البىراپ پىسكەن الحورى
(رومان)
ءى
اپرەلدىڭ ورتا كەزى عانا ەدى، سوعان قاراماستان كيشينيەۆتە اعاش بىتكەن جاپىراق جايدى. مولداۆيادا ءدال وسىنداي ەرتە مەزگىلدە جاۋىپ كورمەگەن نوسەر ءجۇرىپ ءوتتى دە، كوكتەم ەكى-ۇش كۇندە-اق ءدۇر ەتە ءتۇستى. جاڭبىر اپرەلدىڭ ونىنان ون بىرىنە قاراعان تۇندە باستالدى دا، تاڭ اتقانشا قۇيدى، كۇن كۇركىرەپ، ناجاعاي وينادى، ال تاڭەرتەڭ كوكتەم شىعا كەلدى.
ۇزىن بويلى، سۇلۋ ءاندى، جۇزىنە مۇڭ ۇيالاعان ءمۇعالىم جىگىت لەنين پروسپەكتىسىن بويلاپ كەلە جاتتى، ول جاپىراقتاردىڭ جۇپار ءيىسىن قۇشىرلانا جۇتىپ: «ماعان بايىز تاپتىرماعان وسى بەيمەزگىل ناجاعاي عوي»، — دەگەن ويدا ەدى.
ونىڭ وڭ قولىندا پورتفەلى، سول قولىندا — اپەلسين سالىنعان تورشاسى بار ەدى. ول پۋشكين كوشەسىنە جەتكەن سوڭ سۆەتوفورعا قاراپ كىدىرىپ تۇرعان جۇرتتى سىنالان ءوتىپ تاس جولعا شىققاندا عانا ۇستىنە تونە كەلىپ قالعان قارا «ۆولگانى» بايقادى. ول ساسقانىنان ەزۋ تارتتى، اجالىنىڭ ءتونىپ قالعانىن ءوز كوزىمەن كورگەن سوڭ ءقايتسىن؟
«ءدال سول ناجاعاي»، — دەپ ويلاپ تا ۇلگەرگەن جوق، باسقا جاعدايدا ءوز بويىنان تابىلار-تابىلماسى بەلگىسىز عالامات ءبىر كۇش قۋات بەرگەندەي العا قاراي ىتقىپ كەتتى. ءبىراق قاۋىپتەن ءالى قۇتىلىپ بولماعان ەدى، تاعى ءبىر جاسىل «ۆولگا» ءتونىپ قالىپتى، ءبىر ماشينانىڭ استىنان شىعىپ ۇلگەرمەستەن ەكىنشىسىنە تاپ بولدى.
«ناعىز تۇنگى ناجاعاي وتى وسى عوي!..»
وقىس توقتاعان ماشينالار شيقىلى، سوعىلعان تەمىرلەردىڭ سارتىلى، قيراعان اينەكتەردىڭ شىنىلى، ميليسيونەردىڭ ءامىرلى ىسقىرىعى كوشەنى بويلاي دومالاپ بارا جاتقان ۇساق كارتوپ — ءبارى-بارى ساپىرىلىسىپ كەتتى. كارتوپ شۇيكەدەي عانا كەمپىردىڭ تورشاسىنان توگىلگەن ەدى. ول جۇرتپەن بىرگە كوشە قيىلىسىندا جولدىڭ اشىلۋىن كۇتىپ تۇرعان، ءمۇعالىم كوشەنى باتىل قيىپ وتە بەرگەن كەزدە ونىڭ جاستىعى مەن اقىلىنا سەنىپ سوڭىنان ەرگەن. ولاردىڭ باعىنا قاراي ماشينالاردىڭ تەجەگىشى مىقتى بولىپ شىقتى. ءبىر جامانى، الدىڭعى ماشينالاردى ارتتا كەلە جاتقاندار سوعىپ، ولارعا سوڭىنداعىلار سوقتىعىسىپ جاتتى. شوفەرلار مەن كوشەدەگى جۇرت شۋىلداسىپ، كەمپىر شوقىنىپ جاتتى، ءمۇعالىم بولسا كوشەنىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ كەتىپتى. زارە-قۇتى قالماي، ءوڭى اپپاق شۇبەرەكتەي بولعان ول وتىراتىن جەر ىزدەپ ءجۇر. اناداي جەردە ورىندىقتار تۇرعان-دى، ءبىراق ول ارتىنا قارادى دا، كوشە قيىلىسىندا جاعدايدىڭ ۋشىعىپ بارا جاتقانىن اڭعاردى. ميليسيا قىزمەتكەرلەرى ماشينالاردىڭ ارا قاشىقتىعىن ولشەپ، جۇرتتان الدەنەلەردى سۇراپ جاتتى. ول كولودەز كەشەسىمەن تايىپ تۇرۋدى ءجون كوردى. بولگار كوشەسىنە جەتكەن سوڭ تاعى بۇرىلىپ سادوۆايا كوشەسىنە قاراي — تىنىشتىق يەن تازا اۋانىڭ قايماعى بۇزىلماعان بىردەن-بىر جەردى بەتكە الىپ جوعارى ورلەدى.
كوكتەمنىڭ جايما-شۋاق كورىكتى كۇنى ەدى. كوگىلدىر اسپان ءموپ-مولدىر اشىق. كۇن جازداعىداي جىپ-جىلى. اسفالتتىڭ قالىڭ قاباتىن جارىپ ەسكەن سۇيەكتى كارى بوز قاراعاننىڭ بۇتالارىنا قونعان تورعايلار شىقىلىقتايدى، كوستيۋجەن تاس جولى جاعىنان ءتۇتىن ءيىسى شىعادى. شاماسى الدەبىر باقشالاردىڭ بىرىندە وتكەن جىلدان قالعان جاپىراقتاردى ورتەپ جاتقان سياقتى. جىل سايىنعى كوكتەم ءدال وسىنداي تۇتىننەن باستالۋشى ەدى، كوكتەمدى ۇيىندە قارسى العانعا نە جەتسىن. سوندىقتان بولار، مىنا ءتۇتىن ءيىسى ءمۇعالىمنىڭ جۇرەگىنە ساعىنىش ۇيالاتتى. «بۋكوۆيناداعى بالالار مۇنداي مەزگىلدە جالاڭ اياق شاۋىپ ءجۇرۋشى ەدى-اۋ...»
ول سادوۆايانى تەگىس كەزىپ شىقتى، ءبىراق مۇلگىگەن تىنىشتىقتى تاپپادى دا پۋشكين باعىنا كەلدى. ەرتە جاۋعaن جاڭبىر تۋرالى وي وعان مازا بەرمەدى، ءوز ومىرىندەگى كەي جاعدايلاردى ساراپقا سالىپ ويلانۋى قاجەت ەدى.
ب ا ق ىشىندە ونى ءوزىنىڭ سۇيىكتى ورنى — ۇلى شتەفان ەسكەرتكىشىن اينالا امفيتەاتر ەتىپ ورنالاسقان تاس ورىندىقتار كۇتىپ تۇرعان. بۇل ەسكەرتكىش وسىدان ءبىر جىل بۇرىن باقتىڭ تۇكپىرىنە كوشىرىلىپ، تۇعىرى اۋىستىرىلعان، وعان كارامزيننىڭ «مايدان دالاسىندا ەرجۇرەك بولعانىمەن باقىتتى بوپ جارىماعان ول بولىمسىز دۇنيەدەن ۇلىلىق تۋىنداتىپ، پاتشالار مەن حالىقتاردى قايران قالدىردى» دەگەن ءسوزى جاڭادان ويىپ جازىلعان. ءمۇعالىم زاتتارىن قاسىنا قويىپ، الاڭداعى ساعات قوڭىراۋى سوققانشا تاپجىلماي ۇزاق وتىردى. كەشە كەشكە ءوزىنىڭ ەسكى ساعاتىنىڭ قۇلاعىن بۇراۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى، ال كەزدەسكەن ادامداردان ۋاقىتتى سۇراۋعا مۇرشاسى بولمادى. كەزدەسكەن ادامنان ساعات قانشا بولعانىن سۇراۋ وپ-وڭاي شارۋا سەكىلدى، ءبىراق سونىڭ وزىنە دە اجەپتاۋىر قۋات كەرەك ەكەن، ال ونداي قۋاتتى ول ءوز بويىنان تابا المادى.
الاڭداعى ارانىڭ استىنداعى قوڭىراۋ ءبىر رەت، سودان ءبىراز مەزگىل وتكەن سوڭ ەكىنشى رەت سوقتى، ءبىراق ول ودان ۋاقىتتى ءدال بولجاي العان جوق. تۇسكە دەيىن ءالى تالاي بار ەدى. دەگەنمەن، وسىلاي ويعا باتىپ وتىرعاندا ۋاقىت تەز وتەر دەپ ويلادى. ءدال سول ساتتە قوڭىراۋ ون ءبىر رەت سوقتى. ول جىميىپ، ەركىن تىنىس الدى، ۋاقىتتىڭ ەرتەلىگىن سەزىنىپ، جەڭىلدەپ قالدى.
«ال ەندى تۇنگى نوسەر جاڭبىر جايىن وي ەلەگىنەن وتكىزۋگە بولادى».
ول جاقسى ءمۇعالىم ەدى. مولداۆيانىڭ سولتۇستىگىندەگى شاكىرتتەرى تۇيىققا تىرەلە قالعاندا بۇل ولارعا: «كانە، اقىلعا سالىپ كورەيىك»، — دەيتىن. ءبىراق ونىسى «سەن شاكىرتسىڭ، ويلانىپ باسىڭدى قاتىرىپ كور، ودان نە شىققانىن بايقايىن» دەگەن مەنمەندىك ەمەس ەدى. جوق، ول جاقسى ءمۇعالىم، اكتەر، ءارى سۋرەتشى بولاتىن. ساباق تاقىرىبى كوكىرەگىندە سايراپ تۇرسا دا تۇك بىلمەيتىن جانداي، وقۋشىلارمەن بىرگە اتام زاماندا قۇرىپ كەتكەن الدەبىر مەملەكەتتى ىزدەستىرەتىن، شاكىرتتەرىن تاباندىلىققا باۋليتىن. راس، ىسكە ەسسىز بەرىلىپ كەتكەندە وي-قيالىن ماشينا دوڭعالاعىنىڭ استىندا بىتىرەتىندەي ءقاۋىپ تونەتىنىن ول كەزىندە بىلمەگەن ەدى.
«ءسويتىپ، سول جاڭبىر، سونداعى كۇننىڭ كۇركىرەۋى، سونداعى ناجاعاي» دەپ ءوربي باستاعان ويى ۇلكەن وزەنگە تىرەلگەن ۇركەك اتتاي بولىپ، تاعى ءۇزىلىپ قالدى.
«جوق، اۋەلى اپتىعىمدى باسىپ الۋىم كەرەك، — دەپ ويلادى ول، — كوڭىل الاقۇيىن بولىپ تۇرعاندا بايسالدى وي دا كەلمەس».
ول ءوزىن ادەتتە جول ۇستىندە، اسىرەسە پوەزعا مىنگەندە جايلى سەزىنەتىن، ءبىراق ونىڭ سولتۇستىككە بارۋ ءۇشىن ءمىنىپ كەتپەك بولعان پوەزى ساعات بەستە عانا جۇرەدى. راس ول كەشە-اق كەتە الار ەدى. ادەتتە ناۋقاستان ايىققان ادامدى پوەزعا ۇلگەرۋى ءۇشىن اۋرۋحانادان تۇستەن كەيىن شىعاراتىن. ءبىراق ول شىعۋىپ شىققانمەن قونىپ قالعان. ويتكەنى مينيسترلىكتە، ينستيتۋتتا جانە مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ قوعامىندا شارۋالارى بار بولاتىن. ءوز سورىنا قاراي تاڭ اتقالى قيالعا بەرىلىپ، ماشينانىڭ استىنا ءتۇسىپ قالا جازدادى. ول ءالى قالشىلداپ وتىرعان، سوندىقتان مۇنداي الابۇرتقان كۇيىندە مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە بارۋدى ءجون كورمەدى. ونىڭ قانىنا سىڭگەن قاسيەت سىرتقى ۇيلەسىمدىك پەن ىشكى جاراستىق ەدى، مىناداي ابدىراعان كۇيدە دوستارىنىڭ دا، دۇشپاندارىنىڭ دا الدىندا كورىنە المايتىن ەدى.
«ال ءقازىر بۋكوۆينادا كۇن جايما-شۋاق جىلى شىعار...»
ەركەككە ىڭعايسىزداۋ بولعانىمەن ول ورايى كەلگەندە كۇنگە قىزدىرىنۋدى جاقسى كورۋشى ەدى. ءبىر عاجابى كۇننىڭ شۋاعىندا ماۋجىراپ ۇيقى باسىپ جاتقان شاقتا ونىڭ كوڭىلىنە اسا ءبىر قىزىقتى ويلار مەن ەڭ دۇرىس، ءدال شەشىمدەر ورالاتىن. كيشينيەۆتە دە كۇن اشىق، جىلى بولىپ تۇر، ول ورىندىقتا قىزدىرىنىپ وتىر، ءبىراق ۇيقى باسىپ ماۋجىراتپايدى. ادامدارى اسىعىپ-اپتىققان، ءتارسىل-دۇرسىل شۋ باسقان قالاعا ونداي ءلاززاتتى ءسات قايدان كەلسىن. ونداي راقاتقا تۋعان جەرىندە، بىلايشا ايتقاندا ءوزىڭنىڭ شاعىن وتانىڭدا عانا بولەنۋگە بولادى، ءبىراق ونىڭ شاعىن وتانى قايسى ەكەنىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن.
بۋكوۆينا ءالى كۇنگە دەيىن ونىڭ تۇسىنە كىرىپ، قۇلپىرعان تابيعاتىمەن، جۇپار اۋاسىمەن ىنتىزار ەتەدى. ءبىراق ول جەردە ونىڭ تەك از عانا ءومىرى ءوتتى عوي، ويتكەنى بۋكوۆينادان كەيىن ول مولداۆيانىڭ سولتۇستىگىن جەرسىنىپ كەتتى. بۋكوۆينادا ونىڭ بالالىق شاعى مەن اتا قونىسى قالسا، مولداۆيانىڭ سولتۇستىگىندە شاكىرتتەرى، قاتىن-بالاسى، ماحابباتى قالدى. ول ونىڭ العاشقى ماحابباتى ەدى، ال العاشقى ماحاببات قۋانىشتى بولسا دا، مۇڭدى بولسا دا قايتالانباس، قايتا قونباس قۇسىڭداي عوي.
ول تاس ورىندىقتا وتىرىپ، ءار ءسات وتكەن سايىن تاسقا اينالىپ، توپاستانىپ بارا جاتقانىن سەزدى، ونداي كۇي وعان ولىممەن تەڭ ەدى. سول كۇنى ول ءوز ومىرىندە ەڭ ماڭىزدى شەشىم قابىلداۋى ءتيىس، ويتكەنى ساعات بەستەگى پوەزعا وتىراتىنى انىق، ءبىراق قاي ستانسيادان تۇسپەك، پەترەنىدان با، الدە ۆەرەجەنىدان با، وسى جونىندە نىق بايلامعا كەلۋى كەرەك. ويلاساڭ قىزىق: باسقا ءبىر كولحوزشىلار بۇل ماسەلەگە باس قاتىرمايدى دا — نەمەن بارۋ، قايدان ءتۇسۋ كەرەك ەكەنىن قاس قاققانشا شەشە سالادى، ال مىناۋ جوعارى ءبىلىمدى ازامات بولسا ەكى اي بويى باس قاتىرىپ، تۇك شىعارا الماي كەلەدى.
پەترەنى — ماڭىنا قوس تەرەك وسكەن، ۇنەمى اشىق تۇراتىن كاسساسى، جانعا جايلى كۇتۋ زالى بار كىشكەنتاي ستانسيا. ونداعى كاسسادان ءارقاشان دا بارلىق باعىتقا باراتىن كەز كەلگەن پوەزعا بيلەت الۋعا بولادى. سول ستانسيانىڭ قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان كىشكەنە ءۇيى بار بولاتىن. وسىنداي تاس قۇرىلىستى ول ءوز ومىرىندە تۇڭعىش وسى جەردەن كورگەن. سول جەردەن ول اتا-اناسىمەن بىرگە ءجيى-جيى چەرنوۆسىعا باراتىن، سول ستانسيادان اكەسى سوعىسقا اتتانعان، تاپ سول ستانسيادان مۇنىڭ ءوزى بالاڭ جىگىت كەزىندە كيشينيەۆكە وقۋعا كەتكەن. دەريەۆنيا جاقىن، ءۇش-اق شاقىرىم جەردە بولعاندىقتان با، ايتەۋىر، شەشەسى ءاردايىم سول ستانسيادان شىعارىپ سالاتىن. ءوز ومىرىمەن بىتە قايناسقان شەشەسى مەن ۆوكزالدىڭ سۇلىق تا سۇرعىلت ۇيىنەن الدەبىر ۇقساستىق تاپقانداي بولاتىن. كەيىن ءوزى ءۇشىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەندە شەشەسى قايتىس بولدى، ال كوپ ۇزاماي ۆوكزال ءۇيىن دە قايتادان سالىپ، باسقا بوياۋمەن سىرلاپ تاستادى. سوندىقتان دا ول ۆوكزالدان مۇنى وكىنىشتىڭ مۇڭدى سەزىمىنەن وزگە ەشتەڭە دە كۇتپەيتىن ەدى.
ۆەرەجەنىنىڭ ءمانىسى مۇلدەم باسقا. اپپاق ەتىپ اكتەلگەن تازا ۆوكزال چەرنوۆسى مەن كيشينيەۆتىڭ اراسىنداعى جولدىڭ ءدال ورتاسىندا ورنالاسقان. ءبىر جاعىندا ورمان، ەكىنشى جاعىندا قىراتتى دالا جاتىر. اينالاسى ۇزىننان-ۇزاق سالىنعان استىق قويمالارى، كونسەرۆى زاۆودىنىڭ اعاش جاشىكتەرى ساقتالاتىن قويمالار، قاتارلاسا سالىنعان ۇيلەر جىپ-جيناقى. ونىڭ بۇل ستانسيادان ءجيى وتەتىنى سونشا، ءار مەكەمەنىڭ اتىن، بۋفەتتە نە ساتىلاتىنىن، ستانسياداعى ءۇش كەزەكشىنىڭ ءتۇر-تۇسىن جاقسى تانيتىن. ەگەر سول كەزدە بۇعان بىرەۋ وسى ستانسيا پەترەنىمەن تەڭەسەدى، ءتىپتى ودان دا جاقسى بولىپ كەتەدى جانە دە ونىڭ ءوزى وتىز ەكى جاسىندا سول ستانسيا كەسىرىنەن كەسەلدى بولىپ، كيشينيەۆتەگى رەسپۋبليكالىق اۋرۋحاناعا تۇسەدى دەسە بۇل تاڭقالعان بولار ەدى. سويتسە دە ونىڭ كوڭىلى سولاي قاراي الىپ ۇشىپ تۇردى، ءبىراق ونىڭ بۇكىل رۋحاني بولمىسى، ار-نامىسى البىرت كوڭىلدى تۇساۋلاپ باقتى.
«اتتەڭ ونىنان ون بىرىنە قاراعان تۇندەگى ناجاعاي بولماعاندا عوي...»
جازداعىداي شاڭقيعان كۇن كوزدى شاعىلىستىرادى، قوڭىر سالقىن جەل ەسىپ تۇر، كۇيىك ءيىسى ءالى دە باسىلعان جوق. قاسىندا، تاس ورىندىقتىڭ تۇبىندە اپەلسين تولى تورشا مەن ىشىندە جىلى كيىم-كەشەك ازەر سىيىپ تۇرعان پورتفەل جاتىر. ءقازىر ول وزىنە-وزى ريزا بولماي وتىرعاندا مىناۋ جۇكتەرى دە كوڭىلىن قۇلازىتتى. اپەلسين تولى تورشا مەن ىشىندە كيىم-كەشەك تىققىشتاعاندىقتان تىگىستەرى سوگىلىپ كەتكەلى تۇرعان پورتفەلدى ارقالاپ ءجۇرۋ نەعىلعان ناقۇرىستىق. پورتفەلگە ول جىلى كيىمدەرىن سالعان، ويتكەنى ول اۋرۋحاناعا تۇسكەن كەزدە سالقىن مارت ايى ەدى، ال اپەلسيندى تاڭەرتەڭ ەكى ساعات بويى كەزەكتە تۇرىپ ساتىپ العان-دى. جەمىس ساتىپ الامىن دەگەن ويىندا دا جوق بولاتىن، اۋرۋحانادان شىققان كەزدە ماشينادان اپەلسين سالىنعان جاشىكتەردى ءتۇسىرىپ جاتتى، وندايدا بالاسى بارلاردىڭ جاپا-تارماعاي كەزەككە تۇراتىن ادەتى عوي. مۇنىڭ دا ۇلى بار ەدى، كەزەككە تۇردى.
«سالەم، جولداس!»
كەنەت ءوزى وتىرعان تاس ورىندىقتىڭ جىگىنەن قاپتاپ جۇرگەن ۇساق قوڭىزداردى كوردى. جاندىكتەر كۇن ساۋلەسى تۇسكەن تۇستارعا قۇجىناپ ۇيمەلەسىپ جاتىر ەكەن. ءبىراق سىرتقا شىقپايدى، ويتكەنى كوكتەمگى كۇننىڭ شۋاعى جەل تيمەيتىن ىقتاسىندا عانا جايلى عوي. ولار دا اقىماق ەمەس سەكىلدى. حوريا قۇددى ءبىر سولتۇستىك بۋكوۆينادان تاراعان تۋىستارىن كورگەندەي قۋانىپ قالدى. قوڭىزداردىڭ قارا داقتارى بار كىرپىش سەكىلدى جوندارى قىبىر ەتپەيدى. سونى اڭعارعاندا ول: «دۇنيەدەگى الاساپىراننىڭ بارلىعى دالباسا، ولاردىڭ ادامعا قاجەتى دە جوق، تەك كوكتەمگى مەزگىلدە توگىلگەن كۇن نۇرى عانا كەرەك-اۋ. ءار كوكتەم سايىن قوڭىزعا ۇقساۋ كەرەك، تىم سۇعاناقتانباي جىلىنا بىلسە، سودان سوڭ تۇماندى وي دا ايقىندالىپ شەشىمى وزىنەن-وزى كەلە بەرەدى»، — دەپ ويلادى.
«نەسى بار، — دەدى ول وزىنە-وزى، — ەندەشە كۇن شۋاعىنا جىلىنايىق».
كيشينيەۆتى ول ءبىرشاما جاقسى بىلەتىن ەدى — قالاي دەگەنمەن بەس جىل تۇردى عوي. وقىپ جۇرگەن كەزىندە ول كەدەي ءارى ۇيالشاقتاۋ بولعانىمەن، جاستىقتىڭ اتى جاستىق ەمەس پە — كوڭىلدەرى جاراسقان قىز-جىگىتتەر وڭاشالاناتىن قالا توڭىرەگىندەگى قالتارىستاردى دا جاقسى بىلەتىن. تورشاسى مەن پورتفەلىن الادى دا، ءىلبىپ كومسومول كولىنە قاراي ءجۇردى. جول بويى سول تۇنگى جاڭبىردى ەندى قايتىپ ەسكە الماۋعا، كوشەدەن وتەردە ساق بولۋعا بەكىنىپ باقتى. اۋرۋحانادان شىعارعانىمەن ونىڭ دەنساۋلىعى ءالى مىقتى ەمەس ەدى، ەرتەڭگىسىن كوپ جۇرگەندىكتەن بە، الدە باسقا ءبىر سەبەپ بولدى ما، ايتەۋىر ازداپ باسى اينالايىن دەدى. سوندىقتان دا ۇزاق جۇرە العان جوق. كولگە قاراي تۇسكەن تاس باسپالداقتاردان ءسال ارىرەكتە جازعى ويىن-ساۋىققا ارنالعان ەسترادا ساحناسى قاراۋىتادى. سالىنىپ ءبىتىپ قالعان كەزدە قالا حالقىنا تارلىق ەتەتىنى انىقتالىپ، ار جاعىنان ون مىڭ ادام سىياتىن جاڭا الاڭ جاسالدى. ال مىناۋ ساحنا نەمەرەلەرىن تاربيەلەگەن كەمپىرلەرمەن ءوز تاعدىرلارىنا ريزا ەمەس جالعىزباستى جاستاردىڭ ەنشىسىنە قالدى.
ءقازىر بۇل جەر جىلى ءارى وڭاشا ەدى. وتكەن كۇزدىڭ قۇرعاق جاپىراقتارى اياق استىندا قاۋدىرلاسا، جاڭا كوكتەگەن جاس جاپىراقتارى جوعارىدان سىبدىرلايدى. كوكتەم، ارينە، سول تۇنگى جاڭبىردىڭ شاراپاتىمەن بۇرق ەتە قالدى، سول ءبىر نوسەردىڭ مۇنى سونشا نەگە قينايتىنى اقىلعا قونباي-اق قويدى. ول قۇددى ءبىر ءوزارا ارازداسىپ قالعانداي بوپ بىر-بىرىنەن الشاق تۇرعان كوپ ورىندىقتاردىڭ بىرىنە جايعاستى. ەسكى ءبىر اعاش جاشىك تاۋىپ الىپ، باتىس مانەرىنە ساپ سوعان اياعىن سوزىپ جىبەردى دە ءجۇزىن كۇنگە توسىپ وتىردى. سوسىن ەندى-ەندى كەلەتىن ءلاززاتتىڭ راقاتىنا باتىپ كوزىن جۇما بەرگەنى سول ەدى، كەنەت ايەلدىڭ قارلىققان داۋسىن ەستىدى.
— مىنا ورىن بوس پا ەكەن؟
«ءبىزدىڭ ءلاززاتتى ءومىرىمىز وسى، — دەپ ويلادى ول. — لa دولچيەۆيتا...»
ءوز تاعدىرلارىنا ريزا ەمەس جاستاردىڭ وسى اراعا تانىسۋ، تابىسۋ ءۇشىن كەلەتىنىن ول ۇمىتىپ تا كەتىپ ەدى. سويلەسكىسى دە، تانىسقىسى دا كەلمەي، تەك باسىن يزەي سالدى. وتىرعان ورىندىعى سىقىرلاپ، ءسال تەڭسەلدى دە تىنا قالدى.
— وڭىڭنەن ءوڭ جوق قوي، جاپ-جاس سۇلۋ جىگىتتىڭ دە ءوڭى قاشا ما ەكەن؟
مىنا ايەل ءوزىن كۇلكى عىپ وتىر ەكەن دەپ ويلادى ول. جاشىكتەن اياعىن جيىپ، تۇزەلىپ وتىردى دا ايەلدىڭ جۇزىنە قارادى. ەرنىن قىپ-قىزىل عىپ بوياعان، كوزىنىڭ استىن دا كوك بوياۋمەن جۇرگىزگەن، ءبىراق ءجۇزى سۇيكىمدى ەكەن. «مەن سەنى ۇناتىپ قالدىم، ءوزىمدى-وزىم تەجەۋگە دارمەنىم جوق»، — دەپ تۇرعانداي.
— سوندا سۇلۋ جاس جىگىت مەن بولعانىم با؟
— قۇداي-اۋ، بويىڭدى ايتام! وزىڭدەي سۇڭعاق جىگىت كەزدەسە بەرمەيدى.
ءمۇعالىم ەزۋ تارتتى: سولاي ەكەن-اۋ، ءوز بويىنىڭ ءبىر مەتر سەكسەن بەس سانتيمەتر ەكەنى ەسىنەن شىعىپ كەتە جازداپتى. وسى بويى تۇسكىر ونىڭ سورى بولعان جوق پا ەدى. اعالارىنان قالعان كيىم بويىنا شاق كەلمەي، بۇكىل بالالىق شاعى جالعىز عانا كويلەك، شالبارمەن ءوتتى. مەكتەپتە، دالاداعى جۇمىس باسىندا، كوشە بۇرىلىستارىندا باسى قوسىلعان جۇرت باسقا اڭگىمەسى تاۋسىلعاندا مۇنىڭ سورايعان بويىن ءسوز ەتەتىن، وسى ءبىر ەرەكشە جاراتىلىستىڭ پايداسى مەن زيانىن تارازىلايتىن. راس ونىڭ بويى سەلو قىزدارىنىڭ اقىل-ەسىن الا قويعان جوق. تەك ءوز شەشەسى عانا العاش رەت كيشينيەۆكە شىعارىپ سالىپ تۇرىپ، ۆوكزالدا بىلاي دەپ سىبىرلاعان ەدى:
— قىزدارعا سەنبە. سۇلۋىنا دا، سۇرىقسىزىنا دا، ەشقايسىسىنا سەنۋشى بولما.
— مەن قىز ايتتىرعالى بارا جاتقام جوق قوي، وقۋعا بارام.
شەشەسى جەڭىل كۇرسىنىپ، ەزۋ تارتقان.
— سەنىڭ وقۋعا باراتىنىڭدى بىلەم عوي، ءبىراق قىزدار نە ىزدەپ بارادى...
راسىندا، ول ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەن سوڭ ءبىرازعا دەيىن قيىندىق كوردى. قالا تىرلىگىنە كوندىگە الماي، جاسقانشاقتانىپ، بالالىق شاعىن اڭساۋمەن بولدى. ال قىزدار ۇيىر-ۇيىرىمەن ارتىنان قالماي، كوزدەرىن ءسۇزدى، ىنتىق حاتتار جازدى، ەش سەبەبى بولماسا دا وعان بەكەردەن-بەكەر بۇرتيىساتىن، جوق كىناسىن كەشىرگەنسيتىن. ەكىنشى كۋرستاعى جاعدايى ودان بەتەر ەدى. قىزدار ونىڭ قىر سوڭىنا ءتۇسىپ الدى، قايداعى جوقتى ايتىپ، وسەك-اياڭ تاراتتى، ەبەدەيسىز قيمىلىن، قورباڭداعان ءجۇرىس-تۇرىسىن مازاق ەتتى. بۇل اسحانادا الدەقالاي ولاردىڭ جانىنا وتىرا قالسا، تۇرىپ كەتەتىن ەدى. كەيدە ءتىپتى، مۇنىڭ وقۋدى تاستاپ، بەتى اۋعان جاققا كەتكىسى كەلگەن كەزدەرى دە بولدى.
— تەمەكى تارتاسىز با؟ — دەپ سۇرادى داۋسى قارلىققان ايەل.
— جوق.
— نەگە؟ ناۋقاسسىز با؟
— جوق، ناۋقاس ەمەسپىن. جانە سىزبەن سۇقباتتاسار ۋاقىتىم دا جوق. پوەزعا ىلىگۋىم كەرەك، سوندىقتان، امال قانشا، تانىسپاي جاتىپ قوشتاسۋعا تۋرا كەلەدى.
— بالالارىڭىزدى ساعىنعان ەكەنسىز عوي،— دەدى ايەل كەكەسىن ۇنمەن. ءمۇعالىم ورنىنان تۇرىپ، اپەلسين سالىنعان تورشاسى مەن پورتفەلىن قولىنا الىپ ءۇن-تۇنسىز جونىنە كەتتى.
بۇل دا تاعدىردىڭ تالكەگى عوي، وعان ەندى جەتپەگەنى اشىنا ەدى. كولدى اينالىپ ءوتىپ، تاعى ءبىر بوس تۇرعان جاسىل تەاترعا باردى، جەل اڭىراپ، جاعدايسىز بولسا دا بۇل ارادا مازاسىن الاتىن ەشكىم جوق. ەسكى-قۇسقى نارسەلەر جاتقان ساحناعا شىقتى. قاۋساعان قايىققا ءمىنىپ، بەتىن كۇنگە قاراتىپ وتىردى دا ءسال دە بولسا كوڭىلى جايلانسىن دەپ تەربەتىلدى. كۇن شۋاعىنا ماناۋراپ، تاپ ءبىر بۋكوۆيناداعىداي راقاتتانا باستاعان، ءبىراق ول بۇل جەردەن دە تىنىشتىق تابا المادى. الگى قارلىققان ايەل داۋسى ەركەكتىڭ جان دۇنيەسىن الاسۇرتۋعا بەيىم-دى. ارسىزداۋ داراقى داۋىس مۇنىڭ بويىنداعى الاپات سەزىمدى قايتا وياتتى، ول سەزىم ءورتىن دارىگەرلەر ەكى ايدا ارەڭ وشىرگەن. ەندى مۇنىڭ سىزداعان جۇرەگى قالىپتى لۇپىلدەن جاڭىلىپ، توقتاۋ بەرمەي كەتتى. «اتتەڭ، سول تۇنگى كۇننىڭ كۇركىرەۋى بولماعاندا» دەگەن ءبىر وكسىكتى داۋىس ونىڭ جان جۇرەگىن جارىپ شىققانداي بولدى. كەنەت ول ەر مىنەز تانىتىپ ءبىر ءسات قاتايىپ تۇردى دا: «جوق، جالعان، سول تۇنگى كۇننىڭ كۇركىرەۋىنە دەيىن دە تالاي جاعداي بولعان»، — دەدى وزىنە-وز. بۇگىن عانا شىققان اۋرۋحانا توسەگىنە قايتا تۇسپەس ءۇشىن وتكەن ۋاقيعالاردىڭ بارلىعىن كوڭىل ەلەگىنەن وتكىزۋ كەرەك-تى. بۇل اقىلدى حورياعا پروفەسسور اناستيادا ايتقان. مولداۆانداردىڭ بار قاسىرەتى ولاردىڭ لاپ ەتپە سەزىمتالدىعى ەكەندىگىن نيكولاي حريستوفوروۆيچ ونىڭ ساناسىنا قۇيىپ-اق بەرگەن. ول كىسى: «ەگەر مولداۆان سەزىم تۇتاتۋعا ەش سەبەپ تابا الماسا ءوزىنىڭ وتكەنىنە وي جۇگىرتىپ، ەسىندە قالعانداردىڭ ىشىنەن ەڭ قايعىلى جايلاردى قازىپ الادى،— دەگەن ەدى.
— سوندا قايتپەكپىز؟ — دەپ سۇراعان حوريا اۋرۋلاردى ارالاپ كورىپ جۇرگەن پروفەسسوردان. — تاريحىمىزدى ۇمىتىپ، وتكەنىمىزدەن باس تارتۋىمىز كەرەك پە؟
— جوق، نەگە؟ تەك ەستەلىكتەردى ەكشەي ءبىلۋ كەرەك: وتكەن كەزدىڭ كەز كەلگەن بەينەسى، كەز كەلگەن كورىنىسى، اۋەلگى ساتتە ءسىزدى قانشالىقتى تولعاندىرعانمەن، ەگەر بىردەن سەزىمگە بەرىلىپ كەتپەي، اقىلعا سالىپ تارازىلاساڭ، ءوزىنىڭ شىنايى سىرىن اشادى. اقىل — قولباسشى، ال سەزىم مەن كوڭىل كۇي ونىڭ جاساعى. كەز كەلگەن شابۋىلدىڭ ايقىن ماقساتى بولۋعا ءتيىس، ايتپەسە ءوزارا ىنتىماعى جوق قولباسشى مەن جاساقتان نە قايىر. تەك كوڭىل كۇيدىڭ جەتەگىنە ەرىپ، تاعى دا ءبىر جەڭىستىڭ اششى ءدامىن تاتۋ ءۇشىن عانا شايقاسقاننان نە تاباسىز؟
«ولاي بولسا، — دەدى حوريا وزىنە-وزى، — اقىلعا سالىپ ەكشەپ كورەيىك».
