تۋعان جەر ەكى دۇنيەدە دە تۇراعىڭ...
«ادامزات، سەنىڭ قاسىرەتىڭ سول، جاستىعىڭدى اقىماقتىقپەن وتكىزىپ، جاسامپاز شاعىڭدى جالقاۋلىقپەن تاۋىستىڭ. ەندى كورگە لاقتىرار قاڭقاڭ عانا قالدى. پەندەگە دە، باتىرعا دا، ادامنىڭ بۇكىل ۇرپاعىنا ورتاق مىلقاۋ ولىكتەردىڭ ماڭگىلىك مەكەنى بار ەكەنىن ۇمىتپا.» ي.ا.بۋنيننەن.
تالما ءتۇستىڭ كەزى ەدى. قىرمىزى تاتەم ۇيگە كەلگەن قاتىن-قالاشتى شەتىنەن تىرقىراتىپ قۋىپ جاتىر ەكەن:
— نەمەنە ءوزى، وسەكتەن باسقا شارۋالارىڭ تاۋسىلىپ قالعان با، ۇيقتاپ جاتقان بالالاردى وياتىپ... كەتىڭدەر!
كەلگەندەر ءوزىنىڭ كەلىندەرى، وكشەسىن باسىپ قالعان سىڭلىلەرى ەدى، ولاردىڭ بار جازىعى توقساننىڭ ۇشىندەگى كەمپىرگە سالەم بەرىپ، حال-احۋالىن ءبىلىپ قايتۋ. تاتەم كازىر كوڭىل سۇراي كەلگەن جۇرتتى جاقتىرمايتىن بولعان. «مەن ءبىر ولەيىن دەپ جاتقانداي» دەپ بۇرقىلدايتىنى بار.
— ءاي، جارىلعاس، سەن وسى قاڭعىرىپ قايدان ءجۇرسىڭ؟ — دەپ كورە سالا ماعان ءتيىستى.
— وسى اۋىل تۇگەلىمەن جارىلعاس، سولاردىڭ ءبارى قاڭعىرىپ ءجۇر مە ەكەن؟
— قاڭعىرىپ جۇرگەن سەن. كەتپەيمىسىڭ الماتىڭا.
— سوندا ءوزىڭ ناعىپ ءجۇرسىڭ؟
— مەن قاراشاڭىراعىمدا وتىرمىن.
— قىزىڭ مەن كۇيەۋبالاڭ قايتسىن دەپ قايتا-قايتا سالەم ايتىپ جاتقان جوق پا.
— قايتپايمىن، ولسەم سۇيەگىم وسى ۇيدەن شىعادى، — دەپ سىعىرايىپ ماعان قارايدى.
ءبىر كەزدە اجەپتاۋىر كوزى بار ەدى. ءبىزدىڭ تۇقىمدا ىسقاققا تارتقان جالعىز وسى اپايىم مەن جيەننەن سايلاۋحان. اكەمىز كوكشىل دە قيىق كوز، قىزىل شىرايلى، جاۋىرىنى قاقپاقتاي سارى كىسى بولسا كەرەك. باسقالارىمىز باقىرايعان، ۇيقتاسا دا كوزىن اشىپ جاتاتىن قارا تورى بولىپ شەشەگە تارتىپپىز . توقساننان اسىپ كەتسە دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەڭگەلەرىنىڭ قويعان سارىقىز اتى پاشپىرتىنا جازىلماسا دا ەل اۋزىنان قالماپ ەدى. قۇدايعا شۇكىر، جەڭگەلەرى تاۋسىلىپ، ازان شاقىرىپ قويعان اۋەلگى ەسىمىنە ەندى يە بولامىن دەگەندە كەمپىر بولدى دا قالدى. دەگەنمەن توقال تۇقىمىندا قىزىلدار ءالى جەتەرلىك. قىزىل سەرعازى، قىزىل ابىشتەن، قىزىل بايعازىدان تاراعان ۇرپاقتار قىزىلدىعىمەن كۇننىڭ كوزىن ۇيالتادى. ءبىر قىزىعى، ۇلدار نەكەن-ساياق قارا بولعانىمەن قىز اتاۋلى ۇكىدەي ساپ-سارى بوپ شىعا كەلەدى. كەيىنگى بۋىننىڭ الا-قۇلالىعىن وزىمشە بايكوبەكتىڭ ەكى قاتىنىنان شاشىلعان ورەن-جاراننىڭ پوگونايىنىڭ بولەكتىگىنەن كورىپ ءجۇرمىن. دەگەنمەن ايىرمامىز شامالى: قىرسىقتىعىمەن دە، قياڭقىلىعىمەن دە، ەرىنشەكتىگى مەن ەزۋىنەن كۇلكى ارىلمايتىن قىجىرتپاسىمەن دە بىر-بىرىمىزدەن اداسا قويعان جوقپىز. سونىڭ ءبارىن باردى جىرعاتا المايتىن، جوقتى قۇراتا المايتىن ەنجارلىعىن جاسىرۋ ءۇشىن جورتا جاسايدى. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، باعى ءبىر زاماندا كىسى جۇمساپ جامان ۇيرەنگەن ادەت قاندا قالا ما، رەتى كەلسە بۇگىن دە كىسى جۇمساۋعا دايار تۇرادى، ال بىرەۋ ءوزىن جۇمساي قالسا اشتان ولسە دە اياعىن قيا باسپايدى-اۋ. ءشىرىپ كەتسە دە شىرەنىپ جاتۋعا بار.
