىنىڭ ارعى بەتىندە كورىنىپ-اق تۇر، ءبىراق قايتۋعا رۇحسات جوق، بريگادير اقشامباي ناشاندىك وحران ساقيقوجا جەزدەمىزگە تاپسىرىپ قويعان، ول كىسى وقىرانادى دا جۇرەدى، ءۇيى كىرەبەرىس اۋىزدا، توبەمىزدى كورسە بولدى، وقىرانىپ شىعا كەلەدى.
قيۋباي قارا سيىردى تال تۇبىنە بايلاپ قويىپ ساۋىپ وتىر. سوقادان بوساسا بايقۇستىڭ ارقاسىن مۇحتار بوساتپايدى، قيۋباي ەمشەگىن جىبەرمەيدى. قارا سيىر دا ونان باسقامىزدى شابىنا جولاتپايدى. كۇنى بويى جەگىپ بۇرلىقتىرىپ تاستاعان اش جانۋاردان نە شىقسىن، شەلەك تۇبىنە اندا-ساندا شىرپ ەتپە بىردەمە شاشىراعان بولادى، قيۋباي سوندا دا قۇر تەرىنى سوزعىلاپ، كەنەدەي جابىسىپ قويار ەمەس. مۇحتار جاڭا عانا «ۇرلىقتان» ورالعان. كوك بيدايدىڭ ماساعىن جۇلىپ اكەلىپ، سونى ۇگىتىپ جاتىر. مەن اعاش باسىنا شىعىپ الىپ قاراقشىدا وتىرمىن، ءبىر تۇستان سالاڭ ەتىپ ساقيقوجا جەزدەمىز جەتىپ كەلسە مۇحتارعا سىبىس بەرە قويۋ مەنىڭ مىندەتىم بولاتىن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەستەن كەتپەس ءبىر كۇلكىلى جاعداي: ەگىن وراعى كەزىندە جەزدەمىز قارا قوسقا كەلىپتى دە بۇتا-قاراعاننىڭ ىشىنەن ادامنىڭ تەزەگىن تاۋىپ الىپ، اعاشپەن اقتارىپ قاراپتى، ىشىنەن بىتەۋ بيدايدى كورە سالىپ، «بيداي ۇرلاپ جەگەن كىم؟» دەپ زىركىلدەسە كەرەك. بالدىزدارى سونى قولما-قول ازىلگە ايلاندىرىپ:
«قاراسۋدىڭ بويىندا توپ قاراعان
قاراسۋدان وسەك تە كوپ تاراعان
يتكە دە ەسە بەرمەس ءبىزدىڭ جەزدەي
توپ قاراعان تۇبىنەن بوق قاراعان» —
دەپ ولەڭ شىعارا قويىپتى. ءزابيپا جەڭگەمىز اتان جىلىكتى، قارۋلى، ءارى نامىسقوي كىسى ەدى: سۇيەككە تاڭبا بولدىڭ-اۋ، ەندى جۇرتتىڭ بەتىنە قالاي قارايمىز دەپ بالدىزدىعىن پايدالانىپ جەزدەسىن الىپ سوعىپتى دا شالبارىن ءتۇرىپ تاستاپ، اششى قالاقايمەن ويبايلاعانشا ساباپ-ساباپ، ەندى قايتىپ بۇل ماڭنان كورىنبە دەپ قويا بەرىپتى. قۇيرىعى ءىسىپ كەتكەن ساحيقوجا اتقا وتىرا الماي ءبىر جۇما ۇيدە جاتىپتى دا جۇرتتىڭ قۇلاعى دا، كوزى دە تىنىش بولعان ەكەن. قارا جەر حابار بەرمەسىن دەپ مەن دە بالدىزدىعىمدى پايدالانىپ سول ءازىلدى جاڭعىرتىپ وتىرمىن. جيەندەرىم قىرعاندا قىرىق سەركەشىن داۋلار.
تاماق شىركىن بارىنەن دە جاقىن عوي، اساۋ قۇناجىندارمەن الىسقان كۇندىزگى ازابىمىز ەستەن شىعىپ، ءبىرىمىز ماساققا جۇگىنىپ، ءبىرىمىز سۇتكە تەلمىرىپ وتىرمىز. ەرتەڭگىسىن ۋشوتشىك اكەلىپ تاستايتىن ءۇش-تورت ليتر ابراتتىڭ كوكسۋ ايرانى، ارپانىڭ جالعىز قاداق قۇرعاق تالقانى وڭەشتەن الدە قاشان ءوتىپ كەتكەن، ونىڭ ۇستىنە اششى ايراندى تازدىڭ باسىنا قۇيماساڭ، ىشۋگە ونشا كوڭىل دە شابا بەرمەيدى-اۋ، ارپانىڭ قاۋىزدى تالقانىنا قوسىلعان سوڭ كوكىرەگىڭنىڭ باسىن ءتىلىپ ءتۇسىپ، اۋزىڭا قارا سۋدى لىقسىتادى دا تۇرادى، كادىمگى زاپران. سونىڭ وزىندە دە كۇنى بويى شاڭ جۇتىپ، توپىراق كەشسەك تە ءبىر ليتر ايران مەن جارتى قاداققا جەتپەيتىن قارا تالقاندى وتەي الماي ۇشەۋىمىز دە كولحوزعا دەبيتور بولىپ ءجۇرمىز. جالقاۋمىز با، جوق مەشكەيمىز بە، الدە كولحوزدىڭ ايرانى مەن تالقانى قىمبات پا، ايتەۋىر وسى اراسىن تۇسىنبەي-اق قويدىق. مۇنىسىن دا قويشى، جالعىز ءبىز ەمەس، دەبيتورلار تولىپ جاتىر، ونىڭ ىشىندە ەڭكەيگەن قارت تا، ەكىنىڭ بىرىنە كەلمەگەن بالا دا بار. بارىنەن جامانى، سوڭىرا كوكەك ايىنىڭ سوزىلمالى ۇزىن سارىسى كەلگەن شاقتا قىسىلعاننان دورباڭدى قولتىعىڭا تىعىپ كولحوز كەڭسەسىنە باراسىڭ، سوندا بۇعالتەردىڭ:
— ساعان نەمدى بەرەمىن، دەبيتور جولداس؟ موينىڭدا پالەن ليتر ايران، تۇگەن قاداق تالقان بار، — دەپ تامام جۇرتتىڭ كوزىنشە مازاق قىلاتىنى ءوتىپ كەتەدى-اۋ. بوساعاداعى ىستىق پەشكە قۇيرىعىڭدى قاقتاپ ارى تۇراسىڭ، بەرى تۇراسىڭ، ۇستىڭدەگى تايتەرىڭنىڭ ارتقى قاپتالى قاۋدىرلاپ بىرىسا باستاعاندا دورباڭدى كورسەتپەگەن كۇيى كوزىڭ جاساۋراپ، ارىنشىل تىراقىداي ارتىڭمەن ەسىككە جىلىستايسىڭ. سوندا ەڭ الدىمەن كوڭىلىڭە ورالاتىن نارسە: «اعالارىم بولسا عوي، ەسىكتە تەلمىرىپ تۇرمايمىن، سوعىس بولماسا عوي، بۇل كەڭسەگە باس سۇقپايمىن، دەبيتور دا بولمايمىن»... ءبىر جەتىمەكتىڭ ەسىنە مايداندا جۇرگەن، ءيا حابارسىز كەتكەن اكەسى، ءبىر جەتىمەكتىڭ ەسىنە قان كەشكەن اعالارى، اعايىندارى تۇسەدى. «اتتەڭ سوعىس بىتسە عوي! اتتەڭ فاشيستەردى جەڭسەك قوي!»... ول كەزدە ۇلكەننىڭ دە، كىشىنىڭ دە كوكىرەگىندە وسىدان باسقا ارمان جوق، وسىدان باسقا تىلەك تە جوق ەدى. فاشيستەر جەڭىلسە، بۇكىل ازاماتىن تۇگەل ساناپ قايتارىپ الاتىنداي بولاتىن، سوعىس بىتسە بار جۇماق ءبىر كۇندە ورناي سالاتىنداي كورەتىن. سوعىس ءبىتتى، فاشيستەردى جەڭدىك، بەيبىت زامان دا كەلدى، ءبىراق جۇماق تا ورناعان جوق، ەل ەر-ازاماتتارىن دا تۇگەل ساناپ الا المادى، ولاردىڭ ورنى تولمادى، ولاردىڭ ورنى ارتىنداعى ۇرپاعىنىڭ كوڭىل تۇكپىرىندە تولماعان كەتىك بوپ قالدى، ول كەتىكتى مۇڭمەن عانا تولتىردى. بوكەمنىڭ جەتىمەكتەردى جۇباتىپ ايتاتىن: «اكەڭ دە كەلەر، كوكەڭ دە كەلەر» دەيتىن كوپ ءسوزى دالاعا كەتكەندەي بولدى، ول بالالارى مەن ىنىلەرىنىڭ كوبىنە وتىرىكشى بولدى. ءبىراق وعان بوكەم كىنالى مە؟ وعان جەتىمسىرەپ، دورباسىن قوينىنا تىعىپ، ەسىكتەن جىلامسىراي شىعىپ بارا جاتقان جەتىمەكتى توقتاتىپ، كوڭىلىن جۇباتۋى كەرەك، ونىڭ ۇسىنا قوياتىن كامپيتى دە جوق، ونىڭ كامپيتى تورت-بەس قاداق ارپا، ايتپەسە ونشاقتى قاداق س ۇلى. دورباڭدى قولتىعىڭا قىساسىڭ دا تاۋ قوپارىپ تاستاعانداي ۇيگە كەلەسىڭ. تاعى دا دەبيتور بولعانىڭ ەسىڭدە جوق. دورباداعى ارپا ما، س ۇلى ما، وعان دا ءمان بەرىپ جاتپايسىڭ. ايتەۋىر كامپيت سوراتىن كەزىمىزدە ارپا مەن سۇلىنى قاناعات قىلعانىمىز راس... ءبىر جىلى قۇرعاقشىلىق بولىپ ەگىن مەن كارتوپ ءماز ءونىم بەرمەدى. قىس ساقىلداعان سارى اياز، ءارى ۇزاققا سوزىلدى دا كەيبىر قوراش وتباسىلار ءبىر ۋاق قازانعا تالشىق قىلار دانگە زار بولىپ قالدى. بوكەم جۇرتتىڭ اعىنا قاراپ وتىرعان جالعىز سيىرى پىشاققا ىلىنبەسىن دەپ اسكەر سەميالارىنا تۇقىمدىق بيدايدان ەپتەپ قاجاق-قۇجاققا استىق بوساتتى دا ەكى جەردەن — مەكتەپ پەن كولحوز قويماسىنان اسحانا اشتى. قىستا دا سيىر ساۋدىرىپ كوجەقاتىق قىلىپ، بالالار مەكتەپتە، ۇلكەندەر قويما باسىندا ءبىر مەزگىل تاڭداي جىبىتەتىن بولدى. سول-اق ەكەن، «ويباي، اۋداننان پركورول كەلىپتى، سوعىسقا ساباتاج جاساپ، تۇقىمدىق بيدايدى ادەيى تالان-تاراجعا سالدىڭ دەپ بوزجىگىتتى سوتتاتاتىن بولىپ جاتىر» دەگەن اڭگىمە گۋ ەتە قالدى. بىرەۋلەر: «پرسەداتىلدىككە تالاسىپ جۇرگەن الدەكىمدەر قاساقانا كورسەتىپ، بركورولدى ايداپ سالىپتى» دەسىپ ءجۇردى. قۇدايعا سەنەدى، قۇران دا وقيدى دەپ جازىپتى. بوكەمنىڭ ەسكىشە ەداۋىر ساۋاتى بارتۇعىن: باتاعا شەشەن، ول وتىرعان جەردە مولدالار قۇران وقۋعا باتپايتىن. جارتى جىل بويى ونى كۇن سايىن اۋدانعا سۇيرەپ، كۇندە جاۋاپ الىپ، اۋرە-سارساڭعا سالعانى بار. «اكەلەرى قان مايداندا شەيت كەتىپ جاتقاندا ارتىندا قالعان شيەتتەي بالالارىن اشتان ولتىرە المايمىن» دەگەن جاۋابىنان تانباپتى دەگەندى ەستىگەنبىز.پالەدەن قالاي قۇتىلعانى جايىندا بوكەم ەش پەندەگە سىر شەشىپ ايتقان ەمەس. جاقىن جۇراعاتتاردىڭ بىلەتىنى: مەكتەپ ديرەكتورى، نۇرزاعيلا تاتەمنىڭ قاينىسى ءابىلجاقىپ قابانبايەۆ كولحوز پارتورگى ەدى، سول كىسى ءستاليننىڭ اتىنا حات جازىپ، جارتى جىل وتكەندە بوكەمە پارتبيلەتىن قايتارىپ بەرگەن...
... قيۋباي قارا سيىردىڭ ەمشەگىن سوزعىلاپ-سوزعىلاپ ايتەۋىر باقىر ءتۇبىن اققا شىلاپ الىپ كەلدى. تۇمانىڭ تاستاي سۋىنا قاماپ قويعان ەرتەڭگى، تۇسكى ساۋىنعا قوستى دا وتقا قويدى. قىسىر سيىردىڭ ءسۇتى قويۋ بولادى دەپ ازداپ سۋ قوستى، قويۋ-سۇيىعىن كىم ءبىلىپتى، كوبەيتۋ ءۇشىن دە ىستەيتىن بولار. مۇقتار ۇككەن ماساعىن شالا قۋىرىپ قارا باقىردىڭ بۇرق ەتۋىن اڭدىپ وتىر. شىركىن، سۇتتەنگەن كوك ءبيدايدىڭ ءبىر ۋىسىن اۋزىڭا تاستاپ جىبەرىپ، اندا-ساندا ىستىق سۇتتەن ۇرتتاپ قويىپ وتىرساڭ-اۋ!.. ءبىراق مۇحتار مەن قيۋبايدىڭ تىراشتانبايتىن كەزى بار ما، ەكەۋى باپتانىپ وتىرعاندا اياق-استىنان بوكەم ساپ ەتە قالدى.