ايەل داۋسى ونىڭ جانىن جاي تاپتىرماي قويدى، ءبىراق بۇل قارلىققان، قۇلاققا جاعىمسىز ءۇن ەمەس، جان جاقىننىڭ لەبىزى ەدى.
II
بۇنىڭ تاعدىرىنىڭ جازۋى جانە قاسىرەتى بولاتىن قىز پايدا بولعاندا حوريا ءۇشىنشى كۋرستا وقيتىن. كۇزدىڭ كۇنى، ولار ءجۇزىم جيناۋدان قايتقان كەزدە فرانسۋز ءتىلى فاكۋلتەتىنە بەلسى توڭىرەگىنەن كەلگەن ءبىر كەرەمەت سىگان قىزى ءتۇسىپتى دەگەن لاقاپ بۇكىل ۋنيۆەرسيتەت كەزىپ كەتتى. ونداي پەريزاتتى دۇنيەدە ەشكىم ءالى كورگەن جوق دەپ ءجۇردى جىگىتتەر. كەلبەتتى كەلگەن قوڭىرقاي ءوڭدى، قىر مۇرىندى، جىڭىشكە ۇزىن موينى مەن تىپ-تىك سىمباتتى دەنەسى جاراسقان قىزدى ءتاڭىر ماحابباتقا عانا جاراتقانداي دەيتىن جىگىتتەر.
حورياعا ول اۋەلدە ۇناعان جوق. مۇمكىن «سۇلۋ قاتىننىڭ ازابى دا مول بولادى» دەگەن كونە ءداۋىر شارۋالارىنىڭ قاراپايىم دانالىعىنا دەن قويىپ ادەيى كوزىنە ىلمەگەن شىعار. قالاي بولعاندا دا ايتەۋىر العاش كورگەن كەزدە: «بۇل سۇلۋدىڭ ءمان-جايىن ءبىلۋ ءۇشىن اۋەلى اتا-اناسىن كورۋ كەرەك»، — دەپ تۇيگەن. ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەنگە دەيىن دالادا قارا جۇمىس ىستەپ سالپى ەتەك بولىپ قالاتىن دەريەۆنيا قىزدارىنىڭ اراسىنان مۇنداي كەلىستى ءبىتىم سيرەك كەزدەسەدى. «وسىنداي بۇلا قىز وسىرگەن اتا-انا دا كورەسىنى كورگەن شىعار-اۋ»، — دەپ ويلادى ول. سويتكەنمەن ول قىزدىڭ ءتىل بىلىمىنە دەگەن عاجايىپ قابىلەتى جۇرتتى تاڭ قالدىراتىن. الىستاعى ءبىر تۇكپىردەن كەلگەن، كيشينيەۆتەن وزگە ەشتەڭە كورمەگەن قىزدىڭ فرانسۋز تىلىنە سۋداي اعىپ تۇرعانىنا پروفەسسورلار تاڭ-تاماشا بولاتىن. جۇرت ونى جەنيا دەيتىن ەدى. ءبىراق فرانسۋز تىلىنە ەلىتكەن جىگىتتەر ونى جانەت دەپ اتاپ كەتتى.
ادەمى جىگىتتەردى كورگەندە ول قىزدىڭ دا ەسى كەتەتىن. سىگاندارعا ءتان قاراقات كوزى ۋنيۆەرسيتەت سىلقىمدارىنا ءبىر قادالماي وتكەن ەمەس. جىگىتتەر ونى كۇندە وڭاشا كەزدەسۋگە شاقىراتىن، ال ول بولسا ەشقايسىسىنىڭ ماسەلىن قايىرماي، اشىق اسپان مەن جۇلدىز ساۋلەسىنەن وزگە ەش جارىق تۇسپەيتىن ەڭ قاراڭعى جەرلەردە جىگىتتەرمەن سەرۋەن قۇرۋشى ەدى. ول يكەمگە وڭاي كونەتىن نازدى جان بولاتىن، جىگىتتەردىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ، ەڭ ۇياڭ دەگەندەرىنىڭ ءوزىن باتىلداندىرىپ جىبەرەتىن، ءبىراق جىگىتتەردى ابدەن ەمىرەنتىپ، بۋىن-بۋىنىن بوساتقاننان كەيىن بويىن تەز جيناي قوياتىن، بالىقتاي جىلپ ەتىپ شىعىپ، قۇمعا سىڭگەن سۋداي جوق بولاتىن، ودان كەيىن ونى باستاپقى نازدى قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
ستۋدەنتتەردىڭ ءبىرسىپىراسى ونى پەرىشتە سانادى، ەندى ءبىر توبى ايتپاعاندارىن ايتىپ، ءوش الۋدىڭ جولدارىن دا قاراستىرىپ ءجۇردى، ءبىراق ايتەۋىر تارازىنىڭ ەكى باسى تەڭ ەدى — وعان تابىنۋشىلار مەن كەكتەنۋشىلەر بىردەي بولاتىن.
ءقازىر كوكتەمگى كۇن نۇرىنا بالقىپ، قاۋساعان قايىق ۇستىندە جاسىل تەاتر ساحناسىندا تەڭسەلە وتىرىپ، العاشقى كەزدە سول قىزدى اينالسوقتاپ بوس سەندەلگەن اۋمەسەرلەردىڭ قاتارىندا ءوزىنىڭ بولماعانىن حوريا راقاتتانا ەسكە الدى. ءبىراق ءدال قىس ورتاسىندا، قىسقى سەسسيا بىتە سالىسىمەن ونىڭ دا كوڭىلىنە قۇيىن تۇسكەن كۇن جەتتى. ونىڭ جۇرەگىنە ماحاببات وتى تۇستەن كەيىن ساعات ءتورت كەزىندە ۇلكەن زالدا وتىرعان ساتتە ءتۇستى. سول قۇرعىردىڭ قاشان، قاي جەردە لاپ ەتە قالعانىن ادامنىڭ ەستە ساقتاۋى دا اقىلسىزدىق-اۋ، ءبىراق ءالى ەسىڭنەن كەتپەي جۇرسە، قايدا قاشىپ قۇتىلماقسىڭ؟ راس، ول ۇمىتىلا قوياتىن جاي ەمەس ەدى، سول كەزدە بۇل وقىپ جۇرگەن تاريح فاكۋلتەتى ءوزىنىڭ ەڭ تۇڭعىش، ەڭ ءىرى جەڭىسىن مەرەكەلەپ جاتقان.
رەسپۋبليكادا مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ قوعامىن قۇرۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تاريح فاكۋلتەتى كوپ جىلدان بەرى وسى قوعامدى قۇرۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ كەلگەن ەدى، مىنە، اقىرى قوزعاۋسىز جاتقان ءىس قولعا الىندى.
ۇلكەن زالدا جارقىراعان ءۇش ليۋسترا، ساحنادا بۋدا-بۋدا گۇلدەر جايناپ، زالدا شاشتارىن باستىرىپ، تاپ-تازا كيىنگەن ستۋدەنتتەر وتىرعان. كوپكە دەيىن تىنىشتىق ورنادى، سوسىن سول تىنىشتىقتى بۇزىپ، ساحناعا ينە-جىپتەن جاڭا شىققان كوستيۋم كيگەن يلاريە سەمەنوۆيچ روتارۋ شىقتى. ونىڭ جۇرتتان بۇرىن ساحناعا شىعۋى ادىلەتتىك ەدى، ويتكەنى ەگەر ۋنيۆەرسيتەتتە ءبىر ادام سول قوعامنىڭ اشىلۋىنا اقىرىنا دەيىن جانىن سالىپ جۇگىرگەن بولسا — ول ستۋدەنتتەردىڭ سۇيىكتى ۇستازى، دوسەنت روتارۋ بولاتىن. ونىڭ سوڭىنان ەرگەن رەكتور مەن باسقا دا پروفەسسورلاردىڭ ءسال كەيىندەپ قالىپ، ونى زالدا وتىرعان ءدۇيىم جۇرتقا وقشاۋ كورسەتۋىندە دە ۇلكەن ءبىر پاراساتتىلىق بار ەدى. يلاريە سەمەنوۆيچ ءوزىنىڭ تىم ەركىنسىڭكىرەپ كەتكەنىنەن ىڭعايسىزدانىپ قالدى، ءبىراق ول ىڭعايسىزدىقتى زور قۋانىش باسىپ كەتتى. ونىڭ كوز جانارىنان باقىت وتى ۇشقىندادى، سول ساتتە كەنەت ستۋدەنتتەر دە ورىندارىنان ءدۇر كوتەرىلدى، ويتكەنى ولاردىڭ دا كوزدەرىنەن نۇر ۇشقىنداپ، زالدىڭ ءىشىن شاتتىق كەرنەدى.
«قۇداي-اۋ، سودان بەرى دە تالاي جىل ءوتىپتى-اۋ...»
وڭتۇستىكتىكتەرگە ءتان قىزۋ سەزىم شاتتىعى باسىلىپ جۇرت ورىندارىنا وتىرعان كەزدە يلاريە سەمەنوۆيچ مىنبەگە شىعىپ سويلەپ كەتتى. ونىڭ ءسوزى جاتىق، ويى جۇيەلى بوپ شىعىپ جاتتى. الدا تۇرعان مىندەتتەردى ناقتى تۇردە بايانداي كەلىپ، ءاربىر تاريحي ەسكەرتكىشتىڭ ماڭىزىن انىقتاعاندا نەنى ەسكەرۋ كەرەكتىگىن جانە بۇل ەسكەرتكىشتەردىڭ رەسپۋبليكانىڭ جالپى مادەني ومىرىندە قانداي ورىن الۋعا ءتيىس ەكەنىن قولمەن قويعانداي ەتىپ ايتىپ بەردى.
— ايتپاقشى، — دەدى دە ول جۇرتقا الدەبىر كۇدىكپەن كوز جۇگىرتىپ ءوتتى. ونىسى يلاريە سەمەنوۆيچتىڭ كۇن ىلگەرى دايىنداپ العان ءسوز ارناسىنان ءسال-پال اۋىتقىعىسى كەلىپ، ءبىراق ونىسىن كوڭىلدەگىدەي بولىپ شىعار-شىقپاسىن بىلمەي تۇرعانىن اڭعارتار ەدى. ستۋدەنتتەر بار ىنتالارىمەن قۇلاق تۇرە قالدى، ويتكەنى يلاريە سەمەنوۆيچتىڭ وسىنداي توتەدەن قوسىپ ايتقاندارى قاشان دا نەگىزگى سوزدەن تارتىمدىراق بولۋشى ەدى. — مەن سىزدەرمەن كاپريان تاۋىنداعى داڭعىرا تاعدىرى جايلى پىكىرلەسكىم كەلەدى،— دەدى ول.— ۇلى شتەفان تۇرىكتەرمەن سوعىستا كۇيرەي جەڭىلىپ كەلە جاتقاندا كاپريان تاۋىنداعى ءدانييلدىڭ ەسىگىن قاعىپ، تۇنەپ شىعۋعا رۇقسات سۇراعانى تۋرالى اڭىزدى كەز كەلگەن مولداۆان بىلەدى. سوندا دانييل قايىرعان جاۋاپتى ءقازىر كەز كەلگەن وقۋشى دالمە-دال قايتالاپ ايتىپ بەرە الادى: «جەڭىلگەن قولباسشى ءوز اسكەرى كۇيرەگەن جەردە دەمالۋعا ءتيىس»، — دەپتى ول. سودان كەيىن شتەفان امان قالعان اسكەرىن جيناپ، قايتا سوعىسىپ جەڭىپ شىققانىن كىم بىلمەيدى.
سويدەدى دە، يلاريە سەمەنوۆيچ گرافيننەن جارتى ستاكان سۋ قۇيىپ الىپ، از-ازدان ۇرتتاپ ءىشتى. ونى ءشول الىپ بارا جاتقان جوق ەدى، تەك انشەيىن ودان ءارى ايتار ويىن جۇيەلەپ الۋ ءۇشىن ءسال ءۇزىلىس كەرەك بولعان سوڭ ءسويتتى.
— سويتسە دە، — دەدى يلاريە سەمەنوۆيچ نىعارلاي سويلەپ،— الگى ءسوز دانييل بايعۇستىڭ تۇبىنە جەتكەنىن كوپ ەشكىم بىلە بەرمەيدى. ارادا كوپ جىل وتكەندە شتەفان اڭ اۋلاپ كەلە جاتىپ سول ايماققا سوعىپتى. سوندا دۇشپاندارى ءدانييلدىڭ باسپاناسىن ورتەپ، ءوزىن دارعا اسقانىن ەستىپ، جۇرەگى تاس توبەسىنە شىعىپتى. سول ولكەنى تۇگەلدەي ءولى ءبىر تىنىشتىق جايلاپ العان. قاتتى تەبىرەنگەن قولباسى ءدانييلدىڭ باسپاناسىنىڭ ورنىنا داڭعىرا ورناتىپ، كۇن سايىن تاڭ اتقاندا، ىمىرت جابىلار شاقتا كاپريان تاۋىنداعى داڭعىرا قوڭىراۋلارىن سوعىپ تۇرۋ ءۇشىن ءوز جاساعىنان قوڭىراۋشىلار تاعايىنداۋعا ءامىر بەرگەن.
ارينە، روتارۋ جايدان-جاي ستۋدەنتتەردىڭ سۇيىكتى ادامى بولىپ جۇرگەن جوق. ول كوڭىلدەگىسىن جەتكىزە بىلەتىن، ءتىپتى كەيىپكەر كۇيىنە ءتۇسىپ، وقيعانىڭ ورتاسىندا جۇرەتىن. بۇل جولى دا مىنبەدەن تۇسپەي، ۇستىندەگى ينە-جىپتەن جاڭا شىققان كوستيۋمىن شەشپەي تۇرىپ-اق ول تۇرىكتەرمەن سوعىستا جەڭىلدى، ءدانييلدىڭ ەسىگىن قاقتى، قالعان اسكەرىن جيناپ جاۋىن جەڭىپ شىقتى. سوسىن ماڭداي تەرىن اپپاق ورامالىمەن ءسۇرتىپ تۇرىپ، ءدانييلدىڭ جۇرتىنا داڭعىرا ورناتۋ جونىندە ءامىر بەردى، سودان كەيىن ءسوزىن ءسال عانا دوعارىپ ەلدىڭ ەسىن جيعىزىپ الدى دا اقىرىن ءبىر وكىنىشتى ۇنمەن سويلەپ كەتتى:
— مۇنىڭ ءبارى جۇرتقا ءمالىم، بۇل — تاريحىمىزدىڭ ماقتانىشى، ءبىراق سىزدەر كاپريان تاۋىنا بارىپ، سول داڭعىرادان نە قالعانىن كورىڭىزدەرشى. تومەنگى قاباتىن ۋلى حيميكاتتار تولتىرىلعان قاپتار باسىپ جاتىر. شاتىرىن جەل ۇشىرىپ اكەتكەن. اينالاسىن بۇتا باسىپ، قاڭىراپ قالعان، ءتۇس كەزىندە سول ماڭداعى دەريەۆنيالاردىڭ بالالارى قاسيەتتى داڭعىرا دىڭگەكتەرىنە سيىر بايلايدى.
روتارۋ تىنا قالدى دا، زالدى ءولى تىنىشتىق باستى. بۇل ءبىر وكىنىشتى، ۇياتتى جاي ەدى. جۇرت وزدەرى ءۇشىن دە، ءوز تاريحىنا نەمقۇرايلى قاراعاندىقتارى ءۇشىن دە ۇيالعانداي. يلاريە سەمەنوۆيچ تاعى دا جارتى ستاكان سۋ قۇيىپ الدى دا، ونى ەرنىنە تيگىزىپ ۇلگەرمەستەن، قاتۋلانا سويلەپ كەتتى:
— سول داڭعىرا ماڭىنداعى قىرات باۋرايىندا، — دەدى ول، — ءدال سول ەرتە كەزدە ىرگەسى قالانعان ۇلكەن كاپريانا دەريەۆنياسى شاشىراپ جاتىر. ونىڭ نەگىزىن داڭعىرا قوڭىراۋشىلارى سالعان دەگەن دە ءسوز بار. اقىلعا سالىپ كورەيىكشى: اتا-بابالارى جۇزدەگەن جىلدار بويى تاڭنىڭ اتىسى مەن كۇننىڭ باتىسىندا قوڭىراۋ قاققان جەرگە بالالار بۇزاۋلارىن قالاي عانا بايلايتىن بولعان؟ ول جەردىڭ حالقى كەدەي دە ەمەس، اقىلسىز دا ەمەس. ول جەردىڭ جاپ-جاقسى ورتا مەكتەبى، ءوز ينتەلليگەنسياسى بار. مەن بىلسەم ءتىپتى وسى ءوزىمىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە سول كاپريانادان كەلىپ وقىپ جۇرگەن بىرەۋ بولسا كەرەك.
ول كىم بولدى ەكەن دەپ جۇرت ويلانا باستادى. ستۋدەنتتەر جاڭعالاق حالىق قوي. الىپ قاشپا ءسوز كوپ، اقيقات — بىرەۋ عانا. وكىنىشكە قاراي سول ستۋدەنتتىڭ ءتۇر-تۇسى قانداي ەكەنىن، قاي كۋرستا وقيتىنىن ەشكىم ەسكە تۇسىرە المادى. يلاريە سەمەنوۆيچ جاڭا قۇرىلعان قوعام جۇمىسى ماسەلەسىنە قايتا ورالماق بولىپ ەدى، ءبىراق ونىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان قايسار مىنەزى بۇل جولى دا ەركىنە جىبەرگەن جوق: ول ءوز ەسىندە قالعان جايلاردى ۇمىتپايتىن. وي ساناسىن جانتالاستىرا جۇمىس ىستەتىپ پالەندەي قاجەتى جوق ماعلۇماتتاردى تاۋىپ الاتىن.
— ايتپاقشى ول — ستۋدەنتكا، قوڭىرقاي ءوندى سۇلۋ قىز، ءبىرىنشى كۋرستا وقيدى.
— جانەت؟!
— ءيا، ول انە، ءۇشىنشى قاتاردا وتىر.
قىز ورنىنان اتىپ تۇردى، ءبىر ءسات كوزىن سىعىرايتتى. ءسىرا، ءوزىن وسى ارادان تاۋىپ الا قويار دەپ ويلاماعان بولۋ كەرەك. ول دوسەنتكە سۇراۋلى جۇزبەن ۇزاق قارادى. ءبىراق يلاريە سەمەنوۆيچ وعان اياۋشىلىق كورسەتكەن جوق: تاريح وعان مىناۋ اپ-ادەمى ستۋدەنت قىزدان الدەقايدا ماڭىزدى ەدى. جۇپ-جۇقا تاناۋى دەلبەڭ قاقتى دا جانەت فرانسۋزشا سايراي جونەلدى. زالداعى جۇرت گۋ-گۋ ەتەدى. سىلقىمىن قاراي گور! انا ءتىلىن جاتىرقاپ، شەتەل تىلىندە سويلەيدى... جۇرت ىسقىرىپ، زالدى باستارىنا كوتەردى، تەك دوسەنت روتارۋ عانا سابىر ساقتاپ، فرانسۋز سوزدەرىنىڭ ورنەكتى ورالىمىنا بويلاعىسى كەلگەندەي ءۇنسىز تۇرعان. جانەت ءسوزىن اياقتاپ، ورنىنا وتىرعان كەزدە عانا ءۇن قاتتى.
— سۇيكىمدى بيكەش! ءتىپتى مەن ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدى تۇگەل تۇسىنگەن كۇننىڭ وزىندە، ول بىزگە جەتكىلىكسىز بولار. ويتكەنى، ءبىز ەكەۋمىز باقتىڭ قاراڭعى ءبىر تۇكپىرىندە وڭاشا وتىرعان جوقپىز. وسى ارادا التى جۇزدەي ادام وتىر، سوندىقتان دا ءسىزدىڭ جاۋابىڭىزدى، مۇمكىن بولسا، شتەفان مەن دانييل سويلەسكەن تىلدە ەستىگىمىز كەلەدى.
«باقتىڭ قاراڭعى تۇكپىرىندە» دەگەن تاۋىپ ايتىلعان ءسوز ەدى. زالداعىلار قۇپتاي گۋىلدەستى. جارايسىڭ، روتارۋ، مۇنداي جەڭىلتەكتەردى ەركىنە جىبەرمەۋ كەرەك، ايتپەسە ولار بۇگىن بولماسا ەرتەڭ وزدەرىنىڭ اتا-انالارىن دا تانىماي كەتەدى. ءبىر عاجابى وسىناۋ ابىر-دابىر جانەتكە مۇلدەم اسەر ەتكەن جوق. ول كەنەت ورنىنان تۇردى دا، قۇددى ءبىر «مەن ءسىزدى ايايمىن، ءبىراق قايتەيىن، ساتىپ العان اۋرۋدىڭ ەمى جوق» دەگەندەي بوپ دوسەنتكە قارادى. سوسىن مولداۆانشا سويلەپ كەتتى، بار مانەرىمەن قىزۋلانا سويلەدى. ونىڭ سوزىنەن كەي-كەيدە ورتا عاسىرلىقتارعا ءتان وعاش ورالىمدار دا بوي كورسەتىپ قالادى، ءبىراق ولار ورىندى ەستىلىپ جاتتى. ول داڭعىرانىڭ شاتىرى جىل سايىن جوندەلەتىندىگىن، بيىل كوكتەمدە ءار ۇيدەن وتىز تيىننان جيناپ، وعان سەمەنت ساتىپ الىنعانىن، ءۇيدىڭ ىرگەتاسى بەرىكتەلگەنىن ايتتى. «تومەنگى قاباتتا ەشقانداي ۋلى حيميكات جوق، — دەدى ول، — وندا تەك چەح سىراسىنا ارنالعان بىرنەشە قاعاز جاشىك جاتىر، كوكتەمدە قىدىرىپ شىققانداردان قالعان جاشىكتەر. ال اينالاسىنداعى بۇتالار وز-وزىنەن وسكەن جاق — تاۋ جالاڭاشتانىپ قالماس ءۇشىن ولاردى جۇرت ورماننان اكەپ ەككەن، ويتپەسە جەردىڭ قۇتى قاشادى عوي. ال ەندى بالالار مەن ولاردىڭ بۇزاۋلارىنا كەلەتىن بولساق، مەنىڭ بىلۋىمشە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بالالار قاي جەرگە سيىر بايلاۋعا بولادى، قاي جەرگە بولمايدى دەگەن ارناۋلى قاۋلى بولعان كۇننىڭ وزىندە دە ونى تىڭداي قويمايدى عوي دەپ قورقام...»
سوسىن تىنىشتىق ورنادى، تەگىندە بۇل ءوزى شتەفان اڭ اۋلاپ قايتقان كەزدەگى تىنىشتىقتاي بولار. «ەندى قايتەر ەكەن» دەگەندەي جۇرت نازارى دوسەنتكە اۋعان. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ روتارۋ ەزۋ تارتىپ كۇلدى دە:
— ەگەر وسى ايتقاندارىڭىز راس بولسا، فرانسۋزشا سويلەپ نە قاجەتى بار ەدى؟ — دەپ سۇرادى.
— اۋەلى فرانسۋزشا جاۋاپ بەرگەن سەبەبىم — ءسىزدىڭ بەدەلىڭىزدى تۇسىرگىم كەلمەدى. ادەتتە ۋنيۆەرسيتەت وقىتۋشىلارى ءبارىن بىلەتىن، ال ستۋدەنتتەر ەشتەڭە بىلمەيتىن بولىپ سانالادى عوي.
زال ءىشى قوزعالىپ كەتكەندەي بولدى. مىناۋ ءبىر كيشينيەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان وقيعا ەدى. اپ-ساتتە جانەتتىڭ مەرەيى ۇستەم بولىپ شىعا كەلدى، ءبىراق ول ءوزى ونداي دارىپتەۋگە قۇمار بولىپ تۇرعان دا جوق سياقتى كەسكىن بايقاتىپ ورنىنا تەز وتىردى. ونىڭ قاراقات كوزدەرى بۇرىنعى ادەتىنشە زال ءىشىن شارلاپ، الدەبىر تولقىن شاشتاردى ىزدەگەندەي بولدى. ايتارى جوق، شتەفان قارت كاپريان تاۋىنداعى قوڭىراۋدى ەرتەلى-كەش قاعىپ تۇرۋ ءۇشىن كىمدەردى جۇمساۋدى بىلگەن-اق ەكەن. جاراتىلىسى مۇنداي ادامدار ەشقاشان جاڭىلمايدى، ولار وڭ مەن سولىن، قاسىرەت پەن داڭققا باستار جولدىڭ ارا جىگىن اجىراتا الادى...
حوريا جينالىستىڭ سوڭىنا دەيىن وتىرا المادى، وعان ونىڭ ال-دارمەنى دە جوق ەدى. جۇرەگىنە ماحاببات شوعى ءتۇستى. ومىرىندە تۇڭعىش رەت بولعان مۇنداي سەزىم توپان سۋداي تاسىپ، الاۋلى ورتتەي جاندى. ەكەۋى كەزدەيسوق جاقىن وتىرىپ قالعان. جانەتتىڭ تۋ سىرتىندا وتىرىپ، جينالىس باستالعاننان-اق جاي تابا الماعان، ويتكەنى قىزدىڭ شاشىنان، بۇكىل تۇلا بويىنان الحورىنىڭ جۇپار ءيىسى اڭقىپ تۇردى. سول ءبىر عاجايىپ ءيىس ونىڭ باسىن اينالدىرىپ، ەسىنەن ايىردى. جانەت پەن دوسەنت ءسوز تالاستىرىپ جاتقاندا ءوزىنىڭ وسىدان ءبىر جىل بۇرىن كاپريان تاۋىنداعى قۇداي جولىن ۇستانعان سوپى ايەلدەرى كوپ دەريەۆنيادا بولعانى ەسىنە ءتۇستى. وندا دا الحورىنىڭ جۇپار ءيىسى اڭقىپ تۇرعان. ءار ءۇيدىڭ اۋلاسىنان، ءار بۇرىشتان، ءار تەرەزەنىڭ تۇبىنەن ۋىلجىعان الحورى كوزگە تۇسەتىن. ەندى، مىنە، ءبىر ءساتتىڭ ىشىندە الحورىنىڭ جۇپار ءيىسى ءوز تاعدىرىنا اينالدى. «ارمانىم وسى بولار» دەپ ويلادى ول ىشتەي.
ءىىى
ال كومسومول كولىنىڭ اينالاسى قاپىرىق بولىپ كەتتى. كول ماڭىنىڭ ويپاڭدىعىنان با، ءتۇس الەتىندە كۇن شاقىرايىپ، ورتەپ بارا جاتتى، حوريا قارا تەرگە ءتۇستى. ءون بويىنان ءال كەتىپ، ومىرىندە ەستىپ كورمەگەن تەڭىز شۋىلى قۇلاعىن شىڭىلداتتى. ول قالتاسىنان ءدارى تاۋىپ الدى دا ءتىلىنىڭ استىنا سالدى، قايىقتان تۇرىپ، ساحنانىڭ تۇكپىرىندەگى كولەڭكەلەۋ جەرگە بارىپ وتىردى. سويتسە دە قاپىرىق تىنىسىن تارىلتىپ بارا جاتتى، تەزىرەك كەڭ جەرگە — تازا اۋاعا شىعۋ كەرەك. پورتفەلىن ءبىر قولىنا، اپەلسين تولى تورشاسىن ەكىنشى قولىنا ۇستاپ، توبەشىكتىڭ ار جاعىنان شاتىرى عانا كورىنىپ تۇرعان اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ سارى ۇيىنە توتەلەي تارتتى. سول ارادا تروللەيبۋستاردىڭ اقىرعى ايالداماسى بار بولاتىن، سونىڭ بىرىنە وتىرىپ كۇش جيىپ الماسا، السىرەگەن اياعى ونى ۆوكزالعا جەتكىزە قويۋى ەكىتالاي.
ساعات ەكى جارىمدا قالانىڭ ورتالىعىنداعى مولداۆان تەاترىنىڭ قاسىنان ءتۇستى. پوەزدىڭ كەلۋىنە ءالى ءبىراز ۋاقىت بار بولعاندىقتان ءبىر جەرگە كىرىپ وزەك جالعاپ العىسى كەلدى. تاماققا تابەتى شاپپاعانمەن «اس ادامنىڭ ارقاۋى» دەگەندى ۇستاندى. «مولداۆان» رەستورانى جابىق ەكەن. ال «دنەستر» كافەسىندە جيىرما شاقتى ادام كەزەكتە تۇر. ونشا كوپ ەمەس، شىداۋعا بولار ەدى. ءبىراق ەسىك الدىندا ءىلۋلى تۇرعان مازىردە كورسەتىلگەن تاعامداردىڭ جارتىسىنان كوبى سىزىلىپ قالىپتى. «مولوچنايا» كافەسىنىڭ سانيتارلىق كۇنى بولىپ شىقتى. قىسقاسى لەنين، بولگار كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى «التىن سوبىق» كافەسىنەن باسقا بارار جەر قالعان جوق. وندا دا ءبىرتالاي ادام كەزەكتە تۇر ەكەن، ءارى مازىردە كورسەتىلگەن تاعام اتتارىنىڭ ءبىرازىنىڭ تۇسىنا قارىنداشپەن تۇسىنىكسىز بەلگىلەر قويىلىپتى. ءبىراق جۇگەرى بوتقاسىنىڭ ءيىسى تابەتىن اشىپ جىبەردى. ول كەزەكتى كۇتەر-كۇتپەسىن بىلمەي ەكى ويلى بوپ تۇرعاندا، كيىم ىلگىشتەگى كەزەكشى ايەل موينىن سوزىپ:
— قاسىندا ەشكىمى جوق جالعىز ادام بار ما؟ — دەپ سۇرادى. جولى بولعاندا ودان باسقالاردىڭ ءبارى ەكەۋ، ۇشەۋ بولىپ كەلىپتى، جالعىز ادام ءوزى عانا. ساباق ايتۋعا تىلەك بىلدىرگەن وقۋشىداي قول كوتەرىپ، حوريا كەزەكسىز بارىپ شەشىندى. ول بۇرىشتاعى ستولعا وتىردى، وندا جارىق دۇنيەنى جاڭا عانا كورگەندەي قۋانىشتارى قويىندارىنا سىيماعان ەكى كۇلەگەش قىز وتىر ەكەن.
«اتتەڭ، اپرەلدىڭ ونىنان ون بىرىنە قاراعان تۇندەگى سول ءبىر ناجاعاي بولماسا، قانداي تاماشا بولار ەدى!»
قىزدار ىشەك-سىلەلەرى قاتا كۇلىپ، بىر-بىرىنە قۇشاقتاي قۇلاپ وتىرعاندا ابايسىز بۇعان اياقتارىن تيگىزىپ اپ، قىزارا كەشىرىم سۇرادى. ولار بالمۇزداقتارىن الدەقاشان جەپ، ءتاتتى سۋلارىن ءىشىپ، ەسەپتەسىپ قويعان. سوعان قاراپ حوريا ولاردىڭ كەتپەي وتىرعانىنا ءوزىم سەبەپ بولعان شىعارمىن دەگەن ويعا دا كەلىپ قالىپ ەدى. سوسىن ءوز ويىنان ءوزى ۇيالدى. نەتكەن اقىلسىزدىق! بۇرىن ارتىنان قالمايتىن قىزداردىڭ بىرىنە قۇلاماعان كوڭىلى ەندى مىنا ەكى ەركەتوتايعا قۇلاپ وتىر. جو-جوق. ەكى ايدان بەرى پروفەسسور انەستيادە ەمدەپ جۇرگەن ونىڭ جارىمجان جۇرەگى بۇرىن تەك سول ءبىر ەر بالالارشا شاش قويعان قاراتورى قىزدى عانا ويلاپ سىزدايتىن. ەندى ءسال ايىققان جۇرەك سول قىز دەپ قايتا سوعا باستادى. وسى ازاپتىڭ ءبارى سول ۇلكەن زالدا باستالىپ ەدى-اۋ.
سول وقيعادان ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن جانەت ەكەۋىنىڭ اراسىندا حيكايا باستالدى. ءبىراق ونى پالەندەي حيكايا دەي قويۋ دا قيىن ەدى. جانەتتى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ۇزىن دالىزىندە كەنەت كەزدەستىرگەندە ول ەرىكسىز كۇلىمسىرەگەندەي بولىپ ءوڭى وزگەرىپ كەتتى. ال قىراعى قىز كوزى ول وزگەرىستى تەز اڭعارا قويدى. كەيىن كەزدەسكەندە قىز ءوڭى وزگەرىپ جايناپ سالا بەرەتىن. ءبىراق ونىسى سالعان جەردەن اشىق اڭعارىلماي، ءبىراز ءجۇرىپ ۇعىسا باستاعان سوڭ سەزىلگەن. جىگىت قىزدىڭ ءجۇزىن كورە الماعانمەن ءتىل قاتقان كەزدە الدەبىر قۇبىلىسىن اڭعاراتىن. ودان كەيىن كەزدەسكەن سايىن بۇل ءيىلىپ ءىلتيپات كورسەتەتىن، ونىسىنا جانەت كوزىن بادىرايتىپ تاڭدانا قارايتىن. ءسىرا، بۇل قىلىقتى ول فرانسۋز تىلىمەن قوسا پاريج قىزدارىنان قابىلداسا كەرەك. وعان حوريا رەنجىپ قاپ، كەلەسى كەزدەسكەندە ونشا قۋانىش رايىن تانىتا قويمايتىن. ونىسىن جانەت ءتىپتى كوزگە ىلمەگەندەي بوپ جۇرە بەردى. ال كەزدەسكەندە كوبىنە ەكەۋى ەكى جاققا قاراپ جۇرەتىن. ولارى جاي، تابيعي قاراس بولسا ءبىر ءسارى-اۋ، قاساقانا، ادەيى سويتسە قايتەرسىڭ.