تاتەمنىڭ «قاراشاڭىراعىم» دەپ وتىرعانى ىسقاقتىڭ ءۇيى. وسى ۇيدەن ۇزاتىلعان ەكەن. قىزىنىڭ قولىندا بولاتىن، توقسان شاقىرىم نارىننان كەلىپ الىپ بۇل دا شىرەنىپ جاتىر.
— ءۇش قىز ۇستىمىزدەگىنى ساتساق تا ەنشىڭدى بەرگەنبىز، ەندى بۇل شاڭىراقتا سەنىڭ سۋىرتپاق ءجىبىڭ دە جوق، اۋلاق ءجۇر! — دەپ ماعان كادىمگىدەي قىر كورسەتەدى. — مەنىڭ بۇل ۇيدە ءتورت جىلقى، ەكى سيىر، ءبىراز قويىم بار، سولار مەنى قوڭقايدىڭ باۋىرىنا جەتكىزۋگە جارايدى، تەك سايلاۋحانىم امان بولسىن.
قوڭقاي دەپ وتىرعانى وسى اۋىلدىڭ زيراتى. ال ءتورت جىلقى باستاعان ول قاي كەزدەگى مال؟ ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. ءتورت جىلقى كازىر سايلاۋحاندا دا جوق، ەكى سيىرى بار شىعار، ءبىراق ماعان شايلىق ءسۇتتى ءوزىن ساۋعانداي قينالىپ زورعا بەرەدى. ال قوي سويا قالسا، جورتا سىيلاعان بولىپ جەتىم جامباستى اكەلىپ تاستايتىنى راس. قوناق جاتىپ السا، «توركىندەپ كەلگەن كارى كەمپىردەي ىرعالىپ-جىرعالىپ كەتپەي قويدى-اۋ» دەيتىن قازاقتىڭ ماتەلىن ەندى تۇسىنگەندەي بولدىم. پسيحولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، ايەل جۇراعاتى قارتايعان شاعىندا بايدى دا، بالانى دا مۇلدەم ۇمىتىپ، تەك قانا ءوزىنىڭ توركىنىن: اكە-شەشەسى مەن تۋىسقاندارىن، كىندىك كەسكەن وتانىن ويلايدى ەكەن. «ولسەم سۇيەگىم وسى ۇيدەن شىعادى» دەگەن تاتەم ءسوزىنىڭ استارى وسىندا جاتقان سەكىلدى. سونى قالجىڭ قىلىپ ايتسا دا ار جاعىنداعى نيەتى بەلگىلى بولدى. وعان قىز-كۇيەۋى كونە قويسا دە. ءتۇبى قىرسىق جەڭە مە، قىز جەڭە مە كىم ءبىلسىن؟ جالعىز باۋىرى مەنىڭ ءوزىمدى اكە شاڭىراعىنان قۋعانداي قىلىپ وتىرعانى مىناۋ. ونىڭ ۇستىنە سايلاۋحان دا قالجىڭ-شىنىن ارالاستىرىپ:
— سەن ءشانيىپ كەلىپ، جاتىپ الاتىندى شىعاردىڭ، — دەدى ءبىر كۇنى. — ىسقاقتىڭ باسپاناسى دار ءۇي بولاتىن، ءبىر بولمەنى مەنىڭ اكەم، قالعان ەكى بولمەنى مەن جالعادىم، تاك ءشتو، بۇل مەنىڭ قاراشاڭىراعىم، اكەڭنەن قالعان جالعىز بولمە كوپ بولسا قىرىق سەركەشتىڭ قۇنى شىعار، ەندى بىزگە قاراپ كەڭىردەگىڭدى سوزعاندى قوي.
وسى ءسوز نامىسقا ءتيدى مە، اۋىلدان ىسقاقتىڭ قاراشاڭىراعىن كوتەرۋگە كىرىستىم، ىنىلەرىم تەمىربەك، توقتاسىن، اسقار، قانىمبەك، ەرەن بولىپ «يزبۋشكا» سالۋعا كومەكتەسپەگەندە دالادا قالعانداي ەكەنمىن. ارينە، ازىلدەن تۋسا دا ۇلكەن ءبىر شارۋانىڭ ءساتى وسىدان باستالدى...
