InfoHub Logo

اكىمشىلىك پروسەسس — كەڭ كولەمدى، كۇردەلى قۇرىلىمدى پروسەسس. ول كوپتەگەن مەملەكەتتىك باسقارۋ اياسىن جانە ءار ءتۇرلى جەكە ىستەردىڭ كاتەگوريالارىن قامتيدى. سوندىقتان ول بىرنەشە اكىمشىلىك ءوندىرىس تۇرلەرىنە بولىنەدى. اكىمشىلىك پروسەستى جەكەلەگەن ءىس جۇرگىزۋ تۇرلەرىنە ءبولۋدىڭ سەبەبى، ءاربىر جەكە باسقارۋ ءىسىنىڭ ءار ءتۇرلى ەرەكشەلىكتەرى مەن قاسيەتتەرىنە بايلانىستى، ولاردى قاراۋدىڭ جانە شەشۋدىڭ زاڭدا بەلگىلەنگەن وزىندىك ءتارتىبى بار. مىسالى، ازاماتتاردىڭ وتىنىشتەرى، شاعىمدارى مەن ۇسىنىستارىن قاراپ، شەشىم قابىلداۋدىڭ جانە مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان ازاماتتاردىڭ قىزمەتتىك مىندەتتەرىن ءمىنسىز اتقارعانى ءۇشىن ماداقتاۋ ءتارتىبى مەن رەتى بولەك. ءاربىر اكىمشىلىك ءىس جۇرگىزۋ باسقارۋ ىستەرىن قاراۋ مەن شەشىم قابىلداۋدى رەتتەيتىن نورمالار جۇيەسىن قۇرايدى. سوندىقتان ول جەكەلەگەن اكىمشىلىك پروسەسسۋالدىق قۇقىقتىق ينستيتۋت بولىپ سانالادى.

اكىمشىلىك قۇقىق عىلىمىندا اكىمشىلىك ءىس جۇرگىزۋ تۇرلەرى بويىنشا ءبىرتۇتاس پىكىر ءالى قالىپتاسپاعان. ءبىراق جوعارىدا كەلتىرگەن بەلگىلەرگە بايلانىستى اكىمشىلىك پروسەستى كەلەسى اكىمشىلىك ءىس جۇرگىزۋ تۇرلەرىنە بولۋگە بولادى:

— ازاماتتاردىڭ ۇسىنىستارى، وتىنىشتەرى مەن شاعىمدار ءوندىرىسى؛
— ماداقتاۋ ىستەرى بويىنشا ءوندىرىس؛
— ىستەر بويىنشا ءوندىرىس؛
— اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى ىستەر بويىنشا ءوندىرىس.

ءاربىر ءوندىرىستىڭ ءار تۇرلىلىگىنە قاراماستان، اتالعان اكىمشىلىك ءىس جۇرگىزۋ تۇرلەرى مەملەكەتتىك باسقارۋ اياسىندا جۇزەگە اسىرىلادى جانە ءىس جۇرگىزۋدىڭ قانداي دا بولماسىن ءتۇرىن جۇرگىزۋ وكىلەتتىلىگى اتقارۋشى بيلىك ورگانداردىڭ جانە ونىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارىنىڭ قۇزىرەتىنە بەرىلگەن.

ازاماتتاردىڭ ۇسىنىستارى، وتىنىشتەرى جانە شاعىمدارى بويىنشا ءوندىرىس

ءوز قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ، سونداي-اق باسقا دا جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ، قوعامنىڭ نەمەسە مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ماقساتىندا ازاماتتاردىڭ باسقارۋ ورگاندارى مەن ولاردىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارىنا ءوتىنىش جاساۋعا قۇقىعى بار. ونىڭ كورىنىسىن ق ر كونستيتۋسياسىنىڭ 33-بابىنا سايكەس «ق ر ازاماتتارىنىڭ تىكەلەي جانە ءوز وكىلدەرى ارقىلى مەملەكەت ءىسىن باسقارۋعا قاتىسۋعا، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارىنا تىكەلەي ءوزى جونىندە، سونداي-اق جەكە جانە ۇجىمدىق وتىنىشتەر جولداۋعا قۇقىعى بار» دەپ بەلگىلەنۋىنەن كورۋگە بولادى.