ءدال وسىنداي بولىمسىز وكپە-ناز، بىر-بىرىنە استارلى ويمەن كوز تاستاۋ، ءۇنسىز بۇرتيىسۋ ادەتىنە كيشينيەۆ جاستارى ءۇيىر كەلەدى. ونداي سەزىم شارپىسۋلارى جاۋىننان كەيىن قاپتاي كەتەتىن ساڭىراۋقۇلاقتاي جوق جەردەن شىعا كەلەدى دە، شىتىرمان ءبىر وقيعانى باستان كەشكەندەي، ادامدار اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ، جان ازابىن شەگىپ جاتقانى. كوبىنە ول وكپە-نازدىڭ اياعى ەش جاقسىلىققا اپارمايدى، وندايدا جاستار ءتىپتى تابىسپاق تۇرماق تانىسپاي جاتىپ-اق ءوز جايلارىنا كەتەدى. ءبىراق سول جاستار اراسىنداعى شىرعالاڭنىڭ جالعاسىپ بارىپ، ۇلكەن وقيعالارعا اپارىپ سوقتىراتىن كەزدەرى دە بولادى. سونداي جاي بۇلاردىڭ دا باستارىنان ءوتتى. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ارالارىنىڭ سۋىنىپ كەتكەنىنە ەكەۋى دە وكىنە باستادى. ءبىراق جىگىت وكىنە ءجۇرىپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قايتا تابىسۋىمىزدىڭ ءبىر ىڭعايىن قىزدىڭ ءوزى تابار دەپ دامەلەندى. ەكەۋىنىڭ سەزىمىن دانەكەرلەپ تۇرعان نازىك ءجىپتى ۇزگەن قىزدىڭ ءوزى ەدى، سونى قايتا جالعاۋشى دا ءوزى بولۋى كەرەك بولدى. قالاي دەگەنمەن مۇندايدى كوپ كورگەن بەلگىلى جانەت قوي، بۇل وعان ءسوز ەمەس ەدى. ال جىگىت بۇل ىسكە جارتى جىلىن سارپ ەتسە دە، تۇك شىعارا الماس ەدى عوي. بەكەر وبالى نە، ارالارى سۋىسقالى بەرى بۇل قىزعا ءبىرتالاي حات جازدى، ءبىراق سياسى كەپپەي جاتىپ، جىرتىپ تاستادى. ول حاتتاردىڭ اراسىندا ماندىلەرى دە كەتكەن شىعار. ءبىر حاتى ءالى كۇنگە دەيىن كوڭىلىنەن كەتپەيدى. وسىنداي ءبىر جالعىزسىراپ جانى جاپا شەككەندە، سول حاتتى نەگە ساقتاماعانىنا وكىنەدى. وندا ايتىلعان ءمولدىر، جالىندى سوزدەر ەندى قايتىپ مۇنىڭ جان-جۇرەگىن جارىپ شىعا ما، جوق پا؟ كىم ءبىلسىن...
ەتجەڭدى داياشى ايەل ىستىق جۇگەرى بوتقاسىن اكەلدى. ول اسقا بىردەن اۋىز سالعان جوق. تاباقتى جاقىنىراق تارتىپ قويدى دا، ءسال ەڭكەيىپ، جۇگەرى ۇنىنىڭ بۇرقىراعان ءيىسىن يىسكەپ، ءوزىنىڭ بالالىق شاعىن، تۋعان جەرىن ەسىنە الدى. تاياۋدا ءبىر جەردەن «بۇرشاق — بولگارلاردىڭ تۇرىك ەزگىسىنە توزۋىنە جاردەمدەسىپتى» دەگەندى وقىعانى ەسىنە ءتۇستى. سوسىن: «ەگەر ءار حالىقتا ءبىر اجىراماس دوس-جارىنداي ءدام بولاتىنى راس بولسا — مولداۆاننىڭ سونداي اسى جۇگەرى بوتقاسى عوي، — دەپ ويلادى. — ءبىز ءوزىمىزدىڭ باۋ-باقشامىزدى، جۇزىمدىگىمىزدى ماقتاپ جەر-كوككە سىيمايمىز، جەرىمىزدى المانىڭ استىندا قالدىرىپ، شاراپپەن سۋعارۋدى ارمان ەتەمىز، ءبىراق حالىقتىڭ باسىنا قيىن-قىستاۋ كۇن تۋعان زامانداردا ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ جانىن الىپ قالعان ءبىر ساپتى اياق شاراپ نەمەسە ءبىر جاشىك الما ەمەس، جارىقتىق وسى جۇگەرى بوتقاسى عوي».
ءقازىر ونى مولداۆيادا تاماق قۇرلى كورمەيتىن بولدى، جەۋگە قورلانادى. ادام تويىنعان سوڭ قۇدايىن ۇمىتىپ كەتەدى دەگەن وسى عوي. حوريا بالالىق شاعىن ەسكە ءتۇسىرىپ، بۋكوۆينا كورىنىسىن كوز الدىنا كەلتىرۋ ءۇشىن جۇگەرى بوتقاسىنىڭ ءيىسىن قۇشىرلانا يىسكەدى. قىرسىققاندا بولىمسىز عانا بوتقا تەز سۋىپ قالدى، بۋكوۆينا كورىنىسى عايىپ بولدى. ونىڭ كوز الدىندا ەندى تەك كيشينيەۆ ۋنيۆەرسيتەتى قىزدارىنىڭ عانا ەلەسى قالدى، ولاردىڭ اراسىندا اسىرەسە وزگەگە ۇقسامايتىن سۇلۋ جانەت سەزىمىن ارباي بەرىپ ەدى.
ولاردىڭ اراسى سۋىنعاننان كەيىن ءبىراز وتكەن سوڭ، ونىڭ عاشىقتىق وتى العاش تۇتانعان سول ۋنيۆەرسيتەت زالىندا جەرگىلىكتى كينوستۋديا شىعارعان ءبىر ناشار فيلم كورسەتىلدى. ونى ەشكىم كورگىسى كەلمەدى. قالاداعى گازەتتەر قانشا ماقتاسا دا، حالىق كينوتەاترلارعا بارماي جۇرگەن. سوسىن ستۋدەنتتەرگە اكەپ كورسەتتى. زال ۇلكەن، ءبىراق ادام از جينالدى. سوندىقتان كورۋشىلەرگە شاشىراپ وتىرىڭدار دەستى، ونداعىسى پرورەكتور كەلىپ قاراي "قالسا، زال تولىپ وتىر ەكەن دەگەن ۇعىم تۋسىن دەگەندىك ەدى. ەكراندا ءىسى دە، ءسوزى دە جاساندى ادامدار تۋرالى ومىرگە جاناسىمسىز بىردەڭەلەر كورسەتىلىپ جاتتى. حوريا تىجىرىنىپ وتىرعان، ويتكەنى مىناۋ فيلم ونىڭ ۇلتتىق ار-نامىسىن اياققا باسقانداي بولدى. ول ءار فيلم بۇكىل دۇنيە جۇزىنە تارايدى دەپ ۇعىناتىن، سوندىقتان ەرتەڭ-بۇرسىگۇنى الەم حالقى ىس-ارەكەتىنىڭ ءبارى جاساندى بەيشارا مولداۆانداردى كورەتىن بولدى-اۋ دەپ كۇيىندى. ول وسىنداي فيلمدەردىڭ زيانى تۋرالى ىشتەي الدەكىممەن تالاسا باستاپ ەدى، ءدال سول مەزەتتە قاسىنداعى بوس ورىندىققا بىرەۋ كەلىپ وتىردى. ونىڭ كىم ەكەنىن قاراپ كورمەي جاتىپ-اق دەنەسى ءدىر ەتە قالدى. ۋىلجىعان الحورىنىڭ جۇپار ءيىسى اڭقىپ كەتتى، بۇل قايتا تابىسۋدىڭ نىشانى ەدى. سودان كەيىن-اق جەرگىلىكتى كينوستۋديانىڭ ناشار دۇنيەسى وعان ۇناي دا باستادى.
جانەت ءوزىنىڭ ادەمى باسىن مۇنىڭ يىعىنا قويدى. الدەبىر قۋانىش كەرنەپ، جىگىتتىڭ جان دۇنيەسى الاي-دۇلەي بولدى.
— تىڭداشى...
قۇددى ءبىر ەكەۋى كىشكەنتايىنان بىرگە ءوسىپ، بىرگە وقىعانداي-اق جانەت مۇنى ءوزىمسىنىپ ەركىن سويلەدى، ال شىنىندا بۇلار ءبىر-بىرىن جاستايىنان بىلمەيتىن ەدى. مۇمكىن قاتەلەسەتىن شىعار. بالكي ەرجۇرەك بۋكوۆينالىقتار ەرتەدە كاپريان تاۋىندا قوڭىراۋشى بولىپ قىزمەت ەتكەن بولار. داڭعىرانى ورناتقان دا سولار بولماسىن؟ الدە جانەتتىڭ اتا-باباسى باعزى ءبىر زاماندا ەمەن بوشكە الۋ ءۇشىن بۋكوۆيناعا بارىپ، حوريا بابالارىمەن تامىر-تانىس بولعان شىعار. ەندەشە ەجەلدەن بەرگى تانىستار ءبىر-بىرىن نەسىنە جاتىرقايدى. قالاي بولعاندا دا ول قىزدىڭ سىبىرلاعانىڭ ۇيىپ تىڭداي بەردى. جىگىت كۇن كوزىمەن قۇلپىرعان الحورى باعىنىڭ ىشىندە وتىرعانداي حالدە ەدى، ال جانەت الدەنەلەردى جايلاپ سىبىرلاپ ايتىپ جاتتى. كەنەت زالداعىلار دۋ كۇلدى. كۇلەتىندەي نە بوپ قالدى ەكەن دەپ قىز ەكرانعا نازار اۋداردى.
— كەلەسى جەكسەنبىدە قولىڭ بوس پا؟
— جايشا ما؟
— كاپريانعا بارىپ قايتايىق.
— قايدا؟ قايدا؟
زالداعىلار تاعى كۇلگەن سوڭ، جانەت ەكرانعا قايتا قارادى.
— كەلەسى جەكسەنبىدە ءبىزدىڭ ەلدە مەيرام بولادى. بارايىق، جاڭعاق پەن ءجۇزىم شىرىنىنا تويىپ قايتامىز.
— اشىعانى تابىلا ما؟
— تابامىز.
— ويىن-ساۋىق بولا ما؟
— ويىن-ساۋىقسىز مەيرام بولۋشى ما ەدى؟
مولداۆيا دەريەۆنيالارىندا قوڭىر كۇزدە مۇنداي مەيرامداردى وتكىزۋ داستۇرگە اينالعان. ءار دەريەۆنيانىڭ مەيرامى ءار جەكسەنبىدە وتكىزىلەدى. ويتكەنى اۋەلدە بۇل جەرگىلىكتى شىركەۋلەردىڭ ءتول مەيرامى بولعان، ال شىركەۋلەر ءار ءتۇرلى اۋليەلەردىڭ قۇزىرىنا ارنالىپ شىعارىلعان عوي. ۋاقىت وتە كەلە مەيرامنىڭ ءدىني ءمانى جويىلدى. ەندى مۇنداي مەيرامدار جاڭا ءداستۇر، جاڭا مانگە يە بولا باستادى. ەڭ باستىسى ونىڭ كۇزگى جيىن-تەرىن اياقتالعاننان كەيىن جانە دە ءار جەكسەنبىدە وتكىزىلەتىندىگى ەدى. مۇندايدا كورشى دەريەۆنيالاردىڭ حالقى ءبىر-بىرىنىڭ مەيرامىنا بارىپ قۋانىش بولىسەتىن.
كۇزدە ستۋدەنتتەردىڭ قاي-قايسىسى دا سونداي مەيرامداردى تاماشالاۋ ءۇشىن ەكى-ۇش كۇنگە ۇيلەرىنە كەتىپ قالاتىن. ادەتتە ءالدى-اۋقاتتىلار دوستارىن قوناق ەتەتىن. ءبىراق جىگىت جىگىتتى، قىز قىزدى شاقىرۋشى ەدى. تەك ۇيلەنۋ ماسەلەسى شەشىلگەن جاعدايدا عانا قىز بەن جىگىت ءبىر-بىرىن قوناققا ەرتىپ باراتىن. ال مىناۋ بولسا تانىسىپ ۇلگەرمەي جاتىپ-اق... تەگىندە بۇل جانەتتەن مۇنداي قىلىقتان باسقا نە كۇتەرسىڭ؟
— وندا تاياققا جىعىلىپ جۇرمەيمىن بە؟
قىز ءسال بوگەلىپ قالدى، ويتكەنى ەكرانداعىلار ءسۇيىسىپ، ءسۇيىسىپ ەمەس-اۋ، مال قۇساپ ءبىرىن-بىرى ەمىنىپ ءولىپ قاپتى، ءتىپتى قاراۋعا كوز ۇيالارلىق. شاماسى ءفيلمنىڭ رەجيسسەرى وسىلاي ءسۇيىسۋدى وزىنشە تاپقىرلىق دەپ ەسەپتەسە كەرەك. بۇل كورىنىس ادامنىڭ دىڭكەسىن قۇرتىپ، ەكراننان كەتپەي قويدى. جانەت شىداي الماي كوزىن تايدىرىپ اكەتتى. سوسىن ءبىر مينۋتتاي ءۇنسىز وتىردى دا:
— قورىقپاي-اق قوي، ءبىزدىڭ جىگىتتەر سەنەن ءىرى ەمەس، — دەدى.
حوريانىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيمادى، ءبىراق ادەپ ءۇشىن ۇستامدىلىقپەن جاۋاپ بەرۋ كەرەك ەدى. سونىڭ ىڭعايىن تابا الماي وتىرعاندا، قىز تاعى دا بۇرىمىمەن مۇنىڭ موينىن قىتىقتادى دا:
— سەنبى كۇنى ساعات بەستەگى پوەزعا كەل — بيلەتتى ءوزىم الىپ قويام، — دەدى.
IV
كافە ءىشى تەز كۇڭگىرت تارتىپ كەتتى دە، داياشىلار ۇلكەن ليۋسترانى جاقتى. قالانىڭ ءۇستىن تۇتاسقان قاپ-قارا بۇلت باستى، جاڭبىر قۇيىپ كەتكەلى تۇرعانداي ەدى. ءبىراق ازداپ قار جاۋدى. وسى اپرەلدىڭ اۋا رايى-اي، اۋمالى-توكپەلى بىردەڭە. تاڭەرتەڭ جىپ-جىلى شۋاقتى كوكتەم، ءتىپتى جاز شىعىپ كەتكەندەي ەدى. ەندى قايتادان مارت بولدى، مارت تا ەمەس-اۋ — وكتيابر سياقتى، الدا ءالى قىراۋلى قىس بار دەپ ويلادى ول.
كۇلەگەش قىزدار الدەقاشان كەتىپ قالعان. ول نە ءىشىپ، نە جەگەنىن دە بىلگەن جوق، ايتەۋىر الدىنداعى تاباعى بوساپ قاپتى. تىرتيعان يۋبكا كيگەن ورتا جاستاعى ەتجەڭدى داياشى ايەل زال ىشىندە باياۋ عانا قىبىرلاپ ءجۇر، الدەقالاي وقىس قيمىلداي قالسا ۇستىندەگى تىرسيىپ تۇرعان كيىمى قاقىراپ سوگىلىپ كەتەتىن سياقتى. ءوزىنىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى، الدەبىر سۇيىكتى اۋەنىن ىڭىلداپ ايتىپ، ەركەك اتاۋلىعا جانارىن قاداپ تۇر. حوريانىڭ ەسەپ ايىرىڭىز دەگەن وتىنىشىنە «ءسال سابىر ەتىڭىز» دەپ قىلمىڭدادى. بوس تۇرعان ەكى ورىندىقتى «بۇل ورىن بوس ەمەس» دەگەندەي ۇستەلدىڭ ۇستىنە توڭكەرىپ قويدى. سوسىن ورايىن تاۋىپ ءمۇعالىمنىڭ قاسىنا كەلىپ وتىردى دا، ونىڭ يىعىنا ءتوسىن تىرەي:
— جورا، مەنى سونشا نەگە قينايسىڭ؟ — دەپ سىبىرلادى.
حوريا ەزۋ تارتتى. (بۇل نەتكەن تالكەك ەدى، ءوزىنىڭ جۇرەگى اۋىرىپ، ۆاليدول ءىشىپ وتىرسا، بۇل قاعىنعان قاتىندار سۇيكەنۋىن قويمايدى!)
— مەنىڭ اتىم جورا ەمەس، حوريا.
— وي، قۇداي-اي، ءبارىبىر ەمەس پە. حوراسى نە، جوراسى نە، ايىرماسى ءبىر-اق ءارىپ. — ول كۇرسىنىپ، جىگىتتى كوزىمەن اربادى. — مەنى نەگە قينايسىڭ دەيمىن. شىدامىم ءبىتتى عوي ابدەن.
ءبىرتالاي ۋاقىتتان بەرى كىرە بەرىستە كەزەكتە تۇرعان وكتەمدەۋ ءبىر ەركەك جۇرتتى كيىپ-جارا كىرىپ كەلدى دە، داياشىنىڭ ويىنىن ءبولدى.
— مىنا ورىن بوس پا؟ — دەپ سۇرادى.
— بوس ەمەس، ازامات. ورىندىقتىڭ جيۋلى تۇرعانىن كورمەيسىز بە؟
— باسىمدى قاتىرماڭىزشى. قاراي گور، قارت ادام جارتى ساعات كەزەكتە تۇرادى، ال بۇل قىلمىڭ قاعىپ وتىر.
— ءسىز مەنى ايتىپ تۇرسىز با؟ ۇيات بار ما وزىڭىزدە؟ ەكى جىل كورمەگەن تۋعان باۋىرىممەن سويلەسەيىن دەپ...
— پاھ، باۋىردى تاپقان ەكەنسىڭ!
حوريا ەزۋ تارتتى دا، ۇستەلگە كۇمىس ءبىر سومدىق تاستادى. ايەل ونى قالتاسىنا سالىپ الدى دا جىلى پەيىل بىلدىرە:
— بۇگىن كەلەسىڭ بە؟ كەل، ءبىز ساعات وندا جابامىز، — دەدى.
— بىلمەيمىن.
— ەركىڭ ءبىلسىن. دەگەنمەن كەل، بۇگىن مەن بوسپىن.
سوڭعى ءسوزىن ول حوريا پورتفەلى مەن تورشاسىن كوتەpiپ، كافەدەن شىعىپ بارا جاتقاندا ارتىنان داۋىستاپ ايتتى. داۋسى سىڭعىرلاپ، كوزىمەن ىشىپ-جەپ قالا بەردى. وسى ءبىر كورىنىستى كافەنىڭ ءىشى-سىرتىنداعى حالىقتىڭ ءبارى كورگەندەي بولدى حورياعا. ول قۇددى ءبىر ادەپسىز ءىس ىستەگەندەي جەر بولىپ، ۇيالىپ، وسى الا-توپالاڭ دۇنيەدەن تەز قۇتىلعىسى كەلگەندەي العاشقى كەزىككەن تروللەيبۋسقا وتىرا سالدى. وكىنىشكە وراي، تروللەيبۋس ۆوكزالعا قاراي تومەن جۇرمەي، لەنين پروسپەكتىسىنەن بۇرىلىپ، جوعارى تارتتى. حوريا ەندى ءقايتتىم دەپ ويلانىپ، ارتقى ەسىكتەن شىعام با، الدە الدىڭعى ەسىكتەن شىعام با دەپ ەكى ۇداي بوپ تۇرعاندا، تروللەيبۋس سادوۆايا كوشەسىنە جەتىپ تە ۇلگەردى. ول تۇسكەن سوڭ جان-جاعىنا قارادى دا ەزۋ تارتتى: ءدال قارسى الدىندا زيرات قاقپاسى كورىنىپ تۇر ەدى.
ءبىر كەزدە ول وسى اراعا كەلۋدى ۇناتاتىن. ول جىلدارى ۋنيۆەرسيتەتتە وقيتىن سەلو جاستارى ءۇشىن سادوۆايا كوشەسىندەگى زيرات باسقا جەرلەردەگىدەي ۇرەيلى ەمەس ەدى. قالادا باقتاردىڭ ازدىعىنان با، الدە بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىنداعىلاردىڭ وسى اراعا ۇيىرسەكتىگىنەن بە، نەمەسە زيراتتىڭ ءوز اسەمدىگى، ءوز رومانتيكاسى بار ما، ايتەۋىر، ستۋدەنتتەر بۇل جەردى جاقسى كورەتىن. وسى جاسىل جەلەككە ورانعان تىپ-تىنىش، ورىس كنيازدارىنىڭ ءمارماردان سوعىلعان ەسكەرتكىشتەرىنىڭ اراسىندا بىر-بىرىمەن تانىسىپ، ارماندارىن ايتاتىن، ساباققا دايىندالاتىن، سۇيىسەتىن. جاستىق شاعى ەسىنە ءتۇستى مە، الدە بار تىرلىكتى قايتا باستاۋ تىلەگى جەتەكتەدى مە، نەمەسە ءبىر كەزدە جانەت ەكەۋى وتىرعان ورىندىق باۋراپ تارتتى ما، ول كوشەنى قيىپ ءوتىپ، بيىك قاقپا ارقىلى كەشەگى بوزبالا كەزىندەگى ومىرگە ەندى. سونادايدان كورىنگەن ءبىر ورىندىق كوزىنە وتتاي باسىلدى. ولار بۇل ورىندىقتى ءبىر جاعىندا بەسسارابيا گۋبەرناتورىنىڭ ەسكەرتكىش تاسى، ەكىنشى جاعىندا قالىڭ قاراقات اعاشى ءوسىپ تۇرعاندىقتان تاڭداپ العان. قالىڭ اعاش پەن قارا ءمارمار ەكەۋىنە دە ۇنايتىن. ءوزىڭ كوزگە تۇسپەيسىڭ، وزگەلەردى الاقانداعىداي كورىپ وتىراسىڭ. ونىڭ ۇستىنە تاياۋ جەردە ۇلكەن گرەك جاڭعاق اعاشى ءوسىپ تۇرعان. ول كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىقتىڭ ورتاق اتاسىنداي ەدى. ءقازىر ول اعاش جالعىزسىراپ تۇر. ءالى جاپىراق جايماعان، جۇپار ءيىسى ادامدى راقاتقا باتىراتىن عاجايىپ جاپىراقتارىنىڭ كوكتەۋىنە ءالى تالاي ۋاقىت بار. سويتسە دە اتا قۋاتى قايتپاي، سول بەرىك قالپىندا ءتىرى تۇر ەدى. ول ءتىرى تۇرعاندا حوريا دا، ونىڭ ءومىر جولىندا باقىت بولىپ جولىققان قاراتورى قىز دا ءتىرى بولماق.
سول سەنبى كۇنى ول ءبىر ايلىق ستيپەندياسىنا ساتىپ العان لاۆسان شالبارىن ۇتىكتەپ، جولداس-جورالارىنىڭ ءتاۋىر كيىمدەرىن سۇراپ كيىپ، جۇگىرە باسىپ ۆوكزالعا جەتكەن. پەرروندى ءۇش اينالدى، قالتارىس-بۇرىشتاردى ءتىنتىپ شىقتى، سويتسە دە جانەتتى تابا المادى. پوەزد كەلىپ، جۇرت وعان وتىرا باستادى، قىز ءالى جوق. سوسىن «ول مەنى سايقىمازاق ەتەيىن دەگەن ەكەن عوي» دەپ ويلاي باستاپ ەدى. سول ساتتە توپ اراسىنان شاشىن شاشتارازدان اسەمدەتىپ شىققان سىلقىم قىز شىعا كەلدى.
— ال، كەتتىك پە؟
— ەگەر ۇلگەرسەك.
ۆاگوننىڭ ءىشى سىرتىنا شىعادى. جولاۋشىلاردىڭ كوبى — تاڭەرتەڭ تاياۋ ماڭداعى سەلولاردان بازارعا كەلگەندەر. ەندى ولار اكەلگەن جەمىستەرىن ساتىپ، ونى-مۇنى، ۇساق-تۇيەك الىپ قايتىپ بارادى. سونىڭ ءوزى حورياعا ۇناپ تۇر. جۇرگىنشىلەردىڭ ءسوز ساپتاۋلارىنا، كوزقاراستارىنا، ءار قيمىلدارىنا قاراپ وتىرىپ بۇل ءوز جەرلەستەرىن، ءوز تۋىستارىن جازباي تانىدى. وسى كورىنىس ونى ءبىر تەبىرەنىستى كۇيگە ءتۇسىرىپ، الدەبىر قۋانىش تولقىنىنا سۇڭگىتكەندەي بولدى. تەك جانەت كوڭىلسىزدەنە قالدى. كيشينيەۆتەن ۇزاعان سايىن ول ۇياڭ، جاسقانشاق بولا باستادى.
كولحوزشىلار ادەيى قايتار جولعا الىپ قالعان شاراپتارىن ءىشىپ، بىر-بىرىنە بازارداعى كورگەن-بىلگەندەرىن ايتىپ ازىلدەسىپ، قارق-قارق كۇلىسىپ كەلەدى. جاراتىلىسىندا كوڭىلدى جۇرت بىر-بىرلەرىنەن ونەرلەرىن اسىرا ءتۇسىپ، اقىرى كوركەمونەر تەاترىنىڭ ارتيستەرىنە اينالدى. سونى كورىپ تۇرىپ حوريا: «قۇداي-اۋ! وسى ءبىزدىڭ كينورەجيسسەرلەر بۇكىل ەلدى ارالاپ، تەك كوزدەرىن عانا توڭكەرىپ بۇزاۋشا ەمىپ ءسۇيىسۋدى عانا بىلەتىن قاتىپ-سەمىپ قالعان قىلىقسىزدار ءۇشىن قىرقىسىپ تالاسىپ جاتادى. كوز الدىندا جۇرگەن مىنا تۋما ارتيستەردى، تابيعي سيۋجەتتى نەگە كورمەيدى ەكەن سولار!»—دەپ ويلادى.
وسى كوڭىلدى توپ تۇگەلىمەن ۋنگەنىدان ءتۇسىپ، قاڭىراعان بوس ۆاگوندا ەكەۋى عانا قالدى. اياق استى وڭاشا قالۋ ەكەۋىن دە ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىز جاعدايعا تۇسىرگەندەي بولدى. شىنتۋايتىندا ولار ءبىر-بىرىن جەتە بىلمەيتىن. سوندىقتان دا وزدەرىنەن وزدەرى ۇيالىپ قىمسىنا بەردى. وڭاشاعا ءالى ەت ۇيرەتە قويعان جوق ەدى، ەكەۋىن ازەر دانەكەرلەپ تۇرعان نازىك ءجىپ كەز كەلگەن ساتتە ءۇزىلىپ كەتۋى مۇمكىن، ولاي بولعاندا ەكى جارتىنى بۇتىندەۋ بۇل دۇنيەدە ەش پەندەنىڭ قولىنان كەلمەس ەدى.
جانەت شارشاپ، قاجىپ وتىرعانداي بولىپ كورىنەدى. سونى بايقاعان حوريا:
— شارشاساڭ كوز ءىلىندىرىپ تىنىعىپ ال، تەك ايتەۋىر قاي ستانسيادان تۇسەتىنىمىزدى ايتساڭ بولعانى، — دەدى.
قىز جىميىپ قويدى. بۋكوۆينالىقتار توقۋ ونەرىنە جەتىك قوي، جىپتەرىن ۇزبەيدى.
— اداستىرىپ اكەتەدى دەپ قورقاسىڭ با؟
— مەنى اداستىرىپ اكەتۋ قيىن شىعار، ويتكەنى مەن بۇل جاقتىڭ وي-شۇقىرىن كوز جۇمىپ تابا الامىن.
— وعان قايدان جەتىك بوپ ءجۇرسىڭ؟
— ستۋدەنت شاقتاعى بىلمەككە قۇشتارلىق. ءبىرىنشى، ەكىنشى كۋرستاردان كەيىن وسى جاقتى ارالاعانبىز، فولكلور جيناپ، اقشا تاپقانبىز. دالادا، دەريەۆنيالارعا كىرە بەرىستە تۇرعان اعاش ەسكەرتكىشتەردى سۋرەتكە تۇسىرگەنبىز. نەشە الۋان دۇنيە كوردىك دەسەڭشى.
— ال ءبىزدىڭ كاپرياناداعى ەسكەرتكىشتەردى كورگەن جوقسىڭ با؟
— نەگە كورمەيىن. مەن ولاردى سۋرەتكە دە ءتۇسىرىپ العام. قايتىپ ورالعان سوڭ كورسەتەمىن.
جانەت كەنەت باسىن بۇرىپ اكەتتى. ونىڭ قاراقات كوزدەرىنەن بالاعا ءتان الدەبىر وكىنىش ۇشقىنى رەنىش تابى بايقالىپ قالدى. ونىڭ ۇعىمىندا ءوز دەريەۆنياسىنان اسەم دۇنيە جوق ەدى، سونى كورسەتىپ حوريانى تاڭىرقاتپاق ويى بولسا كەرەك. ال ول بولسا ءبارىن كورىپ، بىلگەن بولىپ شىقتى... جانەت ارەڭ دەگەندە كوڭىلىن باسىپ:
— و جولى دا سەنى مەن سياقتى ەسۋاس قىز شاقىرىپ پا ەدى؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، وندا ءبىزدى يلاريە سەمەنوۆيچ ەرتىپ بارعان. ول قوڭىراۋ قاعۋشىلاردىڭ ەسىمدەرى جازىلعان كىتاپتى ىزدەپ جۇرگەن. وگىز تەرىسىنەن جاسالعان سول كىتاپتا ونىڭ بابالارى باستان كەشكەن ەڭ ۇلكەن وقيعا جازىلىپتى. ونى ىزدەپ تابۋعا جالعىز ءوزىنىڭ شاماسى جەتپەيتىندىكتەن ءبىزدى ەرتە بارعان.
قىزدىڭ ءجۇزى قايتادان نۇرلانا باستادى.
— سونىمەن قالاي، تاپتىڭدار ما؟
— قايداعى تاپقان! يون اتاي مەن فرەسىنا اجەيدىڭ اراسىندا ءۇش كۇن سابىلدىق. تۇك تابا الماي قۇر قول قايتتىق.
كوڭىلى ورنىققان سوڭ قىز الدەبىر جۇمباقتى كەيىپپەن جىميىپ قويدى. ۋاقا ەمەس، كاپريانا قۇپياسى ءالى وزىنە عانا ايان، جاسىرىن قازىناسىنداي ەدى، سول سىردى اشۋعا اسىققان جوق.
قىزدىڭ ىشكە بىردەڭە بۇگىپ وتىرعانى جىگىتكە ۇنامادى.
سىردى اشۋعا ۇمىتتەنىپ، سۋىرتپاقتاپ سىر تارتپاق بولدى:
— تەگى سول كىتاپتىڭ بارى راس پا ەكەن؟
— ارينە بار.
— ءوزىڭ ونى كوردىڭ بە؟
— مەن بە؟ التىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە ول پەشتىڭ ارتىنداعى قوقىستىڭ ىشىندە جاتاتىن.
— پەشتىڭ ارتى ىستىق قوي، تەرىدەن جاسالعان كىتاپ قۋراپ كەتپەي مە؟
— جوق، ول تالاي قولدان وتكەن كىتاپ، ونى ەش جاۋ المايدى.
— سوسىن ول كىتاپ قايدا قۇرىدى؟
جانەت جابىرقاڭقى، دەل-سال كۇيدە وتىرىپ، جايباراقات قانا:
— كىم ءبىلىپتى، — دەي سالدى.
ول بۇل سوزدەردى الدەبىر وكىنىشتى ۇنمەن ايتتى. ونىسى حوريالار وسى كونە دۇنيە جىلناماسىن ىزدەپ دەريەۆنيالاردى كەزىپ جۇرگەندە جۇرتتان ەستىگەن لەبىزگە ۇقساس ەدى. ءقازىر دە وسى ءبىر «كىم ءبىلىپتىنىڭ» استارىندا كىتاپتىڭ قاي جەردە ەكەنىن بىلەتىندىك جاتقانىن سەزدى. كەنەت ونى الىپ-ۇشپا سەزىم بيلەپ كەتتى، تاعى ءبىر ب ا ق سىناپ كورگىسى كەلدى: مۇمكىن سول كىتاپ ءوز قولىنا ءتۇسىپ قالار؟
وندا مۇنىڭ داڭققا بولەنگەنى، وندا ديسسەرتاسيانىڭ وز-وزىنەن قورعالعانى!
ول جانەتتىڭ قاسىنا تاياپ وتىردى. ءبىراق قىز الدەقايدا قاراپ وتىر ەدى. جانەتتەن ەش قايىر بولمايتىنىن سەزدى. سول كىتاپ سوعىستان كەيىن دە داڭعىرانىڭ استىڭعى بولمەسىندەگى ارناۋلى ۇستەلدە جاتتى عوي، كەز كەلگەن جۇرگىنشى، ءتىپتى بالا-شاعا ونى قولىنا الىپ وقىپ، كەرەكتى جەرىن كوشىرىپ الا الاتىن ەدى-اۋ!
قاسىندا شىراعدان مەن ىشىنە ءدان تولتىرىلعان توستاعان تۇرۋشى ەدى. الدەبىر كەمپىر كەلىپ شىراعداندى جاعاتىن، توستاعاننىڭ قاسىنا تيىن تاستاپ، وسى دۇنيەلەردى كيەلى ساناپ تاعزىم ەتەتىن. سودان كەيىن ۇزاق ۋاقىت ەكى-ۇش كۇنگە دەيىن ەشكىم كەلمەيدى. تەك جەل عانا كارى اعاشتاردى سىقىرلاتىپ، قوڭىراۋدى باياۋ زىڭىلداتىپ تۇراتىن.
كەيىن ءبىر سەلولىق سوۆەتتىڭ قىزمەتكەرى سول «ءجۇن-جۇرقانى» پاراقتاپ كورگىسى كەلدى. ءبىراق ءوزى تاۋعا شىعۋعا ەرىنىپ، كىتاپتى الىپ كەل دەپ ادام جىبەردى. شاماسى، ول كىتاپتى جيھاز رەتىندە ۇيىندە الىپ قالسا كەرەك. سوسىن اۋداننان كەلگەن الدەبىر قىزمەتكەر الىپ كەتتى. سول كىتاپ ءۇش جىل ساپار شەكتى. بىردە سەلسوۆەتتە، بىردە اۋداندا، بىردە كيشينيەۆتە بولدى.
كاپريانا حالقى تولقىدى. ولار دەلەگاسيا قۇردى، شارۋالار استاناعا كەلىپ، كىتاپتى قايتىپ الىپ بۇرىنعى ورنىنا قويدى. تاعى دا ءبىر باستىقسىماق تاۋعا شىعۋعا ەرىنىپ، كىتاپتى اكەل دەپ كىسى جىبەردى.