... الپىسقا كەلگەندە اۋىلعا جاقىندايىن دەگەن وي تۋدى. الماتىدا تۇرعانىما دا جارتى عاسىرعا تاياپ قالىپتى. ەكى ورتادا ءۇش جىلداي ماسكەۋدى دە كورىپ قايتتىم، كسرو-نىڭ ءبىراز ەلدەرىن شارلاپپىن. ەندىگى قالعانى — اۋىلىم ەكەن. ىنىلەرىمنىڭ ءبىرى، جەرگىلىكتى اۋىل اكىمى نۇرباي ءۋالحانوۆ ءبىر كۇنى ارداگەرلەردىڭ جينالىسىنا شاقىردى. كەتىك شالدار، ماڭدايلارى قاڭىلتىر بوپ قاتىپ قالعان كەپكەن شالدار — ءبارى دە ءوزىمنىڭ زامانداستارىم، ءبىر كەزدە وگىز بەن تىراقىنىڭ جاۋىرىن توزدىرعان بوقمۇرىندار بۇگىندە بوقمۇرىن شال بولىپتى. تىرشىلىكتەن قاجىعان، شارۋاشىلىقتار تاراپ كەتكەن سوڭ جالعىز-جالعىز قاسقا سيىردىڭ قۇيرىعىنان ۇستاپ قالعان پۇشايماندار. ءبىر كەزدە ءدال وسى توپقايىڭدا قىرىق مىڭ قوي، ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، قورا-قورا سيىر بار ەدى دەگەنگە ەشكىم سەنەر ەمەس. مال تۇگىلى سوۆحوزدىڭ عيماراتتارىنا دەيىن تاس-تالقانىن شىعارىپ توناپ كەتكەن. قولدارىنا كۇرەكتەن باسقا قۇرال ۇستاماعان، كۇرەك بولسا بوق تابىلادى دەپ سوۆەت وكىمەتىنە قۇدايداي سەنىپ جۇرگەن پىشانا بايقۇستار سول «قۇدايىنان» ايىرىلىپ قالعان سوڭ قاراكەتسىز قاڭعىپ قاپتى. ايتار اقىلى جوق — اقىل ايتىپ ۇيرەنبەگەن، تابار جولى جوق — «اقىلشىسى، كامونەزىمگە جول سىلتەر» كومپارتياسى دا قۇرىدىمعا كەتكەن. كوكتەن تۇسكەندەي دەسەڭ — پەرىشتە ەمەس، جەردەن شىققانداي دەسەڭ — ارۋاق ەمەس، ماڭگۇرت دەۋگە قيمايسىڭ. بۇلارعا تاعار كىنا دا جوق، وكپەسى بولسا، بۇكىل سانالى ومىرىندە كۇرەكتەن باسقا تۇك ۇستاتپاعان سوۆەت وكىمەتىنە ايتسىن دا. اۋىز شىركىندە ۇيات جوق، باياعى ادەت بويىنشا قالجىڭمەن قاعىسىپ، ازىلمەن اڭگىمەلەسكەنىمىز بولماسا، ءىش ۋداي اشىدى. ءتاڭىرىم-اۋ، وسى وتىرعان ءبىزبىز بە، كەشەگى قاراتايمىز با؟ جيرماسىنشى، وتىزىنشى، قىرقىنشى جىلدارى قانشالىقتى قىرىلساق تا قاسيەتىمىز قانىمىزدان كوشپەپ ەدى عوي، قاراتاي دەگەن اتىمىز وشپەپ ەدى عوي! تاۋەلسىز ەل بولدىق دەگەندەگى ەندىگى ءتۇرىمىز وسى ما؟ مىنا تۇرىمىزبەن ەل بولا المايتىن شىعارمىز دەگەن كۇدىك كوڭىلگە ەرىكسىز كەپ قالدى. اسقارعا ىلەسىپ 360 اۋىلدى اداقتاپ شىققان ەدىم. بارىندە وسى. قازاقتىڭ 67 پايىزىنا پانا بولعان اۋىلداردى قيراتقان كىم جانە نەگە قيراتتى؟..
— ءاي، قاليحان، بۇدان بىلاي تۇك جازباي كەتسەڭ دە ريزامىز، ەندى مىنا ەلگە قارا، — دەدى مەنىڭ بوقمۇرىن زامانداستارىمنىڭ ءبىرى. — ەل توزىپ كەتتى عوي، نە قايرانىڭ بار؟
مەندە نە قايران بولسىن. قولىمدا بيلىك تە جوق، گازەت بەتىن، تىلبەزەردىڭ ەكرانىن بوساتپايتىن ساياساتشى دا ەمەسپىن، ەشبىر پارتيانىڭ مۇشەسىندە دە جوقپىن. قالامىنان باسقا قارۋى جوق، قالتاسىنداعى ايبارلىققا دا جۇرمەيتىن «قايراتكەر» دەگەن كۋالىگىنەن باسقا، بەتپاقتى جاسقاۋعا دا جارامايتىن «لاۋرەات» دەيتۇعىن اتاقتان باسقا «لاۋازىمى» جوق جازۋشى دەگەن جۇراعاتتى ءدال سول كەزدە كىم تىڭداي قويىپتى؟ ەڭ بولماسا ات ۇركىتۋگە جارار ما ەكەن، وسى ەلدىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى» ەدىم عوي دەپ اۋدان اكىمى التايبەك سەيىتوۆكە جول تارتتىم.
ۇلكەن نارىنعا كوشىپ قونعان اۋدان ورتالىعى ءبىزدىڭ اۋىلدان توقسان شاقىرىم. بۇرىنعى كاتونقاراعاي اۋدانىنىڭ شىعىس شەكاراسىنان ءۇش ءجۇز شاقىرىم. وسى ەكى ارادا ەلدىڭ جۇرناعى عانا وتىر. كەشە عانا 27 مىڭ حالقى بار ەدى، سونىڭ 15-اق مىڭى قالىپتى، كەيبىر ەلدى مەكەندەردىڭ اتى عانا تۇر، قاراعايدان سوققان ۇيلەردىڭ ورنى عانا جاتىر. تارىققان جۇرت باسپاناسىن ەل كەزگەن اشكوزدەرگە ساتىپ جىبەرىپ، بالا-شاعاسىمەن ۋاقىتشا كۇركەنى پانالاپتى. تۇكپىردەگى اۋىلداردى ايتپاعاندا بۇرىنعى ورتالىق كاتوننىڭ ءوزى جاۋ شاپقانداي: مەكەمەلەر مەن سوۆحوز عيماراتتارى ءتۇپ ورنىمەن جوق، كوز قىلىپ قوقىسىن عانا تاستاپ كەتىپتى، سىرتىن سيليكات كىرپىشپەن قاپتاعان ءۇش، ءتورت قابات تۇرعىن ۇيلەردىڭ ەسىك-تەرەزەلەرى تۇرجاعىم بولىپ، كەيبىرى قۇلاۋعا جاقىن، كوردەن جامان ۇڭىرەيىپ تۇر. مادەنيەت ءۇيىنىڭ ءتىپتى ورىندىقتارىنا دەيىن قوپارىپ اكەتكەن، ونى نارىننىڭ قاي سيىر قوراسىنا اپارىپ قوندىردى ەكەن؟ قورا تۇرماق ەدەنى بالشىق، ساماننان سوققان توقال تامدارىنا كولدەنەڭ تاقتاي بۇيىرماعان مەنىڭ ناعاشىلارىم جىرعاپ قالعانعا ۇقسايدى.