ق ر ازاماتتارىنىڭ وتىنىشتەرىن قاراۋ ءتارتىبى «جەكە جانە زاندى تۇلعالاردىڭ وتىنىشتەرىن قاراۋ ءتارتىبى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2007 جىلعى 12 قاڭتارداعى №221 زاڭىمەن رەتتەلەدى. بۇل زاڭ جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ قۇقىقتارىن، بوستاندىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن ىسكە اسىرۋ جانە قورعاۋ ماقساتىندا ولاردىڭ وتىنىشتەرىن بەرۋ مەن قاراۋعا بايلانىستى قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەيدى.

وسى زاڭدا مىناداي ءوتىنىش تۇرلەرى بەكىتىلگەن:

— ارىز — ادامنىڭ ءوز قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن نەمەسە باسقا ادامداردىڭ قۇىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ىسكە اسىرۋدا جاردەم كورسەتۋ تۋرالى ءوتىنىش حاتى نە زاڭداردىڭ جانە وزگە دە نورماتيۆتىك قۇقىقتىڭ اكتىلەردىڭ بۇزىلۋى، وتىنىشتەردى قارايتىن سۋبەكتىلەردىڭ، لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ جۇمىسىنداعى كەمشىلىكتەر تۋرالى حابارلاما نە ولاردىڭ قىزمەتىن سىناۋ؛
— ءوتىنىش — ءوتىنىشتى قارايتىن سۋبەكتىگە نەمەسە لاۋازىمدى تۇلعاعا جىبەرىلگەن جەكە نەمەسە ۇجىمدىق جازباشا، اۋىزشا نە ەلەكتروندىق سيفرلىق قولتاڭبامەن راستالعان ەلەكتروندى قۇجات نىسانىنداعى ۇسىنىس، ارىز، شاعىم، ساۋال نەمەسە ءۇن قوسۋ؛
— ساۋال — تۇلعانىڭ جەكە نەمەسە قوعامدىق سيپاتتاعى قىزىعۋشىلىق تۋعىزاتىن ماسەلەلەر بويىنشا اقپارات بەرۋ تۋرالى ءوتىنىشى؛
— ۇسىنىس — ادامنىڭ زاڭداردى جانە وزگە دە نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردى، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قىزمەتىن جەتىلدىرۋ، قوعامدىق قاتىناستاردى دامىتۋ، مەملەكەت پەن قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە وزگە دە قىزمەت سالالارىن جاقسارتۋ جونىندەگى ۇسىنىمى؛
— ءۇن قوسۋ — ادامنىڭ مەملەكەت جۇرگىزىپ وتىرعان ىشكى جانە سىرتقى ساياساتقا، سونداي-اق قوعامدىق سيپاتتاعى وقيعالار مەن قۇبىلىستارعا ءوز كوزقاراسىن ءبىلدىرۋى؛
— شاعىم — ادامنىڭ ءوزىنىڭ بۇزىلعان قۇقىقتارىن، بوستاندىقتارىن نەمەسە زاڭدى مۇددەلەرىن قالپىنا كەلتىرۋ، لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ زاڭسىز ىس-ارەكەتتەرىن نەمەسە ارەكەتسىزدىگىن جويۋ، سونداي-اق سۋبەكتىلەردىڭ زاڭسىز شەشىمدەرىنىڭ كۇشىن جويۋ تۋرالى تالابى.

قاراۋعا جاتپايتىن وتىنىشتەر:

— مۇنداي وتىنىشتە دايىندالىپ جاتقان نەمەسە جاسالعان قىلمىستار تۋرالى نە مەملەكەتتىك نەمەسە قوعامدىق قاۋىپسىزدىككە تونەتىن ءقاۋىپ تۋرالى مالىمەتتەر بار جانە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قۇزىرەتتەرىنە سايكەس ولارعا دەرەۋ جىبەرىلۋگە ءتيىس جاعدايلاردى قوسپاعاندا، يەسى بۇركەمەلەنگەن ءوتىنىش؛
— ماسەلەنىڭ ءمانى باياندالماعان ءوتىنىش.