وسى اۋرە-سارساڭ بەس-التى جىلعا سوزىلدى. شارۋالار كىتاپتىڭ ارتىنان جۇگىرۋدەن ىعىر بولدى. بۇكىل دەريەۆنيا حالقى كاپريانالىقتاردىڭ ەجەلدەن بەرى ءبىلىمدى ەكەنىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە دالەلدەيتىن وسى كونەتوز جازبانى قاسيەت تۇتۋشى ەدى. سوندىقتان ولار ونى قاسىندا تۇرعان شىراعدانمەن، ىشىندە ءدان بار توستاعانىمەن قوسا تىعىپ تاستادى. ءسويتىپ كونەنىڭ كوزىندەي بولعان شەجىرە كىتاپ ساپارى وسىلاي اياقتالدى. بۇل كىتاپتى مۇمكىن ەشكىم ەسىنە دە الماس پا ەدى، كىم ءبىلسىن؟ ءبىراق ءدال سول جىلدارى ءبىر جاس تاريحشى ديسسەرتاسياسىندا سول كىتاپقا جۇگىنگەن ەكەن. سودان كەيىن-اق تاريحشىلاردا دەگبىر قالماي، كاپرياناعا جىلدا كەلەتىن بولدى. ولار ول كىتاپتى جاسىرىن تۇردە دە، اشىق ءجۇرىپ تە، جالعىز دا، توپتانىپ ءجۇرىپ تە ىزدەدى.
كولحوزشىلاردىڭ جالپى جينالىسىندا اكادەميا پرەزيدەنتىنىڭ ءوزى سويلەپ، ول كىتاپتىڭ عىلىمي ماڭىزىن ءتۇسىندىرىپ بەردى، ونى تاپقان ادامعا وراسان مول سىيلىق بەرىلەتىندىگىن حابارلادى.
جۇرت ونىڭ ءسوزىن ۇيىپ تىڭدادى، قوشتاپ باس شۇلعىستى، بەرىلەتىن سىيلىقتىڭ مولدىعىنا قايران قالىسىپ، وعان نە ساتىپ الۋعا بولاتىنىنا دەيىن ءسوز ەتىستى. ال سول كىتاپ قايدا دەپ جەمە-جەمگە كەلگەندە سول باياعى «كىم ءبىلىپتى» دەگەن بەلگىلى جاۋاپ بەرىلدى.
— ءبىزدىڭ دەريەۆنيا ۇنادى ما؟ — دەپ سۇرادى جانەت كەنەتتەن.
جىگىت يە دەرىن بىلمەي قالدى: قىز اياق استى ونىڭ ءدال جاندى جەرىنە ءتيىپ ەدى.
— ءيا، ۇنادى.
— جانىڭىزعا جاققان نە قۇدىرەت ەكەنىن بىلۋگە بولار ما ەكەن؟
— ءبىر قىز مەنى باۋراپ الدى. قارا تورىنىڭ ادەمىسى. الدە سەگىزىنشى، الدە توعىزىنشى كلاستا وقيتىن.
جانەت ويلانىپ قالدى.
— ول كەزدە و قىزدىڭ سىزگە ۇناي قويۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقا كەزى بولاتىن.
— سوعان قاراماستان قۇلاپ ءتۇستىم عوي.
— ۇناتقانىڭىزعا بولايىن. قىزدىڭ ءوزى كەلىپ، مەيرامعا شاقىرعانشا جەر قوزعالسا دا قوزعالماستاي بولىپ وتىرىپ العانىڭ با ۇناتقانىڭ!
— مەن الدەقاشان-اق ەمەۋرىن بىلدىرەر ەم عوي، ءبىراق... قالاي ايتسام ەكەن.
— ەركەكشە ايت.
«ءتۇۋ، سوققان!» — دەپ ويلادى ول ىشتەي، سوسىن:
— باقتالاستارىم تىم كوپ بولدى عوي، — دەدى.
— ەگەر سول باقتالاستار بولماعاندا، سەن وسى كۇنگە دەيىن شالبارىڭنىڭ قىرتىسىن جازا الماي جۇرەر ەدىڭ. ءجۇر ەندى، كەلەسى ستانسيادان تۇسەمىز.
ءتۇن جىپ-جىلى ەدى، الىستا قاراۋىتىپ كورىنگەن جوتالارعا سۇتتەي جارىق اي اسىلىپ تۇر.
ولار ۆەرەجەنى دەپ اتالاتىن اپپاق ادەمى ستانسيادان ءتۇسىن قالدى. بۇل ودەسسادان چەرنوۆيسىعا دەيىنگى ۇزاق جولدىڭ بويىنداعى اكتەلگەن جالعىز عانا ستانسيا ەدى. ول پوەزدان تۇسكەن بەتتە ءتىپتى:
— بۇل جاقتا سونشا اك كوپ پە؟ — دەپ تاڭىرقاي سۇرادى. قىز قۇپيا ءبىر سىر اڭعارتقانداي بوپ:
— بىزدە كوپ ەمەس نە بار دەيسىڭ، — دەپ جىگىتتىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى.
حوريا كۇلىپ جىبەردى. قىز قىلىعىنان بالاعا ءتان الىپ ۇشپا سوتقارلىق اڭعارىلىپ ەدى. ارينە، بۇل جانەت دەگەنىڭىز ءوزى ءبىر قۇدىرەت دەسە دە بولارلىقتاي عوي. بۇكىل ۋنيۆەرسيتەت پەن كيشينيەۆتىڭ تەڭ جارتىسى بىلەتىن قىزىعى ۆەرەجەنىداي ستانسيا ءسوز بە! ءتۇن ورتاسىنان اۋعان وسى بەيمەزگىل شاقتا ولاردى سارعايا كۇتكەن ەت جاقىندارىنداي ءبىرقاۋىم جۇرت قارسى الدى. ۆوكزال جانىنداعى الاڭدا ادامدارعا لىقا تولعان جالعىز جۇك ماشيناسىنان بۇلارعا دا ورىن تابىلدى. شوفەر جانەتكە بولا بۇرىس جولمەن جۇرۋگە دە كوندى، ال جانەتتىڭ تانىستارى بولسا جاندارى قالماي: «باراتىن جەرلەرىڭ جول ايىرىعىنان ونشا الىس ەمەس، ءتيىپ تۇر»، — دەپ ەلپەكتەستى. ولار جولدا بىرگە تۋىپ، بىرگە وسكەن جاندارداي ءبىرىنىڭ قۇشاعىنا ءبىرى كىرىپ كوڭىلدى كەلە جاتتى. ون بەس شاقىرىمداي جەر جۇرگەن سوڭ ولاردى ايدالاداعى ءبىر توبەنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىرىپ كەتتى. سول ەكى ورتادا اي بۇلت اراسىنا جاسىرىنىپ، اينالا تەگىس قاراڭعىلىق قۇشاعىنا ەندى. تەك تىزىلگەن بەتون باعاندار عانا، بىردە جۇزىمدىكتىڭ قيا بەتكەيلەرىنە سۇڭگىپ جوق بوپ كەتىپ، بىردە تەرەڭ اڭعارلاردان قىلتيا كورىنىپ، اعاراڭداپ تۇردى.
ماشينا كەتكەننەن كەيىن ولار جوتانىڭ ۇستىندە ۇزاق تۇرىپ قالدى. ويتكەنى الگى ءبىر قىلدىرىقتاي سەزىم ءجىبى ەندى-ەندى ءۇزىلىپ كەتەردەي بوپ تاعى دا شيرىقتى. ايتەۋىر، ءبىر جاقسى جەرى ولاردىڭ تۇلا بويلارىندا باعزى ءبىر زامانداعى قايسار شارۋا رۋحى بار ەدى.
دەنەلەرىن تاڭعى سالقىن قاماسا دا ولار الدەنەنى كۇتكەندەي جۇپ جازباي تۇرا بەردى. ەگەر دۇنيەدەگىنىڭ ءبارى وتەدى، وزگەرەدى دەگەن ءسوز راس بولسا، بۇلاردىڭ دا ومىرىندە وزگەشە قۇبىلىس بولۋى ءتيىس قوي. تەك، ايتەۋىر، سونى تاعات ساقتاپ كۇتە ءبىلۋ كەرەك.
ءسويتىپ تۇرعاندا، بۇلاردىڭ كوزى قاراڭعىلىققا ۇيرەندى مە، الدە تاڭ اعارىپ اتىپ قالدى ما، ايتەۋىر، تۇنگى قاراڭعىلىقتان ءجۇزىپ شىعىپ جان-جاققا تاراعان جۇزىمدىكتەردىڭ قاتارى انىق كورىنە باستادى. بۇتالاردىڭ قاراۋىتقان جاپىراقتارى باياۋ عانا سىبدىرلايدى. قاراڭعىداعى جاپىراق سىبدىرى قانداي سىرلى، قانشالىقتى جانعا جايلى ەدى دەسەڭىزشى.
تاڭ ارايى الىس جىرا-جىلعامەن، قۇپيالى بۇرالاڭ سوقپاقتارمەن تاياپ كەلە جاتتى. بۇل قۇددى ءبىر مىڭداعان جىلدار بويى ءوز قاسيەتىن ساقتاپ اتىپ كەلگەن تاڭنىڭ بۇل جولى دا سول قۇپيالى قالپىندا قالۋى ءتيىس ەكەنىن اڭعارتقانداي. ال قىز بەن جىگىت بولسا، جان دۇنيەلەرى تولقىپ، بەيمالىم بولاشاقتىڭ كيەلى ۇيىنە كىرگەندەي تىرپ ەتپەستەن قاتار تۇرا بەردى.
اتا-بابالارىمىزدىڭ كيەلى مەكەنى، اكەلەرىمىزدىڭ، كەيىنگى ۇرپاقتارىمىزدىڭ قاسيەتتى جەرى عوي بۇل. ءوزىنىڭ الاقانداي ايالى وتانىڭ اياق باسقان سايىن ادامنىڭ جان دۇنيەسىن تەبىرەنتەتىن سەزىمدى تاعى قالاي دەپ جەتكىزە الارسىڭ... تۇپ-تۇنىق تاڭعى سالقىن اۋا، تىنىشتىق، ءتۇن بالاسى قالعىپ شىعاتىن جوتالار، مۇڭ مەن قۋانىش، مىناۋ شەت-شەگى جوق سۇلۋ دۇنيەگە تامسانا تابىنعان سەزىم، سول سۇلۋلىققا تابىنباققا تالپىنعان كوڭىل قالاۋى، سوسىن ءوزىڭنىڭ سول پاك سەزىمىڭنىڭ راقاتىنا باتىپ، ۇزاق ءومىر سۇرسەم دەگەن ءتاتتى ارمان— ءبارى-بارى استاسىپ جان دۇنيەڭدى استان-كەستەڭ ەتەدى...
ۋاقىت ءوتىپ جاتتى، ال ولار سول جوتانىڭ ۇستىندە قىبىر ەتپەي ءالى تۇر. جان-جاقتارىنان الىنباس قامال سياقتى بوپ جۇزىمدىكتەر انتالاي باستادى. ەكەۋى تىرپ ەتپەيدى — قىز قولىندا سۋمكا، جىگىت قارىندا پلاشش، الدەبىر عاجايىپ جايدى كۇتكەندەي تۇرا بەردى. ءبىراق ەشقانداي عاجايىپ وقيعا بولعان جوق، ءسويتىپ تۇرعاندارىندا كۇن شىقتى.
جوتالاردىڭ شىعىس جاق ادىرى قىزىل اراي تارتا باستادى، ساي ۇستىندە بۋالدىر ساعىم وينادى. كەنەت جانەت ەستىلەر-ەستىلمەستەن:
— نەگە ەكەنىن قايدام، ماعان ايتەۋىر بالا كەزىمدە ونەبىر جوتانىڭ ارجاعىندا عاجايىپ ءبىر سەلو بار، وندا مەنىڭ بولاشاق كۇيەۋىم ەشتەڭەدەن الاڭسىز ءوسىپ جاتقانداي بوپ سەزىلەتىن... — دەدى. سوسىن داۋىس ىرعاعىن وزگەرتىپ، — سولتۇستىك بۋكوۆينا سول جاقتا ما؟ — دەپ سۇرادى.
— جالپى، سول جاقتا.
— وندا نەعىپ سوستيىپ تۇرسىڭ... «قايىرلى تاڭ، جەنيا» دەپ ءسۇي مەنى.
بۇل ءسوزدى ايتقاندا قىزدىڭ ءۇنى دىرىلدەپ شىقتى. جىگىت ونىڭ باتىلدىعى مەن اشىقتىعىنا تاڭىرقاي تۇرىپ اقىرىن عانا:
— قايىرلى تاڭ، جەنيا، — دەدى دە قىزدى قۇشىپ ءسۇيدى.
ايدالادا تۇرعاندىقتان با، الدە مىناۋ ءمولدىر تاڭعى شىقتىڭ ءبىر اسەرى بولدى ما، ونىڭ سۇيىسىندە ىڭعايسىزدانۋ، ءبىراق وزدەرىن قورشاعان تىلسىم دۇنيەدەي تازا مولدىرلىك بار ەدى.
— ال ەندى كەتتىك. بۇگىن تالاي قۋانىشقا كەنەلەمىز، بۇگىن بىزدە مەيرام بولادى عوي. تەك ايتەۋىر ەندى قايتىپ الگى وگىز تەرىسىنەن جاسالعان ءجۇن-جۇرقانى ءسوز ەتە كورمە. ول جايىندا ءسوز قوزعاعانداردى ءبىزدىڭ اعايىندار ۇناتپايدى.
— دەگەنمەن وزدەرىڭ ول جايىندا ءسوز ەتپەيسىڭدەر مە؟
قىز مۇنداي سۇراقتى كۇتپەگەندەي جىگىتكە ۇزاق قارادى.
سوسىن اقىرىن عانا:
— جوق، ءسوز ەتپەيمىز، — دەدى.
— ەشقاشاندا ما؟
— ايتەۋىر مەنىڭ كوزىمشە ەشكىم ەشقاشان ءسوز ەتكەن ەمەس.
— وندا ايتقانىڭ بولسىن.
كەيىن، ۋاقىت وتكەن سايىن ول سول جوتانى، سول تاڭدى ءجيى-جيى ەسىنە الىپ: «كەيدە ءبىر ەلەۋسىز جايدىڭ ءوزى ادام ءومىرىن كۇرت وزگەرتىپ جىبەرەدى ەكەن-اۋ»، — دەپ ويعا باتاتىن...
ەگەر ولارعا جول-جونەكەي ءبىر ماشينا كەزىگىپ، قىزدىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا دەيىن اپارىپ سالسا، سونداعى قۇدىرەتتى راقات تىنىشتىق الەمى قۇپيالى كۇيىندە قالا بەرەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن! ەكەۋىنىڭ ودان ارعى عۇمىر جولى قاي ارنامەن اعاتىنىن كىم بىلگەن!
ول ەكەۋى تەك جالعىز جانەتكە عانا ايان سوقپاقپەن بىردە تومەن قۇلديلاپ، بىردە جوعارى ورمەلەپ كەلە جاتتى. قىز الدا، جىگىت ارتتا. حوريا جانەتتىڭ كويلەك ىشىنەن تەبىنگەن سۇلۋ بالعىن دەنەسىنە كوز سالۋعا يمەنىپ اياق استىنداعى سوقپاقتان باس كوتەرمەي كەلەدى. ول دەنەگە ءىشى جۇرتتىڭ ۋ-شۋىنا تولى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ دالىزدەرىندە ەمىن-ەركىن ىنتىعا قاراۋعا بولاتىن. ال مىناۋ ەشكىم جوق يەن دالادا ونداي ءلاززاتقا باتىل جەتەر ەمەس.
— سەندەردىڭ مىنا اڭعارلارىڭ ادام داۋسىنا جاۋاپ قاتا ما، قالاي؟
— ءبارى ەمەس. سەن نە، جاڭعىرىقتى جاقسى كورەسىڭ بە؟
— ول دا ءبىر قىزىق قوي... بالا كەزدە سيىر باعىپ ءجۇرىپ جاڭعىرىقتى قىزىقتايتىن ەدىك.
— مەن دە اڭعارلاردى شامداندىرۋدى ۇناتام. كەل، وندا سايدىڭ ىشىمەن جۇرەيىك. جول ءبىراز بۇرىس بولعانمەن ول جاقتاعى اڭعاردىڭ جاڭعىرىعى كەرەمەت.
ولار ءبىر راقات سەزىمگە بولەنىپ، جەڭىل ءجۇرىپ كەلەدى. بيىك جوتالار تاڭ الدىندا قالعىپ كەتكەن كونە ءداۋىردىڭ حايۋاناتتارى سياقتى، جان-جاقتان انتالاپ كورىنە باستادى، ال مىناۋ اڭعارداعى ءالسىز مۇنار سولاردىڭ دەمى ءتارىزدى ەدى. جان دۇنيەنى قوبالجىتار وسى ءبىر راقات شاقتا قىز بەن جىگىت داۋسى جارىسىپ، الىسقا، باتىس جاقتاعى ءبىر اڭعارلارعا ءسىڭىپ جوعالىپ كەتىپ جاتتى. سوسىن ولار سوقپاق جولعا ءتۇسىپ تاعى ىلگەرى ءجۇردى، تاعى ءبىر ەڭىس، تاعى ءبىر توسكەي.
— سەن شارشاعان جوقسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى قىز.
جىگىت كۇلىپ جىبەردى.
— مىناۋ عاجاپ سۇلۋلىقتان قالاي عانا شارشارسىڭ!..
قىز كۇرسىندى.
— شارشاعاندا قانداي! وسى شانشىلعان تىك جوتالارعا كۇندە شىعىپ، قايتا ءتۇسىپ كورشى. بۇعان اياقتىڭ اياعى عانا شىدار...
— اياقتىڭ مىقتى بولعانىنا نە جەتسىن. دالادا دا، كەمەدە دە، ءتىپتى قالادا دا شارشاپ تالمايتىن اياق كەرەك. جالپى جاپونداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ادام كۇن سايىن...
ول ءسوزىن كىلت ءۇزدى، ويتكەنى ويلاماعان جەردەن ون جاقتاعى جوتانىڭ ۇستىنەن ۇلى شتەفاننىڭ كونە، ءبىراق ءالى دە ادەمى داڭعىراسى بوي كورسەتىپ ەدى. جۇرەگى قوبالجىپ كەتتى، قانشا دەگەنمەن ءتورت ءجۇز جىلدى باستان وتكەرگەن كونە كوز دۇنيە عوي بۇل. قىز بەن جىگىت سول قاسيەتتى ەسكەرتكىشكە تاياق تاستامداي عانا تاياۋ جەردە تۇرعان-دى. ءبىراق حوريا سول جوتانىڭ بەتكەيىنەن دەريەۆنيانى كورە المادى دا:
— ال، كاپريانا قايدا؟ — دەپ سۇرادى.
— ول انە، تومەندە جاتىر.
ەكى جوتانىڭ اراسىندا جۇقالتاڭ اقشىل تۇمان قالقىپ تۇر. ونىڭ استىڭعى جاعىندا بەتكەيگە ورمەلەتە سالىنعان ەكى-ۇش ءۇي ۇيىرىنەن بولىنگەندەي بوپ وقشاۋ كوزگە ءتۇستى. سوندىقتان العاشىندا بۇل ارادا دەريەۆنيا ەمەس، ەكى-ۇش-اق ءۇي تۇرعانداي بوپ كورىندى. «مۇنداي كورىنىس ءبىزدىڭ بۋكوۆينادا كەزدەسە بەرمەيدى»، — دەپ ويلادى حوريا. كەنەت ونىڭ جان دۇنيەسىن وسىناۋ اسەمدىكتى تەك وزىنە عانا كورسەتىپ تۇرعان مىناۋ دەريەۆنياعا دەگەن ىستىق سەزىم بيلەپ كەتتى. ول ءبىر قولىمەن جانەتتى ەپتەپ قانا قۇشاعىنا تارتتى، ءبىراق قىزعا اناۋ شەتكەرى تۇرعان ەكى ءۇي بۇلاردىڭ ەرسى قىلىعىنا ايىپ تاعاتىنداي بولىپ كورىندى دە ول جىگىت قۇشاعىنان سۋسىپ شىعىپ كەتتى.
ولار سوڭعى جوتادان جۇگىرە باسىپ ءتۇستى. سوقپاق جول تىم بۇرالاڭ ءارى تايعاق ەدى. تاڭ الدىندا سىركىرەپ جاڭبىر جاۋعان، ءتىپتى جاڭبىر دا ەمەس-اۋ، مەيرام قۇرمەتىنە ءجۇرىپ وتكەن شاڭباسار دەرسىڭ. شەتكى ۇيلەردىڭ تۇسىنا جەتكەندە جول تاۋ قاباعىمەن قيالاي تارتىلدى دا بۇلاردىڭ ءبىر جاعىندا دۋالدار، قاقپالار، ۇيلەر جارىسا ءجۇردى دە، ەكىنشى جاعىندا — اياق استىندا شاتىرلار مەن مۇرجالار قالىپ جاتتى. بۇتالار كەزىگىپ، يتتەر ارسىلداي ءۇردى. بۇل جاي دەريەۆنيا ەمەس، تۇتاس ءبىر جۇمباق دۇنيەدەي ەدى. جانىڭدا وداقتاسىڭ بولعانمەن ولار سەنى قالاي قابىل الارىن كىم ءبىلسىن. ءتىپتى جانەتتىڭ ءوزى دە الدەنەدەن قوبالجي باستادى.
ولار دەريەۆنياعا كىرگەندە كەنەت باسىندا ۋماجدالعان قالپاعى بار ءبىر ەڭگەزەردەي بوزبالا بۇتانىڭ اراسىنان شىعا كەپ:
— حەندە حوح! قولىڭدى كوتەر، — دەپ ايقاي سالدى.
بۇل كەزدەسۋگە قۋانعاننان جانەتتىڭ ءجۇزى جايناپ سالا بەردى.
— سيميونەل، كوكتەن ءتۇستىڭ بە، قالقام-اۋ؟
بالا كۇلىپ جىبەردى دە، قۇددى ءبىر ءوزىنىڭ ويناقى مىنەزىنەن قىسىلعانداي جوتكىرىنىپ قويدى. سوسىن كۇلكىسىن ارەڭ باسىپ، مونتانسىپ تۇرىپ:
— الدەبىر قوناقتار كەلىپ، تۋىستارىنىڭ ءۇيىن تابا الماي جۇرەر دەپ ەم، سەندەردىڭ الدارىڭنان ءدال شىعىپپىن، — دەدى.
جانەت ونىڭ ارقاسىنان قاقتى.
— ونى ويلاعانىڭ — جاراعانىڭ. مىنە، ماعان دا قوناق ەرىپ كەلەدى، ول ءبىزدىڭ ءۇيدى بىلمەيدى، ءبىراق ونى مەن ءوزىم ەرتىپ اپارام عوي. سەن وعان وكپەلەمەيتىن شىعارسىڭ؟
— نەگە وكپەلەيىن. سەن، قالاي ءوزى... — ول تاعى دا شيقىلداي كۇلدى دە جوتكىرىنىپ الدى. — تۇرمىسقا شىققان جوقسىڭ با؟
— جوق ءالى. ال ءوزىڭ ۇيلەندىڭ بە؟
— ۇيلەنگەم جوق، ءبىراق سوعان قام جاساپ ءجۇرمىن.
— قۇداي ءوز تەڭىڭە قوسا كورسىن.
— سەنىڭ دە باعىڭ اشىلسىن.
بالاڭ جىگىت سونى ايتتى دا، تەز عايىپ بولدى، ويتكەنى ونى تاعى دا كۇلكى قىسىپ، بۋلىقتىرىپ بارا جاتىر ەدى.
بۇلار ءارى قاراي ءجۇرىپ كەتتى، جانەت جايلاپ قانا سيميونەلدىڭ جاي-جاپسارىن ايتىپ كەلەدى. ونىڭ شەشەسى ءبىر ءدىنداردىڭ جالشىلىعىندا بوپتى. الگى بالانى سول جەردە تاۋىپ، سول جەرگە تاستاپ، ءوزى الدەقايدا جوق بوپ كەتكەن. بالا ءوز بەتىمەن ءوسىپ، قوجاسىنا قىزمەت ەتەدى. كەيىن، قىرىق ءتورتىنشى جىلى الگى قوجايىن رۋمىنياعا كەتۋگە جينالادى دا، بار جيعان-تەرگەنىن بالاعا قالدىرماق بولىپتى. ءبىراق سيميونەل ەشتەڭە دە الماعان. سول باياعى شەشەسى ءوزىن تاپقان لاشىقتا تۇرىپ كەلەدى. ءدىنداردىڭ ءۇيىن الدەقاشان بۇزىپ، ورنىنا كووپەراسيا ورناتقانمەن، مۇنىڭ لاشىعىن قوزعاعان جوق. سيميونەل ءالى كۇنگە دەيىن سول ۇيدە تۇرىپ، ءتۇن بالاسى كووپەراسيانى كۇزەتىپ شىعادى. ءوزى ءبىر جاقسى جىگىت، ءبىراق جاراتىلىسىنداعى ءبىر كەمشىلىگى — ءوز كۇلكىسىنە ءوزى بۋلىعادى دا جۇرەدى. جاراتىلىسى سول، جەڭىلتەك، قىلجاقباس.
ايتپەسە الدەقاشان ۇيلەنەتىن ەدى.
ءبىراز جۇرگەن سوڭ جول دا، اينالا دا تەگىستەلىپ، جولدىڭ ەكى جاعىنداعى ۇيلەر بىردەي بوپ قاتارلانا باستادى. كەنەت ءبىر دۋالدىڭ ىشىنەن ايەل داۋسى ەستىلدى:
— جەنيا، مەنىڭ ءۇيىمدى اتتاپ وتكەنىڭ ۇيات ەمەس پە؟ اپكەڭ ەمەس پە ەدىم، مەيرامعا مەن سەنىڭ شەشەڭنەن كەم دايىندالدى دەيسىڭ بە؟
دەريەۆنيا حالقى مۋزىكا ويناي باستادى، قيسىق كوشەلەردىڭ بۇرىش-بۇرىشىنان قوناقتار ءمىنىپ كەلگەن ماشينالار كورىندى. جىل بويى تاعاتسىزدانا كۇتكەن دەريەۆنيا ءومىرىنىڭ ءدۇبىرلى مەيرامى باستالدى. اپكەسىنىڭ كوڭىلىن اۋلاعىسى كەلگەن جانەت سوقپاق جولدان بۇرىلا بەرىپ حورياعا:
— ىشپەۋگە تىرىس. مۇنداعى كەز كەلگەن ۇيدە شاراپ دەگەنىڭ اسىپ توگىلىپ جاتىر، قۇيعانىن ىشە بەرسەڭ ەسىڭدى جيناي الماي قالاسىڭ، — دەپ سىبىرلادى.
— سوندا قالاي، تۇك تاتپاۋىم كەرەك پە؟ — دەدى جىگىت تاڭ قالىپ.
قىز ءسال ۇندەمەي قالدى دا، تاتەسىنىڭ قوراسىنا كىرە بەرگەندە جىگىتكە ءجۇزىن بۇرماي:
— سەنىڭ بۇگىن ساۋ بولعانىڭدى قالايمىن، كۇنى بويى ساعان قاراپ سۇيسىنگىم كەلەدى، ال ماس ادام قاي سەزىمىڭدى وياتىپ جارىتپاق، — دەدى.
— سەن وكىنبەيسىڭ. ءىشىپ العاندا مەن ساۋ كەزىمدەگىدەن دە سۇيكىمدى بولىپ كەتەم.
— تەز قۇبىلا قالاتىنداردى سۋقانىم سۇيمەيدى.
ولار تابالدىرىقتان اتتار-اتتاماستان-اق وت باسىنىڭ جاراستىعى، پىسىرىلگەن تاماقتىڭ حوش ءيىسى بىردەن مۇرىندارىنا كەلدى. ءۇي ءىشى جىلى، جايلى ەدى. سول راقاتتى سەزىنگەندە، قۇداي ۇرىپ، جىگىتتىڭ ۇيقىسى كەلدى. ول قىزدىڭ تۋىستارىمەن تانىسىپ، ازىلدەسىپ كوڭىلدى وتىردى، شاراپ ءىشتى. ءبىراق سويتكەنمەن دە ونى ۇيقى باسا بەردى. اقىرى وڭاشا ءبىر بولمەدەگى ديۆاننىڭ ۇستىنەن ءبىر-اق شىقتى. جانىندا «مەن مۇندالاپ» جۇمساق قۇس جاستىق جاتىر. اياق كيىمىن شەشىپ جاتتى دا ۇستىنە الا كورپە جامىلدى. كوزى ءىلىنىپ بارا جاتىپ، جانەتتىڭ اپكەسىنىڭ داۋسىن ەستىدى:
— تيەيىن دەپ جۇرگەنىڭ وسى ما؟
جانەتتىڭ جاۋابى ەستىلمەدى، ءسىرا، ول جاي باس شۇلعىپ قانا قويسا كەرەك. سالدەن كەيىن قىز تاتەسىنىڭ:
— بويشاڭ، كەلىستى جىگىت ەكەن، ءبىزدىڭ سەلودان بۇعان تەڭ كەلەر ەشكىم جوق شىعار، — دەپ ۇستەمەلەتە ايتقان سوزدەرى ەستىلدى.
ودان كەيىنگى سوزدەرىن ەستي الماي ۇيقتاپ كەتتى. ول ويانعاندا ءتۇس بوپ قالعان ەكەن، مۋزىكانتتار ونەرگە باسىپ، اۋلادا الدەبىر جىگىتتەر مەن قىزدار سىقىلىقتايدى. ول ويانعان ساتتە-اق جانەت كىرىپ كەلدى، الدە بۇل ونىڭ اياق دىبىرىنان ويانعان شىعار. قىز ۇستىنە باسقا كويلەك كيىپتى، جۇپار ءيىسى اڭقىپ تۇر. ءسىرا، ۇيىنە بارىپ كەلگەن سياقتى.
— قالاي، جامان ءتۇس كورگەن جوقسىڭ با؟
جىگىت كۇلىمسىرەدى. جانەت جان دۇنيەنى ەلتىتەردەي كەرەمەت سۇلۋ بوپ كورىندى. ۇيقىم اشىلسىن دەپ جۋىندى. قىز ونىڭ كيىمىن ۇتىكتەپ بەردى. ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ جىگىت ونى سۇيمەك بولىپ ەدى، ونىسىنان ەش نارسە شىقپادى. بولمەگە قىزدىڭ اپكەسى كىردى.
— قاراشى، جەنيا، — دەدى ول تاڭىرقاپ، — مىنا جىگىت ۇيقتاپ تۇرعانشا تاعى ءبىراز وسكەن سياقتى.
— مۇمكىن، — دەدى جەنيا كۇلىمسىرەپ. — ادام ۇيىقتاعان كەزىندە دە وسەدى ەكەن عوي.
— ولاي بولسا سەن ونى ەندى ۇيىقتاتا كورمە، ايتپەسە كەيىن وعان بويىڭ جەتپەي جۇرەر.
ولار تار دالىزدەن ءوتتى دە بۇرالاڭ كوشەلەرمەن ءجۇرىپ بارىپ ۇلكەن كوشەگە شىقتى. سوسىن مولداۆيادا «حرام» دەپ اتالاتىن اتىشۋلى ساۋىق-سايران باستالدى. ونى ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتاۋعا ءتىل جەتپەيدى. ءار ءۇي مۇنتازداي تازا، قوناقجاي، ءار ۇيدە قوناقتار ادەمى توستاردى اعىل-تەگىل اقتارا ايتىپ، شاراپ ءىشىپ دۋمانداتىپ جاتىر. ال ەگەر الدەبىر ۇيدە قوناق جوق بولا قالسا، ولار جاڭا عانا وسى ارادان تاراعان نەمەسە ەندى-ەندى ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلەدى دەپ ۇعا بەر. مۇنداي دۋماننان قاشىپ قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى سەن كىم بولساڭ دا، قايدان كەلسەڭ دە مەيرامداعى ۇستەل باسىندا ءوزىڭدى لايىقتى ۇستاي ءبىلۋىڭ — شاراپ ءىشىپ، ءان سالۋىڭ كەرەك، ايتپەسە سەنىڭ دە، شىققان تەگىڭنىڭ دە قۇنى كوك تيىن. سوسىن تاعى كوڭىلىڭدە نە جۇرگەنىن سول ورتادا اقتارىپ سالۋعا ءتيىسسىڭ، ال ەگەر ەش سىرىڭ جوق بولسا بەتىڭنەن جارىلقاسىن — ەشتەڭە بۇيىرماعان جاننان ەش سۇراۋ جوق.
V
— ءاي، ۇزىنتۇرا، بىلاي تۇر كانە!
حوريا بۇرىلىپ قاراپ ەدى، وسىنى قالاي قۇلاتساق ەكەن دەگەندەي بوپ ەكى جۇمىسشى بەسسارابيا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ەسكەرتكىشىن اينالا قاراپ ءجۇر ەكەن. تۇستەرى سۋىق، قاتۋلى. اۋەلدە ويى ون ساققا ءبولىنىپ تۇرىپ، ولاردىڭ بۇل قىلىعىن تۇسىنە الماي، حوريا جۇمىسشىلارعا جالتاقتاپ قاراعىشتاي بەرىپ ەدى. ەندى عانا ۇعىپ:
— دەندەرىڭ ساۋ ما ءوزى؟ بۇل گۋبەرناتوردىڭ زيراتى عوي، ونىڭ ۇيىنە ۇلى ادامدار دا كەلىپ تۇرعان، — دەدى.
— بىزگە ءبارىبىر، — دەدى ەپتەپ ىشىڭكىرەپ، سوزشەڭ بولىپ العان ءبىر جۇمىسشى. — گۋبەرناتور بولماق تۇگىل ءدىن باسىنىڭ ءوزى بولسىن... جوسپار بويىنشا زيرات قيراتىلادى. جوبا بار.
— سويتسە دە بۇل تاريحي ەسكەرتكىش قوي! —دەدى حوريا العان بەتىنەن قايتپاي.
— ول سەنىڭ تۋىسىڭ با ەدى؟ — دەپ كەكەتە سۇرادى ەكىنشى جۇمىسشى.
— قايداعى تۋىس بولسىن ول ماعان.
— وندا نەسىنە وڭەشىڭدى جىرتىپ تۇرسىڭ؟
بۇل مىنالارعا ەكى كۇندىك جۇمىس بولار دەپ ويلاپ ەدى حوريا، ءبىراق ءمارمار تاستىڭ تۇبىندەگى وراسان زور ءۇيىندى كوتەرىلىپ، ەسكەرتكىش شايقالا باستاعانىن كورىپ تاڭ قالدى. سوسىن ول ويلاماعان جەردەن:
— جاڭعاق اعاشىن دا قۇرتاسىزدار ما؟—دەپ سۇرادى.
— جوق... ونىمەن جول سالۋشىلار اۋرەلەنە بەرسىن...
— ولاردىڭ بۇعان نە قاتىسى بار؟
— بۇل ارامەن تروللەيبۋس جۇرەدى، سەن ءوزىڭ گازەت وقىمايسىڭ با، نەمەنە؟ كوستيۋجەنىعا دەيىنگى جولدى تۇزەپ جاتىر. گازەت وقۋ كەرەك، تۇرلەرىڭە قاراسا ءبارىڭ وقىمىستى سياقتىسىڭدار، ال گازەتتى قولعا دا المايسىڭدار...