نارىن اۋدانى كاتونقاراعايعا وسىمەن ءۇش رەت قوسىلىپ، ءۇش رەت اياماي تونادى. شوشقا قوراسى مەن ءيتتىڭ ۇيشىگىنە دەيىن اعاشتان قيىپ، تەزەكتەن باسقا ءتۇتىن يىسكەمەگەن جۇرتتىڭ قارا-قوجالاق پەشى قىزىل قاراعايدان باسقانى مەنسىنبەي قاپتى. قاراتاي ەلى ورماننىڭ ءبىر تالىن قيۋعا قيماي وتىرعاندا، سۋتىڭكە تيەگەن لەسوۆوزدار كىرە جولدا قايشالىسادى. ساقالىن تالداپ جۇلعان كارتامىشتەي التايدىڭ يەگى سەلدىرەپ، بوكسەسى يت سۇيرەگەن تەرىدەي ويران-توپان. كەزىندە اتتان تۇسپەيتىن قاراتايلىقتار جاياۋ قالعان: شارۋاشىلىقتاردىڭ جال-قۇيرىقتىسى ءبىر ادامنىڭ مەنشىگىنە اينالعان، ءتورت دوڭعالاقتى تەمىر كولىكتەر بوق تاسىسا دا كوز الدىمىزدا ءجۇرسىن دەپ مۇنى دا قۋالاپ الىپ كەپتى. اۋدان اكىمى وسى ەلدىڭ ازاماتى ەدى، سىپتاي عانا، سىپايى عانا ، كومىردەي قارابۇيرا شاشتى قاراتورى اسەم جىگىت وسىنىڭ ءبارىن ءبىلىپ وتىر.
— ءۇي بۇزىلسا، ول جەكەمەنشىك، وعان ەشكىم تيىم سالا المايدى، — دەدى. — اعاش كەسىلسە، جىل سايىنعى مەملەكەتتىك جوسپار، وعان دا ءبىزدىڭ بيلىگىمىز جۇرمەيدى، — دەپ شاراسىزدىعىن ايتتى.
شاراسىز ەكەنى راس. ءبارى دە جوعارىدان بولىپ جاتقان بۇيرىق. وبلىستىڭ ءبىرىنشى باسشىسى مەتتەدەن باستاپ ەتەكتەگى شەنەۋنىكتەر جاپاتارماعاي «قايتكەندە دە بايۋعا» كىرىسكەن. مەكەمەلەردىڭ عيماراتتارىن، حالىقتىڭ قيىن جاعدايىن پايدالانىپ باسىنداعى جالعىز باسپاناسىن سۋ تەگىنگە ساتىپ الىپ، قىتايعا قاراي جىتىرىپ جاتىر. مەملەكەتتىك جوسپار دەگەن وتىرىك سىلتاۋمەن قاراعاي بىتكەندى مەزگىلسىز وتاپ، مۇنى دا جۇڭگو اسىرۋدا. التايدىڭ قاراعايى التىننان قىمبات ەكەنى ىقىلىم زاماننان بەلگىلى. كەزىندە ى-پەتردىڭ التاي قاراعايىنان جاساعان كەمەلەرى ءالى كۇنگە سۋدان شىققان جوق، الەمگە ساۋلەتىمەن ايگىلى ۆەنەسيانىڭ فۋندامەنتىندە التايدىڭ قاراعايى جاتىر. التايدىڭ اڭ-قۇسى اعاشىنان ارزان ەمەس، سولاردىڭ بارلىعى دەرلىك قىزىل كىتاپقا جازىلعان: مۇزارت بارىسى، كۇدىر، قۇنى، قۇندىز، سىلەۋسىن، تاۋتەكە، بۇعى-مارال، بۇلانى مەن ەلىگى، التايى قىزىل تۇلكىسى باسقا جەردەن كەزدەسپەيدى، بۇلاردى اتۋعا تيىم سالىنسا دا بارماق استىنان ليسەنزيا العان شەتەل تۋريستەرى قىزىل كىتاپتىڭ دا ەنەسىن ۇرىپ قىرىپ بارادى، تارسىل-كۇرسىلدەن جانۇشىرعان تاۋدىڭ تاعىسى كورشى ەلدەرگە اۋىپ قۇتىلۋدا، قۇتىلماعاندارى جاتتىڭ قانجىعاسىندا كەتىپ جاتىر. ال شيپالى ءشوبى مەن تامىر ءدارىسى شە؟ ەل كوشىپ، يەسىز قالعان شەكارانى بۇزىپ كىرگەن كورشى ەلدىڭ ۇرى قولى كۇپىنىڭ بيتىندەي ءورىپ ءجۇر...