ول قانجىعاسىنان كىسەن الدى دا اتىن تۇساپ وتقا جىبەردى. سوعان قاراعاندا ازىرگە كەتە قوياتىن ءتۇرى جوق سياقتى. ادەتىنشە الدىمەن ءبىزدىڭ باس-اياعىمىزدى شولىپ شىقتى.
— مىناۋ سيىرلاردى نەگە قاڭتارىپ قويعانسىڭدار؟ جىبەرسەڭدەرشى، شىبىنعا تالاتقانشا وتتاسىن دا، — دەدى.
قۇرىققا وتىعا قويماعان قۇناجىنداردى ەرتە جىبەرسەڭ ۇزاپ كەتەدى دە ەرتەڭگىسىن تابا المايسىڭ، كەش جىبەرسەڭ كوككە قادالىپ وسى ماڭنان ۇزاي قويمايدى. جالاڭاياق سيداڭداپ سيىر ىزدەۋ دە ءبىز ءۇشىن تاعى ءبىر ازاپ. قۇناجىنداردىڭ باس ءجىبىن اعىتقانشا بوكەم وت باسىنا جايعاسىپ تا ۇلگەرىپتى، ىزىڭداعان سارى ماسانى ارەدىك-ارەدىك قولىمەن جاسقاپ قويىپ، كەپەشىنىڭ استىنان باسىن قاسي بەرەدى.
— شىبىن ەكەش شىبىن دا مەنىڭ باسىمنىڭ وي-شۇقىرىن تاۋىپ الا قويادى، — دەپ جىميىپ كۇلدى. الدە نەگە ۇرسىپ تاستاي ما دەپ قيپاقتاعان بىزدەر بوكەمنىڭ ءتۇسى جىلىپ، اۋزىنا ءازىل تۇسكەن سوڭ بىرتىندەپ جەروشاق قاسىنا جاقىنداي باستادىق.
— مۇقتار، مەنىڭ قانجىعامدى شەشىپ اكەلشى، — دەدى دە قالتاسىنان باكىسىن سۋىردى.
ول جالىقپاي ۇزاق وتىرىپ قانجىعادان تاسپا ءتىلدى. بۇرىش-بۇرىشىن قىرناپ، ادەمىلەپ باپتاپ الدى دا شيكى قايىسقا ۇشكىرىپ-ۇشكىرىپ قويىپ، قومىتتىڭ ۇزىلۋگە شاق قالعان قۇلاقباۋىن جامادى. ىشكى جاقتاعى كەرجاقتاردا جالدا جۇرگەندە ءارتۇرلى كاسىپتىڭ باسىن شالعان ەكەن. سول كاسىبىن ەسىنە الدى ما، قۇلاقباۋدىڭ ىركىسىن جازىپ، تاسپانىڭ تىگىسىن ءسىڭدىرىپ، اياعىنا سالىپ تارتىپ تا كوردى.
— قومىت-سايماندارىڭدى كۇن كوزىنە تاستاماڭدار، قايىس توزىپ قۇرىمايدى، كۇنگە قۋراپ ۇزىلەدى. كۇندە مال سويىپ جاتقان زامان ەمەس، قايىستى قايدان تابامىز؟ — دەپ، «ساعان ايتىپ وتىرمىن» دەگەندەي مۇحتارعا قارادى.
كۇن تاۋ اسىپ قوناقتاپ قالدى. سامال تۇردى، جەلدىڭ دە تىنىسى كەڭىپ قالعان ءتارىزدى، سالقىن لەپ وشاقتاعى ۇلپەك كۇلدى قۋالاي وتتىڭ كوزىن اشىپ، توبەمىزدە اندەتىپ جۇرگەن اشقاراق ماسانىڭ ءۇيىرىن ازايتىپ كەتتى. ساز جاقتان تارعاقتىڭ دارق-دارق داۋىسى ەستىلدى، ساز جاقتان باتپاق جاساۋىلى — تىرنالار دا قيقۋ ساپ قويدى. بوكەم تىرس-تىرس سەكىرگەن وت ۇشقىنىنان كوز ايىرماي، قىزىل جالىننىڭ بوزعىلت سارى تىلىنەن الدە نەنى ىزدەگەندەي تەلمىرىپ قاپتى. تىسىنە بيدايىقتىڭ ءبىر تال ساباعىن قىستىرعان. ول كوپتەن بەرى تەمەكى تارتپايتىن بولعان، كوپتەن بەرى اراقتى دا قويعان، ءبىر تال ءشوپتى ەرنىنە قىستىرىپ، سونى ارى تولعاپ، بەرى تولعاپ وتىرعانى. بىرەر جىل بۇرىن تىڭقىلداتىپ دومبىرا شەرتىپ، قوڭىر داۋىسپەن ەپتەپ ءان سالاتىن ەدى، سوعىس باستالعالى بەرى ونى دا قويىپ كەتكەن. ءۇيىمىز يىق تىرەسىپ تۇرادى. كەشكىلىك شاقىرماسا دا سوندا بارامىز، كەشكىلىك شاقىرماساق تا ول بىزگە كەلەدى. بايبىشەسى نۇربالا اپامنىڭ جاماعايىن ءسىڭلىسى ەدى. ءىسى باپتى بولعانمەن ءجۇرىسى شابان. ەرتەڭگىلىك جۇمىسقا اسىققان بوكەم ورازاسىن ءبىزدىڭ ۇيدەن اشا سالادى دا كەش قايتسا اپامنىڭ سارى ساماۋىرىن توڭكەرمەي تۇرمايتىن شايقور. ءبىر اۋىز ءسوز جوق، سارى ساماۋىردىڭ سىڭسىعان ۋايىمىنا قۇلاق تۇرەدى دە وتىرادى. اراق دەمەكشى، ءبىر رەت ماس بولىپ جىلاعانى ەسىمدە قالىپتى...
... كۇز. بۇلتتىڭ رەڭى بۇزىلىپ، انە-مىنە قار بۇركەيىن دەپ تۇرعان شاق. اعاش مىلتىق اسىنىپ، مەكتەپ اۋلاسىندا اسكەر بولىپ وينايدى دا، ونشاقتى كۇننەن سوڭ جىگىتتەر لەك-لەگىمەن مايدانعا اتتانىپ جاتادى. بوكەم جيرەن شولاعىن جەڭىل حودوككە جەگىپ، ىنىلەرىن ءبىراز جەرگە شىعارىپ سالاتىن ادەتى ەدى. ساپار سايىن كىل بالا-شاعانى حودوگىنە تيەپ الىپ قايتاتىن، الامىش بولسا دا اق كىرمەگەن باسى جارتى جىلدىڭ ىشىندە كوكبۋرىل تارتىپ شىعا كەلدى، ساپار سايىن ءبىر تالى وڭسا دا سوناۋ ءبىر كۇزدە ەرتە تۇسكەن التاي بيىگىنىڭ كوك مۇزداعىنداي اياق-استىنان سامايى قىراۋلانىپ قالدى. بىردە جىگىتتەردى بەلقاراعاي اۋلىنا دەيىن اكەلىپ، ارقايسىسىمەن قۇشاقتاسىپ قوشتاستى. سودان قاسقا ءتۇستىڭ الەتىندە باستالعان قوشتاسۋ بەسىنگە دەيىن سوزىلعان بولار. بوكەمنىڭ ارباسىنا كىل جەتىمەكتەردى تيەپ بەرىپ، قارعا ادىم ۇزاماي كەزەك-كەزەك قايتىپ كەلەدى دە:
— بوكە، اناۋ بوقمۇرىندى وزىڭە تاپسىردىم، جاۋدى جەڭىپ كەلە قالسام ءوز قولىڭنان تابايىن، — دەپ ءبىرى كەتسە:
— بوكە، — دەپ ەكىنشىسى كەلىپ تۇرادى،-اناۋ بوقمۇرىندى...