حوريا ونى-مۇنىسىن الدى دا كوڭىلى قۇلازىپ قاقپاعا قاراي بەت الدى. مىنە، جانەت ەكەۋىنىڭ ءومىرىن توعىستىرعان تاعى ءبىر ىستىق مەكەن كوڭىلدەن عايىپ بوپ ارتتا قالىپ بارادى، ال بۇل عۇمىردا ول ەكەۋىنىڭ وڭاشا سىرلاسىپ راقات سەزىمگە بولەنىپ وتىرعان قيماس جەرلەرى تىم از ەدى-اۋ.
ول قالاي دا كوڭىلىن ورنىقتىرۋ ءۇشىن ۆوكزالعا دەيىن جاياۋ بارۋدى ءجون كوردى. ءبىر كەزدە بوتاپيكادان نەمەسە راۋشان اڭعارىنان ءوتىپ، زيراتتان ۆوكزالعا دەيىن اپاراتىن جولدى ءبىلۋشى ەدى. بۇل جولى اۋىر —تىزەدەن باتپاق بولسا دا سونىمەن ءجۇردى. ءسال تەرشىپ ىڭ-دىڭ بولعان باسىن ايىقتىرماق. ۇنەمى جۇرەكسىنىپ، كەيىن شەشەرمىن دەيتىن ءتۇيىندى ماسەلەنى وي ەلەگىنەن وتكىزبەك بولدى. راۋشان اڭعارىنان جۇپار ءيىس اڭقىدى. نەنىڭ ءيىسى دەيسىز عوي. ارينە، راۋشاننىڭ حوش ءيىسى ەمەس، وعان ءالى تىم ەرتەلەۋ بولاتىن، الحورى دا ەمەس، ول بۇل ماڭدا ءوسىپ كورگەن جوق، ول اڭقىپ شىققان كوكتەم لەبى ەدى. الاساپىران، استاڭ-كەستەڭ قالا كوكتەمى ەمەس، ويعا شومعان تۇپ-تۇنىق دالا كوكتەمىنىڭ مايدا قوڭىر لەبى ەستى. سىلدىراپ، جول جاعالاپ بۇلاق اعىپ جاتىر. ءبىر بۇرىلىستا قاعازدان جاسالعان كەمە قايىرلاپ قاپتى. دارمەنى جوق جازعاننىڭ كورگەن كۇنى وسى دا.
حوريا ونى «تۇتقىننان» بوساتىپ جىبەرگەن سوڭ، اۋىر ويدان ءسال دە بولسا جەڭىلدەپ قالدى. الدەبىر بالاعا بۇل جارقىن بولاشاق نىشانىنداي بوپ كورىنەر، بالكي راسىندا سولاي شىعار...
«اتتەڭ سول اپرەلدىڭ باس كەزىندەگى جاڭبىر بولماسا عوي، ومىردە ەش وكىنىشىم بولماس ەدى-اۋ...»
تاس ءۇيدىڭ اشىق تۇرعان تەرەزەسىنەن مۋزىكا ءۇنى ەستىلدى. راديودان حالىق ءبيى «باتۋتۋدى» بەرىپ جاتىر ەكەن. سونى ەستىگەندە ونىڭ ەسىنە باياعى مەيرامدا دا مۋزىكانتتار ءدال وسى «باتۋتۋدى» ويناعانى ءتۇستى. جالپى سونداعى كاپريانا مۋزىكانتتارى ناعىز ونەرپازدار ەدى. ولار سەلونىڭ ورتالىعىنان وزدەرى جاساعان ساحنادا قۇيقىلجىتا اۋەزدەتكەن. ءجۇز شامالى بيشىلەر جۇبى باياۋ اققان وزەن يىرىمىندەي بوپ، وراسان ۇلكەن شەڭبەر قۇرىپ شىعا كەلگەندە، حالىق جان-جاقتان قىزىعا قاراپ ەدى. سول شاقتا بيشىلەردىڭ شاڭى بۋداقتاي كوتەرىلىپ بۇكىل اڭعار ۇستىندە كۇمىستەي جارقىراپ، قالىقتاپ تۇردى. سوسىن مۋزىكانتتار ابدەن شارشاپ ماڭداي تەرى تامعان مىس اسپاپتارىن تىزەلەرىنە تۇسىرگەن كەزدە، كاپرياندىقتار بىر-بىرىنە تاعزىم ەتىپ، سىي-قۇرمەت كورسەتە باستادى. «ءجۇرىڭىز، ءجۇرىڭىز، ءسىز ءبىزدىڭ ۇيدەن ءالى ءدام تاتقان جوقسىز، ءوتىنىپ سۇرايمىز، ءبىر ستاقاننان ارتىق زورلامايمىز». ءسويتىپ، ولار ون، ون بەس جۇپتان توپ-توپ بوپ كەتە باستادى. كەنەت ءبىر بۇرىلىستا جەر استىنان شىققانداي كوڭىلدى بىرەۋ تاپ بولا كەتتى دە، بۇلاردىڭ ءبارىن جاقسى كورەتىنىن ايتىپ، «ەگەر ءبىزدىڭ ۇيگە سوعىپ، تۇرمىسىمدى كورە كەتپەسەڭدەر وزىمە ءوزىم پىشاق سالىپ ولەمىن» دەپ جابىستى. ءتۇسى يگى ادام سونشالىق ءوتىنىپ تۇرعان سوڭ كوڭىلدى توپ باس سۇعىپ شىعۋعا كەلىستى. ءبىراق ونىڭ ۇيىنە جەتكىزبەي سىمباتتى ءبىر ايەل ەكى بالاسىمەن بىرگە قاقپاسىن اشىپ شىعا كەلدى دە قوناقتاردى جۇپ-جۇبىمەن ۇستاپ الىپ ۇيىنە جەتەكتەي جونەلدى، داستارقان باسىنا وتىرعىزىپ، بال تاتىعان شاراپ قۇيىپ بەردى. سونىڭ بىرىندە دە ەش ءتىل قاتقان جوق، شىندىعىندا ول ارادا ءسوزدىڭ نە قاجەتى بولسىن.
جانەت ەكەۋى سول جەكسەنبىدە قانشا ۇيدە ساۋىق-سايران قۇرعانىن ءدال ايتا قويۋ قيىن. تەك ايتەۋىر، اتا-اناسىمەن تانىسۋ ءۇشىن جانەتتىڭ ۇيىنە بارعانى ەسىندە قالىپتى. شەشەسى باس اۋرۋىنان ازاپ شەگىپ، قاباعى اشىلمايتىن شۇيكەدەي ايەل دە، اكەسى ۇزىن بويلى، كوپ سوزگە جوق، ىستەگەن جۇمىسىن عانا بىلەتىن ءارى ەركەك اداممەن شۇيىركەلەسۋگە ۇنەمى ءۇيىر تۇراتىن شال ەكەن. ولار ءتاتۋ-تاتتى ءومىر سۇرگەن، كەيدە ءتىپتى جانەت ولاردىڭ قىزى ەمەس، نەمەرەسىندەي بولىپ كورىنەتىن، ويتكەنى اتا-اناسى تىم كونەكوز ەسكىنىڭ ادامدارى ەدى دە قىزى وتتاي جانعان قازىرگىنىڭ جاسى بولاتىن.
ول قىزدىڭ ۇيىنە ەكىنشى رەت كىرگەندە كوپ جاستىڭ ورتاسىنا ءتۇستى. جانەت ءوز اتىنان عانا ەمەس، «ءبىز» دەپ سويلەپ، جۇرتقا ىشىپ-جەپ وتىرۋدى وتىنگەندە حوريا قاتتى قىسىلدى. «ءبىز قاتتى وتىنەمىز، ىشپەسەڭىز رەنجىپ قالامىز»، — دەپ ەدى جانەت. ونىسى ەكەۋىنىڭ وتاسىپ، قوعامنىڭ ءبىر ۇياسى بولعانىن اڭعارتقانداي بولدى. بۇل جاي حوريانىڭ جانىنا جاققانىمەن تۇلا بويىن ءبىر ءتۇرلى ۇرەي بيلەپ وتىردى، ويتكەنى مۇنىڭ ارتى وپ-وڭاي ويىنعا اينالىپ كەتۋى مۇمكىن عوي، ال ول بولسا شىنايى سەزىمىن ويىنشىق ەتۋدى تىلەمەيتىن.
سونان سوڭ فرانسۋز ءتىلىنىڭ ءمۇعالىمى حارەت ۆاسيليەۆيچ ەسىندە قالىپتى. ول جانەت ەكەۋىن الدەبىر توپتان ءبولىپ الىپ، ۇيىنە ەرتىپ اپارعان. حارەت ۆاسيليەۆيچ ءبىر كەزدە پاريجدە وقىپتى. ءقازىر جالعىز باستى بوپ تۇرىپ جاتسا دا ءۇيىنىڭ ءىشىن مۇنتازداي تازا ۇستايدى ەكەن. شاعىن جۇمىس بولمەسى فرانسۋز تىلىندەگى كىتاپتاردان اياق الىپ جۇرگىسىز.
ول جانەتتى وتە جاقسى كورۋشى ەدى. بۇل قىز ونىڭ ەڭ تاڭداۋلى شاكىرتى، ماقتانىشى بولاتىن. ءمۇعالىم جانەتكە فرانسۋز تىلىندە سويلەپ، جانەت حوريانىڭ كوڭىلىنە كەلمەس ءۇشىن ۇنەمى مولداۆانشا جاۋاپ بەرىپ وتىردى. ءبىراق اقىرى بۇل جاي ءمۇعالىمنىڭ كوڭىلىنە كەلدى.
كەشكە تامان مۋزىكانتتار تىنىعۋعا كەتكەندە، حوريا ءبىر شولاق كوشەدە جالعىز قالدى. ول ەندى نە ىستەسەم ەكەن دەپ ويلانىپ تۇرعاندا ودەسسانىڭ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا وقيتىن جەرگىلىكتى ءبىر جىگىت موتوسيكلمەن جەتىپ كەلدى دە، ارتىنا مىنگەستىرىپ اپ، دالاداعى باقتار مەن جۇزىمدىكتەردى كورسەتۋگە اكەتتى. زادىندا ول ەكەۋى تانىس ەمەس ەدى، ءبىراق بىرەۋى اۋىل ادامى، ەكىنشىسى قوناق، اينالا تەگىس مەيرام بوپ جاتىر، سوندىقتان تانىستىقتىڭ نە قاجەتى بار.
حوريا باقتاردى دا، جۇزىمدىكتەردى دە تاڭەرتەڭ كورگەم دەپ ايتۋعا ىڭعايسىزدانىپ ەدى، سونىسى دۇرىس بولعان ەكەن. ويتكەنى ءقازىر، ءتۇس اۋعان شاقتا سول كورگەن جوتالار دا، اڭعارلار دا مۇلدەم باسقاشا قۇلپىرىپتى. جەمىسى جينالىپ الىنعان جۇزىمدىكتەردە تاڭ شاپاعىنداي قىزىل سارى ءتۇستى جاپىراقتار توگىلىپ تۇر، باقتار بىردە ۇزىننان ۇزاق سوزىلىپ، بىردە كولدەنەڭ كولبەي تارتىلىپ كوز اربايدى. تەرەڭ اڭعارداعى تۇمان سەيىلىپتى، ەندى الىستاعىنى اجىراتۋعا بولادى. ءتىپتى بەس-التى شاقىرىم جەردەگى سۇرعىلت توبەدە جايىلىپ جۇرگەن جالعىز-جارىم قوي دا انىق كورىنەدى.
كورشى دەريەۆنياداعى جۇرت جۇمىس ىستەپ ءجۇر — شاماسى ولاردىڭ مەيرامى نە ءوتىپ كەتكەن، نە مەرزىمى بولا قويعان جوق سياقتى. جەل بىردە سۇپ-سۋىق ىزعارىمەن تۇلا بويدى تىتىركەنتىپ، بىردە باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ جىلۋىن ءۇيىرىپ تۇر. مىناۋ كەڭ دالاعا شىققاندا شاراپتان زىڭىلداعان باس اينالىپ، جاستىق كوڭىل الدەقايدا الىپ ۇشىپ بارادى. جەڭىل موتوسيكل دالا سوقپاعىنان بۇرىلىپ، سارتاپ بولعان جايىلىممەن ءجۇرىپ باردى دا ەسكى تاقتايدان تۇرعىزىلعان قوي قوراسىنىڭ قاسىنا توقتاي قالدى. بۇكىل دەريەۆنيا حالقى ساۋىق-سايران قۇرىپ جاتقاندا، ءوزى قويدان شىعا الماي قور بولىپ تۇرعان جالعىزىلىكتى كاپريانا قويشىسى بۇلاردى تۋعان باۋىرلارىنداي قارسى الدى. ول دا مەيرامعا ازىرلەنىپ، قوناق كەلەر دەپ كۇتىپ وتىر ەكەن — شارابىن دا، جاڭعاعىن دا، جاس ىرىمشىگىن دە دايىنداپ قويىپتى. ونىڭ قۋانعانى سونشا، بۇلاردى كوزىنە جاس الا تۇرىپ شىعارىپ سالدى. سودان كوپ ۋاقىت وتكەندە حوريا شالدىڭ سول كوز جاسىندا باسقاداي دا ءمان بار ەكەنىن ەستىپ ءبىلدى. موتوسيكلدى جىگىت سول قويشىنىڭ نەمەرەسى ەكەن. ول اتاسىنىڭ ۇيىنە جايدان جاي بارا سالماپتى، ونىڭ اكە-شەشەسى شالمەن قىرعي قاباق بولعاندىقتان، بۇل ساپارى تاتۋلاسۋدىڭ نىشانىنداي ەدى.
كەشكىسىن جاستار مادەنيەت ۇيىندە ساۋىق كەشىن وتكىزدى. تۇنگى ساعات ەكىگە دەيىن جانەتتىڭ اسەمدەپ تۇيگەن شاشى بيلەپ جۇرگەن جاستاردى تامساندىرۋمەن بولدى. ول وسىنداي ورتانى العاش كورگەن بوزبالالاردى تۇگەل تيتىقتاتتى. ايەلدەر ءۆالسى وينالعاندا ول بيگە ۇيلەنۋ تويى ەرتەڭ-بۇرسىگۇنى بولايىن دەپ تۇرعان اتاستىرىلۋلى جىگىتتەردى عانا شاقىردى. ونى وسى مەيرامعا الدەقالاي تاپ بولعان ەكى تەڭىزشى جىگىت بىرىنەن-بىرى قاعىپ الىپ، كەزەك-كەزەك بيلەدى. سونىڭ ءبارىن كورىپ ءبىر بۇرىشتا بۇيىعىپ وتىرعان حوريا: «وسى جاققا كەلمەي-اق قويعانىم ءجون بولاتىن ەدى عوي»، — دەپ ويلاي باستادى.
ساۋىق كەشى اياقتالۋعا جاقىن قالعان ەدى، كوڭىل بۇلتى تۇتاسا ءتۇستى. ءار ءسات وتكەن سايىن جانەت جاعدايدى ۋشىقتىرا بەردى.
جىگىتتەر اينالاسىنا وقتى كوزبەن قاراپ، ءبىرىن-بىرى سىرتقا شىعىپ سويلەسۋگە شاقىرىسا باستادى. الدەكىمدەر بىرنەشە رەت شامدى ءوشىرىپ تاستاپ، ءۇيدىڭ ءىشىن تاس قاراڭعى ەتتى، سونىڭ بارىنە دە جانەتتىڭ كوڭىلى باسىلعان جوق، وعان ۆارفولومەيدىڭ قىرعىن ءتۇنى، ءورت، زەڭبىرەك گۇرسىلى كەرەك سياقتى. اقىرى بىرەۋ ساعات تۇنگى ەكىگە تاياعاندا الدەنەنى تارس ەتكىزىپ، شامدى ءسوندىردى. حوريانىڭ سامايىن جىبەكتەي مايدا شاش تاعى دا قىتىقتادى. ۋىلجىعان الحورىنىڭ جۇپار ءيىسى مۇرنىن جاردى. سوسىن قىز سىبىرلاپ قانا:
— سەن جالعىز ءوزىڭ ءبىزدىڭ ءۇيدى تابا الاسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى.
— قايتەدى؟
— سەن جالعىز ءوزىڭ جۇرە بەر، مەن سوڭىڭنان قۋىپ جەتەم. تەك جولدان شىعىپ كەتىپ جۇرمە، اداسىپ كەتەسىڭ.
جانەت، شاماسى، قاقپادان ەمەس، باسقا ءبىر جەردەن شىققان بولۋ كەرەك، ءتىپتى تەرەزەدەن ءتۇسۋى مۇمكىن. ويتكەنى حوريا ءۇيىنىڭ ەسىك الدىنا جەتكەندە قىز قارسى الدىنان شىعا كەلدى. دەنەسى قالتىراپ جىگىتتىڭ يىعىنا سۇيەنە بەردى دە، شارشاعان ءبىر مۇڭدى ۇنمەن:
— ارەڭ قۇتىلدىم، ءبارى شەتىنەن ەسۋاس ەكەن، — دەدى. قاقپانى اشپاس بۇرىن ول جىگىتتىڭ جەڭىنەن تارتىپ قالدى دا، ساۋساعىن ەرنىنە تيگىزدى. ونىسى «بۇدان ارعىسىن ەشكىمگە سەزدىرمەيىك» دەگەندى اڭعارتقانداي ەدى. ولار جالعىز اياق جولمەن ءجۇرىپ كەلدى دە تابالدىرىققا جەتپەي توقتادى. سوسىن جانەت ودان ءارى باسقا جولعا ءتۇسىپ باققا قاراي بەتتەدى. اۋلانى باقتان ءبولىپ تۇرعان تاعى ءبىر قاقپا كەزىكتى، ودان ءارى اعاشتار، تاڭقۋراي بۇتالارى. سودان سوڭ ەڭ تۇكپىردە، جىنىس اراسىندا الدە جازعى كۇركە، الدە ساراي، الدە جاي عانا جابىندى قالقا ما، ءبىر شاعىن عانا باسپانا تۇر ەكەن. ايتەۋىر نە دە بولسا ەسىگى بار. جانەت ەسىكتى اشىپ ەدى، ول ۇزاق سىقىرلادى. قىز ادەپكىدە شوشىنعانداي بولعانمەن اسا قورىققان جوق، قايتا سول سىقىردىڭ ءوزى وعان جىگەر بىتىرگەندەي بولدى. ول جىگىتتى ەلىكتىرە ەرتىپ قاراڭعى بولمەگە كىردى. ءجۇزىم سالىنعان ىدىستار، ىشىندەگى ەزىلگەن جەمىس اشىپ، ءيىسى بۇرقىراپ شىعا باستاعان بوشكە، ءبىر بۇرىشتا الحورى تولتىرىلعان ەكى ىدىس قاراڭعىلىقتا جىلتىراپ كورىندى. الحورى ءيىسى باسقا جەمىستەردىڭ يىسىنەن ەرەكشە اڭقىپ تۇر ەدى.
قىز اقىرىن عانا، ءتىپتى سىبىرلاپ تا ەمەس، تەك دەمىمەن عانا سويلەگەندەي بوپ:
— ساعان بۇل جەر ۇناي ما؟ — دەدى.
قىزدىڭ سول لەبىزى جىگىتتى قامشىلاپ جىبەرگەندەي بولدى. ول دا وسى ءبىر قۇپيا ءتاتتى ساتتەن ايرىلىپ قالمايىن دەگەندەي بوپ تىم اقىرىن سىبىرلاپ جاۋاپ بەردى.
— جۇمباق قوي.
— بۇل مەنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن بولمەم.
قىز بۇرىشقا بارىپ ەكى ءىرى الحورىنى تاڭداپ الدى دا بىرەۋىن جىگىتكە ۇسىندى. ولاردىڭ ءقازىر الحورى جەيتىن دارمەندەرى جوق، ءبىراق اۋىز تيمەۋگە دە بولمايتىن ەدى. ولار قولدارىنا ءبىر-بىر الحورى ۇستاپ، ۋىلجىپ پىسكەن جەمىستىڭ قۇپيا تاڭىرىنە تابىنعانداي، بىر-بىرىنە الدەبىر سەرت بەرىسكەندەي بوپ تۇرىپ قالدى. ولاردىڭ جان دۇنيەسىن قوڭىر كۇزدىڭ تىنىشتىعى تەربەدى، اينالادا جاپىراعىنان جۇتاعان ب ا ق سىبدىرلايدى، كۇزدىڭ قارا سۋىعى وسىناۋ سىرلى بولمەدە ازىناپ تۇر. سوندىقتان دا ۋىلجىعان الحورىنىڭ ءتۇسى مەن ءيىسى بۇرىنعىدان دا عاجايىپ، باياندى بوپ كورىندى.
جانەت اياق استىنان اساۋ مىنەز تانىتتى. قۇشاقتايىن دەگەن جىگىتتى جولاتپاي قويدى. اقىرى تەرىس اينالدى دا الدەكىمگە شاعىنعانداي بوپ:
— و، قۇداي-اي، وسى الحورى ءتۇبى مەنى اقىلىمنان ايىرار، — دەدى.
حوريا تەمەكى تۇتاتىپ تۇرىپ ءبىر بۇرىشتا جاستىق پەن بىلعارى قاپتاما جاتقانىن كوزى شالىپ قالدى — وسى ارادا الدەبىرەۋ ۇيىقتاعان، الدەبىرەۋ ەندى جاتپاق بولعان سياقتى. جانەتتىڭ اياق استىنان بىردەڭە شىعارۋعا اۋەس ەكەنىن بىلەتىن ول:
— ءبىز وڭاشا تۇرمىز با؟ — دەپ سۇرادى.
قىز الدەقايدا قاراپ تۇرىپ، شارشاعان ءبىر مۇڭدى ۇنمەن:
— جوق. ءبىزدىڭ قاسىمىزدا الحورى تولتىرىلعان ەكى ىدىس جاتىر، — دەپ جاۋاپ بەردى.
جىگىت وسى كەشتە ونى وسىمەن نەشىنشى رەت قۇشاقتاپ ايمالاعىسى كەلدى. ونسىز مەيرامنىڭ، جاستىق شاقتىڭ جاراستىعى بولا ما؟ بۇل جولى قىز، ەپتەپ ىڭعايعا كونەيىن دەدى. جىگىت ونى قۇشاقتاپ، ءسۇيدى. قىز ونىڭ ءسۇيىciنe ەش ەمەۋرىن بىلدىرگەن جوق، تەك ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ عانا جاڭا اشىلعان بوشكەدەگى شاراپتان اۋىز ءتيىپ كورگەن ءدام ايىرۋشىعا ۇقساپ:
— جوق! — دەدى.
جىگىتتىڭ تۇلا بويى تىتىركەنىپ قالدى.
— نە جوق؟
— سەن سۇيىسە دە بىلمەيسىڭ، مۇلدەم بىلمەيسىڭ. ءقازىر مەن ساعان قالاي ءسۇيىسۋ كەرەك ەكەنىن كورسەتەيىن.
جىگىت قىزدان بيىك ەدى، سوندىقتان جانەت اياعىنىڭ ۇشىمەن كوتەرىلىپ، جۇمساق الاقانىمەن جىگىتتىڭ ەكى يىعىن سيپاي ءوتىپ، اقىرىن عانا جابىسا قالدى. ونىڭ جۇمساق تا نازىك قولى، ءتوسى، بەتى جاقىنداسۋدىڭ تۇتاس ءبىر عالامات قيمىلىن سەزدىرگەن ەدى. ول جىگىتتى بىرەسە نازدانا تىلدەپ، بىرەسە كەشىرىپ، بىردە جوعالتىپ اپ، ارتىنان قايتا تابىسىپ جاتتى. ول ونى جابايى اڭنىڭ ءوز جەمتىگىن ازاپتاپ قۋعانىنداي اقىرىن عانا ۇزاق قۋعىنعا سالدى. جىگىت ونىڭ ەركىنە ءبىرجولا ماڭگىلىككە بەرىلىپ ەدى، ءبىراق وعان ول دا از بوپ كورىندى، ول ەندى جىگىتتىڭ بۇكىل جان سەزىمىن، تىنىس-دەمىن ارباي باستادى. حوريا وعان جان دۇنيەسىمەن بەرىلىپ سەزىم ءدامىن قىز ەرنىندە قالدىردى دا، سەلت ەتكەندەي بولدى، ويتكەنى ءبىر ازاپ ءبىتىپ، ەكىنشى ازاپ باستالعان ەدى.
اعىل-تەگىل قۇيىلا سالعان باقىت ءشارباتىنان ەسى كەتكەن جىگىت قىزدى توسەككە كوتەرىپ اپارىپ باۋىرىنا باستى دا ەڭ اياۋلى اسىلىنا ۇمسىندى. ءبىراق جانەت وزىمەن ءوزى بوپ قالا بەردى. بۇل ونىڭ جاقسى كورەتىن سپورتتىق جاتتىعۋىنداي ەدى، سوندىقتان ول تاعى ءبىر رەت ويناپ ءلاززات الۋدان باس تارتا قويعان جوق. اقىرى ەركىنەن ايرىلىپ بارا جاتقان ساتتە جىگىتتىڭ قۇشاعىنان سۋسىپ شىعىپ، ەسىك الدىندا قاتتى ەنتىگە تۇرىپ:
— انە جەردە بىلعارى قاپتاما مەن جاستىق بار. جاتىپ ۇيىقتا،— دەدى. سوسىن شىعىپ كەتتى. ول بۇعان «جاقسى جاتىپ، جايلى تۇر» دەگەن جوق، كيشينيەۆكە قاشان، قالاي قايتاتىندارىن دا ايتپادى، سوندىقتان بۇل ونى «تاڭ اتقانشا تاعى ءبىر كەلەر» دەپ ويلادى.
اياق كيىمىن شەشىپ جاتىپ قالدى، تەمەكى تارتتى، دەريەۆنياداعى تۇنگى ساۋىق-سايران ءدۇبىرىن ۇزاق تىڭدادى، جەمىسى الىنعان بۇتاقتاردىڭ جەل وتىندەگى ىزىڭىنا قۇلاق ءتۇردى. ول كوز ىلمەي قىزدى كۇتىپ جاتتى، ۇزاق كۇتتى. سوسىن ۇيدەن شىعا الماعان عوي دەپ ويلادى. شاماسى اتا-اناسى بىردەڭەنى سەزگەن بولۋى كەرەك، ال شەشەسىنىڭ قولىنا ءبىر تۇسسە ودان بوساپ شىعا قويۋى قيىن.
ول ەسكى توسەكتە جايلانىپ، سوزىلىڭقىراپ جاتتى دا قالعىپ كەتتى. كوزىن اشسا، قاسىندا ءىش كويلەگىمەن عانا يىعىنا ورامال جامىلا سالعان جانەت تۇر ەكەن.
جىگىت ۇشىپ تۇردى دا قۇشاعىن كەڭ اشىپ، قىزدى باۋىرىنا تارتتى. ءبىراق جانەت جۇدىرىعىمەن جىگىتتىڭ كەۋدەسىن تىرەپ قويىپ:
— توقتاي تۇرشى، مەنىڭ ساعان سۇراعىم بار ەدى... سەن نە، مەنى سۇيەسىڭ بە؟
— سۇيەمىن.
قىز ءتۇننىڭ سىرلى ىزىڭىنا قۇلاق ءتۇرىپ تىنا قالدى، بالكي، الگى ءبىر «سۇيەم» دەگەن ءسوزدى ءوز جان دۇنيەسىنىڭ قاي قالتارىسىنا تىعىپ قويسام ەكەن دەپ ويلانىپ قالعان شىعار، ويتكەنى ول ءوزى تىم قىسقا، ءبىراق ادام ومىرىندەگى تىم ءماندى ءسوز ەدى.
سول ساتتە جىگىت ودان:
— ال سەن ماعان عۇمىر بويى جانىڭمەن دە، تانىڭمەن دە پاك، تازا بولاسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى.
— دامەسىنىڭ زورىن قارا! — دەدى قىز. سوسىن ءسال مۇڭايىڭقىراپ وتىرىپ: — ءبىزدىڭ كەزىمىزدە جان-تانىممەن ادال بولام دەپ كىم ۋادە بەرە الادى دەيسىڭ؟! ءبىرى بولماسا ەكىنشىسى بۇزىلادى، — دەدى دە كۇرسىنىپ، ەزۋ تارتتى.— مەن ساعان ءبىراز ازاپ شەكتىرەمىن. ويتكەنى مەن ەپتەپ ەسۋاستاۋمىن.
جىگىت قاتتى تەبىرەنىپ كەتتى، ول وسىناۋ ۋىلجىعان الحورى يىسىنە ەلتىپ، ەسىنەن ايرىلا باستاپ ەدى. سوسىن ول دا كۇلىمسىرەدى.
— ۋاقا ەمەس، ءبارىمىز دە ەپتەپ ەسەرسوقپىز عوي.
— ەگەر مەنىڭ شىن سىرىمدى ۇققان بولساڭ...
ونىڭ جىگىت توسىنە تىرەگەن قولى بوساپ كەتتى، يىعىن جاۋىپ تۇرعان ورامال سۋسىپ جەرگە ءتۇستى. ول جىگىتتىڭ قۇشاعىنا جابىسا ەنىپ، ءالسىز ءبىر نازىك داۋىسپەن:
— ۇيدە ەشكىم جوق، ءبىراق مەن سەنى ۇيگە شاقىرمايمىن. ءىشى جايسىز سۋىق. الحورى ءيىسى مۇلدەم سەزىلمەيدى، الحورىسىز ماحابباتتىڭ نە ءسانى بار... — دەدى.
ول جىگىت ەركىنە تارتىنشاقتاماي جالعان سەرتسىز، ىشتەي كۇدىكتەنبەستەن وڭاي بەرىلدى. ءبىراق ول ءالى تازا قىز ەدى، حوريا ومىرىندە العاش كەزىككەن قىز بولاتىن. بۇعان دەيىن بۇل جىگىت ايەل جىنىستىمەن جاقىنداسىپ كورگەن ەمەس، تەك ايتەۋىر «وسىلاي بولاتىن شىعار» دەپ قانا جوبالايتىن. مۇمكىن الدە شارشاعاندىق نەمەسە مىناۋ توسىن جاعداي اسەر ەتكەن شىعار. ايتەۋىر قالاي دەسە دە ول تاڭ الدىندا قارا تەر بوپ جاتتى. قاسىندا ۇيقتاپ جاتقان جانەت باياۋ عانا تىنىس الادى. سونداي سۇلۋ، سونداي پاك جان ەدى. تاڭ الدىندا جىگىت تە ۇيقتاپ كەتتى. ءبىراق قىز تەز ويانىپ ونى قايتا تۇرعىزدى:
— بۇگىن سەنىڭ ەمتيحانىڭ بار ەمەس پە؟
— بار.
— وندا تەز جينال، ايتپەسە پوەزدان قالىپ قوياسىڭ. مەن كەشكى پوەزبەن بارام.
سوسىن ول ۇيىنە جۇگىرىپ باردى دا، ەسكى ءبىر پورتفەلىن تاۋىپ الىپ، ونىڭ ءىشىن ءار ءتۇرلى تاعام، ءبىر شيشا ءجۇزىم شىرىنىن، تۇندەگى ەكى الحورىنى سالدى. جىگىتتەن قايتار جولعا اقشاسىنىڭ بار-جوعىن سۇراپ ءبىلىپ الدى دا ۇستىنە قولىنا ىلىككەن كيىمدەرىن ىلە سالىپ، جاڭا تۇسكەن جاس كەلىنشەكتەردىڭ ادەتىنشە باقتار مەن جۇزىمدىكتەردىڭ اراسىنداعى سوقپاق جولمەن اپكەسىنىڭ ۇيىنە دەيىن شىعارىپ سالدى. جىگىت بەتكەيدى ورلەپ بارا جاتقاندا ول جارتى ساعاتتاي شارباق دۋالدىڭ قاسىندا قول بۇلعاپ تۇرا بەردى.
تاڭعى تۇمان بۇكىل دەريەۆنيانى دا، شەتكى ۇيلەردى دە، قىزدى دا تۇمشالاپ كورسەتپەي تۇر ەدى. تەك قاتارداعى جوتادا ۇلى شتەفاننىڭ جۇمباق سىرلى كونە داڭعىراسىنىڭ نوبايى قاراۋىتىپ، اسقاق كورىنىپ تۇردى.
VI
حوريا كيشينيەۆ ۆوكزالىنىڭ باسپالداقتارىمەن" كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا ديكتور، «ودەسسا-چەرنوۆسى پوەزى كەشىگىپ كەلەدى» دەپ حابارلادى. قانشا كەشىگەتىنىن ايتقان جوق، سونىڭ وزىنە بۇل اجەپتاۋىر قۋانىپ قالدى. قازىرگى ادامداردى ءاماندا ارانداتاتىن اسىعۋ دەگەننەن ول قورقۋشى ەدى. اسىعۋدان جۇرت ماردىمدى ەشتەڭە تاپقان ەمەس، ال ءوز ءومىرىنىڭ ەڭ باستى دەرلىك ماسەلەسىن شەشەيىن دەپ جۇرگەن حوريا ءۇشىن اسىعىس — اپاتپەن تەڭ بولاتىن.
ونىڭ ۇستىنە ول قاتتى شارشاپ، اياعىن ارەڭ سۇيرەپ كەلە جاتقان. بوتانيكا ارقىلى ءجۇرۋ قاشان دا قيىن ەدى، ال قازىرگىدەي جەردىڭ ميى شىققان لايساڭ كوكتەمدە ونىڭ دىڭكەلەگەنى سونشا، قول-اياعى شويىنداي ءزىلباتپان بوپ كەتتى. ەگەر ءدال ءقازىر پەرروندا ودەسسا-چەرنوۆسى پوەزى تۇرعان بولسا، مۇنىڭ وعان ءمىنىپ كەتە قويۋى ەكىتالاي ەدى. جۇرگىنشىگە دە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كوڭىل ورنىقتىلىعى، الاڭسىزدىق قاجەت. ەگەر ولاردىڭ ءبىرى جوق بولسا، قايدان بارىپ ۇرىنباق...
كۇتۋ زالىندا وتىراتىن ءبىر دە ءبىر بوس ورىن قالماپتى. ءارقاشانعى اسىعىستىق، ايعاي-شۋ، ابىر-سابىر وسى ءۇي ىشىندە بولىپ جاتادى.
ەڭ جامانى كوگەرگەن كەنەرە ءيىسى قولقانى اتىپ تۇراتىن. ۆوكزال ويپاڭ جەردە تۇرعاندىقتان جىل سايىن ۇزاق جاۋاتىن نوسەر جاڭبىردان سوڭ ونىڭ ىشىنە سۋ قاپتاپ كەتەتىن. سوندا دا حوريا كوڭىلسىزدىككە سالىنبادى. قايتا ول ۆوكزالدىڭ وسى قاراكولەڭكەلىگىن، تىنىس تارىلتار اۋاسىن ۇناتۋشى ەدى. ستۋدەنتتىك شاقتاعى قيىن كەزدەردە ءبىر تۇنەپ شىعاتىن جەر ىزدەگەندە وسى ۆوكزالعا كەلىپ پانالايتىن.