قازاقتىڭ قاۋىپسىزدىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بابالارىمىز شەكارانى حالىقپەن نىعىزداعان. بۇگىن دە شەكارادان اكىمشىلىك ورتالىقتى، ەلدى مەكەندەردى اكەتكەن بىردە-بىر مەملەكەت جوق، كەرىسىنشە ەل شەتىن حالىقپەن بىتەپ ۇستاپ وتىر. بۇل دۇنيەجۇزىلىك تاجريبە، تاريحتىڭ ۇيرەتكەن تاجريبەسى. سول تاجريبەدەن ءبىز ناعىپ اداسا قالدىق؟ الجاستىق پا؟ التايدىڭ ارعى بەتىنە — ءور التايعا كازىردىڭ وزىندە قىرىق ميلليون جۇڭگو كەلدى دەسەدى. ەرتىستى كانالمەن بۇرىپ جاتىر. ەتەگىمىزدى تاعى دا كەسىپ اكەتىپ، كەن ورىندارىن اشۋدا. وسىنى ويلاعاندا زارەڭ ۇشادى.
ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟
قانشاما جامانداساق تا تىلبەزەردىڭ دە ءبىر پايداسى بولادى ەكەن. قانشاما جامانداساق تا اقش-تان، كەدەي دەپ كەمسىتسەك تە افريكا ەلدەرىنەن ءبىر نارسەنى قارىزعا الۋعا بولادى ەكەن. وسى ەلدەردىڭ اعاشى قىمبات پا، اۋاسى قىمبات پا، ادامى قىمبات پا، اڭى قىمبات پا؟ امەريكانىڭ قاسقىرى مەن قارساعىن بىلاي قويعاندا قاڭعىرعان يتىنە دەيىن قامقورلىقتا. افريكا ارىستانىنان اتجالمانىنا دەيىن كيە تۇتادى. وسى ءۇشىن قانشاما ۇلتتىق پارك ۇستاپ وتىر. بۇتاسىن سىندىرىپ، تىشقانىنا تيىسۋگە قاقىڭ جوق. تىلبەزەردەن وسىنىڭ ءبارىن كورىپ وتىرىپ تاڭقالاسىڭ. وسىنىڭ ءبارىن كورگەن سوڭ ويعا قالدىم. مەنىڭ التايىمنىڭ قاسيەتى قاي ەلدىڭ تابيعاتىنان كەم؟ سوناۋ باعى زاماننان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءار ەلدىڭ جيحانكەزدەرىنىڭ التاي تۋرالى جازباعانى كەمدە-كەم. جەرۇيىقتى ىزدەپ قانشاما ەكسپەديسيا التايدى كەزدى. سولاردىڭ ىشىندە ءىز-توزسىز جوعالىپ كەتكەندەرى دە بار. ءار ەلدىڭ گەوگرافيالىق قوعامدارىنىڭ جاساعان قورتىندىسى: جەرۇيىق ءۇندى مەن ورتا ازيانىڭ ورتاسى، بۇقتىرما وزەنىنىڭ بويىندا دەستى. («سترانا بەلوۆودە» دەگەن اڭىزدىڭ تۇۋىنا سەبەپ بولعان دا التاي ەدى. مۇزتاۋدىڭ عارىشپەن بايلانىسى بار دەگەن اڭگىمە كازىر دە الپينيستەردىڭ، عارىشكەرلەردىڭ اۋزىنان تۇسكەن جوق، سولاردىڭ جىل سايىن كەلىپ قۋات الىپ قايتاتىن مەككەسىنە اينالىپ وتىر.). وسىدان ەكى جىل بۇرىن عانا بەرليندەگى ۇلتتىق پاركتەردىڭ حالىقارالىق ورتالىعىنان كەلىپ قايتقان ارناۋلى بريگادا اي بويى جاتتى. ءتور التايدىڭ وي-شۇڭقىرىن تۇگەل شارلادى. جورتا ماقتاۋ ءۇشىن ەمەس، شىندىعىن ايتتى: دۇنيەنىڭ جۇزىندە ءبىز بارماعان جەر قالعان جوق سياقتى. ءتور التاي سولاردىڭ بىرىنە دە ۇقسامايتىن ەرەكشە تابيعات، مۇنداعى وسىمدىك پەن جان-جانۋاردى، ءتىپتى اۋا رايىن دا ەشقايدان تاپپايسىڭ. سىزدەردە، كاتونقاراعاي دەسە «ەكىنشى شۆەيساريا» دەيتىن ادەت بار ەكەن، شۆەيساريا كاتونقاراعايدىڭ قاسىندا كىشكەنتاي قۋىرشاق، ونىڭ ۇستىنە تاپتالىپ قالعان سارى جۇرت. ارنايى كەلگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ بەرگەن باعاسى وسىنداي. ال بۇعان دەيىن..