ءبىرى بالاسىن تاپسىرادى، ءبىرى اناسىن تاپسىرادى. ءبارىنىڭ قامىن بوكەمە تاپسىرادى. قان مايداننىڭ تورىندە قازا تاپقان سول ءبىر بوزداقتاردىڭ بەينەسى كوز الدىمىزدان بۇلىڭ تارتا باستاعانمەن «بوكە» دەگەن داۋىستارى قۇلاعىمىزدا قالىپتى.
بوكەم بىلاي شىققان سوڭ ءشوپ توسەگەن ارباعا ەتپەتىنەن ءتۇسىپ جاتىپ الدى دا ەڭكىلدەپ جىلادى-اي كەلىپ، سودان اۋىلعا جەتكەنشە كوز جاسىن تيا الساشى. ءبىز دارداي ادامنىڭ كوز جاسىن سوندا كورگەن ەدىك. ۇلكەن-كىشىنىڭ كوز جاسى كولدەي بولعان ۋاحىت تا. شەرۋ تارتقان ازاماتتاردىڭ كوبىنىڭ قايتىپ ورالماسىن سەزگەن دە. قابىرعانى قايىستىرعان قايعىلى شەر كوز جاسى بوپ توگىلىپتى عوي...
بوزامىق اسپاننىڭ شىعىس بەلدەۋىنە سەكىرىپ-سەكىرىپ جەتىم جۇلدىزدار شىعا كەلدى. تارعاقتاردىڭ تاڭقىلى دا سيرەي باستاعان. قوس باسىنان ۇزاي قويماعان جيرەن شولاق ءىشىن تارتتى.
— تاڭ اتا جاڭبىر جاۋاتىن بولدى-اۋ ءا، شولاعىم، — دەدى بوكەم اسپاندى شولىپ. — الگىندە ءبىر قۋىرعان ءبيدايدىڭ، ءسۇتتىڭ ءيىسى شىققانداي بولىپ ەدى، الدە مەنىڭ تاناۋىم الدادى ما؟
مۇحتار دۇمبىلەز ەگىندى جۇلدىڭ دەپ ۇرسادى-اۋ دەگەن قاۋىپپەن قيپاقتاپ ءبىراز تۇردى دا بوكەمنىڭ جۇزىنە كۇلكى ۇيرىلگەن سوڭ ىرجالاقتاپ قوسقا جۇگىردى. ىستىق ءسۇت پەن ءدۇمبىل بيدايدى كورگەندە:
— باسە، بەكباۋ تۇقىمى ەكەنىڭ راس بولسا، ۇرلىقسىز جۇرمەسەڭ كەرەك ەدى، — دەپ بوكەم اسپازىمىزدىڭ قولىنىڭ پىسىقتىعىن دا قاعىتا كەتتى. — قارا قوستان ءدام تاتپاي كەتەم بە دەپ قورقىپ ەدىم. — سوسىن بىزبەن قاتار وتىرىپ بيدايعا قولىن سوزدى، تەمىر كۇرەشكەگە قۇيىپ بەرگەن سۇتتەن دە تارتىنعان جوق. جاراتقان سوپاقشا بەتىنە شاقتاپ قانا جاپسىرعان قاپتالى قۋشىقتاۋ جارعاق مۇرىننىڭ جوتاسىنا بورتپەشتەپ شىق جينالا باستاعان ەكەن، ءدۇمبىل بيداي، ىستىق ءسۇت باستىققا دا جاعاتىن ءتارىزدى. باقىراشتىڭ ءتۇبى تىقىرلاي باستاعان كەزدە:
— ال، تۇرىڭدار، — دەدى. -مۇحتار، سەن سيىرىڭا ءمىن، ەكەۋىڭ ماعان مىنگەسەسىڭدەر، — دەپ بەتىن سيپادى.
سەنىمسىزدەۋ تۇردىق. ويتكەنى، جالتارىپ كەتەدى دەپ اۋىلعا كوپ جىبەرە قويمايتىن، ىلعيدا قارا قوستا تۇنەپ، يەن دالادا ەمىن-ەركىن جاتا بەرەتىنبىز.
اسپان بوزعىلت شۇبار شىت كويلەكتىڭ ەتەگى ءتارىزدى، جۇلدىزدار شاقىرايىپ جەرگە جاقىنداي تۇسكەن. باتىس كوكجيەكتەگى بولار-بولماس سىزدىق قانتالاپ تۇر ەكەن، ەرتەڭگى جاڭبىردىڭ بەلگىسى. بوكەمنىڭ ءبىزدى نەگە الا كەتكەنىن ەندى تۇسىندىك تە، «شوشقاعا دا ءبىر مەيرام» دەگەندى ەسىمىزگە الىپ ىشتەي قۋانىپ كەلەمىز. قارا سيىر باقايى سىرتىلداپ تومپىلداپ جونەلدى. انشەيىندە سويىلداساڭ دا بوكسەسى مايىسىپ جاتىپ الاتىن قارىنى كەبەجەدەي ەرىنشەك نەمە ەلگە قاراي ەلپىلدەگەندە اتقا جەتكىزەر ەمەس، بوكەمنىڭ قامشىسى دا ساۋىرىنا ىستىقتاۋ تيسە كەرەك، جيرەن اتپەن تاقىمداپ كەپ تارتىپ-تارتىپ جىبەرگەندە مۇقتاردىڭ سەلك-سەلك ەتكەن توبەسى كوز ۇشىنان قالىڭ ورمانداي بوپ كورىنەتىن جول جيەگىندەگى بيىك ەرمەنگە ءسىڭىپ جوق بولىپ كەتەدى. تىنىمسىز شىرىلداعان شىلدەلىكتىڭ ىسقىرىعىنان بىتقىل وزەك جەلپىنىپ اسپانعا كوتەرىلىپ بارا جاتقان سەكىلدى. التايدىڭ ءتۇنى سالقىن، كۇن باتسا بولدى، تاۋدان ەسكەن دىمقىل سامال تون جامىلساڭ دا قالتىراتادى. كۇس باسىپ قاقپىش بوپ كەتكەن اياعىمىزدى جيرەن شولاقتىڭ جىپ-جىلى جۇقا شابىنا تىعىپ جىبەرىپ ارا-تۇرا موڭكىتىپ قويامىز. جيرەن شولاق بۇل ەلدىڭ جىلقىسىنان تۇقىمى بولەك شامكوستەۋ ءىرى مال، قىسى-جازى ەتىن بەرمەيتىن، ساۋىرى دا، ەر سالار قاپتالى دا جاپ-جالپاق، جايداق مىنە قالساڭ شاتىڭدى ايىرىپ جىبەرە جازدايدى، ايعىرىندا پىشىلگەن جانۋار ەدى، ءوز ۇيىرىنە يە بولماي، وزگەنىڭ بايتالىنا دا تىنىشتىق بەرمەي بۇزىپ شابا بەرگەن سوڭ ات قىلىپ جىبەرگەن، ءوزىن ءالى كۇنگە ايعىرمىن دەپ ويلاي ما، الدى-ارتىنا ادام جۋىتپايتىن شالكوس مىنەزىن تاستاماي-اق كەلەدى. بوكەم تۇك سەزبەگەندەي جيرەن شولاقتى تەبىنگەن بولىپ، بىزگە «تىنىش وتىرىڭدار» دەگەندەي ۇزەڭگىمەن قىر جىلىنشىكتەن تىقىتىپ-تىقىتىپ جىبەرەدى دە:
— ءاي، كوك، سەن قاتىن الايىن دەپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي، — دەپ قيۋبايدى قاجاۋعا كىرىسەدى.