ول وسى ەكى قاتارلى ءۇيدىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن. سوندىقتان اسكەري ادامدارعا ارنالعان ەكىنشى قاباتتاعى زالدان ەش قينالماي-اق جايلى ورىن تاۋىپ الدى.
ونى-مۇنىسىن قويىپ جايلانىپ وتىرعانمەن جۇرەگى ايني بەردى. سوسىن بۋفەتكە بارىپ مينەرالدى سۋ الىپ ءىشتى دە، اۋىر دەمالىپ جان-جاعىنا قارادى. ىشتەي وزىنە-وزى: «جەتەر. ونى ويلاعاندى قوي ەندى، وتكەندى ويلاي بەرمە»، — دەدى.
باسقالار وپ-وڭاي ەسىڭنەن اداستىرىپ جاتقاندا وز-وزىڭنەن جىندانىپ قايتەسىڭ. قايتا كەرىسىنشە ساباڭا ءتۇسىپ انتالاعان وتتىڭ جولىن بوگەۋ كەرەك.
جاڭا عانا اۋرۋحانادان ايىعىپ شىققان ادامنىڭ باسى مەڭ-زەڭ بوپ، تىنىسى تارىلعانى قايران قالارلىق جاي عوي. ەگەر تاپ ءقازىر ۆوكزالدىڭ دارىگەرلىك بولمەسىنە بارىپ، وسىدان ەكى اي بۇرىن «جەدەل جاردەم» شاقىرىپ مۇنى اۋرۋحاناعا جونەلتكەن قىزعا جولىقسا ول تاعىدا «جەدەل جاردەم» شاقىرار ەدى-اۋ دەپ ويلادى حوريا. ول جولى تولىق كەلگەن اقسارى ورىس قىزى كەزەكشى بولاتىن. ول مۇنىڭ قان قىسىمىن ولشەپ، وكپەسىن، جۇرەك سوعىسىن تىڭداپ «جەدەل جاردەمگە» تەلەفون سوققان. سوسىن:
— ءسىز نە، پوەزدا كەلە جاتىپ قىسىلىپ قالدىڭىز با؟ — دەپ سۇراعان.
— جوق، ۇيدەن شىقپاي جاتىپ-اق كوڭىل حوشىم بۇزىلعان.
— سىرقاتتانىپ ءجۇرىپ، جولعا نەگە شىقتىڭىز؟
— ومىردە دەگبىرىڭدى الاتىن جايلار بولا بەرەدى عوي.
— ءيا، بولاتىنى راس، — دەدى قىز ماقۇلداعانداي، ءبىراق ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ مۇنىڭ قاسىندا بار-جوعىن ەلەمەگەندەي داۋىستاپ: — بۇل مولداۆاندار نەتكەن قىزىق حالىق ەدى، ءوز دەنساۋلىقتارىنا قانداي نەمقۇرايلىلىقپەن قارايدى دەسەڭشى، — دەدى...
«اتتەڭ سول اپرەلدىڭ باس كەزىندەگى تۇنگى داۋىل سوقپاعاندا عوي، باتىرلاردىكىندەي دەنساۋلىقتىڭ دا، ماحابباتتىڭ دا، مەكتەپتىڭ دە ەش قاجەتى بولماس ەدى...»
سەگىز، ون مينۋتتاي، شامامەن مەكتەپتەگى ساباق اراسىنداعى ءۇزىلىستىڭ مەرزىمىندەي عانا ول كوزىن جۇمىپ، جانىن جەگىدەي جەگەن ۋايىمىن ويلاماي وتىردى دا كوڭىلى قايتا بۇزىلدى. اقىل ادامنىڭ قاسيەتى عانا ەمەس، قاسىرەتى دە. جىگىت كوڭىلىنىڭ قايتا قوبالجۋىنا كيشينيەۆ ۆوكزالىنىڭ ايعاي-ۇيعايى مەن قولقانى اتقان ءيىسى تۇرتكى بولعان شىعار. جامباسقا باتقان قاتتى ورىندىقتا وتىرۋ ءقايبىر قۋانىش دەيسىڭ. سول ءبىر وتكەن ستۋدەنتتىك شاقتا، وسى اراعا كوز شىرىمىن الۋعا كەلىپ جۇرگەن كەزدەردە ءدال وسىناۋ ورىندىقتارعا جانتاياتىن، ءبىراق وندا ونىڭ جۇرەگى قابىنبايتىن، بار كەلەشەگى الدا ەدى. سوندىقتان دا ول: «ۋاقا ەمەس، ءقازىر ماعان بۇل قالادان جۇمساق توسەنىش پەن باسقا جاستانار قۇس جاستىق بۇيىرماي-اق قويسىن، ۋاقىتى كەلگەندە بۇل قالا مەنى ءوز اياسىنا الادى. كيشينيەۆ قالاسا دا، قالاماسا دا ونىڭ ءبىر اۋلاسىندا مەنىڭ بالالارىم وينايدى، ونىڭ كوشەلەرىندە ايەلىمنىڭ وكشەسى تىق-تىق باسىپ جۇرەدى جانە مىڭداعان تەرەزەلەر ىشىنەن مەنىڭ بولمەمنىڭ دە شامى جارقىرايدى»، — دەپ ويلايتىن. سول وي ونىڭ تاقىلداعان قاتتى ورىندىقتا وتكەرگەن تۇندەرىن قىسقارتۋشى ەدى. ال ءقازىر سونداعى ءتاتتى ۇمىتىنەن ۇشقىن دا قالعان جوق، ويتكەنى، وكىنىشكە وراي، كيشينيەۆ وعان قۇشاق جايا قويمادى، ونىڭ ءوزىن دە، ايەلىن دە، بالاسىن دا قابىل المادى. ەڭ بولماسا بۇل قالا اۋەل باستا-اق: «جوق، قىمباتتى دوستىم، سەن ەكەۋمىز سىيىسا المايمىز، سوندىقتان ءجونسىز ۇمىتتەن ءوزىڭدى-وزىڭ جۇباتپا»، —دەپ اشىپ ايتقانى دۇرىس ەدى.
جوق، كيشينيەۆ وعان كوپكە دەيىن قايىرىمدىلىق كورسەتتى. وعان الاڭدار مەن كوپ قاباتتى ۇيلەردىڭ اۋلاسى عانا ەمەس، ەسكى بۇرالاڭ جولدار مەن قاراڭعى بۇرىشتار دا سايا بولدى. سوندىقتان كەيدە ول وسىنىڭ بارىمەن ماڭگىلىككە بىتە قايناسىپ كەتكەندەي سەزىنۋشى ەدى. تەك جانەت قانا، ءتىپتى ونىڭ ءوزى دە ەمەس، قاراقات كوزدەرى بار قۇبىلىسقا سەنىمسىزدىكتەن شوشىنا قارايتىن. بالكي ول كەزدە بۇل جاس، اقىلسىز بولعان شىعار، مۇمكىن ەركەكتەردىڭ سەزىمتالدىعى ايەلدەرگە قاراعاندا تومەن بولار، ويتكەنى اقىل تارازىسىنا سالىپ كورسە سول كەزدىڭ وزىندە-اق ول ەكەۋىنىڭ جاراسىپ جاراسپايتىنىن اڭعارۋعا بولاتىن ەدى.
سول مەيرامنان كەيىن كاپريانادان ول ءوزىن ۇيلەنگەن ادام ساناپ ورالدى. «دۇنيە ءقادىرىن ۇيلەنگەندە بىلەرسىڭ» دەپ جاستاردىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ وتىراتىن كوپتەگەن كونەكوز قاريالاردىڭ اقىلى مۇنىڭ ەسىنە ءتۇسىپ، بار زەيىنىن بيلەپ الدى، ءسويتىپ ول نەكەلەسپەي جاتىپ-اق وت باسىنىڭ قامىن ويلاي باستاعان...
ەندى ول العاشقى ءبىر اۋىر سىننان ءوتۋى كەرەك ەدى. ءوز ءومىرىنىڭ باعدارىن تانىتار ديپلوم قورعايتىن ۋاقىت تاياپ قالدى. ۋنيۆەرسيتەت نەگىزىنەن سەلو مەكتەپتەرىنە ءمۇعالىم دايارلاپ شىعاراتىن. سوندىقتان قالادا ۇي-كۇيى جوق ستۋدەنتتەردىڭ سەلولىق مەكتەپتەردىڭ بىرىنە جىبەرىلەتىنى كۇمانسىز بولاتىن. ال ولاردىڭ كوبى ءمۇعالىم بولعىسى كەلمەيتىن. حوريا تاريحشى عالىم بولۋدى ارمانداپ، ەكىنشى كۋرستان باستاپ گازەتتەرگە شاعىن ماقالالار جازا باستادى.
جانەت بولسا ەكەۋىنىڭ العاش تانىسقان كۇنىنەن بەرى اق قويلاردى باققىسى جوق ەكەنىن ايتىپ كەلەدى. مۇعالىمدەردى ول اق قويلاردىڭ باقتاشىسى دەپ اتايتىن. ولاردىڭ سەلولىق مەكتەبىندە ەسكى تاقتا بار ەدى، ونى قارا تۇسكە بوياپ قويعانمەن بوياۋ بىركەلكى تۇسپەي، تولقىندانىپ، بۇجىر-بۇجىر بوپ كەپكەن. ولاردىڭ مۇعالىمدەرىنىڭ جازۋى مارجانداي تىزىلگەن ادەمى بولعانمەن تاقتانىڭ تەگىس بەتىنە تۇسپەگەندىكتەن قيسايىپ جازىلاتىن. سوندايدا وسى ءبىر بۇيىعى عانا كارى ايەل مىڭعىرعان اق قويلار وتارىن باعىپ جۇرگەندەي بولىپ كورىنۋشى ەدى. ال ونداي ءىس، جانەتتىڭ پايىمداۋىنشا، ايەلگە قول ەمەس.
باسىندا حوريا قۇرالاقان ەمەس ەدى. ۋييۆەرسيتەتتە اجەپتاۋىر بەدەلى بولدى. بىر-ەكى رەت تاريحشى-ستۋدەنتتەردىڭ سيمپوزيۋمىنا دا بارىپ قايتقان.
ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي جازبالارىندا «مولداۆيا دەريەۆنيالارىنداعى اعاش مۇسىندەردىڭ تۇلعالارى مەن جاسالۋ داستۇرلەرى» دەگەن شاعىن ەڭبەگى دە باسىلدى. ماقالانى اياماي تۋراپ قىسقارتقانىمەن وندا ايتەۋىر ءبىر وي تۇجىرىمدارى قالعان.
جىل سايىن زەردەلى ستۋدەنتتەردىڭ ەكى-ۇشەۋى ۋنيۆەرسيتەت اسپيرانتۋراسىندا قالدىرىلاتىن. حوريا سودان ۇمىتتەنىپ ءجۇرۋشى ەدى. ءبىرىنشى كۋرستى بىتىرگەننەن كەيىن اسپيرانتۋرادا قالدىرامىز دەپ ءتىپتى كافەدرا باسشىلارىنىڭ وزدەرى ۋادە بەرگەندەي بولدى. كەيىن كۇدىكتەنۋشىلەر تابىلىپ، الدەكىمدەردىڭ ىقىلاسىنا ىلىككەن باسقا تالاپتىلار شىعا باستادى. قاشانعى داعدى سول ەمەس پە! ونىڭ ەكىنشى كۋرستاعى جاعدايى اۋمالى-توكپەلى ەدى، ءتورتىنشى كۋرستان سوڭ ەشكىم ونىڭ كوزىنشە اسپيرانتۋرا تۋرالى ءسوز ەتپەيتىن بولدى. وسىناۋ الا كوڭىل ەتكەن جىلداردا ونىڭ قولىن دوسجارلىق بەيىلمەپ قىسىپ، ۇنجىرعاڭدى تۇسىرمە دەپ، اقىل ايتقان جالعىز عانا سول باياعى يلاريە سەمەنوۆيچ روتارۋ ەدى.
ول تەك ورالىمدى سويلەپ، تالعاممەن كيىم كيەتىندىكتەن عانا ۋنيۆەرسيتەت قاۋىمىنىڭ ءىلتيپاتىنا ىلىگىپ جۇرگەن جوق-تىن. جاراتىلىسىندا ەشقانداي جاساندىلىق جوق، شىنايى جان بولاتىن. ال سوناۋ قايداعى ءبىر قيانداعى بۋكوۆينادان كەلگەن ستۋدەنت سول جاساندىلىعى جوق شىنايىلىقتان ۇمىتتەنبەگەندە باسقا نەدەن ۇمىتتەنسىن. سوندىقتان دا كاپريانادان ورالعان سوڭ حوريانىڭ «تۇرمىستىق قام-قارەكەتىمدى سول كىسىگە قالاي سەزدىرسەم ەكەن» دەپ ويلانا باستاعانىندا تاڭدانارلىق ەشتەڭە جوق ەدى. ول ەكى اپتا بويى سول ويعا العان ءىسىنىڭ ورايىن تابا الماي باس قاتىردى. ال ول كەزدە يلاريە سەمەنوۆيچ ەشتەڭەگە الان بولماي، ۋنيۆەرسيتەتتە جايراڭ قاعىپ جۇرە بەردى. ورتا بويلى، دەمبەلشەڭ كەلگەن، ءارى كۇشتى، ءارى ەپتى ول تەك دەريەۆنيا ومىرىنە جارالعان جانداي ەدى. وتىزعا جاڭا كەلگەنىنە قاراماستان ول جەر جىرتىپ تۇقىم سەبۋدىڭ، بالىق اۋلاپ، ات تاعالاۋدىڭ، بالتاشى بولۋدىڭ، پەش قالاۋدىڭ، جەمىس قاقتاۋدىڭ بار قۇپياسىن بىلەتىن.
كەشكى سەرۋەنگە شىعىپ قالانىڭ ورتالىق كوشەسىندە ماڭعازدانىپ جۇرگەندە ۇستىنە كيەتىن تىشقان تۇستەس كۇزدىك پالتوسىن كورشى ايەلدەن سۇراپ العان ماشينامەن ونىڭ ءوزى تىگىپ الىپتى دەگەن بۇرالقى ءسوز تاراتقان ءتىلى ۋىتتىلار دا تابىلدى. ونىڭ الەۋەتتى قولدارى ەپتىلىك پەن كۇشتىلىكتى قاجەت ەتەتىن جۇمىسقا سۇرانىپ تۇراتىن. سويتكەنمەن تاعدىردىڭ جازۋى باسقاشا بولدى. ول موسكۆادا اسپيرانتۋرانى ءبىتىرىپ، ديسسەرتاسيا قورعاپ كەلگەننەن كەيىن ورتا عاسىرلار تاريحىنان ساباق بەرە باستادى.
ءبىراق ول وقىتۋشىلىق قىزمەتكە دە ءوز ۇعىمىن الا كەلدى. ءبىر كەزدە كيشينيەۆتىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى كەزەكتى قابىلداۋعا تالاپتى جاستاردى ىرىكتەپ الۋ ءۇشىن سەلولارعا ءوز وكىلدەرىن جىبەرەتىن. ونداي ساپارعا تاريح فاكۋلتەتىنەن كوبىنەسە روتارۋ شىعىپ ءجۇردى. ەكى-ۇش اپتانىڭ ىشىندە-اق ول تولىپ جاتقان ورتا مەكتەپتەردى ارالاپ قايتۋشى ەدى. ونىڭ كىشكەنە ءارى دوڭگەلەك قارا كوزى وقۋشىلاردىڭ بويىندا بۇعىپ جاتقان قابىلەتتى رەنتگەن سياقتى تاپ باساتىن. ولاردى ول ءوزىنىڭ تۇر-كەلبەتىمەن، قىسقا قويىلعان كەكىل شاشىمەن باۋراپ الاتىن. بالالار وعان سالعان جەردەن-اق قۇلاي سەنەتىپ دە كەيىن وكىنبەيتىن. ايتپاقشى، حوريانىڭ ءوزى دە ۋنيۆەرسيتەتكە سول كىسىنىڭ سوزىنە ەلتىپ كەلگەن ەدى. ول ۇشقىشتار مەكتەبىنە تۇسپەك بولىپ، مەديسينالىق كوميسسيادان ءوتىپ تە قويعان. ءبىراق ءدال سول ەمتيحان باستالار كەزدە روتارۋ كەلدى دە ونى وڭاشا الىپ شىعىپ: «وتكەن عاسىردا بۋكوۆينادا ءومىر سۇرگەن اقىن حولبان اتا-باباڭ با، الدە جاي فاميلياسى ۇقساس ادام با؟» — دەپ سۇرادى. حوريا: «ەكەۋى دە ەمەس»، — دەپ جاۋاپ بەردى دە ءوزىنىڭ نەگە ولاي ويلايتىنىن ءتۇسىندىردى. يلاريە سەمەنوۆيچ ونىڭ وي تۇجىرىمىن ماقۇلداعان جوق، ءبىراق «سەنىڭ لوگيكاڭ تاريحشىعا ءتان ەكەن» دەپ تاريح فاكۋلتەتىنە تۇسۋگە كەڭەس بەردى. حوريا ول كەزدە ءوزىنىڭ بولىمسىز دا بولسا تالانتى بار دەپ ويلامايتىن، سوندىقتان روتارۋدىڭ وسى ءبىر ءسوزىنىڭ ءوزى-اق وعان دەمەۋ بولعانداي. سول ءۇشىن عانا ول وعان عۇمىر بويى قارىزدار بوپ وتەرلىكتەي ەدى.
راس، كەيىن حوريا ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەن سوڭ يلاريە سەمەنوۆيچ ونى ۇمىتىپ كەتتى دە، جارتى جىل بويى كەزدەسكەن سايىن وعان «وسىنى قاي جەردە كوردىم» دەگەندەي ويلانا قاراپ ءجۇردى. روتارۋدىڭ ءبىر قاسيەتى — ستۋدەنتتەرمەن وڭاي جۇعىسىپ، تەز ءتىل تابىسىپ كەتۋشى ەدى. ونىڭ تابيعاتىنا ءوز جەرلەستەرىنەن دارىعان الدەبىر بىلگىرلىك سەزىمى ستۋدەنتتەردىڭ قايسىسىن ىشكە تارتۋ، قايسىسىنان بويىن اۋلاق سالۋ كەرەكتىگىن، كىمنەن سىر بۇگىپ، كىمگە بار شىنىن اقتارۋعا بولاتىنىن سەزدىرىپ تۇراتىن-دى.
جارتى جىل وتكەن سوڭ. روتارۋ حوريانى ەسىنە ءتۇسىردى. ول ونى جوق جەردەن تاۋىپ الدى. وسىنشا ۋاقىت كوزگە ىلمەي كەلگەنىنە ءوزىن كىنالى ساناپ، ەندى ونىڭ تاعدىرىنا بەلسەنە ارالاستى. جاتاقحانادان ورىن الىپ بەردى. حوريا اقشاعا ءزارۋ بولىپ قالعان كەزدە گازەتتەردىڭ بىرەۋى وعان ايتەۋىر ءبىر قايراتكەر جايلى ماقالا جازۋدى تاپسىراتىن جانە دە حوريانىڭ ونداي ماقالانى ەنسيكلوپەديادان كوشىرەتىنى دە ەشكىمگە قۇپيا ەمەس ەدى. وقتا-تەكتە ءوزى اكادەميانىڭ كىتاپحانا قورىنان العان كىتاپتاردى بىر-ەكى كۇن كوز جۇگىرتىپ شىعۋعا بەرىپ جۇرەتىن-دى.
ستۋدەنتتەردىڭ ءىشىن كۇيدىرىپ قاسىنا حوريانى ەرتىپ العان روتارۋ پۋشكين باعىندا سەيىل قۇراتىن. راس، ەكەۋىنىڭ دوستىعى حوريا ويلاعانداي رياسىز بولعان جوق. روتارۋ بۇل ستۋدەنتتى وزگەلەردە كەزدەسە بەرمەيتىن ءبىر عانا قاسيەتى ءۇشىن جاقسى كورۋشى ەدى — حوريانىڭ سوزىنەن ۇنەمى تىڭ يدەيالار ەسىپ تۇراتىن. قالاي عانا قايران قالماسسىڭ — ءبىلىمى دە ونشا تەرەڭ ەمەس، ءتىپتى وقىعاندارىن دا كوڭىلدەگىدەي يگەرىپ كەتە قويعان جوق، سوعان قاراماي ونىڭ ساناسىنداعى الدەبىر مەحانيزم تىڭ ويلاردى توعىتىپ شىعارا باستاپ ەدى. ول تۋمىسىنان سۇرلەۋ جولمەن جۇرۋگە جارالماعان جان بولاتىن. سوندىقتان ورتا عاسىرلىق ءبىر وقيعانى ءوز سوزىمەن بايانداي وتىرىپ، كەنەت سول وقيعانى ءوزىنىڭ جەكە كوزقاراسىمەن ورنەكتەپ كەتەتىن، سودان بارىپ الدەقايدان ەرەكشە ءبىر تاڭعاجايىپ ويلار تۋىنداپ جاتاتىن.
يلاريە سەمەنوۆيچ سول ءبىر سونى ويلاردان لاپ ەتىپ تۇتانىپ، اعىل-تەگىل اقتارىلا جونەلۋشى ەدى. شاكىرتىنىڭ بىردە-بىر ويىن ەشقاشان پايدالانباسا دا، ايتەۋىر وسى ستۋدەنتپەن ءار سۇقباتتاسۋدان مارقايىپ، كوڭىلى ءوسىپ قالاتىن. ونداي شاقتا دەرەۋ دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىن قولعا الىپ، ونى قاشان جازىپ بىتكەنشە وتىرعان ورنىنان تۇرعىسى كەلمەيتىن.
حوريانىڭ بولاشاعى وعان بەسەنەدەن بەلگىلى ەدى، ءبىراق جىگىتتىڭ كۇندەلىكتى ساباققا دا ۋاقىت تابۋىن ويلاپ ءارى ءجونسىز كۇدىكپەن كۇپتى بولماسىن دەپ، ءبىر ورايى كەلگەندە وعان:
— مەنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەگى بەدەلىم جۇرت ويلاعانداي ونشا مىقتى ەمەس، سويتكەنمەن تالاپتى ستۋدەنتتى اسپيرانتۋرادا قالدىرۋ قولىمنان كەلەدى عوي دەپ ويلايمىن. سەنىڭ اسپيرانتۋرادا قالعىڭ كەلەدى عوي، سولاي ما؟ — دەدى.
— سولاي.
— ولاي بولسا ءىس ءتۇيىنى سوعان كەلىپ تىرەلگەن كەزدە، سەن مەنى قينالماي-اق تاۋىپ الارسىڭ دەپ ويلايمىن.
— تاۋىپ الام.
وسى ءبىر قىسقا دا ناقتى جاۋاپقا يلاريە سەمەنوۆيچ ەپتەپ ىڭعايسىزدانىپ قالدى. ويتكەنى ول ءوزىنىڭ تۋعان دەريەۆنياسىنان ميراس ەتىپ الا كەلگەن جاقسى قاسيەتتەرىنىڭ اراسىندا ءبىر لايىقسىز جاي — ساراڭدىق بار ەدى. وقىتۋشىنىڭ ءقايسىبىر ستۋدەنتكە ىقىلاسى اۋعانى — بەلگىلى دارەجەدە ماتەريالدىق يگىلىك، وقىتۋشىنىڭ ستۋدەنتپەن دوس-جار بولعانى — تۇتاس ءبىر بايلىق، ال اينىماستاي بوپ ۋادە بەرۋ — تۇپ-تۋرا قازىنانىڭ ءوزى ەكەنىن ول جاقسى تۇسىنەتىن. سوندىقتان ۋادە بەرە سالىپ، سول ساتتە-اق وكىنگەنى ونىڭ بار قۇبىلىسىنان بايقالىپ قالدى. سونى اڭعارعان نامىسقوي حوريا ەشقاشان دا، ەشبىر جاعدايدا دا ونداي جارىلقاۋدى قاجەت ەتپەسپىن دەپ ويلادى ىشتەي. ءبىراق ءومىردىڭ ءوز زاڭى بار، ول جەكە باستىڭ جاي-جاپسارىمەن ساناسا بەرمەيدى. مىنە، اقىرى ول كاپريانادان قايتىپ ورالعان سوڭ يلاريە سەمەنوۆيچكە جالتاقتاپ قاراي بەرەتىن بولدى. بىردە ول ونىمەن دالىزدە كەزدەسىپ قالدى، روتارۋ ءبىر جاققا اسىعىپ بارا جاتىر ەدى، حوريانىڭ كەس-كەستەپ كەلە جاتقانىن كورىپ، وعان «تروللەيبۋسقا دەيىن شىعارىپ سال» دەدى. جول-جونەكەي حوريا وعان قىسقا عانا قايىرىپ ءىستىڭ ءمان-جايىن ايتىپ بەردى، تەك قىز ەسىمى مەن دەريەۆنيا اتىن عانا اتاعان جوق. روتارۋ مۇنداي ىستە قاتتى ىزەت ساقتاۋشى ەدى. ول تەك:
— مۇنىڭ جاي جەلىك ەمەس پە؟ — دەپ قانا سۇرادى.
— اتاي كورمەڭىز.
— كۇتە تۇرۋعا بولماي ما؟
— بولمايدى.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇل جاڭالىق دوسەنتتى قاتتى ويلانتتى. شاماسى، ول وسى ءبىر سۇيىكتى شاكىرتىنىڭ بولاشاعىن باسقاشا جورامالداپ جۇرسە كەرەك، ول ءتىپتى حوريانى موسكۆاعا اسپيرانتۋراعا جىبەرمەك بوپ ءجۇرۋى دە مۇمكىن. الدە ءوزىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەگى جاعدايى ونشا ەمەس شىعار، بالكي، ول ءوز ءومىرىن، ءوزىنىڭ قالاي ۇيلەنگەنىن ويلادى ما ەكەن؟ ايتەۋىر قالاي بولعاندا دا ءۇش تروللەيبۋستى وتكىزىپ جىبەرىپ، ويلانعانمەن ءبىر بايلامعا كەلە المادى.
— بۇل ءىستىڭ اۋىر-جەڭىلىن سالماقتاۋ ءۇشىن ءبىراز كۇن ويلانۋىم كەرەك. وعان دەيىن كۇتە الاسىڭ با؟
حوريا ەزۋ تارتتى.
— ارينە، كۇتپەگەندە قايدا بارام.
— ال وندا ساۋ بول، ەشتەڭەگە الاڭ بولما.
ارادا ءبىر اپتا وتكەن سوڭ ول حوريانى رەسپۋبليكالىق كىتاپحانانىڭ ۆەستيبيۋلىندە كەزدەستىردى دە ونى ءوزى كۇنارا قايىققا مىنۋگە باراتىن كومسومول كولىنە ەرتىپ اپاردى. ول ادەتتە ءتورت كىسىلىك ۇلكەن قايىق الىپ، بۇلشىق ەتتەرىن شيرىقتىرۋ ءۇشىن ەكى ساعاتتاي ەسكەك ەسەتىن، ايتپەسە ءتۇن بالاسى كوز ىلە المايمىن دەيتىن ول. بۇل وعان اسا ماڭىزدى، سالتاناتتى ءىس سياقتى بولىپ سەزىلەتىن، سوندىقتان ەكى ساعات بويى حوريا ەسكەگىمدى سۇرايدى-اۋ دەپ مازاسى كەتتى. ءبىراق ول جايدى تۇسىنۋگە حوريانىڭ اقىلى جەتەرلىك ەدى. بۇل جولى دا ەسكەكتى ابدەن قۇمارىنان شىققانشا ەسىپ راقاتتانىپ قالعان يلاريە سەمەنوۆيچ شاكىرتىن كولگە تۇسە بەرىستەگى توبەشىكتىڭ ۇستىنە سالىنعان جازدىق رەستورانعا شاقىردى. ءبىر شىنى شاراپ پەن ەكى كاۋەپ الدىردى، سول كەزدە ءبىر جاي ەسىنە ءتۇسىپ:
— ايتپاقشى، مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ قوعامى قۇرىلايىن دەپ جاتىر، — دەدى.
— ول باياعىدا قۇرىلعان جوق پا ەدى؟
— جوق، ول قۇرعاق ءسوز بولاتىن، ەندى شەشىم قابىلداندى.
— ولاي بولسا، ءسىزدى قۇتتىقتاپ قويايىن.
— سەن مەنى ەمەس، مەن سەنى قۇتتىقتاۋىم كەرەك.
— مەنىڭ نە قاتىسىم بار؟
— بىلاي عوي، شتات بويىنشا وندا ءۇش ادام ىستەۋى كەرەك ەكەن. ونىڭ باستىعى جونىندە باس قاتىرماي-اق قويساق تا بولادى. ول تۋرالى بىزبەن ەشكىم اقىلداسپايدى. ونىڭ حاتشىسى بەكىتىلىپ تە قويىپتى. دەگەنمەن وندا ينسپەكتورلىق قىزمەت بار ەكەن، ەگەر سەنىڭ ىس-تىرلىگىڭ تۇزەلىپ، جۇمىس ىستەۋىڭە مۇمكىندىك تۋا قالسا، ودان ارتىق ورىندى...
— نە دەپ تۇرسىز؟ وعان مەنى كىم الادى؟
— باستىق الادى.
— ءبىراق كىم باستىق بولاتىنى ءالى بەلگىسىز عوي.
— ول ورىنعا مەنىڭ تاعايىندالىپ قالۋىم دا مۇمكىن.
حوريا قىزارىپ كەتتى دە ۇستازىنا العىسىن جاۋدىرماق بوپ ۇشىپ تۇردى، ءبىراق يلاريە سەمەنوۆيچ قاباعىن تۇيە قالدى.
— اپتىقپاي تۇرا-تۇر، وڭاي جاتقان ەشتەڭە جوق. بىرىنشىدەن، ول ورىنعا مەنەن باسقا ەكى ادام ۇسىنىلعان. ەكىنشىدەن، ورىن بولەتىن كوميسسيانى كوندىرۋ كەرەك. ءبىز ونى ىلىكتىرگەن كۇندە ميليسيا تاعى بار. سەن بولساڭ قالاعا تىركەلمەگەنسىڭ، ءبىراق مەن ءبىر ميليسيا قىزمەتكەرىنىڭ بالاسى بيىل ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەلى ءجۇر دەگەن ءسوز ەستىدىم، دەمەك ول جاعىن دا رەتتەۋگە بولادى. ال ەندى پاتەر ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، ودان ەش ءۇمىت جوق ەكەنىن وسى باستان ايتىپ قويايىن. مەنىڭ ءوزىم دە جايسىز پاتەردە تۇرام، اينالانىڭ شۋىنان-اق قاجىپ ءبىتتىم. سوندىقتان كەيىن ءوزىڭ وكىنىپ جۇرمەسەڭ دەگەنىم عوي...
بەكەر وبالى نە — ول ايتقان سوزىندە تۇراتىن ادام ەدى. قوعامنىڭ باستىعى بولىپ بەكىگەن سوڭ كوپ ۇزاماي-اق ول حوريانى ينسپەكتور ەتىپ تاعايىنداۋ جونىندەگى بۇيرىققا قول قويدى. قوعامنىڭ ورنالاسۋىنا ينكۋباتوردان (تولىپ جاتقان مەكەمە ورنالاساتىن ەكى قاباتتى قوسالقى ءۇيدى كيشينيەۆتىكتەر وسىلاي اتايتىن) بولىنگەن ەكى بولمەنى يلاريە سەمەنوۆيچ بىلاي ءبولدى: بىرەۋىنە ءوزى حاتشىسى ەكەۋى جايعاستى، دالىزگە شىعاتىن جەكە ەسىگى بار بولمەنى (ءدال ءبىرىنشى بولمە سياقتى) ينسپەكتورعا بەردى. ينسپەكتورعا جەكە بولمەنىڭ قاجەتى نە دەپ قيقاڭداعان حاتشىعا ول: «حوريا وتىراتىن جەردە ماتەريالدار، ءار ءتۇرلى ۇلگىلەر، ءىس قاعازدارى، كىتاپحانا بولادى، قىسقاسىن ايتقاندا ول ءبىر توزاق. ونداي الاساپىران جەردە باستىق پەن حاتشى قايتىپ وتىرا الماق»،— دەپ جاۋاپ بەردى. ءسويتىپ، حاتشىنىڭ كوڭىلىن جايلاندىردى دا، كۇزەتشىگە ءۇش سوم بەرىپ، سەرىپپەلى ماتراس پەن ونىڭ اعاش قورابىن تاپتىرىپ الدى. ءسويتىپ، انە-مىنە دەگەنشە-اق حوريا جەكە بولمەگە جايعاسىپ الدى. قاجەت بولعاندا بۇل بولمە ونىڭ باسپاناسى دا ەدى.
مەملەكەتتىك ەمتيحانداردى تاپسىرعاننان كەيىن ول جانەتپەن نەكەلەستى. ەكى رەت توي جاسادى. ونىڭ ءبىرى بۋكوۆينادا، ەكىنشىسى كاپريانادا ءوتتى. جازدا كارپاتقا بارىپ، ابدەن دىڭكەلەگەنشە تاۋ كەزدى، كۇز تۇسكەندە كيشينيەۆكە قايتىپ كەلدى. ولار پاتەر جالدامادى، ويتكەنى ارتىلىپ جاتقان اقشالارى دا، ۇيگە دەگەن اسا زارۋلىكتەرى دە جوق ەدى. جانەت جاتاقحانادا تۇرىپ جاتتى، ال حوريا بولسا ساپار شەگىپ، ەل كەزىپ كەتەتىن. ول وتكەن جازدا فوتواپپارات ساتىپ العان، پوليتەحنيكا ينستيتۋتىندا وقيتىن جەرلەس دوسىنان ءار الۋان كونە قۇرىلىستار جوباسىن جاساۋدى ۇيرەندى. جانە دە قالادا كوپ تۇراقتامايتىن.
وكىنىشكە وراي، ول ءوزىنىڭ جازا باسقانىن تىم كەش ءتۇسىندى. ءوز مەكەمەسىندە ءسوزجۇمباق شەشىپ، تىپ-تىنىش قانا وتىرۋدىڭ نەمەسە قوعام حاتشىسى بالساتۋ جولداسقا اۆتوماشينا بولشەكتەرىن تاۋىپ بەرىپ ءتىل تابىسۋدىڭ، رەسپۋبليكا استاناسىنان وزىنە، سەمياسىنا بىرتىندەپ جىلى ورىن تابا بەرۋدىڭ ورنىنا جاياۋ سابىلىپ، كەيدە ارى وتكەن، بەرى وتكەن ماشيناعا جارماسىپ اۋىل-ايماقتى كەزىپ اڭىز-ەرتەگىلەر تەردى، كونە دۇنيەدەن قالعان قوڭىراۋلاردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، نوبايىن سىزدى، بۇل قوڭىراۋلار عاسىرلار بويى قالقيىپ كەپ، ەندى ينسپەكتور حوريا ومىردەن ءوز ورنىن تاپقانعا دەيىنگى بىر-ەكى جىل شىداي تۇرماي كۇيرەپ قالاتىنداي كورىندى وعان.