... توناۋ ءوز الدىنا، ىرگەمىزدەن لوب-نور اتوم جارىلىسىن بۇرقىلداتتى. انشەيىندە مالدىڭ ءتوس تابانىندا ارام قاندى سورىپ، جابىسىپ جۇرەتىن مومىن كەنە مۋتانت بوپ شىعا كەلدى، ادامدى شاقسا نە ولتىرەدى، نە ءومىر-باقي مۇگەدەك بوپ قالادى. ەگەر التايعا تىنىشتىق، مۇمكىندىك بەرسە ءوز جاراسىن ءوزى جازىپ، بۇكىل زاۋالدان ءوزى قۇتقارماق. ول ءۇشىن بۇرىنعى كاتونقاراعاي اۋدانىنا تابيعي مەملەكەتتىك ۇلتتىق پاركتىڭ ستاتۋسى كەرەك. قىسىلعاندا مەنىڭ تاپقان يدەيام وسى بولدى. ەلباسىنا، ۇكىمەتكە، پارلامەنتكە ارنايى اشىق حات جازۋ كەرەك بولدى. حاتقا قول قويدىرۋ ءۇشىن حالىق قاحارمانى قاسىم قايسەنوۆ اعامىزعا، ءقادىرلى اپايىمىز، ءتور التايدىڭ پەرزەنتى، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى بيبىگۇل تولەگەنوۆاعا شاپاعات سالدىق.. ءتور التايدىڭ كازىرگى جاعدايىمەن جاقسى تانىس عالىم-گەولوگ زەينوللا نۇربايەۆ، جازۋشىلار اكىم تارازي، ۆالەريي انتونوۆ ءبىزدىڭ ۋايىمىمىزدى ءبولىپ-جارىستى. حات «ەگەمەن قازاقستان»، «كازاحستانسكايا پراۆدا»، «تۇركستان» گازەتتەرىندە جاريالاندى. باسقا باسىلىمدار نە ايتار ەكەن دەگەندەي ەگەمەندىكتەر اۋەلدە قيپاقتاپ ەدى، ۆالەريي ميحايلوۆ، تىلەۋىڭدى بەرگىر، گازەتىنە ەكى دۇركىن قايتالاپ باستى. ءساتى كەلگەندە ءماجىلىس دەپۋتاتى اسقار قابانبايەۆ پارلامەنتتە ماسەلە كوتەرىپ، حاتىمىزدى ۇكىمەتكە ارمەن قاراي جىلجىتتى. مينيسترلىكتە ەرەكشە باقىلاۋدى قاجەت ەتەتىن تەرريتوريا ءبولىمىن باسقارىپ وتىرعان تالعات كەرتەشيەۆ بولاشاق پاركتىڭ كارتاسىن جاساپ، بۇرىنعى كاتونقاراعاي اۋدانىنىڭ 643 مىڭ گەكتار جەرىن — مال شارۋاشىلىق، تۋريستىك، تابيعي ءۇش ايماققا ءبولىپ، ونىڭ بارلىق شىعىنى مەن شارۋاشىلىق جۇيەسىن بەلگىلەپ، باسقارىم اپپاراتى مەن جۇمىس قولىنا دەيىن ناقپا-ناق ەسەپتەپ بەردى. بولاشاق پاركتىڭ نەگىزى وسى جوبا بويىنشا جاسالدى دا كەشەگى لەسحوزداردىڭ بۇكىل فۋنكسياسىن پارك اتقارماق ەدى. وبالى قانە، ءداپ سول كەزدە بۇل ەكى ازاماتتىڭ ەڭبەگى ەرەكشە بولدى. اقىلداسىپ وتىرىپ پارك جارعىسىنىڭ العاشقى نۇسقاسىن جاسادىق. ارينە، مۇنىڭ ءبارىن جەرگىلىكتى جۇرت بىلگەن دە جوق. ۇكىمەت ويلانىپ-تولعانعانشا بەس جىل ۋاقىت كەتتى. بۇل ەكى ارادا مايشەلپەكتەن ايرىلعىسى كەلمەگەن وبلىس شەنەۋنىكتەرى بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قۇزىرىنا باعىناتىن تابيعي پارك ۇيىمداستىرۋ كەرەك دەپ بايبالام سالىستى. كالمىكوۆ، يۋرچەنكوۆ، كليموۆا دەيتۇعىن قولىنا ءشومىش ۇستاپ، جامباستىڭ مىرزا باسىن ۇستاپ ۇيرەنىپ قالعاندار وتىرىك «سەلسكايا سحودكا» دەگەندى جەلەۋلەتىپ، «ۇلتتىق پارك سەندەرگە كەلە جاتقان زاۋال، ەرتەڭ مالىڭدى باعا الماي، ءشوبىڭدى شابا الماي، وتىنىڭدى تابا الماي، ورمانىڭا تاناۋىڭدى تىعا الماي قورلىق كورەسىڭدەر» دەپ الاشاپقىنداپ ەل ىشىندە ۇگىت جۇرگىزدى. وعان اۋدان باسىنداعى كەيبىر جاندايشاپتار قوسىلدى. «ويدا ون سيىردىڭ ءمۇيىزى سىرقىراسا، قىردا قىرىق سيىر وكىرەدى» دەپ وبلىس ورتالىعىندا كوتەرىلگەن داڭعازا اۋدانعا، اۋداننان اۋىلعا جەتتى دە وعان كەيبىر جالدامالى جۋرناليستەر ناقاقتان ارالاستى («كاراۆان» سياقتىلار). ارىزقويلاردىڭ اۋزىنان شىققان جالعان اقپاردى قوپاقارداي قىلىپ قومپايتىپ، وسەكتى جەلقۋىقتاي ۇرلەدى. ۇكىمەت قاۋلىسىن پرەزيدەنت جارلىعىمەن بەكىتكەندە قۋانىشىمىزدا شەك بولعان جوق، ەندى جالاقورلاردىڭ اۋزىنا قاقپاق