ەگەر ءوتىنىشتى قاراۋسىز قالدىرۋعا نەگىز بولعان جاعدايلار كەيىننەن جويىلسا، سۋبەكت نەمەسە لاۋازىمدى تۇلعا اتالعان ءوتىنىشتى قايتا قاراۋعا مىندەتتى.

جازباشا وتىنىشكە قويىلاتىن تالاپتار

ءوتىنىش قۇزىرەتىنە وتىنىشتە قويىلعان ماسەلەلەردى شەشۋ كىرەتىن سۋبەكتىگە نەمەسە لاۋازىمدى تۇلعاعا جىبەرىلۋگە ءتيىس.
جەكە تۇلعانىڭ وتىنىشىندە ونىڭ تەگى، اتى، سونداي-اق قالاۋى بويىنشا اكەسىنىڭ اتى، پوشتالىق مەكەن-جايى، زاڭدى تۇلعانىڭ وتىنىشىندە — ونىڭ اتاۋى، پوشتالىق مەكەن-جايى، شىعىس ءنومىرى مەن كۇنى كورسەتىلەدى. وتىنىشكە ارىز يەسى قول قويۋى نە ول ەلەكتروندىق سيفرلىق قولتاڭبامەن كۋالاندىرىلۋعا ءتيىس. شاعىم جاسالعان كەزدە ىس-ارەكەتىنە شاعىم جاسالىپ وتىرعان سۋبەكتىنىڭ اتاۋى نەمەسە لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ لاۋازىمى، تەگى جانە ءاتى-جونى، ءوتىنىش جاساۋ سەبەپتەرى مەن تالاپتارى كورسەتىلەدى. 3. سۋبەكتىگە تىكەلەي جازباشا ءوتىنىش جاساعان ارىز بەرۋشىگە تىركەلگەن كۇنى مەن ۋاقىتى، ءوتىنىشتى قابىلداعان تۇلعانىڭ تەگى مەن ءاتى-جونى كورسەتىلگەن تالون بەرىلەدى.
جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ وتىنىشتەرىن قابىلداۋ، تىركەۋ جانە ەسەپكە الۋ ءتارتىبى:

جوعارىدا اتالعان زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن بەرىل-گەن وتىنىشتەر مىندەتتى تۇردە قابىلدانۋعا، تىركەلۋگە، ەسەپكە الىنۋعا جانە قارالۋعا ءتيىس. ءوتىنىشتى قابىلداۋدان باس تارتۋعا تىيىم سالىنادى. جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ وتىنىشتەرىن ەسەپكە الۋ قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپكە الۋ سالاسىندا ءوز قۇزىرەتى شەگىندە ستاتيستيكالىق قىزمەتتى جۇزەگە اسىراتىن مەملەكەتتىك ورگان بەلگىلەگەن تارتىپپەن جۇزەگە اسىرىلادى. جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ وتىنىشتەرىمەن جۇمىستى ۇيىمداستىرۋدىڭ، قابىلداۋدىڭ، تىركەۋدىڭ جانە ەسەپكە الۋدىڭ جاي-كۇيى ءۇشىن سۋبەكتىلەردىڭ باسشىلارى مەن لاۋازىمدى تۇلعالار دەربەس جاۋاپتىلىقتا بولادى.

ءوتىنىش جەكە نەمەسە زاڭدى تۇلعانىڭ وكىلى ارقىلى ەنگىزىلۋى مۇمكىن. وكىلدىكتى رەسىمدەۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىق زاڭناماسىندا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن جۇرگىزىلەدى. جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ جالپىعا قولجەتىمدى اقپاراتتىق جۇيەلەر ارقىلى كەلىپ تۇسكەن جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلەكتروندىق قۇجات جانە ەلەكتروندىق سيفرلىق قولتاڭبا تۋرالى زاڭناماسىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس تۇسكەن وتىنىشتەرى وسى زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن قارالۋعا ءتيىس. وتىنىشتە قويىلعان ماسەلەلەردى شەشۋ قۇزىرەتىنە كىرمەيتىن سۋبەكتىگە نەمەسە لاۋازىمدى تۇلعاعا كەلىپ تۇسكەن ءوتىنىش ءۇش جۇمىس كۇنىنەن كەشىكتىرىلمەيتىن مەرزىمدە بۇل تۋرالى ارىز بەرۋشىگە حابارلانا وتىرىپ، ءتيىستى سۋبەكتىلەرگە جىبەرىلەدى.