ول قوعام حاتشىسىمەن اۋەل باستان-اق جاراسا المادى. ەكەۋىنىڭ تابيعاتى ەكى بولەك بولاتىن. حوريا ءسوزقۇمار، ءازىل-وسپاقشىل جان بولسا، ۇنەمى تۇنەرىپ قاباعى جابىعىڭقى جۇرەتىن الاسا ويلى بالساتۋ نە ۇيقىسى قانباعان، نە ارتىق ۇيقتاپ قويعان كەيىپ تانىتاتىن. حوريا العاشقى كومانديروۆكادان كەلگەن بەتتە ونىڭ اكەلگەن دۇنيەلەرىنەن كوز الماي، قاتارىنان بىرنەشە كۇن ۇزاق زەرتتەگەن ول:
— ءي-ا-ا... — دەپ كوڭىلى تولماعانداي ءبىر سىڭاي اڭعارتتى.
ونىڭ سول ىقىلاسسىز لەبىزى ءۇش-اق ادامى بار كىشكەنە مەكەمەدە الدەبىر سەنىمسىزدىك پەن كوڭىل كىربىڭىن تۋعىزدى. سوندىقتان دا حوريا اكەلگەن دۇنيەلەردى بۇرىن كورىپ، دۇرىس ەكەن دەپ قويعان يلاريە سەمەنوۆيچ ولاردى قايتا شۇقشيا قاراپ شىعۋعا ءماجبۇر بولدى. شاماسى، ول دۇنيەگە ءوز حاتشىسىنىڭ كوزقاراسىنان باسقاشا قارايتىن بولسا كەرەك. حوريا ەل ارالاپ كەتكەن كەزدە ۇزاق پىكىر تالاستىرىپ، قاتتى-قاتتى سوزگە كەلىسىپ قالعان سياقتى. ويتكەنى يلاريە سەمەنوۆيچ بىرتە-بىرتە ودان سۋىنا باستادى، ءتىپتى ولار كەزدەسكەن كۇننىڭ وزىندە دە، بىر-بىرىنە كوزدەرىنىڭ استىمەن قارايتىن بولدى.
ال حوريا بولسا سورى قايناپ، سونىڭ ءبىرىن دە اڭعارعان جوق. ول وزگە دۇنيەنى ۇمىتىپ رەسپۋبليكانىڭ شارتارابىن كەزۋمەن ءجۇردى. جيعان-تەرگەنىن تولتىرا سالعان شامادانىن ارقالاپ اۆتوبۋستان ۆوكزالعا، ۆوكزالدان قايتادان اۆتوبۋسقا سابىلۋمەن بولدى. سويتكەنمەن ول ءار جولى كەلگەن سايىن كوللەكتيۆ ىشىندەگى شيەلەنىس ۇدەي تۇسەتىن. اقىرى شىدامدارى تاۋسىلىپ، ەندى ودان ءارى ءبىر جەردە جۇمىس ىستەۋ مۇمكىن بولماي قالعان كەزدە كوعام حاتشىسىن الدەقايدا شاقىرتىپ، الدەبىر جايلاردى ۇعىندىرسا كەرەك، سودان سوڭ ول «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەنگە» كوشتى. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ول حورياعا: «مەن ءۇشىن سپورت ماگازينىنە بارىپ كەزەككە تۇر»، — دەپ ءوتىندى. وندا «موسكۆيچكە» ارنالعان جەلقاعار شىنى تۇسكەن ەكەن.
حوريانىڭ قولى بوس ەمەس ەدى. جۇمىس باستان اسىپ جاتقانىن ايتتى دا تەرەزەنىڭ الدىنا كەلىپ، حاتشىنىڭ اۋلادا تۇرعان ماشيناسىنا كوز جۇگىرتىپ:
— جەلقاعار شىنىنى قايتەسىز، اناۋ زاۆودتان شىققانى ءبۇپ-بۇتىن تۇر عوي، — دەدى.
بالساتۋ ەشتەڭە دەگەن جوق، تەك كەكتەنگەندەي بوپ مىرس ەتتى دە قويدى. ونىسى «ەندى ەكەۋمىز بىتىسپەسكە كەتتىك» دەگەندى اڭعارتقانداي ەدى. سودان كەيىنگى جەردە حوريا قاي جاقتى كەزىپ، قاندايلىق دۇنيە اكەلسە دە، لايىقتى باعاسىن الا الماي، زايا كەتكەن ەڭبەكتەي، سول جيعان-تەرگەندەرى وزىنە سوققى بوپ ءتيىپ جاتاتىن.
يلاريە سەمەنوۆيچ ءوز دوسىن ۇزاق ۋاقىت قاتتى قورعادى. ءبىراق ونىڭ دا جۇيكەسى جۇقارا باستاپ ەدى. اقىرى باستىقتىڭ ءوزى حوريانىڭ جۇمىسىنا دەگەن كوزقاراسىن بىرتە-بىرتە وزگەرتە باستادى. ەگەر يلاريە سەمەنوۆيچ شاكىرتىنىڭ العاشقى ساپارىنان كەيىن قاتتى ريزا بولعاندىقتان ونى الدەبىر تويعا ەرتىپ بارعان بولسا، كەيىن ينسپەكتوردىڭ اكەلگەن دۇنيەلەرى بارعان سايىن قۇندى بولا باستاعانىنا قاراماستان ول ماقتاۋ سوزگە ساراڭدانا بەردى. كەيدە كەيبىر ورنەكتەردىڭ شىنايىلىعىنا كۇمان كەلتىرەتىندى شىعاردى. سودان سوڭ بارعان سايىن تۇيىقتانىپ، وڭ قاباعىن بەرمەي ءجۇردى.
كەيىن ءتىپتى حوريانىڭ سونى ماتەريالدارىن قاراۋدى قويدى. كومانديروۆكاعا شىعۋ جونىندەگى بۇيرىققا قول قويماس بۇرىن: «ينسپەكتور ول اۋدانعا نەگە بارادى، نەگە باسقا جاققا بارمايدى، ونسىز دا جينالعان دۇنيەلەردى قوياتىن جەر تاپپاي جاتقاندا تاعى دا اپتىعىپ جولعا شىعۋدىڭ نە قاجەتى بار»، — دەپ ۇزاق داۋلاساتىن بولدى. كەيبىر كەزدە ءوز مەكەمەسىنە باس سۇقپاي دا قوياتىن. حوريا جايسىزدانا باستادى، ول ءوزىن حاتشىنىڭ جۇتىپ قوياتىنىن سەزدى دە الدەقايدا كەتكىسى كەلدى. ءبىراق قايدا بارماق. ءبىر كۇنى كەشكى ساعات سەگىز شاماسىندا، وي شىرماۋىندا وتىرعان كەزدە يلاريە سەمەنوۆيچ كىرىپ كەلدى. بۇرىنعى ادەتىنشە اينالاسىنا قاراپ الدى دا ويلانىپ تۇرىپ 28 يۋن كوشەسىمەن سەرۋەندەپ قايتايىق دەپ ۇسىنىس جاسادى. ونىڭ دەنەسى اۋىرلاي باستاپ ەدى، سوندىقتان تىم ەت الىپ كەتپەۋ ءۇشىن كۇن سايىن ەكى ساعاتتاي جاياۋ ءجۇرىپ قايتاتىن، نەگە ەكەنى بەلگىسىز وسى 28 يۋن كوشەسىمەن بوي جازۋدى ۇناتاتىن.
قوڭىر كۇزدىڭ باس كەزى ەدى، اياق استىندا جاڭا تۇسكەن جاپىراقتاردىڭ سىبدىرى ەستىلىپ، اينالادان الما مەن ءجۇزىمنىڭ ءسولىنىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇردى. ولار كوشە بويلاپ ۇزاق ءجۇردى، سوسىن سادوۆايا كوشەسىنە جەتكەن سوڭ بۇرىلىپ تومەن قاراي بەت الدى. حوريا وسى ۇزاق تا ءۇنسىز سەرۋەن كەزىندە يلاريە سەمەنوۆيچتەن كوپ جايدى اڭعاردى.
— حاتشى ەكەۋىڭ نەعىپ كەلىسە المادىڭدار؟ — دەپ سۇرادى اقىرى روتارۋ.
— مەن كەزەككە تۇرىپ، وعان باسى ارتىق جەلقاعار شىنى اپەرگىم كەلمەدى.
— نەگە؟
— دىنگە كۇپىرشىلىك بولادى.
— سوندا سەنىڭ ءدىنىڭ نە دەپ ۋاعىزدايدى.
— اركىم كەزەككە ءوزى ءۇشىن ءوزى تۇرۋى كەرەك دەلىنگەن وندا.
— ناقۇرىس، — دەدى يلاريە سەمەنوۆيچ. — سەن بىلەتىن ءدىندى مەن دە بىلەم. ءبىراق مەن پروفەسسور تۋعان كۇنىن تويلاعاندا قاپ تا ارقالاعام، ونىڭ اس بولمەسىندە وتىرىپ تاۋىقتىڭ ءجۇنىن دە جۇلعام.
— وندا ءبىزدىڭ تابيعاتىمىزدىڭ ءار ءتۇرلى بولعانى... مەن تاۋىقتىڭ ءجۇنىن مۇلدەم جۇلا المايمىن.
— ماسەلە ەكەۋمىزدىڭ ءار ءتۇرلى ادام ەكەندىگىمىزدە ەمەس، بۇگىن تۇندە ميليسيادان ادام كەلىپ، ءبىزدىڭ كەڭسەگە بىرەۋلەردىڭ تۇنەيتىن-تۇنەمەيتىنىن تەكسەرەتىنىن ماعان قۇلاققاعىس ەتتى.
وسى ءبىر ساتتە يلاريە سەمەنوۆيچ تىم ءمۇساپىر بوپ كورىندى. حوريا كەنەت ءوز قاسىنان قارنى توق، قايعىسى جوق دەريەۆنيا توعىشارىن كورگەندەي بولدى. تەك جاقسى تۇرمىس قۇرىپ ۇستىنە جىلتىراق كيسە، كۇن سايىن قايىقپەن سەرۋەندەپ، تىنىش قانا لەكسياسىن وقىپ جۇرە بەرسە بولعانى — ول توعىشارعا باسقا دۇنيە كۇل بولماسا بۇل بولسىن. حوريا ءوز ۇستازىنان الدەقايدا بيىك تۇراتىن جاعدايعا كەزىگەم دەپ ەشقاشان ويلاماعان ەدى. ەندى، مىنە، ءوزىنىڭ سول ايانىشتى دا اسقاق قالپىندا ەزۋ تارتىپ تۇرىپ:
— ولاي بولسا، امال قانشا، اق قويلاردى باعۋعا بارامىز دا، — دەدى.
يلاريە سەمەنوۆيچ مۇنداي كۇرت قۇبىلىستى كۇتپەگەن، سوندىقتان تۇلا بويى ءدىر ەتە قالدى.
— قايداعى قويدى ايتاسىڭ؟
حوريا بۇل ءسوزدىڭ ءمانىن ۇزاق ءتۇسىندىردى. ءبىراق ول كوڭىلگە قونىمسىز عىپ ايتتى ما، الدە يلاريە سەمەنوۆيچ باسقا ءبىر جايدى ويلاپ كەلە جاتتى ما؟ ايتەۋىر ءۇنسىز توقتادى دا:
— ەندى مەنىڭ قولىمنان بار كەلەتىنى — سەنىڭ قالاعان جەرىڭە جولداما الىپ بەرۋ. سەن ءقازىر ول جەردى اتاي الاسىڭ با؟ — دەپ سىبىرلادى.
— ەرتەڭ ايتسام كەش بولا ما؟
— كەش بولادى.
— وندا كاپرياناعا بارسام با دەپ ويلايمىن.
— جاقسى. بىلەتىن جەرىم عوي، جازىپ الماي-اق قويايىن.
وسى ارادان ءبىر كوشە جەر جۇرسە تروللەيبۋستىڭ ايالداماسى كەزدەسەتىن ەدى جانە بۇرىن حوريا ونى ءاردايىم سوعان دەيىن شىعارىپ سالاتىن. نەگە ەكەنى بەلگىسىز ءقازىر ول سول ادەتتى ۇمىتىپ بيىك قاراعان تۇبىندە تۇرىپ قوشتاستى. روتارۋ تەز ءجۇرىپ كوشەنىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ كەتتى. سول ساتتە بۋكوۆينانىڭ تۇلەگى جەتىم قوزىداي بوپ جالعىزسىراپ، جان دۇنيەسى قۇلازىپ جارتى ساعاتتاي ۋاقىت شام ىلىنگەن باعانعا سۇيەنىپ تۇرىپ قالدى. ارى-بەرى وتكەن جۇرت ونى ماس ەكەن دەپ ويلادى. سوسىن كەنەت بويىن جيىپ الدى. مەكەمەسىنە كەلىپ، قارا كوستيۋمىن كيدى دە ساعات تۇنگى ون بوپ قالعانىنا قاراماي ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قىزدار جاتاتىن جاتاقحاناسىنا تارتتى.
سول كۇنگى كەشتى جانەت ەكەۋى كوڭىلدى وتكىزدى. بار قالعان اقشالارىن جيناپ «مولدوۆا» قوناق ءۇيىنىڭ رەستورانىنا باردى. ءبىر شيشا «نەگرۋ دە پۋركار» ءىشىپ، جاقسىلاپ تاماقتاندى. تۇنگى ساعات ەكىگە دەيىن بيلەپ كوڭىل كوتەردى، سوسىن قالعىپ-مۇلگىپ وتىرعان كەزەكشى وكىمگە ون سوم ۇستاتىپ جەكە ءبىر بولمەنىڭ كىلتىن الدى، تاڭ اتقانشا ەكەۋى دە كىرپىك ىلمەي، ايمالاسۋمەن بولدى.
سول ىنتىعىستان، سول سۇيىسۋدەن ولاردىڭ شىنايى ەرلى-زايىپتىلىق ءومىرى باستالعان ەدى. جانەت سىرتتان وقيتىن بولدى، حوريا دەريەۆنياعا جولداما الدى. ءسويتىپ، ەكەۋى بىرنەشە كۇننەن سوڭ قالادان شىعىپ جول تارتتى.
VII
ۆوكزالدىڭ ىشىندە اۋا جەتپەي تىنىس تارىلىپ بارا جاتتى. شاماسى، كۇن جاۋاردىڭ الدىنداعى قاپىرىق سياقتى. سول ساتتە ول «اپرەلدىڭ باس كەزىندە دە وسىنداي بولادى ەكەن-اۋ. اپرەلدىڭ باسىندا جاڭبىر جاۋۋى ءجۇز جىلدا ءبىر قايتالاناتىن شىعار. اتتەڭ، سوندا مەزگىلسىز جاڭبىر جاۋىپ، كۇن كۇركىرەپ، تاڭ اتقانشا اسپاندا ناجاعاي ويناماعاندا ەش وكىنىش بولماس ەدى-اۋ...» — دەپ ويلادى.
ول ۆوكزالدىڭ قاتتى ورىندىعىندا وتىرىپ ادام تاعدىرىنىڭ قاتپارلارىن ويشا شولىپ شىقتى. قالىڭ وي ۇستىندە وتىرىپ ديكتور حابارلاندىرۋىنىڭ «...بەس مينۋتتەن كەيىن جۇرەدى» دەگەن سوڭعى جاعىن عانا ۇستاپ قالدى. جالما-جان ونى-مۇنىسىن جيىپ الدى دا، ءبىرىنشى قاباتقا ءتۇستى. تەرەزەدەن سىرتقا قاراپ ەدى، پەرروندا ودەسسا-چەرنوۆسى پوەزى تۇر ەكەن. ول وسى پوەزعا ءمىنۋى كەرەك، ديكتوردىڭ ايتۋىنشا پوەزد ءقازىر ءجۇرۋى ءتيىس. ول بيلەت الايىن دەپ كاسساعا ۇمتىلدى، ءبىراق وندا بەس-التى ادام كەزەكتە تۇر ەكەن. سوسىن ول پوەزد جۇرگەلى تۇرعاندىقتان بيلەتتى كەزەكسىز الۋعا بولادى عوي دەپ ويلادى دا كاسساعا ءبىر بۇيىرمەن جاقىنداپ كەپ:
— تەزىرەك ءبىر بيلەت بەرىڭىزشى، — دەپ ءوتىندى.
— قايدا؟ — دەپ سۇراعان ايەل داۋسى ەستىلدى تەرەزەدەن.
— نەنى قايدا دەيسىز؟
— بيلەتتى قايدا الماق ەدىڭىز؟
— ءا، ءسىز بيلەتتى ايتاسىز با...
كەزەكتە تۇرعانداردىڭ بىرەۋى شىداي الماي، ىزا بوپ كەتتى.
— نە دەگەن ەسەرسوق ءوزى.
ال شىنىندا ول ءالى ءوزىنىڭ قايدا باراتىنىن انىق بىلمەيتىن ەدى. بۋكوۆيناعا قايتىپ بارا ما، الدە ۆەرەجەنىدان ءتۇسىپ قالا ما؟ ول جاعىن شەشكەن جوق بولاتىن. سوندىقتان قالتاسىنان اقشا ىزدەگەن بوپ كەيىن شەگىندى. مىرس ەتىپ ەزۋ تارتتى دا: «شىنىندا سىرتتان قاراعان جانعا ەسەرسوق ادام سياقتى بوپ كورىنەتىنىم راس قوي»، — دەپ ويلادى. سوسىن كوڭىلى قۇلازىپ، ەڭسەسى ءتۇستى دە ونى-مۇنىسىن الىپ پەررونعا قاراي تارتتى.
ەمەن ورمانىنىڭ راقات ءبىر جۇپارىنا تالاي رەت بولەگەن، الحورى ءيىسى اڭقىعان مەكەنگە جەتكىزەتىن ءوزىنىڭ قيماس دوسىنداي ۇيرەنشىكتى كولىگى — ودەسسا-چەرنوۆسى پوەزى پىشىلداپ، الىس جولعا شىعۋعا ءازىر تۇر ەدى. ال ول بولسا ءالى ەش توقتامعا كەلە العان جوق. ەكى اي بويى اۋرۋحانادا جاتقاندا: «قايدا بارعانىم ءجون؟» — دەپ ويلانۋمەن بولعان، سوسىن تاعى ءبىر كۇن كيشينيەۆتا قىدىرىپ ءجۇرىپ سول ويمەن باس قاتىردى، ءبىراق ەش بايلامعا كەلە المادى. ەندى مىنە، قولىنا تىڭقايا تولتىرىلعان پورتفەل مەن ۇساق اپەلسينگە تولى تور ۇستاپ ەرسى ءبىر كەيىپتە تۇر. ءوڭى قاشىپ، تەرشىپ، پوەزعا ءمىنىپ جاتقان جۇرتتان كوز الماي سۇلەسوق كۇيدە تۇرىپ قالدى. ءسويتiپ تۇرىپ ول اقىل تەك ميدىڭ بەلگىلى ءبىر كلەتكالارىنىڭ وزىنەن-وزى جۇمىس ىستەۋى عانا ەمەس، اقىل دەگەن ميدىڭ ءارى جۇمىسى، ءارى سول جۇمىستىڭ تالداۋى، ءارى سول تالداۋدىڭ نەگىزىندە شەشىم قابىلداۋ ەكەنىن ۇقتى. باسقاشا ايتقاندا، اقىلدى بولۋ دەگەن — بار جايدى جاقسى ءتۇسىنىپ قويۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تۇسىنە تۇرىپ ارەكەت ەتۋ ەكەنىن ۇقتى.
اقىلدىڭ قاسيەتى جونىندە وي تولعاعان كەزدە وكپە تۇسىندا تۇرعان ۆاگوننىڭ جولسەرىگىنە كوزى ءتۇستى. وتە سىمباتتى، ادەمى ءوڭدى ايەل ەكەن. دەنەسى تولىق، اياعىنىڭ كوكپەڭبەك كۇرە تامىرلارى بىلەۋلەنىپ كەتكەن، ءبىراق بەت ءپىشىنى عاجايىپ سۇلۋ. «قاراپايىم شارۋا ادامىنىڭ بەينەسىن جاساۋ ءۇشىن يتاليان كينوجۇلدىزدارى وسى كەيىپكە ەنەتىن شىعار»، — دەپ ويلادى حوريا. سوسىن ول ءفيلمدى وسىنداي كورىنىستەن ءساتتى باستاپ كەتۋگە بولار ەدى. دەپ تە ويلادى. پوەزد توقتاپ تۇر، پەرروندا پورتفەل، اپەلسين ۇستاعان ادام كورىنەدى، سالدەن سوڭ پوەزد جىلجي باستايدى، ال الگى ادام سول ورنىندا قالا بەرەدى. ول ءسويتىپ الگى ءفيلمنىڭ سيۋجەتىن ويلاپ تۇرعاندا ۆاگونداردىڭ تىركەگىشتەرى سىقىرلاي باستادى، دوڭگەلەكتەر ءبىر ورىندا قوزعالىپ، قۇددى ءبىر مۇز ۇستىندە جىلجىپ بارا جاتقانداي حوريانىڭ ەكى بىردەي شاعىن وتانى ورنالاسقان، العاشقى ماحابباتى ويانعان، قايعى-قاسىرەتى قالعان سولتۇستىك جاققا قاراي بەت الدى.
كەنەت ونىڭ قۇلاعىنا ءبىر داۋىس شالىندى. سۇلۋ جولسەرىك ايەل مۇنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا ءوز ۆاگونىنىڭ تابالدىرىعىندا تۇرىپ، داۋىستاپ بىردەڭە دەگەندەي بولدى. حوريا ونىڭ كىمگە ايقايلاپ بارا جاتقانىن بىلمەك بولىپ جان-جاعىنا بۇرىلىپ ەدى، پەرروندا وزگە ەشكىم قالماپتى. سوعان قاراعاندا ايەل مۇنىڭ وزىنە ايقايلاعان سياقتى.
— نەمەنە؟!
ول تەز ەسىن جيىپ، جۇگىن قولىنا الدى. جولسەرىك ايەل ونىڭ بيلەتسىز ادام ەكەنىن ءدال اڭعارعان ەدى. مۇنداي جاعداي ءار ستانسيادا كەزدەسەتىن-دى — پوەزد قوزعالا باستاعاندا جولسەرىكتەر نە كەشىككەن، نە بيلەت الۋعا ۇلگەرمەگەن، جولاۋشىلاردى نەمەسە بيلەتكە اقشالارى جەتىڭكىرەمەي قالعان ستۋدەنتتەردى وتىرعىزىپ الىپ كەتەتىن. ۆاگوندار باياۋ جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. الگى حور قىزىنا ۇقساس سۇلۋ ايەل حوريادان كوز ايىرار ەمەس. ونىڭ كوز قۇبىلىسىنان ءارى انالىق قامقورلىق، ءارى «وسى جىگىت ۇلگەرە الماي ما ەكەن» دەگەندەي قورقىنىش، ءارى «قاپ، قولعا تۇسەيىن دەپ تۇرعان تيىن-تەبەن بۇيىرمايتىن بولدى-اۋ» دەگەن وكىنىش اڭعارىلعانداي.
— بولساڭشى؟! —دەپ قالدى الگى ايەل دەم بەرگەندەي.
جىگىت ەندى ويلانعان جوق. ايەل تۇرعان ۆاگوندى قۋالاي جۇگىرىپ بارىپ، تۇتقاعا جارماستى دا قارعىپ شىقتى. ءوز ەپتىلىگىنە ىشتەي قايران قالدى. سوسىن تامبۋرعا كىرىپ ايەل ەسىگىن جاپقانشا كۇتىپ تۇردى. اۋىر دەم الادى. ءبىر ساتتە-اق وپ-وڭاي القىنىپ قالعانىنا قىسىلىپ تەرىس اينالىپ كەتتى.
جولسەرىك ايەل سول ەكى ورتادا ەسىكتى جاۋىپ ۇلگەردى دە تۇتقانى سۇرتكەن بىلعانىش شۇبەرەكتى ءبىر بۇرىشقا تىعا سالىپ، حوريانىڭ بار-جوعىن ەلەمەگەندەي، ونىڭ ءدال قاسىنان ۆاگونعا قاراي وتە بەردى.
پوەزد ەكپىن الدى. ءوزىنىڭ جول ءجۇرىپ بارا جاتقانىن، ەندى قايتا ءتۇسىپ قالا المايتىنىن سەزگەننەن كەيىن حوريا ونى-مۇنىسىن كوتەرىپ ۆاگونعا كىردى دە تەرەزەنىڭ الدىنان ءبىر بوس ورىن تاۋىپ الدى. سول جەردە وتىرعان ايەلدەرگە ءوزىنىڭ جۇگىن قاراي تۇرىڭىزدار دەپ تاپسىرىپ قالتاسىنان شىرتىلداعان ءۇش سومدىقتى تاۋىپ الىپ سۇلۋ جولسەرىك ايەل وتىرعان كۋپەگە كەلدى. ورايلى ءساتتى كۇتىپ ءسال تۇردى دا اينالاسىندا بوگدە ەشكىم قالماعان كەزدە ايەلگە اقشا ۇسىندى. ايەل ونىڭ ءۇش سومدىعىنا ۇزاق ءۇڭىلدى، سوسىن جىگىتتىڭ وزىنە قارادى، اقىرى ءوزىنىڭ باياۋ شىعاتىن اۋەزدى ءۇنىن اندەتكەندەي سوزىپ:
— از عوي، — دەدى.
جىگىت قىسىلىپ قالدى. اقشاسىن وڭ قولىمەن ۇستاپ تۇرىپ، سول قولىمەن قالتالارىن شارلادى، ول تاعى ءبىراز اقشا قوسىپ بەرمەك ەدى، ءبىراق قانشا قوسۋدىڭ ورايىن تابا المادى.
— مەن ەندى، بىلمەيمىن... قانشا كەرەك ەدى؟ — دەپ سۇرادى.
— مەن اقشالاپ المايمىن.
— ھم... وندا نە قاجەت.
— ماحاببات.
جىگىت ەزۋ تارتتى، ايەل رەنجىگەندەي بولدى. ونىڭ سۇلۋ جۇزىنە قىزىل تاڭبالار ويناپ شىعا كەلدى، بۇرىنعىدان دا نۇرلاندىرىپ جىبەردى.
— ءسىز مەنىڭ ءسوزىمدى تەرىس ءتۇسىندىڭىز. مەن توسەككە تارتايىن دەپ وتىرعام جوق. سىزدەردىڭ وسى قىلىقتارىڭىز-اق جالىقتىرىپ ءبىتتى. قاسىمدا قيماس دوسىم، تۋعان باۋىرىم قۇساپ جاراسىپ وتىراتىن ەركەكپەن سىر اقتارىسقىم كەلەدى. ول مەنىڭ اق-قارامدى اجىراتىپ بەرسە ەكەن دەيمىن. «ونىڭ ساعان نە قاجەتى بار؟» دەپ سۇراساڭىز، مەن سىزگە: «قاجەتى بولماسا ايتار ما ەم» دەپ جاۋاپ بەرەم. مەن قاتىنداردىڭ شايپاۋ سوزدەرىنەن، وسەك-اياڭىنان، ۇرىس-كەرىسىنەن ابدەن ىعىر بولدىم. ەركەكتەردىڭ ولاردان اقىلدىراق ەكەنىن بىلەم عوي. مەنىڭ اتام اجەمنەن زەردەلىرەك، ال اكەم شەشەمنەن قۋىراق بولاتىن. ۇلىم دا ءوسىپ كەلەدى، ول ءالى ون جاسقا تولا قويماسا دا ەرتەڭ بولماسا، بۇرسىگۇنى تۇرمىسقا شىعايىن دەپ بويجەتىپ وتىرعان قىزدارىمنان ەستىلەۋ.
حوريا تاعى دا ەزۋ تارتىپ كۇلدى. ويتكەنى مىنا ايەلدىڭ جاڭاعى ايتقان تىلەگىن وتەۋگە وزىنەن وتكەن ەبەدەيسىز جاندى تابا قويۋ قيىن ەدى. ءوز ءومىرىن شىرعالاڭعا سالعان ادامنىڭ ەركىنە تاعدىر تىزگىنىن ۇستاتا سالۋ كىم كورىنگەننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. مۇنىڭ تاعى دا ەزۋ تارتىپ كۇلگەنىنە ايەل بۇل جولى رەنجىگەن جوق. قايتا ونىڭ جىميا كۇلگەنى وعان ۇناي ءتۇستى دە:
— پەرروندا نەعىپ ءارى-سارى بوپ تۇردىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— تاماعىما كەسەك كەپتەلىپ قالعانداي بولىپ وتىرمىن.
— قىسىلماي ايتا بەرىڭىز، سىزدەردىڭ ولاي دەيتىندەرىڭىز جاي ءسوز عوي. ويىمىزداعىنى اشىپ ايتا المايتىن، مىنا ءبىز... نەگە جۇدەۋسىز؟
— اۋرۋحانانىڭ تاماعى ءۇيدىڭ دامىنە جەتۋشى مە ەدى.
— سولاي ەكەن-اۋ، مەن الگىندە ءسىزدى اۋرۋحانادان شىققان ادام شىعار دەگەن ويعا دا كەلىپ قالعام...
ول جىگىتتى اياپ كەتتى. ونى ۆاگوننىڭ تۇكپىرىنە ەرتىپ باردى دا الاقانىمەن بوس ورىندى سارت ەتكىزىپ، جۇرت ەستىسىن دەگەندەي داۋىستاپ:
— ءسىزدىڭ ورنىڭىز وسى، — دەدى.
ونىسى كەيىن ول ورىنعا ەشكىم تالاسپاسىن دەگەنى ەدى. كەلەسى ءبىر ايالدامادان وتكەننەن كەيىن ول مۇنىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ:
— توسەك-ورىندى ۋنگەنىدەن وتكەن سوڭ الاسىز، — دەدى تاعى دا داۋىستاپ.
جىگىت ونىڭ قايىرىمدىلىعىنا قاتتى ريزا بولىپ:
— راقمەت، — دەپ العىسىن ايتتى.
ايەل ونىڭ العىس ءسوزىن ەستىمەگەندەي ءارى قاراي جۇرە بەردى، ءبىراق حوريا ونىڭ كىرپىكتەرى الدەنەدەن ءدىر ەتە تۇسكەنىن بايقاپ قالدى دا: «بۇعان دا مەنىڭ سۇڭعاقتىعىم ۇناعانى ما؟»—دەپ ويلادى. سوسىن ىشتەي: «قۇداي-اي، مۇنىڭ دا ماعان كوڭىلى اۋىپ جۇرمەسە ەكەن، وعان ەندى توزە الام با. وسى حيكايانىڭ ءبىر شەگى بولۋى كەرەك قوي»، — دەپ جالبارىندى.
سىرتتا جاڭبىر سىركىرەپ تۇر. دالا، ورمان، اڭعارلاردى ىلعالدى سارعىش تۇمان تۇمشالاي باستادى. جىگىتتىڭ قان قىسىمى كوتەرىلىپ، جۇرەگى قىسىلا بەردى، باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتىپ كەتتى. تەرەزە اينەگىنەن تامشى سورعالايدى، ءدال الگى اپرەلدىڭ ونىنان ون بىرىنە قاراعان تۇندەگى تامشىلارداي. ونىڭ جان دۇنيەسى تاعى دا استان-كەستەڭ بولىپ، جۇرەگى لوبلىدى. مۇمكىن كيشينيەۆ ۆوكزالىنىڭ قاپاس اۋاسىن كوپ جۇتىپ قويدى ما، الدە پوەزعا قارعىپ مىنگەن كەزدە قاتتى تولقىدى ما، نەمەسە وتكەن جايلار ەسكە ءتۇسىپ، ونىڭ اۋرۋحانادا جاتقاندا ازاپپەن جيعان بار دارمەنىن شارپىپ ءوتتى مە؟ كىم بىلگەن! وسىدان بىرنەشە ساعات قانا بۇرىن اۋرۋحانا قاقپاسىنان كوڭىل كۇيى كوتەرىڭكى شىققان ءمۇعالىمنىڭ ەندى پوەزبەن سولتۇستىكتەگى شاعىن وتانىنا ءقان-سولسىز كۇيدە كەتىپ بارا جاتقانى — تاعدىردىڭ نەتكەن تالكەگى ەدى. ونىڭ ءتىپتى جىلاعىسى دا كەپ كەتتى. اۋرۋحانادان ارەڭ دەگەندە جازىلىپ شىعىپ، ءوزىڭدى جان ازابىنا سالعان سول باستاپقى جايعا قايتا ورالۋ — نەتكەن ەسسىزدىك، نەتكەن ناقۇرىستىق دەسەڭشى.
سولايى سولاي عوي. ەندەشە ءوز بولمىسىن، ءوز ءومىرىن قالاي پايىمداۋى كەرەك، ءوز قارەكەتىنىڭ دۇرىسى مەن بۇرىسىن ءقايتىپ انىقتاماق. ءوزى بارىپ تۇسەتىن زاۋالدى ستانسيادان قالاي عانا تۇرشىكپەس. سونىڭ ءبارى دە اۋىر، ازاپتى جاي، سولار ەسكە تۇسكەندە وزەگىڭ ورتەنىپ-اق كەتەدى. ءبىراق وزىنە-وزى بەرىك بولۋى كەرەك، كىبىرتىكتەمەي سول توزاقتان تۇپ-تۋرا باسىپ ءوتۋى ءتيىس، قىسقاسى ول نەعۇرلىم باتىلىراق بولسا ونىڭ سىرقات جۇرەگى سولعۇرلىم تەز ايىقپاق. ويتكەنى ەجەلگى ەلليندەر ايتقانداي، ادامدى ءوز باسىنان وتكەن بۇرىنعى جايلاردى قايتا ەسكە ءتۇسىرۋ قابىلەتىنەن ايىرسا ومىردە نە قاسيەت قالماق.
VIII
ولار سول جولى دا كيشينيەۆتەن وسى پوەزبەن، ءدال وسىنداي جاڭبىرلى، سۇرىقسىز، سۋىق كۇنى كەتىپ ەدى. ەكەۋى ورىندارىندا تەڭسەلىپ، شاماداندارى مەن بۋىنشاق-تۇيىنشەكتەرىن، بار جيعان-تەرگەندەرىن قاراي وتىرىپ، قايداعى جوقتى اڭگىمە ەتكەن. ماسەلەن، ولار جەمىستىڭ ءتۇسىمىن ءسوز قىلدى، سول جىلى شاراپ قىشقىل بولا ما، جوق پا دەپ ءوزارا بال اشىستى، كۇزدىك eگic جايىن قوزعادى. سول اڭگىمەنىڭ بارىنە تەرەزەدەن كورىنگەن دۇنيەلەر ارقاۋ بولعان-دى. ولار وسىنىڭ ءبارىن تاپتىشتەي ءسوز ەتكەنمەن جۇرەكتەرىن مىسىق تىرناپ جاتقانداي ەدى. سەبەبى ولار ءوز تىرلىكتەرىن اۋەل باستان-اق تىم-اق جاقسى جوبالاعان، ءبىراق ودان ەشقانداي راقات تاپقان جوق قوي!