ءتۇسىپ، اياعى كەسىلەتىن شىعار دەپ ەدىك، كەرىسىنشە حالىقتىڭ جالعان قامقورشىلارى ايعا شاپشىدى. پارك تەرريتورياسىنداعى ءبىراز وبەكتىلەر، ءتىپتى اقشانىڭ اقشا كەزىندە جىلىنا ءبىرجارىم ميلليون تابىس كىرگىزىپ تۇرعان پيتومنيك تە تەگىننەن تەگىن جەكەمەنشىككە ءوتىپ كەتكەن ەكەن، سونىڭ ءبارىن سوت ارقىلى قايتارىپ الۋعا تۋرا كەلگەن، مال اشۋى-جان اشۋى، دۇنيە شىركىن اشكوزدى شىر قاقتىرماي قويسىن با. سان-ساپالاق كوميسسيا كەلىپ، سان رەت تەكسەرگەندە دە نە قىلمىستىڭ، نە كەمشىلىكتىڭ ءىزىن تاپپاعان سوڭ، ەندىگى جەردە ايتەۋىر جۇمىس ىستەتپەۋدىڭ امالىنا كوشتى. پىسىقتار: پاركتىڭ تەرريتورياسى تىم ۇلكەن، يگەرۋگە، باسقارۋعا قيىن دەپ ءبىر شىقتى، جەرگىلىكتى تۇرعىندار قىسىلىپ قالدى، جەردى ءىشىنارا ويىپ-ويىپ مەملەكەتتىك قورعا اينالدىرۋ كەرەك دەپ تاعى شىقتى، سول كەزدەگى اۋدان اكىمى بەردىبەك سلياموۆ دەگەن نويىس پارك باسقارماسىنا ايتپاستان، بىلدىرمەستەن ءبىراز جەردى بۇل وڭىرگە ەشبىر قاتىسى جوق قالالاردىڭ قالتالىلارىنا ساتىپ تا جىبەرىپتى. وسىنىڭ ءبارى بىردە مينيسترلىكتە، بىردە كوميتەتتە قارالىپ، سوڭىندا سوت ارقىلى شەشىلگەن ماسەلەلەر. اقىرى ارىزقويلار سوت زالىنا جولاماي تىرىم-تىراقاي قاشتى، قاشا الماعاندار ايىپتى بولىپ قۇنعا جىعىلدى، ءبىراق پارك سولاردان ساباقتى ينە الماستان، كەيبىرەۋىن بولماسا، ءبارىن دە كەشىرىپ ەدى. ۇياتى جوقتار «كىسى» بولىپ ءالى دە ءجۇرىپ جاتىر، ۇياتى بولماسا دا الدەكىمدەر وتىرىك ۇيالعان بولادى. پاركتىڭ باس ديرەكتورى ەرەن جۇماعۇلوۆتان باسقا بىرەۋ بولعاندا جىندانىپ كەتكەندەي ەكەن، اسىعىستىق جاسامايتىن، سابىرى مەن ساقتىعىن قاتار ۇستايتىن، قايىرىمى مەن قاتالدىعى بىردەي ىسكەر جىگىتتىڭ شاشى بۇگىندە اپپاق قۋداي بوپ شىعا كەلدى.
مەيلى، شاش ساداقا، ەسەسىنە تۋعان جەردىڭ تابيعاتى امان قالدى دەسەك تە بولادى. ورمان بىرتە-بىرتە جەتىلىپ، اۋىپ كەتكەن اڭ-قۇس مەكەنى مەن جالاعىنا قايتا ورالىپ جاتىر. قاراتايلىقتار وتىن-سۋدان تارلىق كورىپ وتىرعان جوق، كورشى اۋدانداردا ءبىر كۋب وتىننىڭ قۇنى 800-900 تەڭگە بولسا، مۇندا 300 تەڭگە، قۇرلىس ماتەريالدارى ءۇشىن بولىنەتىن اعاش مولشەرى دە رەتكە كەلگەن، جۇمىسسىز جۇرگەن سوقتالداي-سوقتالداي 500 جىگىتكە قىزمەت تابىلدى، كەشەگى لەسحوزداردىڭ كۋستارلىق شارۋاشىلىقتارى تولىعىمەن ىسكە قوسىلعاندا، جول قۇرلىسى ءبىتىپ، تۋريزم دامىعان سوڭ ەرتەڭگى كۇنى جۇمىس قولى جەتپەي قالۋى دا مۇمكىن. ۇكىمەت مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن جىل سايىن قاراجات ءبولىپ، ۇلتتىق پاركتەردىڭ حالىقارالىق ورتالىعى عىلىمي جۇمىستار ءۇشىن كومەك كورسەتۋدە، تەك سونى جول-جونەكەي جۇلىمداپ كەتپەسە بولدى. تابيعاتتىڭ جيدەك-جەمىس سەكىلدى سىيىن، ءورىسى مەن جايلاۋىن جۇرت ەمىن-ەركىن پايدالانىپ وتىر. وسىنىڭ ءبارىن ۇساق-تۇيەك دەگەننىڭ وزىندە، ەل شەتىنە ەڭ كەرەگى — حالىقارالىق كونۆەنسيا مەملەكەتتىك شەكارانىڭ قاۋىپسىزدىعىن قامتاماسىز ەتەدى. ءتىپتى سوعىس جاعدايىندا دا ءبىر سولداتتىڭ پارك تەرريتورياسىنا باسىپ كىرۋگە قاقىسى جوق. ەل كوشىپ، شەكاراسى بوس قالعان ءبىز ءۇشىن مۇنىڭ ماڭىزى تاۋەلسىزدىكتەن كەم ەمەس. ەندىگى قالعان پروبلەما — اۋداننىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى مەن مەكەمەلەردى، كوشىپ كەتكەن حالىقتى قايتارىپ الۋ، قاڭىراپ قالعان اۋىلدار مەن ەلدى مەكەندەردى قالپىنا كەلتىرۋ.
