ءال-فارابي جانە ماتەماتيكانىڭ فيلوسوفيالىق نەگىزدەۋ ماسەلەلەرى
IX-XV عاسىرلاردا شىعىستا ماتەماتيكانىڭ قارقىندى دامۋى ەۆروپاداعى قايتا قۇرۋ داۋىرىندەگى ماتەماتيكا عىلىمدارى ءۇشىن دايىندىق بولدى. ەۋروپاداعى قايتا ورلەۋ داۋىرىندە شىعىس عالىمدارىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. سول زاماننان شىققان عالىمداردىڭ ەرەكشە دارىندى، الەمگە تانىلعان، كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەر جازىپ، الەمگە ايگىلى بولعان ءابۋ ءناسىر ءال – فارابي.
ءال – ءفارابيدىڭ ماتەماتيكالىق تراكتاتتارى 1950 – 1960 جىلدارى ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ ارحيۆتەرىنەن عانا تابىلىپ، اكادەميك ا. ماشانوۆ، پروفەسسور ا. كوبەسوۆ سەكىلدى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە جارىق كورىپ، كوپشىلىككە تانىلا باستادى.
ءابۋ ناسىر ال-فارابيدەي ۇلى دانىشپاننىڭ باي مۇراسىن جان-جاقتى تالداپ، سارقا تانۋ قيىن. ويتكەنى ونىڭ زەرتتەۋ اۋقىمى كەڭ، شىعارماشىلىعى سان-سالالى. ءوزىن اتاقتى فيلوسوف، دارىندى ماتەماتيك، كەمەڭگەر ويشىل رەتىندە تانىتا بىلگەن عۇلاما عىلىمعا شىن بەرىلىپ، اسقان جىگەرى مەن كۇش-قايراتىن جۇمساپ، ەڭبەكتەنگەندىگى بەلگىلى.
ءال-فارابيدىڭ ماتەماتيكالىق ەڭبەكتەرى: «عىلىمدار تىزبەگى» نەمەسە «عىلىمدار كلاسسيفيكاسياسى»، «الماگەسكە قوسىمشا كىتابى»، «ەۆكليدتىڭ باستاۋىنىڭ» ءبىرىنشى جانە بەسىنشى كىتاپتارىنىڭ قيىن جەرلەرىنە تۇسىنىكتەمە»، «تابيعات سىرىن گەومەتريالىق فيگۋرالار ارقىلى تانىتارلىق رۋحاني ادىستەر». بۇلاردان باسقا دا ماتەماتيكاعا تىكەلەي نەمەسە جاناما قاتىسى بار كوپ دەرەكتەر عۇلامانىڭ «مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابى»، «الماگەسكە تۇسىنىكتەمەسى» اتتى ەڭبەكتەرىندە مول ورىن العان.
ەكىنشى ۇستاز ءوزىنىڭ "عىلىمدار كلاسسيفيكاسياسى" اتتى كەڭ كولەمدى ەڭبەگىندە ءبىرىنشى ءبولىمدى ءتىل تۋرالى عىلىمعا، ەكىنشى ءبولىمدى لوگيكاعا ارنايدى. ال ءۇشىنشى، ەڭ كوپ تاراۋدان تۇراتى ءبولىمى - ماتەماتيكا. تاراۋلارىن اتاپ ايتساق: اريفمەتيكا، گەومەتريا، وپتيكا، جۇلدازدار تۋرالى عىلىم، مۋزىكا تۋرالى عىلىم، سالماقتار تۋرالى عىلىم، شەبەر تاسىلدەر تۋرالى عىلىم. عۇلاما وسىلاردىڭ ىشىندە اسىرەسە گەومەترياعا باسا دەن قويعان. گەومەتريا سالاسىنىڭ ءبىرازى ءال-فارابي تۇجىرىمداعان قاعيدالاردان باستاۋ الادى. مىسالى، اناليتيكالىق گەومەتريانىڭ ر. دەكارتتان باستاۋ الاتىنى، دالىرەك ايتقاندا – ونى كوورديناتالار جۇيەسىمەن بايلانىستىراتىنى بەلگىلى. ال كوورديناتالار جۇيەسى تۋرالى جازىلعان العاشقى مالىمەتتى ءال-فارابيدىڭ تراكتاتىنان كەزدەستىردىك. ب. ناپولەوننىڭ سەرىگى، اتاقتى عالىم گ. مونجدى سىزبا گەومەتريانىڭ اتاسى دەپ جۇرسەك، سىزبا گەومەتريا دا ءال- ءفارابيدىڭ زەيىنىننەن تىس قالماپتى. سىزبا گەومەتريادا قايتىمدى كەسكىندەر الۋدىڭ ءۇش ءتاسىلىنىڭ بىرەۋى اكسونومەتريالىق پروەكسيا بولسا، ونى سالۋدى دا ءبىزدىڭ عۇلاما بابامىز جاقسى بىلگەن.
ەۆكليدتىڭ ءبىرىنشى جانە بەسىنشى كىتاپتارىنىڭ كىرىسپەلەرىندەگى قيىن تۇستارعا تۇسىنىكتەمەلەردىڭ" اراب تىلىندەگى ءتۇپنۇسقاسى ساقتالماعان. ءال-فارابي "كىرىسپە" دەگەن سوزبەن ەۆكليدتىڭ انىقتامالاردان، اكسيومالاردان جانە پوستۋلاتتاردان قۇرالعان "نەگىزدەر" دەگەن كىتابىنىڭ تانىستىرما بولىگىن ايتىپ وتىر. بۇل ەڭبەكتە اۆتور ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ فيزيكادان وزگەشە ەكەنىن العا تارتادى. جانە ءال-فارابي پلاتوننىڭ ماتەماتيكالىق ۇعىمدار تۋماسىنان بىتكەن قاسيەت دەگەن دەيتىن يدەاليستتىك كوزقاراسىنا قاراما-قارسى اريستوتەلدىڭ ماتەماتيكالىق ۇعىمدار ناقتى دۇنيەنىڭ زاتتارىن دەرەكسىزدەندىرۋ جولدارىمەن الىنعان دەيتىن ماتەريالدىق تەزيسىن قولداعان.
ورتا عاسىرلاردا مۇنداي عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ، تەك ءوز زامانىنان جۇزدەگەن جىلدارعا وي-ساناسى وزىپ تۋعان عۇلامانىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ەدى. وسى ەڭبەكتەردى جەكە-جەكە قاراستىرا وتىرىپ ءفارابيدىڭ اسا كورنەكتى ماتەماتيك بولعانىنا كوز جەتكىزەمىز.
عۇلاما اريستوتەلدىڭ ماتەماتيكانىڭ نەگىزگى ۇعىمدارىن قالىپتاستىرۋدى ماتەماتيكتىڭ ەمەس، فيلوسوفتىڭ قۇزىرلىق ۋاكىلدىگىنە جاتادى دەگەن ەرەجەسىن دامىتقان.
مەيربەك بايان مۇراتبەك قىزى
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 1 كۋرس ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
تەلەفونعا تەلمىرىپ، تۇككە تۇرعىسىز سان مىڭ اقپاراتتى الۋعا ماشىقتانىپ قالعان جاستاردىڭ سانالارى، كوپ نارسەگە الاڭدامايدى. ال بۇنداي جاستارعا يە مەملەكەتتىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر.