— ونى كىم ايتتى؟ — دەپ قيۋباي كادىمگىدەي شىن كورىپ شامىرقانا باستايدى.
— كىم ايتۋشى ەدى؟ اكەڭ كەڭسەگە كەلىپ ءبىر قوي، ون ليتر قىمىزعا نارەت الىپ كەتكەن.
— وتىرىك ايتاسىڭ.
— مەن بە، الدە اكەڭ وتىرىكشى مە؟
— المايمىن...
— سەن دە جوق جەردەن قاتىن الامىن دەپ! جۇمىس بولسا كۇيىپ تۇر، ءبارىن تاستاپ سالپاقتاپ اۋىلعا كەلە جاتقانىمىز مىناۋ. اپاڭ الا كەل دەپ تاپسىرعان سوڭ... ءبىر ەسەپتەن ۇيلەنگەنىڭ دە دۇرىس قوي، ايتەۋىر ءتۇبى قاتىن كەرەك بولعان سوڭ...
— المايمىن.
بۇل كوكتى جىلاتۋدىڭ ءبىر ءادىسى. قيۋبايدىڭ اكەسى كەنجەحان كوكبۋرىل، شەشەكتەن قالعان بەتىنىڭ قوجىرىنا بولا مەنىڭ اپام وعان كوكشۇبار دەپ ات قويعان ەكەن، سودان بەرى جارىلعاستىڭ ۇلكەن-كىشىسى شۇبارىن الىپ تاستاپ كوكە اتاپ كەتكەن. بالانى اكەدەن اداستىرمالىق دەپ قيۋبايعا دا كوك دەگەن ەسىمدى جاماپ جىبەردىك. كەنجەحان اعامىز ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن ساۋاتسىزدىعىنان كوممۋنيست بولا الماي، بۇگىنگى بار جەتكەن داراجاسى — پوم.وحران، بىلايشا ايتقاندا، ساحيقوجا جەزدەمىزدىڭ كومەكشىسى. كومەكشى بولسا دا قىلىشىنان قان تامعان ناعىز قىرعىن. كۇز بەن جازعاسالىمدا اڭىزدان ماساق تەرگەن بالا-شاعاعا دەيىن ات باۋىرىنا الىپ ساباپ، اۋىلعا كىرىپ كەلە جاتقان بەيكۇنا جۇرتتىڭ ءبىرىن قۇر جىبەرمەي قوينى-قونىشىن اقتاراتىن اۋرۋى بار. وسى مىنەزىنە بولا بوكەم ونى كومەكشىلىكتەن الىپ تاستاپ ەدى، «نەيمەش برابا، مەن جالۋايتسا قىلام» دەپ اتتان تۇسپەي، كولحوزدىڭ پىلدەي ءبىر كەرىگىن زورلىقپەن ءمىنىپ دالاقتاپ ءجۇر. اسىرەسە كۇزدە ءدان، كوكتەمدە تۇقىم تاسىعان كورىنگەن اربانىڭ سوڭىنان تۇرا شاۋىپ، كورىنگەننىڭ بالاق-جەڭىن اقتارىپ، تىپ-تىنىش اۋىلدى ايقاي-سۇرەنگە بوكتىرىپ جاتقانى. وتىزجەتىنىڭ «حالىق جاۋلارىنا» جاپپاي شابۋىل باستالعاندا ەسى دۇرىس ازاماتتارعا جاڭگۇدەي دەگەن اعامىز ەكەۋى قىرعيداي تيگەن ەكەن، اقىرى زەرەزەپ بولعان ەل ەكەۋىنىڭ ۇستىنەن قاساقانا ارىز تۇسىرگەندە چەكيستەر جاڭگۋدەيدى قۇرباندىققا شالىپ، ءتۇبى كەرەك بولار دەپ كوكەمدى الىپ قالىپتى. ون جىلعا كەتكەن جاڭگۇدەي سىبىرگە سۋداي ءسىڭىپ، تاستاي باتتى دا، كوكەمىز كەرەكسىز بولسا دا «كەرەك» بولىپ ءالى ءجۇرىپ جاتىر. كەزىندە جەكسۇرىن اتانعان سوڭ جۇرتتىڭ ونىڭ «كوكتىگىنە» شۇبارىن قوسا تەليتىنى دە وسىدان شىعار. سىرتقى شۇبارلىعى قايتەر دەيسىڭ، ىشتەگى شۇبارلىعىنان ەل كازىر دە قورقادى.
التايدىڭ پىشاقتاي قىرىنان ءسۇزىلىپ اي شىقتى. جۇلىنعان كۇلشەدەي ءبىر شەتى كەتيىڭكىرەپ، بەتىنە ايعىزدانىپ نوقتا ءتۇسىپتى. اعاش پەن بۇتا-قاراعاننىڭ كولەڭكەسى زورايىپ، جەر بەتى الا-قۇلا بولىپ، ويلى-شۇڭقىرى كوبەيىپ كەتكەن ءتارازدى. اي تۋعان سوڭ اسپان اقشاعىرماقتانىپ، جۇلدىزدار كوك تۇڭعيىعىنا قايتا كوتەرىلىپ الىستاپ كەتكەن. التايدىڭ اقباس شىڭدارى دا دوڭكيىپ-دوڭكيىپ بيىكتەپ بارادى. تاۋدان ەسكەن سۋماقاي سامال تەنتەك وزەننىڭ سارىلىن ماتا جىرتقانداي دار ەتكىزىپ بىردە قۇلاعىڭنىڭ تۇبىنە اپ كەلەدى دە، بىردە الىسقا قۋالاپ، قۇمىقتىرىپ اپارىپ تاستايدى. شىق ءتۇسىپ، جاڭعىرىق ازايا باستاعان. اۋادا ەرمەن ءيىسى عانا قالىپتى.
