InfoHub Logo

قازاق جەرىنىڭ كيەلى توپىراعىنان الەمدى اۋزىنا قاراتقان اقىندار مەن ءتورت كۇل دۇنيەنى تاڭ-تاماشا ەتكەن عۇلامالار تۋعان. بۇعان ناقتى دالەل تەك تۇركىلەردى عانا ەمەس بۇكىل الەم حالقىن مويىنداتقان ويشىل – ءال-فارابي. الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان ۇلى عۇلاما قازاق حالقىنىڭ، ءتىپتى بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ بەتكە تۇتار ويشىلى.

"ول داۋلەتتى وتباسىدا ومىرگە كەلدى. ونىڭ اكەسى اسكەري قولباسشى بولعان. ورتا عاسىردا فاراب قالاسى عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ ورداسى ەدى. مۇندا الەكساندريادان كەيىنگى الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كىتاپحانا ورنالاستى. وسىنىڭ ارقاسىندا ءال-فارابي ونداعى قۇندى قولجازبالار جانە كىتاپتارمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الدى. عالىمنىڭ جاستىق شاعى وسى شاھاردا ءوتتى"، - دەيدى "ءال-فارابي" عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور جاقىپبەك التاي ۇلى "ءال-فارابي مۋزەيى" اتتى دەرەكتى فيلمىندە.

عۇلاما عالىم تۇركى تايپاسىنان شىققان. بۇعان دالەل ونىڭ تولىق اتى-جونىندە "تارحان" دەگەن اتاۋدىڭ بولۋى. ونىڭ تۇركى تايپاسىنان شىعۋىن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، شىعىستانۋشى ءابساتتار قاجى دەربىسالى راستايدى.

"مەن اراب عالىمدارىنىڭ كىتاپتارىن وقىدىم. وسى كۇنگى اراب فارح سااد ەسىمدى عالىمنىڭ ءبىر دەرەگى بار. وندا ءابۋ-ناسىر مۇحاممەد يبن مۇحاممەد تارحان يبن ۇزلاع ءال-فارابي ات-تۋركي دەيدى. ياعني ول ونىڭ تۇركى تەكتى ەكەنىن جازعان. عالىم يبن-حاليكاندا ات-تۋركي دەگەندى قوسادى. ول ءال-فارابيدىڭ تۇركى ەكەنىن جازادى"، - دەيدى ول سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە. 

ءابۋ ناسىر بالا كۇنىنەن عىلىمعا ءۇيىر بولىپ ءوستى. عالىم العاشىندا بۇحارادا، سامارقاندا، ودان كەيىن حامادان، باعدات، شام، كاير، داماسك، الەكساندريا، مەدينە، مەككە قالالارىندا بولىپ، ءبىلىمىن ۇنەمى جەتىلدىرۋمەن بولدى.

"ول حامادا قالاسىندا اراب ءتىلىن ۇيرەندى. ودان كەيىن 20 جىلداي باعدات قالاسىندا تۇرىپ، انتيكالىق فيلوسوفيامەن الەمدىك مادەنيەتپەن تانىستى. جالپى ءال-فارابي ءبىر جەردە تۇراقتاماعان. ول ۇنەمى ءبىر قالادان ەكىنشى قالاعا ساياحات جاساپ، ءبىلىمىن شىڭداعان. عۇلاما ويشىل بار ءومىرىن عىلىم مەن بىلىمگە ارنادى. بىزدەگى مالىمەتتەرگە سايكەس، ول 70-كە جۋىق ءتىلدى مەڭگەرگەن"، - دەيدى پروفەسسور جاقىپبەك التاي ۇلى.
ءال-فارابي بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىنىڭ ارقاسىندا اريستوتەلدەن كەيىنگى "ەكىنشى ۇستاز" اتاندى. ول 150-گە جۋىق فيلوسوفيالىق جانە عىلىمي تراكتاتتار جازىپ قالدىردى. عالىم فيلوسوفيا مەن لوگيكا، ساياسات پەن ەتيكا، مۋزىكا مەن استرونوميانى زەرتتەدى. عۇلاما ويشىل عىلىمدى 2 توپقا بولگەن:

ءبىرىنشى: تەوريالىق عىلىمدار. بۇل توپقا جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى مەن مەتافيزيكانى ەنگىزگەن.

ەكىنشى: پراكتيكالىق عىلىمدار. بۇل توپقا ەتيكا، فيقھ، كالام (يسلامداعى وزەكتى تاقىرىپتارىن قامتىعان عىلىم سالاسى) عىلىمدارىن جاتقىزعان.

عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ ەڭ ايگىلىسى – "قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى جايلى تراكتات" ("ىزگى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراسى").ءال-

فارابي فيلوسوفيا سالاسى بويىنشا گرەك ويشىلى اريستوتەلدىڭ "كاتەگوريالار"، "مەتافيزيكا"، "گەرمەنيەۆتيكا"، "ريتوريكا"، "پوەتيكا"، ءبىرىنشى جانە ەكىنشى "اناليتيكا"، "توپيكاسى" جانە تاعى باسقا دا ەڭبەكتەرىن تۇسىندىرگەن.

ءال-فارابيدىڭ ەڭبەكتەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ءمان-ماڭىزىن جوعالتقان جوق. ءال-فارابيدىڭ مەملەكەت، ەل باسقارۋ جونىندەگى تۇجىرىمدارى، الەۋمەتتىك-ەتيكالىق ساياسي كوزقاراستارى بۇگىنگى قوعام ءۇشىن دە ايرىقشا ماڭىزدى. ونىڭ ەڭبەكتەرى ەۋروپالىق رەنەسسانستىڭ ورلەۋىنە ۇلكەن ىقپال ەتتى. الايدا بۇگىنگى كۇنى قوعامدا عالىمنىڭ ۇلتىنا بايلانىستى سان الۋان پىكىر بار. وسى ورايدا شىعىستانۋشى ءابساتتار قاجى دەربىسالى بۇل ماسەلەنى ءتۇسىندىردى.

"بۇل كىسىنى كوپتەگەن عالىمدار  "قازاق" دەپ جازادى. ونى "وزبەك، تاجىك" دەپ تە ايتاتىندار دا بار. ول – قاتە. بۇل كىسى ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتا ءبىزدىڭ حالقىمىز جەكە ۇلت رەتىندە تاريح ساحناسىنا كوتەرىلگەن جوق. سوندىقتان ءال-فارابي – تۇركى تەكتى. بۇل ماسەلەگە اكادەميك گافۋر نۇكتە قويادى. ول "ءال-فارابي ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتا قازاق، وزبەك دەگەن بولعان جوق. ءبىراق ءال-فارابي قازاق جەرىن مەكەندەگەن تۇرىك تايپاسىنان شىققان. بۇل تايپا كەيىن قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەندى. سوندىقتان قازاق حالقىنىڭ پەرزەنتى دەۋگە نەگىز بار دەپ جازدى"، - دەيدى عالىم Qareket باعدارلاماسىندا.

ءال-فارابيدىڭ تۇركى نە قازاق بولۋىندا ەش ماڭىز جوق، سەبەبى ونىڭ ەڭبەگى تەك تۇركىلەر ءۇشىن ەمەس، بارشا ادامزات ءۇشىن اسا قۇندى. ءال-فارابيدى كوپشىلىگى عالىم رەتىندە تانيدى. ول كىسى قاراپايىم ادام رەتىندە دە تەڭدەسسىز تۇلعا بولعانىنا رياسىز سەنەمىز. « نەگە؟» دەگەن سۇراق تۋىندارى قالىپتى قۇبىلىس. بۇل سۇراققا جاۋابىم دا جوق ەمەس. «ادامنىڭ باقىتتى بولۋى جاقسى مىنەز-قۇلىققا بايلانىستى. مىنەز بەن اقىل جاراسسا – ادامگەرشىلىك ۇتادى.» بۇل ەستى سوزدەر ءال-فارابي اتامىزدىڭ دانالىعىنىڭ تەڭىزدەن تامشىداي بولىگى. مۇنداي دارەجەدە ادام ساناسىنا ەنىپ، وشپەستەي ورىن الاتىن ادامگەرشىلىك قاسيەتكە نەگىزدەلگەن اسىل سوزدەر كەز كەلگەن عۇلامانىڭ اۋزىنان شىعا بەرمەيدى. سەبەبى مۇنداي سوزدەردىڭ اۆتورى اتانۋ ءۇشىن ادام بالاسىنا مەيىرىمگە تولى جۇرەك جانە كەڭ پەيىل قاجەت. مەنىڭشە ءال-فارابيدىڭ «الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى» اتانۋىنا سەبەپ بولعان ءبىرىنشى كەزەكتە ونىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى. «نەگە؟»  دەگەن سۇراققا جاۋاپ وسى.

ال قازاق حالقىنىڭ ۇلى ويشىلدىڭ 1150 جىلدىعىن يۋنەسكو كولەمىندە اتاپ ءوتۋى – ۇلى دالانىڭ ۇلى تۇلعاسىنا كورسەتكەن لايىقتى قۇرمەتى.

---