ءوتىنىشتى قاراۋ مەرزىمدەرى

قاراۋ ءۇشىن وزگە سۋبەكتىلەردەن، لاۋازىمدى تۇلعالاردان اقپارات الۋ نە جەرگىلىكتى جەرگە بارىپ تەكسەرۋ تالاپ ەتىلمەيتىن جەكە جانە (نەمەسە) زاڭدى تۇلعانىڭ ءوتىنىشى كۇنتىزبەلىك ون بەس كۇن ىشىندە قارالادى. 2. قاراۋ ءۇشىن وزگە سۋبەكتىلەردەن، لاۋازىمدى تۇلعالاردان اقپارات الۋ نە جەرگىلىكتى جەرگە بارىپ تەكسەرۋ تالاپ ەتىلەتىن جەكە جانە (نەمەسە) زاڭدى تۇلعانىڭ ءوتىنىشى سۋبەكتىگە، لاۋازىمدى تۇلعاعا كەلىپ تۇسكەن كۇنىنەن باستاپ كۇنتىزبەلىك وتىز كۇن ىشىندە قارالادى جانە ول بويىنشا شەشىم قابىلدانادى.
قوسىمشا زەردەلەۋ نەمەسە تەكسەرۋ جۇرگىزۋ قاجەت بولعان جاعدايلاردا، قاراۋ مەرزىمى كۇنتىزبەلىك وتىز كۇننەن اسپايتىن مەرزىمگە ۇزارتىلۋى مۇمكىن، بۇل تۋرالى قاراۋ مەرزىمى ۇزارتىلعان كەزدەن باستاپ كۇنتىزبەلىك ءۇش كۇن ىشىندە ارىز بەرۋشىگە حابارلانادى. ءوتىنىشتى قاراۋ مەرزىمىن سۋبەكتىنىڭ باسشىسى نەمەسە ونىڭ ورىنباسارى ۇزارتادى.

ەگەر وتىنىشتە باياندالعان ماسەلەلەردى شەشۋ ۇزاق مەرزىمدى تالاپ ەتسە، وندا ءوتىنىش تۇپكىلىكتى ورىندالعانعا دەيىن قوسىمشا باقىلاۋعا قويىلادى، بۇل تۋرالى كۇنتىزبەلىك ءۇش كۇن ىشىندە ارىز بەرۋشىگە حابارلانادى.
مەملەكەتتىك نەمەسە زاڭمەن قورعالاتىن وزگە دە قۇپيانى قامتيتىنداردى قوسپاعاندا، وتىنىشتەردى قاراۋ ءۇشىن ماڭىزى بار اكتىلەر، قۇجاتتار مەن باسقا دا ماتەريالدار وتىنىشتەردى تىكەلەي قارايتىن سۋبەكتىلەرگە نەمەسە لاۋازىمدى تۇلعالارعا كۇنتىزبەلىك ون بەس كۇن ىشىندە بەرىلەدى.

جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ وتىنىشتەرىن قاراۋ ءتارتىبى

سۋبەكتىلەر مەن لاۋازىمدى تۇلعالار ءوز قۇزىرەتى شەگىندە:

1. جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ وتىنىشتەرىن وبەكتيۆتى، جان-جاقتى ءارى ۋاقتىلى، قاجەت بولعان جاعدايدا ولاردىڭ قاتىسۋىمەن قاراۋدى قامتاماسىز ەتەدى؛
2. جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ بۇزىلعان قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋگە باعىتتالعان شارالاردى قابىلدايدى؛
3. ارىز بەرۋشىلەرگە ولاردىڭ وتىنىشتەرىن قاراۋ ناتيجەلەرى مەن قابىلدانعان شارالار تۋرالى حابارلايدى؛
4. ارىز بەرۋشىلەرگە ولاردىڭ وتىنىشتەرى وزدەرىنىڭ قۇزىرەتىنە سايكەس باسقا سۋبەكتىلەرگە نەمەسە لاۋازىمدى تۇلعالارعا قاراۋعا جىبەرىلگەنى تۋرالى حاباردار ەتەدى.

جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ قۇقىقتارىنا، بوستاندىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىنە نۇقسان كەلتىرۋ، زاڭدى الدەنەشە رەت نەمەسە ورەسكەل بۇزۋشىلىقتار تۋرالى وتىنىشتەر سۋبەكت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا جەرگىلىكتى جەرگە بارىپ تەكسەرىلۋى مۇمكىن.

وتىنىشتەردى قاراۋ ناتيجەلەرى بويىنشا مىناداي شەشىمدەردىڭ ءبىرى قابىلدانادى:

— ءوتىنىشتى تولىق نەمەسە ءىشىنارا قاناعاتتاندىرۋ تۋرالى؛
— وسىنداي شەشىم قابىلداۋدى نەگىزدەي وتىرىپ، ءوتىنىشتى قاناعاتتاندىرۋدان باس تارتۋ تۋرالى؛
— ءوتىنىشتىڭ ءمانى بويىنشا تۇسىنىك بەرۋ تۋرالى؛
— ءوتىنىشتى قاراۋدى توقتاتۋ تۋرالى.

ءبىر تۇلعانىڭ مۇددەسى ءۇشىن ءبىر ماسەلە بويىنشا بىرنەشە ءوتىنىش كەلىپ تۇسكەن كەزدە ءبىرىنشى ءوتىنىش نەگىزگى ءوتىنىش رەتىندە تىركەلەدى، ال كەيىنگىلەرى نەگىزگى وتىنىشكە قوسا تىركەلەدى جانە ءبىرىنشى ءوتىنىش كەلىپ تۇسكەن كۇننەن باستاپ ەسەپتەلەتىن بەلگىلەنگەن مەرزىم شەگىندە ولاردى شەشۋدىڭ ناتيجەلەرى تۋرالى ارىز بەرۋشىلەرگە حابارلانا وتىرىپ، ءبىر ءوتىنىش رەتىندە قارالادى.

وتىنىشتەرگە بەرىلەتىن جاۋاپتار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ، مازمۇنى بويىنشا نەگىزدەلگەن جانە دالەلدى، مەملەكەتتىك تىلدە نەمەسە ءوتىنىش بەرىلگەن تىلدە بولۋعا، ارىز بەرۋشىنىڭ قابىلدانعان شەشىمگە شاعىم جاساۋ قۇقىقتارىن تۇسىندىرە وتىرىپ، ونىڭ دالەلىن جوققا شىعاراتىن نەمەسە راستايتىن ناقتى دەرەكتەردى قامتۋعا ءتيىس. جاۋاپقا قاتىستى قانداي دا ءبىر ۇسىنىمدار، تالاپتار، ءوتىنىش حاتتار، ءوتىنىش ايتۋلار بولعان كەزدە، ولار نازارعا الىنادى جانە ولاردى سۋبەكتىنىڭ باسشىسى نەمەسە ونىڭ ورىنباسارى ىسكە قوسادى. ەگەر قايتا جاسالعان وتىنىشتەردە جاڭا دالەلدەر نەمەسە جاڭادان انىقتالعان ءمان-جايلار كەلتىرىلمەسە، ال وسىنىڭ الدىنداعى ءوتىنىشتىڭ ماتەريالدارىندا تەكسەرۋدىڭ ەگجەي-تەگجەيلى ماتەريالدارى بار بولسا جانە ارىز بەرۋشىلەرگە بەلگىلەنگەن تارتىپپەن جاۋاپتار بەرىلسە، وتىنىشتەردى قاراۋ توقتاتىلادى. وتىنىشتەردى قاراۋدى توقتاتۋ تۋرالى شەشىمدى سۋبەكتىنىڭ باسشىسى نەمەسە ونىڭ ورىنباسارى قابىلداۋعا قۇقىلى.

---