— كىرلەپ كەتكەن ەكەنسىڭدەر، ەرتەڭ مونشا جاقتىرىپ تۇسىڭدەر، — دەدى مانادان ءۇنسىز كەلە جاتقان بوكەم. — انا تەنتەك قۇناجىنداردىڭ بىر-ەكەۋىن تاپسىرىپ، فەرمادان اعى بار قىسىر سيىر الا كەتىڭدەر، مەن متف-عا ەسكەرتىپ قويامىن.
ەل باسقارعان ادام كوپتىڭ بارىنە جاعا بەرمەيتىنىن دە بىلەمىن. ونى جەك كورگەن، جامانداعاندار دا بولعان، ۇستىنەن ارىز جازىپ، اۋرەگە سالعاندار دا بارشىلىق ەدى. پەندەشىلىك ەمەس پە. بوكەم دە سول پەندەنىڭ ءبىرى بولا تۇرا مەنىڭ كوڭىلىمدە ول باسقالاردان توبەسى بيىك قالپىندا جاتتالىپ قالىپتى. مۇمكىن مەنىڭ كىسى جامانداي المايتىن مىنەزىمنەن بە، ءتىپتى جامانداردى كورسەم دە سونىڭ جاماندىعىنان دا جاقسىلىقتىڭ ءبىر نىشانىن ىزدەگىم كەلەتىن تابيعاتىمنان دا شىعار. ايتەۋىر بوكەمنىڭ ءبىر پەندەگە قيانات جاساپتى دەگەنىن ەستىگەن دە، كورگەن دە ەمەسپىن. ءبىراق ءوز باسىمنىڭ كىسى تانيتىنداي قابىلەتىمنىڭ بار ەكەنىن سەزەمىن. مەن ىلعيدا سول سەزىم قابىلەتىنە سەنەتىن ادەتىم، سەزىمنىڭ الدامايتىنىنا سەنەمىن. بوكەمدى قانداي جاعدايدا كورسەم دە مەنىڭ كوڭىلىمدە جاتتالعان باياعى سول ءبىر بوكەم بولىپ قالا بەردى. ەكەۋمىزدەن باسقا ءتىرى جان سەزبەگەن حيكاياتتار دا بولعان. ودان بەرى دە زامان ءوتتى. «ادامدا سىر قالمايدى ايتىلمايتىن» دەمەكشى، ەندى ونى جاسىرۋدىڭ دا قاجەتى جوق شىعار...
... قارا بيدايعا وراق تۇسكەن كەز. قارۋى بار دەگەندەر لوبوگرەيكامەن ەگىن ورىپ ءجۇر دە ايەلدەر باۋ بايلايدى. ال سول مۇحتار، سول قيۋباي ۇشەۋىمىز مولوتيلكا باسىندا سوعىلعان ساباندى ۇيەمىز. قيۋباي ەكى باسىنا ارقان بايلاعان وق اعاشقا توڭقايىپ جاتىپ الىپ سابان سيىرادى دا مەن سونىڭ كولىگىن ايدايمىن. مۇحتار ساباندى مايالاپ ۇيەدى. جەڭىل دەگەن جۇمىستىڭ ءتۇرى وسى. مولوتيلكانىڭ جالماڭداعان وڭەشىنە باۋ تاستايتىن ەكى-ۇش ايەل، سوسىن كومباينەر ن.دەيتىن كەلىنشەك بار.
ءن-نىڭ كۇيەۋى ەل ىشىندە كىرمە وتىرعان جالقى ازامات ەدى، سوعىستىڭ العاشقى سۇراپىل كەزىندە-اق ودان قارالى قاعاز كەلدى دە، جەڭگەمىز قارت اتا-ەنەسىن تاستاپ كەتە الماي وتىرىپ قالدى. ەرىنەن مۇلدەم كۇدەر ۇزگەندەي بار دۇنيەدەن بەيحابار، الدىنداعى جۇمىستى عانا ءبىلىپ، جۇبانىشتى جۇمىستان تاپقانداي قىس الىس جولعا ات شانامەن زاعي ەكەۋى كىرە ايداپ، كوكتەمدە سوقا ۇستايدى، جۇرت تۇسىنبەيتىن مولوتيلكا مەن سونى تاناۋىنان بەلدىكپەن سەلكىلدەتىپ تۇراتىن دوڭعالاقتى ارىق تراكتوردىڭ ءتىلىن دە وسى كىسى ۇيرەنىپ الدى.
جەڭگەمىز اسىپ كەتكەن ادەمى دە ەمەس، ورتاشا عانا كەسكىندى: قىزىل شىرايلى، شاشى كومىردەي قاپ-قارا ءارى قايراتتى، قىر مۇرىندى، بەت سۇيەگى شىعىڭقى بۇلا كەلىنشەك ەدى. سوندا دا ەركەك اتاۋلىنىڭ كوز جانارىن سۋىرىپ جەيتىن ءبىر سيقىرى بار-تۇعىن. ونىڭ بار ادەمىلىگى تىعىنشىقتاي مىعىم دەنەسىندە مە دەپ قالاسىڭ: بۇعاقتى اپپاق تاماعى، كويلەكتىڭ قوس ومىراۋىن تەۋىپ تۇراتىن توڭكەرىلگەن ءتوس، اناۋ-مىناۋ ءالجۋاز جىگىتكە بىتە بەرمەيتىن جۇمىر بىلەك، جۇرگەندە اق قايىڭداي جالتىلداپ، بۇلت-بۇلت وينايتىن توق بالتىر، بيىك بوكسەسىنە سۇلاپ ءتۇسىپ جاتاتىن توقپاقتاي ۇزىن بۇرىمدا الدەبىر كوركەمدىكتىڭ نىشانى بار ەدى. بۇگىندە كەلىنشەكتەر مەنسىنە بەرمەيتىن ارزان ءبوز ونىڭ يىعىنا تيگەندە قۇلپىرىپ شىعا كەلەتىن، مولوتيلكانىڭ بارابانىنا دىڭكيگەن اۋىر باۋلاردى ايىرلاپ لاقتىرعاندا سول ارزان ءبوز تىرسىلداپ قاقىراپ تۇسەتىندەي كورىنەتىن. بۇل كوبىنەكەي سول كەزدەگى قازاق ايەلدەرىنە بىتە بەرمەگەن ادەمىلىك.
مولوتيلكا مەن ارىق تراكتوردىڭ (كولەسنىي تراكتور) كاكىر-شۇكىر شارۋاسى دا بىتەدى. سوسىن ساقاردان جاسالعان ءبىر-بىر بۇزاۋشىق قارا سابىندى قولىمىزعا قىستىرا كۇنى بويى موينىمىزدان قۇيىلعان شاڭ-توپىراقتى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ۇشەۋىمىز شىبىندىبۇلاققا كەتەمىز. جەڭگەمىز ىلعيدا سۋدىڭ تومەنگى جاعىنا شومىلادى دا قيۋباي ەكەۋمىزدى جوعارىداعى تۇنىققا جىبەرەدى. كەيدە:
— اكەلىڭدەرشى، اششى تەرىن سىعىپ بەرەيىن، — دەپ ەكەۋمىزدىڭ جەيدە-شالبارىمىزدى سىپىرىپ الاتىن دا ادەتى بار.