ۇلتتىق تابيعي پاركتىڭ حالىقارالىق تاجريبەسى بويىنشا ەكى ءتۇرلى ستاتۋسى بار: ءبىرىنشىسى — سول تەرريتورياداعى تۇرعىنداردى رەزەرۆاسيا رەتىندە تۇبەگەيلى مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە الۋ، ەكىنشىسى — شارۋاشىلىقپەن ايلانىسقان جاعدايدا جارتىلاي الىم-سالىققا جەڭىلدىك جاساۋ. ارينە، جەر جاعدايىنا بايلانىستى مۇنداعى قازاقتار مال ۇستاماي وتىرا المايدى، وكىنىشى — وسى ەكىنشى شارتتىڭ جارعىدان سىزىلىپ قالعاندىعى. تاعى ءبىر اتتەگەن-ايى، بۇرىندا كاتونقاراعاي اۋدانىنىڭ قۇرامىندا بولعان مارقاكولدىڭ قابا ايماعىنىڭ پارك تەرريتورياسىنا كىرمەگەنى. ارينە، بۇدان باسقا دا وكىنىشتى جايتتەر تولىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ رۇحساتىنسىز، پارك باسقارماسىنا شاپاعات سالماي، جوعارعى جاقتىڭ قىسىمىمەن بوتەن جۇرتتىڭ سىعىلىسىپ كەلىپ، سىنالاپ كىرىپ جاتقانى. بۇل ەلگە نە ەكونوميكالىق، نە الەۋمەتتىك ەشقانداي بايلانىسى جوق، تەك پايدا قۋعان، زيانىنان باسقا مىسقالداي جاقسىلىعى جوق ادامدار (شىن يەسى جۇمباق، كوزگە كورىنەتىنى باسقا) دەمالىس اۋماعى دەگەن سىلتاۋمەن جەردى شەتپۇشپاقتاپ كەسىپ الىپ كوتتەدجدەر، ۇيلەر سالىپ جاتىر. كاتونقاراعايدىڭ قايدا ەكەنى تۇرماق اتىن بىلمەيتىن كەيبىرەۋلەر ءتىپتى بۇعى شارۋاشىلىقتارىنىڭ بولىمشەلەرىن سۋتەگىنگە ساتىپ العان. بۇل ازداي، بۇرىننان مەملەكەت يەلىگىندەگى ساۋىقتىرۋ ورىندارىنىڭ بۇگىندە يەسى باسقا، ەمدەلۋ باعاسى اسپانداعى ايدان قىمبات، جەرگىلىكتى حالىق ونىڭ يگىلىگىن كورمەك تۇگىلى ماڭايىن دا باسا المايدى، ەجەلدەن قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ادامداردى باسپاناسىنان قۋىپ تاستاپ، ەل تانىمايتىن باسقا ۇلتتاردىڭ وكىلى باسىپ العان. تەك اقشا، اقشا، اقشا، اقشا... اقشا كەلىپ ەدى، ادامداردىڭ نيەتى دە اپساتتە وزگەرىپ سالا بەردى. قالتالىلاردان قاناعات كەتتى، اقشا كورگەندەردەن تويىمدىق قاشتى، اقشا كورمەگەندەر قىبىلادان اداسىپ، بەس نامازىنان جاڭىلدى. كۇنى كەشە تىشقاق لاق بىتپەگەندەر حالىقتىڭ ەسەبىنەن ساۋىرى سەرە بولىپ، ەندى سول حالىقتى جەك كورەتىندى شىعاردى، «شىركىندە ەس بولساشى سەزەت دەگەن» دەپ اباي ايتپاقشى، ءالى دە ەل ۇستىنەن كۇن كەشىپ، جارىق دۇنيەدە الشاڭ باسىپ جۇرگەنىن ەسىنە دە المايتىن سياقتى. «جات جارىلقامايدى، ءوزىڭ ولتىرمەيدى».
You Might Also Like
-
ۇلى تاۋدىڭ يىعىنا شىقساڭ كوڭىلگە مۇڭ كىرەتىنى راس. ۇلى تاريحتان قاشاندا مۇڭ تەبەدى. ەكى الپاۋىتتىڭ ايتاعىنا ەلىرىپ ءوزىن ءوزى وق پەن وتقا ايداعان، اقىرى ءوزىن ءوزى جوق قىپ تىنعان قالماق تراگەدياسى ءبىر ...
-
... ءبىزدىڭ تۇقىمعا ءۇش قىز بەرسە، ءبىر ۇل. ءۇش ۇل بەرسە ءبىر قىز. نە ۇل جالعىز، نە قىز جالعىز. ارتىق-كەمىن جاراتقاننىڭ ءوزى رەتتەپ وتىرادى. بايكوبەككە توقالدان عانا ءبىر قىز بەس ۇل بەرگەن ەكەن، ۇلدىڭ ەكە...