كۇننىڭ باتار الدىنداعى قىزىل شاپاعى مەن قىزىل ءىڭىردىڭ اراسىندا قانجىلىم سۋعا قۇماردان شىعا شومىلعانعا نە جەتسىن. موينىڭدى قىلقيتىپ بوگەت يىرىمنەن شىعارىپ قويىپ، راحاتتانىپ وتىرساڭ، شىركىن، ۇزاق كۇنگى تەرگە مالشىنتقان قاپىرىق ىستىق پەن قۇم قاپتىرعان كەرمەك شاڭنان كەيىن بويىڭ ءبىر جاساپ قالادى-اۋ! ءبىراق قيۋباي ەكەۋمىز سۋعا ءبىر-بىر سۇڭگىپ شىعامىز دا شالا-پۇلا جۋىنىپ، تالدى تاسالاي جەڭگەمىز شومىلىپ جاتقان وزەككە جۇگىرەمىز. جاسىرىنىپ كەلىپ ونىڭ قالاي شومىلعانىن اڭديمىز دا وتىرامىز.
ول اۋەلى سۋعا ءبىر ءتۇسىپ شىعادى دا سوسىن ءوزىنىڭ ىشكيىمدەرىن، ءبىزدىڭ جەيدە-شالبارلارىمىزدى مالشىلاپ سىعادى، اسىقپاي، الشاڭداپ بارىپ سولاردى تالعا جايىپ سورعىتادى. تاناۋىنان ىڭىلداعان الدەبىر ءان سازىن ەستيمىز. اپپاق سازانداي مەڭسىز دەنەسى كۇننىڭ قىزىل جالقىن مۇنارتىنا شاعىلىسىپ، قىزىل مىستان جاسالعان ادەمى تاس مۇسىندەي قىرىق قۇبىلىپ كورىنەدى. شارۋاسىن تىندىرا ءجۇرىپ، الدەكىم كەپ قالعان جوق پا دەگەندەي جان-جاعىنا جالتاقتاي قاراپ، ءتىرى پەندەنىڭ جوقتىعىنا كوزى جەتكەن سوڭ عانا سۋعا قايتادان تۇسەدى دە بەلۋارىنان شوگىپ وتىرىپ جۋىنا باستايدى. بۇگىندە سۋرەتشىلەردىڭ ءساتتى ءبىر تۋىندىلارىنان ءتان سۇلۋلىعىنىڭ تاماشا مۇسىندەرىن كورە قالسام سول ءبىر جەڭگەمىزدى ەسكە الاتىن كەزدەرىم دە بولادى. جەڭگەمنىڭ قان بۇلكىلدەگەن عاجايىپ دەنەسىن قىلقالامنىڭ پولوتنوعا تۇسىرگەن ءاربىر سىزاتىنان، ءاربىر سىزىعىنان، ءار بوياۋىنان ىزدەيتىنىم بار.
جەڭگەمىز كيىنە باستاعاندا ەكەۋمىز قارا قوسقا جۇگىرە جونەلەمىز. ول كەلگەندە حاننان قاپەرسىز، تۇك كورمەگەندەي ۇيقتاۋعا ىڭعايلانامىز. ول ءتۇيىپ تاستاعان شاشىن تارقاتىپ، ۇزاق وتىرىپ تارايدى. وڭىرىندە شاشىلىپ جاتقان كومىردەي قارا شاشىنا ءۇڭىلىپ اندا-ساندا كۇرسىنىپ قويادى دا ساۋساعىمەن سالالاپ ورۋگە كىرىسەدى. نە ءبىر زاماندا ورنىنان تۇرادى، قىبىرسىز، تىرپ ەتپەي قاتىپ قالعان مەنىڭ كۇپىمنىڭ ىرگەسىن قىمتاپ، جەروشاقتاعى وتتى قولامتامەن كومەدى دە، سودان كەيىن عانا توسەگىنە جەتەدى.
ونىڭ ۇيقتاي الماي ۇزاق جاتقانىن كورپەسىن ءبىر ەسە سەرپىپ تاستاپ، ءبىر ەسە قايتا جامىلعانىنان سەزەمىن. ءبىر جاقسىسى، قيۋباي ۇيقىشىل ەدى، باسى جاستىققا تيسە قور ەتە قالادى. ۇزاقتى كۇنگە سابان ايىرلاپ سىلەسى قاتقان مۇحتار سۋعا بارماستان-اق ۇيقىنىڭ جاعىن ايىرىپ جاتىر. قيۋبايدىڭ تاناۋىنىڭ پىسىلىن، مۇحتاردىڭ اندا-ساندا جىبەرىپ قوياتىن تىزگىنسىز تىڭقىلىن، شىلدەلىكتىڭ شيقىلىن تىڭداپ جەڭەشەم ەكەۋمىز ءبىرازعا دەيىن تىم-تىرىس جاتامىز. ونىڭ ۇيقتاماعانىن مەن دە بىلەمىن، مەنىڭ ۇيقتاماعانىمدى ول دا بىلەدى. سونان كوزىم ءىلىنىپ بارا جاتقاندا الدەكىم قارۋلى قولىمەن باشپايىمدى قىسىپ-قىسىپ جىبەرەدى. كوزىمدى اشىپ العاندا بوكەمدى كورەمىن. ول مەنى جيرەن شولاققا مىنگىزەدى دە:
— ايرىلىپ قالما، الىسىراق اپارىپ وتتاتارسىڭ. مۇندا كەلمەي-اق قوي، ءوزىم تاۋىپ الامىن، — دەيدى سىبىرلاپ.
اي تۋادى. كەيدە ول شاقشيىپ تۋادى. كەيدە قىلتيىپ تۋادى. كەيدە ول كۇمىس تاباقتاي دوپ-دوڭگەلەك بولادى، كەيدە شالعىنىڭ سىنىپ تۇسكەن يمەك ۇشىنداي كەتيىپ قالادى. كەيدە ول قاراعايلاردىڭ ۇشار بيىگىنە قوناقتاپ الىپ، ۇزاق سىعالاپ تۇرادى، كەيدە ول دا بوكەمدى اسىقتىرعانداي، نەمەسە ونىڭ تەز ورالا قويماعانىنا وكپەلەگەندەي توبەسىن قىلت ەتكىزىپ كورسەتەدى دە قىرقانى اسىپ كەتىپ قالادى. ءبىرىن ءبىرى اڭدىعانداي ايدىڭ تۇۋى مەن باتۋىنىڭ، بوكەمنىڭ كەلۋى مەن كەتۋىنىڭ اراسىندا سيقىرلى ءبىر سىر بار سياقتى. اي اسىقسا بوكەم دە ايالداماي تەز جەتەدى، ەگەر ول تاۋ-تاۋدى اداقتاپ كوبىرەك قىدىرىپ قالسا، بوكەم دە كەشىگىڭكىرەپ كەلەدى. كەيدە جيرەن شولاق ەكەۋمىزدىڭ تاڭ اساتىن ساتتەرىمىز دە بولۋشى ەدى.
جيرەن شولاق مەنى كوپ قينامايىن دەگەندەي ءبىراز وتتاعان سوڭ جۋساپ تۇرىپ الادى. كىرپىك قاقپاي، مولدىرەگەن قاپ-قارا تۇنىق كوزدەرى ماعان قادالىپ كەپ تۇرعانى. مەن ونىڭ تۇنىق جانارىنان قالىقتاپ بارا جاتقان ايدى كورەم، ءوزىمنىڭ قاراڭداعان توقىر باسىمدى دا سول جاناردىڭ ىشىنەن تاۋىپ الامىن. تۇنگى سالقىن سامالدا بەتىمىزدى جەلگە بەرىپ، كەيدە ەلەگزىپ، كەيدە قالعىپ، بىرىمىزگە ءبىرىمىز تەلمىرىپ كەپ وتىرعانىمىز.
شىق قالىڭدايدى، ءشوپ سىز تارتادى، ماسا دا قۇريدى، بەزىلدەگەن شىلدەلىكتىڭ دە جاعى قارىسادى. اندا-ساندا جۇگىن كوتەرە الماي جاتقانداي «ءاۋپ، ءاۋپ!» دەگەن ۇكىنىڭ داۋىسى، بىرەۋ تاياقتاعانداي باج-باج ەتە قالعان الا قانات توقىلداقتىڭ ويبايى ەستىلىپ قالادى. ءبىراز بيىككە كوتەرىلىپ العان سوڭ اي دا تاكاببارسيدى، ەندى ماعان قولىڭدى جەتكىزىپ كور دەگەندەي. مەن قىل شىلبىردىڭ ۇشىن جامباسىما باسىپ شالعىن ۇستىنە قيسايامىن. الدەبىر سىبدىر بىلىنسە، نە بوكەم كەلە جاتسا جيرەن شولاقتىڭ ءوزى-اق ءىشىن تارتىپ، تاناۋىمەن تۇرتكىلەپ وياتىپ الادى.
— مۇندا ەكەنسىڭدەر عوي، تابا الماي ساندالعانىم، — دەپ بوكەم اقتالعان بولادى. سوسىن مۇسىركەپ ارقامنان قاققان بولادى. ىشتەي ءۇنسىز ۇعىسامىز دا ول اتىنا ءمىنىپ اۋىلعا تارتادى، مەن شالعىندى كەشىپ قوسقا بەتتەيمىن. تاڭ بوزىنداعى سالقىن سامال، تىزەڭە دەيىن شاپقان سالقىن شىق ءتىسىڭدى ساقىلداتادى. ەسەسىنە اياعىڭنىڭ كۇسىن قايماق جاققانداي قوپسىتىپ بەرەدى. مەن كەلگەندە جەڭگەمىز ءالى وياۋ جاتادى. اقىرىن عانا سىبىرلاپ:
— توڭىپ قالدىڭ-اۋ، كەل، مەنىڭ قاسىما جاتا عوي، — دەيدى. كوپ ويلانباستان اعامىزدىڭ جىلى ورنىنا، جىلى كورپەنىڭ استىنا سۇڭگىپ كەتەمىن. ول مەنى باۋىرىنا قىسىپ قۇشاقتاپ الادى. توڭازىپ كەلگەن باسىم ونىڭ ىستىق قۇشاعىنا كىرگەندە وشاققا قىزدىرىنعانداي سەزىنەم دە ونە بويىم بالقىپ، اپ-ساتتە ۇيقتاپ كەتەم...
... سوعىس اياقتالار جىلى جەڭگەمىز تولىسىپ، قۇرساعى ءبىلىنىپ قالدى دا ءبىراز ۋاقىت بەلىن ءبوز بەلبەۋمەن بۋىپ الىپ ءجۇردى. بوقىراۋدىڭ جاڭبىر ارالاس كوبىك قارىندا ەشكىممەن قوشتاسپاستان ىشكى جاقتاعى ءبىر ادامعا اياق-استىنان تۇرمىسقا شىعىپ كەتتى... مەن ونى قارتايعان شاعىندا تاعى ءبىر كوردىم. ول دا كوزدەن ايىرىلىپ زاعيب بوپ قالعان ەكەن. باياعى قىزىل شىرايلى بۇلاداي كەلىنشەكتى كوڭىلىمنەن جوعالتقىم كەلمەي ونىڭ قانى قاشقان قاعازداي اپپاق جۇزىنە قادالىپ قاراي المادىم...
... كۇن تەرىسكە اينالىپ، كولەڭكە ءۇي ىرگەسىنەن قاشىپ كەتكەن ەكەن. كەتپەننىڭ تىرسىلداعان دىبىسى قاشىقتاپ، تىرتيعان ارىق قارا بالا باقشانىڭ ەكىنشى باسىنا جەتىپ قالىپتى.
— بۇگىندىككە وسى دا جەتەر، — دەپ بوكەم قولىن كوتەردى. — اپاڭنىڭ ارپا كوجەسى اشىپ كەتپەي تۇرعاندا ءشول باسالىق.
نەمەرەسىنىڭ كۇتكەنى دە وسى ەكەن. كەتپەنىن تاستاي سالىپ بىزگە جۇگىرگەن.
— كەتپەندى كۇن كوزىنە تاستاما، — دەدى بوكەم. — سايمان جۇمىستان توزبايدى، قاڭسىپ قۇريدى. — باياعى ءسوزى. تەك بوكەم باياعى ەمەس. باياعى مەن بۇگىنگى بوكەمنىڭ اراسىندا جارتى عاسىر جاتىر ەكەن.
مەن الماتىعا قايتاردا ول توقساننىڭ جەتىسىنە شىققان. توقساننىڭ جەتىسىندە ول ماعان: «مەنىڭ جاسىما جەت» دەپ باتا بەرگەن. ول ەگىزدىڭ سىڭارى ەدى. تەتەلەس قارىنداسى قايتىس بولدى دەپ حابار ەستىسىمەن ەرتەڭىندە دۇنيە سالىپتى... توقسان جەتى جاسىندا...
You Might Also Like
-
...بۇل بۇكىل قازاققا كەلگەن ناۋبەت ەدى. سونىڭ ەرەكشە ءبىر قۇربانى قاراتاي ەلى. بۇرىنعى وسكەمەن-زايسان ۇيەزىندە قازان توڭكەرىسىنە دەيىن دە جوعارى، ورتا ءبىلىمدى ازاماتتار بارشىلىق بولاتىن. 1907-جىلى ا...
-
بيىل قاراتاي ەلى قارا داۋىلدىڭ استىندا بۇيىعىپ وتىر. قىس قاتتى، قار قالىڭ بولعان ەكەن. سول قالىڭ قار ءبىر تۇندە جوق بولىپ، سارق-سۇرىق بۇقتىرمادان ءبىراق شىعىپتى دا توڭ بولىپ سىرەسىپ جاتقان قارا جەر ق...