تاعدىردىڭ و دا ءبىر ءجابىرى ەدى. ويتكەنى العاشقى كومانديروۆكادان كەيىن-اق حوريانىڭ ديسسەرتاسيا نوبايى كورىنە باستاعان، ال جانەتتى پوليتەحنيكا ينستيتۋتىنا فرانسۋز تىلىنەن ساباق بەرۋگە شاقىرعان، وعان ءتىپتى مينيسترلىكتەن دە ورىن تابىلىپ قالعان. سونىڭ ءبارى اياقاستى ويران بولدى. ەندىگى مىناۋ باۋ-باقشا، جۇزىمدىكتەر مەن ەگىس جايلى ايتىلعان ءسوز تەك سول وكىنىش تابىن اڭعارتار قىسىر اڭگىمە عانا ەدى.
قاس قىلعانداي نوسەر جاڭبىر باسىلماي قويدى. جالپى وسىنداي جاڭبىردىڭ حوريا ومىرىنە الدەبىر قاتىسى بار سياقتى، ول وعان ءاردايىم قىرسىقتىڭ نىشانىنداي بوپ كورىنەتىن. سول جولى دا كۇن اشىلماي قويعان، ءتۇن ورتاسىندا ەكەۋى ۆەرەجەنى ستانسياسىنان تۇسكەن كەزدە دە جاڭبىر قۇيىپ تۇرعان-دى. جانەتتىڭ اكەسى اربامەن كەلىپتى، ويتكەنى جول لايساڭ باتپاق بولعاندىقتان ماشينامەن ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ولار سۋ ساباننىڭ ۇستىندە جىرتىق برەزەنتكە بۇركەنىپ، جول ءجۇرىپ كەلە جاتتى. تاڭ اتقانشا ۇزاق ءجۇردى. ابدەن تيتىقتاعان اتتار دەريەۆنياعا اربانى ارەڭ سۇيرەپ جەتكەن ەدى. بەتكەيدەگى ۇيلەردىڭ دىمقىل شاتىرىنان باياۋ قالىقتاپ ءتۇتىن شىعىپ جاتىر، جۇرتتىڭ ءبارى جىلى ۇيلەرىنەن شىققىلارى جوق. جۇرگىنشىلەر ءوتىپ بارا جاتقاندا تەرەزەلەردە اقىرىن جەلبىرەپ تۇرعان پەردەلەردى عانا كوردى. اقىرى ولار ءوز اۋلالارىنا دا كەلىپ كىردى. عۇمىرى باسىنىڭ ساقيناسى ۇستاپ جۇرەتىن قاباعى جابىق قايىن ەنەسى قارسى الدى. جىپ-جىلى ءۇي ىشىندە جاڭا پىسكەن نان ءيىسى شىعادى. ولار جايعاسىپ وتىرعان سوڭ ايگىلى تاۋىق سورپاسى — زامە دە گەننە العا تارتىلدى. مۇنداي ءدامدى استى ولار كوپتەن بەرى ىشكەن جوق ەدى. داستارقان جينالعان سوڭ ۇيقى قىسقان جولاۋشىلار قيسايا-قيسايا كەتىستى. ابدەن جولسوقتى بولىپ شارشاعاندىقتان ولار كەشكە دەيىن ۇيىقتادى. ەگەر فرانسۋز ءتىلىنىڭ ءمۇعالىمى حارەت ۆاسيليەۆيچتىڭ گۇرىلدەگەن جۋان داۋسى شىقپاعاندا ولار تاڭ اتقانشا باس كوتەرمەي ۇيىقتاي بەرەتىن ەدى.
— مەن ول ەكەۋىن قوناققا شاقىرا كەلدىم، — دەدى ول جانەتتىڭ اكەسىنە ەسىك الدىندا اياعىن ءسۇرتىپ جاتىپ.
ولار ءمۇعالىمنىڭ ۇيىندە ءتۇن ورتاسىنا دەيىن وتىردى. ادەتتە قاباق اشپاي ماڭعازدانىپ، ءوزىن-وزى جوعارى ۇستايتىن حارەت ۆاسيليەۆيچ كۇرت وزگەرىپ، اقجارقىن، سەزىمتال كۇيگە ەندى. جاس جۇبايلاردىڭ قاندايلىق قيىن جاعدايعا تاپ بولعانىن جاقسى ءتۇسىنىپ، اسقان ءبىر شىنايى سىپايىلىقپەن كومەكتەسۋگە جان سالعانى سونشا، مىنا ەكەۋى ءتىپتى وزدەرىنەن وزدەرى ۇيالىپ قىسىلىپ قالدى. سول كەشتە قوزعاعان اڭگىمەنىڭ بارىسى، قايعىرماڭدار، ەڭسەلەرىڭ تۇسپەسىن دەگەندەي ەدى. ونىڭ باستى ماقساتى — ينتەلليگەنتتىڭ، ناعىز ينتەلليگەنتتىڭ دەريەۆنيادا دا ءومىر سۇرە الاتىندىعىن جانە وي دۇنيەسى، يدەيا دۇنيەسى ەشبىر توقىرامايتىنىن ءومىر تاجىريبەسى ارقىلى دالەلدەۋ ەدى. جانەت ءوزىنىڭ ەڭ سۇيىكتى شاكىرتى ەكەنىن جانە سونداي جاقسى كورەتىن ىزباسارىمەن قاتار ءومىر سۇرۋدەن ارتىق ۇستاز ءۇشىن باقىت بولمايتىنىن ەمەۋرىنمەن سەزدىرۋگە تىرىستى. ەڭ اقىرى ول ءوزى وسىنداعى مەكتەپتە وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تۇرعاندا بۇل ەكەۋىنىڭ بار مۇقتاجىن ورىندايتىندىعىن، قانشا ساعات ساباق بەرگىلەرى كەلسە دە، مۇمكىندىك تۋعىزاتىنىن، كوللەكتيۆ اراسىندا بەدەلسىز بولمايتىنىن ايتقىسى كەلدى.
— تەك قۇداي ءۇشىن، — دەپ جالبارىندى ول، — ايتەۋىر ءوز بەتتەرىڭمەن ديرەكتورعا بارا كورمەڭدەر، كەلمەي جاتىپ، ءبىزدىڭ شارۋامىزعا باس سۇقپاڭدار. ماعان بىر-ەكى كۇن مۇرسات بەرسەڭدەر بولدى، ءبارىن ءوزىم رەتتەيمىن.
ولار ەكى قۇمىرا شاراپ ءىشىپ، ءۇي يەسىنىڭ ءوزى پىسىرگەن ءدامى اۋىزدان كەتپەس ۇيمە تاباق سارمالە (كاپۋستا جاپىراعىنا ورالعان ەت) جەدى. ءسويتىپ جارىق دۇنيەدەگىنىڭ بارىنە ريزا بولىسىپ ۇيلەرىنە قايتپاق بولدى. ولار كەتىپ بارا جاتىر ەدى، ءتىپتى ەسىك الدىنا بارىپ تا قالعان. ءدال سول كەزدە جانەت كەنەتتەن ءوزىن كىشكەنتاي شاكىرت سەزىندى، سول كىشكەنتاي شاكىرت ۇستازىنا مۇڭىن شاقپاق بولدى. ونىڭ داۋسى بۋلىعىپ شىعىپ، كوزىنەن جاس مولدىرەدى:
— سىزگە ايتۋعا وڭاي عوي، حارەت ۆاسيليەۆيچ. ءسىز وسى دەريەۆنيا مەن پاريجدەن باسقا جەردى كورگەن جوقسىز، ال ءبىز كيشينيەۆتە قانشا جىل تۇردىق دەسەڭىزشى...
— نەمەنە؟ — دەپ گۇر ەتە ءتۇستى حارەت ۆاسيليەۆيچ.— سەن ماعان كيشينيەۆتىڭ جايىن تۇسىندىرمەكسىڭ بە؟
قورلانعانداي ءوڭى كۇرەڭىتىپ اشۋلانعان ول جاس جۇبايلاردى داستارقانعا قايتا وتىرعىزدى. تاعى ءبىر قۇمىرا شاراپ پەن تاباق تولى جەمىس اكەلدى. جازۋ ستولىنىڭ سۋىرماسىن، كىتاپ تەكشەلەرىنىڭ قۇپيا قويمالارىن اقتارىپ ءجۇرىپ، سارعىش تارتقان ءبىر پاراق قاعاز تاۋىپ الدى دا بۇلاردىڭ الدىنا اكەپ قويدى. ول — حارەت ۆاسيليەۆيچتى الدەبىر الاڭنىڭ قاسىنداعى ۇيگە ورنالاستىرۋ جونىندەگى كيشينيەۆ قالالىق سوۆەتىنىڭ قاۋلىسى ەدى. ءمۇعالىم سونى كورسەتىپ وتىرىپ:
— ارميان كوشەسىندەگى قىرىق بەسىنشى ءۇي، — دەپ قىسقا قايىردى.
جانەت تاڭقالعاننان اۋزىن اشىپ قالىپتى.
— سوندا قالاي؟.. ءسىز كيشينيەۆتە تۇرعانسىز با؟
— ءبىر جىلداي تۇردىم. ءوز بولمەم، ديۆان، ستول، ەكى ورىندىعىم بولدى. جۇمىسىم دا جاقسى ەدى. تاريح جانە تىل-ادەبيەت ينستيتۋتىندا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بوپ ىستەدىم. مولداۆان ءتىلىنىڭ قايدان شىققانىنا ارنالعان عىلىمي كونفەرەنسيا اشىلعانعا دەيىن بار جاعدايىم جاقسى بولدى. ەكى ءتۇرلى تۇجىرىم تالقىلاندى.
حوريا جىميا كۇلدى دە:
— ءسىز، شاماسى، سورىڭىزعا قاراي، جاڭساق تۇجىرىمدى جاقتاعانسىز عوي، — دەدى.
— مەن ەشكىمدى جاقتاعام جوق، ءتىپتى اۋزىمدى اشپاي، ءبىر بۇرىشتا جۇرتتىڭ ءسوزىن تىڭداپ، ءوز جايىممەن وتىرا بەردىم. ءۇش كۇنگە سوزىلعان كونفەرەنسيادان كەيىن مەن ول ارادان جىن سوققانداي بولىپ شىقتىم. ۇيگە كەلدىم دە پاتەرىمنىڭ كىلتىن ءۇي باسقارماسىنا تاپسىردىم. ستول، ورىندىقتارىمدى اۋلا سىپىرۋشىعا تارتۋ ەتتىم، سوسىن كيىم-كەشەگىمدى جيناپ الىپ جونىمە كەتتىم. مىنە، سودان بەرگى جيىرما جىل بويى باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىن.
— سوندا ءسىز مەكتەپ پروگرامماسىنىڭ شىتىرمانىندا اداسىپ جۇرگەنىڭىزگە باقىتتىسىز با؟ — دەپ سۇرادى جانەت.
— مەن ءوز جۇمىسىما ريزامىن، — دەدى حارەت ۆاسيليەۆيچ ودان ءارى داۋلاسۋعا جول بەرگىسى كەلمەگەندەي كەسىمدى ۇنمەن. — ودان مەن ماتەريالدىق جاعىنان دا، مورالدىق تۇرعىدان دا قاناعات تابام. ءبىراق مەن باقىتتى باسقا ىستەن تاپتىم. ول جايدى بۇل دەريەۆنيادا ءالى ەشكىم بىلمەيدى، سويتكەنمەن سەندەردەن جاسىرماي-اق قويايىن. Meن كوپ ۋاقىتتان بەرى «شەجىرەشىلەرىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىندەگى جاڭا سوزدەر» دەگەن كىتاپ جازىپ ءجۇرمىن. ويتكەنى مەن ناعىز عالىم ءوز ەڭبەگى جوسپاردا بەكىتىلىپ، مەملەكەت وعان بەلگىلى ءبىر يگىلىكتەر بوساتا باستاعاندا عانا جۇمىس ىستەپ قويمايدى دەپ ەسەپتەيمىن. عالىمداردىڭ تۆورچەستۆولىق ەڭبەگى ادام رۋحىنىڭ دامۋ قاجەتتىلىگى رەتىندە عىلىمي اتاقتاردىڭ پايدا بولۋىنان كوپ بۇرىن، ءتىپتى اقشانىڭ شىعۋىنان دا ەرتە كەزدە باستاۋ العان...
جاس جۇبايلار ءتۇن ورتاسى اۋعاننان سوڭ قايتتى. ولاردىڭ الدىندا كارەسىن شاممەن جولعا جارىق ءتۇسىرىپ حارەت ۆاسيليەۆيچ كەلە جاتتى. جاڭبىر باسىلىپتى، ءبىراق اسپاندى ءالى دە تۇتاسقان بۇلت تۇمشالاپ تۇر. راس، كەيدە قاراڭعىلىق سەيىلگەندەي بوپ، قىرقالاردىڭ جوتاسى كوزگە شالىنادى. سولاردىڭ بىرىندە ءالى ەشكىم جارىتىپ ەش دەرەك جازا قويماعان جۇمباق سىرلى كونە داڭعىرا تۇر. سوعان كوزى تۇسكەندە حوريا: «ەگەر جالعىز ءوزى تاۋ باسىندا ءتورت ءجۇز جىل تۇرعان بولسا، جانەت ەكەۋى اسا ءبىر شىتىرمانعا تاپ بولماي-اق ادام ءومىرىنىڭ تاعى ءبىر قىسقا ءداۋىرىن وتكەرەر»، — دەپ ويلادى.
كەلەسى كۇنى حوريا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، توسەكتەن وزگەشە ءبىر كوڭىل كۇيمەن تۇرەگەلدى. بۋفەتكە بارىپ تەمەكى الام دەپ (تەمەكىسى شىنىندا دا تاۋسىلعان ەدى) سىرتقا شىقتى. ءبىراق قايتىپ كەلە جاتقاندا مەكتەپكە سوعا كەتكىسى كەلدى. قايداعى قايىرىمدى بىرەۋ جارىلقايدى دەپ قول قۋسىرىپ وتىرا بەرۋ ەركەككە ءتىپتى كەلىسپەيتىن جاي ەدى. ونىڭ قالتاسىندا جولداماسى بار بولاتىن، تاعدىر ونى مەكتەپتە كوپ جىل جۇمىس ىستەۋگە قوسقان ەكەن، ەندەشە نەسىنە ۇيكۇشىك بولماق.
ول ەسىك الدىندا اياعىن ءسۇرتىپ جاتقاندا ۇلكەن ءۇزىلىستىڭ اياقتالعانىن اڭعارتىپ قوڭىراۋ شىلدىرلادى. دالىزدەر تەز بوساپ، كلاستاردىڭ ىشىندەگى شۋ باسىلا قالدى. ول مۇعالىمدەر بولمەسىنە كىرىپ ەدى، وندا ەشكىم جوق ەكەن، تەك تەمەكى ءتۇتىنى عانا قالىقتاپ تۇر. ديرەكتوردىڭ كابينەتىنەن الدەبىر اياق دىبىسى ەستىلدى. ەسىگىندە ەپتەپ ساڭىلاۋ قالىپتى. حوريا ەسىكتى جايلاپ قانا جارتىلاي اشتى. ونىڭ كوزىنە ەن الدىمەن تۇسكەنى قىمبات كوستيۋم كيگەن ادامنىڭ جالپاق جاۋىرىنى بولدى. ديرەكتور اۋزى اشىق كىتاپ شكافىنىڭ الدىندا حورياعا سىرتىن بەرىپ تۇر ەدى. ول جاپادان-جالعىز تۇرىپ ءبىر شىنى شاراپتى تارتىپ جىبەردى دە راقاتتانا تامسانىپ، الدەنەمەن اۋزىنىڭ ءدامىن الدى. حوريا ىڭعايسىزدانىپ قالدى. تۇك سەزبەگەندەي بولۋى كەرەك پە؟ ءبىراق ول وسىنىڭ ءبارىن ءوز كوزىمەن كوردى عوي. ول اقىرىن جوتكىرىنىپ، ەسىك قاقتى. ديرەكتور وعان سىرتىن بەرىپ تۇرعان بويى ءبىر ءسات تىنا قالدى. سوسىن وسى بولمەنىڭ يەسى ەكەنىن اڭعارتقانداي بوپ، اسپاي-ساسپاي شكافتى جاپتى، سودان كەيىن عانا بارىپ نە بوپ قالدى دەگەن كەيىپپەن ارتىنا بۇرىلىپ قارادى.
— رۇقسات پا ەكەن؟
— ءا، ەسكەرتكىشتەر قامقورى! جاقسى كەلدىڭىز. كىرىڭىز.
ول ەكەۋى بۇرىننان تانىس ەدى، ءبىر ساۋىق كەشىندە بىرگە بولعان. ديرەكتور حوريانىڭ ويلانىپ جاتۋىنا مۇرسات بەرمەدى. ونى ءوز ستولىنىڭ جانىنا وتىرعىزدى دا، شكافتىڭ اۋزىن قايتا اشتى. ەنسيكلوپەديانىڭ وتىز سەگىزىنشى تومىن بىلاي سىرعىتىپ قويىپ، ار جاعىنان ءبىر شيشا كونياك الدى. ءوزى مەن قوناق ەكەۋىنە ەكى ريۋمكا قۇيدى. تۇزدالعان المادان اسا ءبىر ەپتىلىكپەن ەكى ءتىلىم كەسىپ الدى. ول ءدال وسىنداي جاعدايعا ارنايى ازىرلەنگەن ءدام ەدى.
— ءسىز تۇزدالعان المانى جاقسى كورەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى حوريا.
— كونياكتان سوڭ بۇل تاپتىرمايتىن ءدام.
— جاڭا پىسكەن الما شە؟
— و نە دەگەنىڭ! ول مۇلدەم جارامايدى. جاڭا پىسكەن المانى ءسال قىشقىلتىم تارتقان كەزدە عانا قۋىرىلعان جاڭعاققا قوسىپ شاراپتان سوڭ جەۋگە بولادى، وندا دا قازىرگى شاقتا ەمەس، كۇزدە، ال كوكتەمگە سالىم... ال ساۋ بولايىق!
حوريا ونىمەن قولىنداعىسىن سوعىستىردى دا، ءىشىپ جىبەردى. ول، ارينە، مۇعالىمدەر مەن ديرەكتوردىڭ اراسىندا قاقتىعىس بولىپ جۇرگەنىن جانە دە وسى ەكى مايدان اراسىنداعى جالعىز ەلشى — وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى حارەت ۆاسيليەۆيچ ەكەنىن بىلەتىن. ول سونىمەن بىرگە ديرەكتورمەن قوسىلىپ كونياك ىشكەن سوڭ سونىڭ جاعىندا بولاتىنىن دا ءبىلدى. نەلىكتەن ول بۇعان تاۋەكەل ەتتى؟ ونىڭ ديرەكتورمەن دوس بولعىسى كەلدى مە؟ ول ءالى تانىسپاعان دوستارىنا وپاسىزدىق جاساماق بولدى ما؟
«ونىمەن بىرگە ىشەتىن سەبەبىم — ول ماعان ۇنايدى»،— دەدى ول اقىرى وزىنە-وزى.
«سوندا ساعان ونىڭ نەسى ۇنايدى؟ — دەپ سۇرادى ول تاعى دا وزىنەن-وزى. — جاڭا پىسكەن الما مەن تۇزدالعان الما جايلى ايتقان تۇجىرىمى ما؟».
«نەسى بار جاقسى كوستيۋم كيگەن قول-اياعى بالعاداي جىگىت. كونياگى جاقسى، اۋىز تۇشىتار ءدام جونىندەگى تالعامىن ايتساڭشى».
ولار تاعى بىر-بىردەن قاعىپ تاستادى، اۋىزدارىنىڭ ءدامىن الدى، سوسىن سيگارەتىن شىعارىپ، ەكەۋى قوسىلىپ تەمەكى تارتتى. ال ارادا ءبىر كۇن وتكەن سوڭ ديرەكتور حوريا مەن جانەتتى وقۋشىلارعا تانىستىردى. حوريا ءوزىنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز كوك كوستيۋمىن، ال جانەت جاڭا عانا موداعا ەنە باستاعان دجەرسي كوفتاسىن كيىپ كەلگەن. ولار بالالارعا ۇنادى، ءبىراق مۇعالىمدەر ولاردى ەلەمەۋگە تىرىسىپ باقتى. ساباقتان كەيىن ديرەكتور جاڭا پەداگوگتاردى كوللەكتيۆكە تانىستىرماق بوپ مۇعالىمدەر بولمەسىنە كەلىپ ەدى، ءبىراق ولاردى تانىستىراتىن ەشكىم تابىلمادى. بىرنەشە ادام شاحمات تاقتاسىنىڭ قاسىندا ۇيمەلەسىپ قالىپتى. ءبىر بۇرىشتا ايەلدەر شەتەلدىك جاڭا ەتىكتى اياقتارىنا كەزەك-كەزەك كيىپ كورۋدە.
— مەن سىزدەرگە جاڭا كەلگەن مۇعالىمدەردى... — دەدى ديرەكتور، ءبىراق ونىڭ سوزىنەن كەيىن دە شاحمات ويناپ وتىرعاندار مويىن بۇرماي ويىندارىن جالعاستىرا بەردى، اياقتارىنا ەتىك كيىپ ولشەگەندەر كەزەك ءتارتىبىن ساقتاپ، ودان ءارى ولشەپ كورە بەردى. ال بۇلار بولسا ۇشەۋى سوستيىپ، بولمەنىڭ ورتاسىندا ءارى-سارى بوپ تۇرىپ قالدى. سول ءبىر قولايسىز جايدى جۋىپ-شايماق بولعان ديرەكتور سىپايىلىقپەن جانەتتىڭ قولىنان ءسۇيدى.
جانەت سول ارادا-اق جىلاپ جىبەردى، جول بويى، ۇيگە جەتكەنشە جىلادى. ال ۇيدە ولاردى ءوڭى كۇرەڭىتىپ، قاتتى ابىرجىعان حارەت ۆاسيليەۆيچ كۇتىپ وتىر ەدى.
— وي، اقىماقتار، بۇلدىردىڭدەر-اۋ! ولار سەندەردى ءتۇتىپ جەيدى! ولار بەس ديرەكتوردىڭ باسىن جۇتقان، ال ءمۇعالىم دەگەندەرىڭ ءبىر قاققاننان قالمايدى!
حوريا اسپاي-ساسپاي شەشىندى دە ستولدىڭ قاسىنا بارىپ وتىردى. سول ساتتە-اق ونىڭ الدىنداعى ستولدىڭ ۇستىنە شاراپ پەن ءدام قويىلدى. سوسىن ول كەنەت ءوزىن ءۇي يەسى سەزىندى دە جىميىپ قويدى. سول كۇلكىنىڭ وزىمەن-اق ونىڭ «ەشكىمنەن دە، ەشتەڭەدەن دە قورىقپايمىن» دەگەندەي.
— تورلەتىڭىز، حارەت ۆاسيليەۆيچ، داستارقانعا كەلىڭىز. ۋاقا ەمەس، ۋاقىتى جەتكەندە ولاردىڭ وزدەرى-اق بىزگە قول ۇسىنار، ءبىراق ءبىز ولاردىڭ قولىن الا قويار ما ەكەنبىز...
— ەشقاشاندا!—دەپ ايقايلادى جانەت ىزاعا بۋلىعىپ.
— ونى كەيىن كورە جاتارمىز، — دەدى حوريا ءسوزىن ەكى ۇشتى ەتىپ. سول ساتتە حارەت ۆاسيليەۆيچ «مىنا جىگىت ءبىر كورگەندەگىدەي اناۋ-مىناۋ ەمەس ەكەن» دەپ ويلادى.
ولار ستول باسىنا جينالدى، ستاكاندارعا عاجايىپ قىزعىلت شاراپ قۇيىلدى. سوسىن وسى ءبىر ءجۇزىم شىرىنى قۇدىرەتىنىڭ ءوزى-اق اڭگىمە ارقاۋىن وزگەرتۋگە ءماجبۇر ەتتى. بۇل دۇنيەدە كاپريان ورتا مەكتەبىنەن وزگە دە قىزىقتى ورتا تولىپ جاتقان جوق پا!..
سودان كەيىن ول كۇندەلىكتى تىرلىك قامىنا كىرىسىپ كەتتى. وسى ءبىر بۋكوۆينا جىگىتىنىڭ تۇلا بويىندا تۇنىپ جاتقان كۇش-قۋات، سۇيكىمدىلىك پەن ادەپتىلىك قايران قالدىرارلىقتاي ەدى. مەكتەپتەگى شيەلەنىس پەن تالاس-تارتىس ءبىرازعا دەيىن باسىلىپ تا قالدى. ول جۇرتتىڭ ءسوزىن ۇيىپ تىڭداي دا، ءوز ايتقانىن وتكىزە دە بىلەتىن، دوس-جاراندى تەز تاۋىپ، ايەلدەرگە قوشەمەت ءسوز دە ايتا الاتىن. ەركەكتەر باس قوسىپ، قاندايلىق ءبىر قۇپيا ارەكەت جاساسا دا ولاردى قولداي بىلەتىن، قاجەتتى جەرىندە جيىلعان ورتانى ويىن-ساۋىققا بولەيتىن قالجىڭباس تا ەدى. وقۋ جىلىنىڭ اياق كەزىندە ول مۇعالىمدەرمەن ايرىلماس دوس بولىپ الدى. ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە ديرەكتوردىڭ ءوزى وعان سۋىق قارايتىن بولدى. ءبىر جولى حوريا تاعى دا ويدا جوقتا ديرەكتوردىڭ ەسىگىن اشىپ قالعاندا نيكولاي تيموفەيەۆيچتىڭ جاپادان-جالعىز ريۋمكانى توڭكەرىپ تاستاعالى تۇرعانىن كوردى. بۇل جولعى قابىلداۋ مۇلدەم باسقاشا بولدى. ديرەكتور اۋەلى ىشەتىنىن ءىشىپ الدى، سوسىن تۇزدالعان الما تىلىگىن اسىقپاي ۇزاق شايناپ جەدى. ودان كەيىن ەنسيكلوپەديانىڭ وتىز سەگىزىنشى تومىن ورنىنا قويدى دا تەمەكى تارتتى. سودان سوڭ عانا ءوزىن-وزى زورلاعانداي بولىپ: — قۇلاعىم سىزدە، — دەدى.
ونىسى ءتاتۋ-تاتتى داۋرەنىمىز وتكەن، ەندى ارپالىس باستالدى دەگەندى اڭعارتقانداي ەدى. «ولاي بولسا شاراپ ءىشىپ، قىشقىلتىم تارتقان الما جەيمىز دە، — دەپ ويلادى حوريا. — قالاي بولعاندا دا جۇرتتىڭ ءبارى كونياكپەن اۋەستەنە المايدى عوي».
ءىح
الدەبىرەۋ تەمىر سياقتى بىردەڭەمەن تاقتايدى تىقىلداتىپ، مۇنىڭ تاپ قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن ايقايلادى:
— ازامات، سىزگە ايتىپ تۇرمىن!
حوريا كوزىن ۇزاق ۋقالاپ ءسۇرتىپ، بۇرىلىپ قارادى.
— نە بوپ قالدى؟
— بيلەتىڭىز.
— قايداعى بيلەت؟
— ءسىز مەنىڭ باسىمدى قاتىرماڭىز...
حوريا قالاي قۇتىلسام ەكەن دەگەن ويمەن ماۋجىراپ وتىرعان كۇيى كوزىن جىپىلىقتاتا بەردى. سول كەزدە وعان ارا تۇسپەك بولىپ سۇلۋ ەندى، تولىق دەنەلى جولسەرىك ايەل دالىزدە جۇگىرە باسىپ كەلە جاتىر ەكەن.
— ونىڭ بيلەتى پوەزد باستىعىندا، ءوزى اۋرۋحانادان شىعىپتى، جايلى ۆاگونعا اۋىسسام دەيدى. جاڭا ونى وزىڭىزگە ايتىپ ەم عوي...
بيلەت تەكسەرۋشى رەنجي سويلەدى:
— ەڭ بولماسا جايلى ورىنعا اۋىستىرعانشا شىداي تۇرۋىنا بولاتىن ەدى عوي. بيلەتسىز كەلە جاتقانى ويىندا جوق — ۇيقتاپ وتىر.
— سىرقات ادام دەپ تۇرمىن عوي...
بيلەت تەكسەرۋشى جونىنە كەتتى، حوريا جولسەرىككە تاعى دا «راقمەتىن» ايتتى، ءبىراق اناۋ بۇرىلىپ تا قاراعان جوق. بۇعان سول سىرت بەرىپ تۇرعان كۇيى قاراماي كەتتى. بۇيتكەن كۇنى قۇرسىن دا، ايتەۋىر ءبىر قىرسىققا تاپ بولادى دا جۇرەدى. قالتاسىندا اقشاسى بولا تۇرىپ، نەگە بيلەت ساتىپ المادى، نەگە ادام قۇساپ جول جۇرمەدى؟ سودان كەيىن ول ۇيىقتاي المادى. جولسەرىك ايەلدى رەنجىتىپ الدىم-اۋ دەگەن مازاسىز وي ونىڭ كوزىن ىلىندىرمەدى. سوسىن پورتفەلىندە جاتقان ەسكى گازەتكە ونشاقتى اپەلسين وراپ الدى دا كەزەكشىلەر بولمەسىنە قاراي بەتتەدى.
— ءسىز اقىلدى بالام بار دەپ ەدىڭىز عوي.
— ءيا بار. ونى قايتەسىز؟
— مىنانى سول بالاڭىز بەن قىزدارىڭىزعا اپارىپ بەرىڭىزشى.
ايەل ءوڭى نۇر جايناپ كەتتى. ماسەلە اپەلسيندە ەمەس ەدى، ماسەلە ونىڭ بالا-شاعاسىن مىنا جىگىتتىڭ ەستە ساقتاعانىندا بولاتىن.
— بەيىلىڭىزگە راقمەت.
حوريا ءوز ورنىنا قايتىپ كەلگەن سوڭ جانتايماي-اق وتىرعان كۇيى قالعىپ العىسى كەلدى. ويتكەنى ۋنگەنى جاقىن قالىپ ەدى، ءبىراق كوزى ىلىنبەدى. كاپريان مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى كوز الدىنا كەلىپ، قويقاڭداپ ءجۇرىپ السا، ۇيقتاپ كورشى. ول سۋ جاڭا باتەڭكەنىڭ تابانعا باتقان شەگەسىندەي، تاماققا تۇرىپ قالعان بالىق قىلتاناعىنداي بوپ جانىن جەگىدەي جەدى، ونىڭ ءتىلىن تاۋىپ جۇمسارتۋ نەمەسە وعان كوڭىل بولمەي قويۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ول مەيلى جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، قايىرىمدى الدە قاتىگەز بولسىن — ءبارىبىر، ايتەۋىر وزىمەن ەسەپتەسۋگە، ايتەۋىر ءوزىن ەرىكسىز ەسكە الۋعا ءماجبۇر ەتەتىن. سوندىقتان دا ونىمەن وسى جارىق دۇنيەدە ءبىر ءومىر سۇرۋگە تۋرا كەلەتىنىن ويلاۋ كەرەك ەدى.
ديرەكتوردىڭ ءاتى-جونى نيكولاي تروفيموۆيچ بالتا بولاتىن جانە ءوزى ەرەكشە ءبىر قىزىق ادام ەدى. ول ىسكە باياۋ، سوزگە ساراڭ، ايتقانىنان قايتپايتىن جان رەتىندە تانىلعان-دى. جۇرت ونى اۋدانداعى تاڭداۋلى ديرەكتورلاردىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيتىن.
نيكولاي تروفيموۆيچ بالتانىڭ بار ارمانى جۇرگەن جەرىن تاپ-تۇيناقتاي ۇستاۋ. ول قۇرىلىس جۇمىسىنا قاتتى قۇمار بولاتىن. سوندىقتان دا ءوزى ديرەكتور بولىپ تۇرعان مەكتەپتىڭ اينالاسىندا تاس، اعاش، جاڭعاق، سەمەنت سالىنعان قاپشىقتار جاتاتىن. وسى وڭىردەگى قۇرىلىسشىلاردىڭ ءبارىن تانيتىن، كىمنىڭ قولىنان نە كەلەتىنىن جەتە ءبىلىپ، ولارمەن وپ-وڭاي تابىسا بىلەتىن. قۇرىلىسشىلار دا ول تاپسىرعان جۇمىستى ىقىلاسپەن ىستەيتىن. تەگىندە ونىڭ سونداي قابىلەتىن ەسكەرگەندىكتەن دە اۋدان ءقايسىبىر سەگىز جىلدىق مەكتەپتى ۇلكەيتىپ ورتا مەكتەپكە اينالدىرۋ جونىندە شەشىم قابىلداي قالعاندا وعان ديرەكتور ەتىپ ىلعي نيكولاي ءتروفيموۆيچتى تاعايىندايتىن بولسا كەرەك. «ءسوز ەمەس، مەڭگەرىپ كەتەدى. قارجى ءبولىپ اقشا مول بولسا، قيسىنىن تاۋىپ، قۇرىلىستى جۇرگىزەدى»،— دەپ ەسەپتەيتىن. سونىمەن بالتا جاڭا قىزمەتتى قاباق شىتپاي قابىل الىپ، جاڭا مەكەنىنە كوشىپ باراتىن. سوسىن كوپ ۇزاماي-اق مەكتەپ اۋلاسىنا، قۇددى ءبىر سيقىردىڭ كۇشىمەن كەلگەندەي بولىپ، تاس، سەمەنت، تاقتاي دەگەندەرىڭ ءۇيىلىپ قالاتىن. ونىڭ ءبارىن قايدان تاۋىپ الا قوياتىنىن ءبىر قۇدايدان باسقا جان بىلمەيدى. جانە ول وزىنە قاجەتتى، جارامدى دەگەن دۇنيەلەردى عانا الاتىن، جامان تاقتاي، جارامسىز تاس، كوڭىل تولماس جۇمىستاردى كورگىسى دە، كوزىنە ىلگىسى دە كەلمەيتىن.
جاسىراتىنى جوق، ونداي شارۋا وعان وڭاي سوقپايتىن ەدى. ول ەڭبەككە ەتتەرى ۇيرەنىپ كەتكەن كوپ بالالى كولحوزشىلارمەن بىرگە تاڭ قىلاڭ بەرە توسەكتەن تۇراتىن. ونىڭ كوگىلدىر «ۆولگاسى» ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن تىنىم تاپپايتىن. شەگە، اعاش جەلىمىن تاۋىپ اكەپ، جۇكتىڭ تيەلىپ، ءتۇسىرىلۋىن باقىلاپ جۇرەتىن. وسىنداي الاساپىران جۇمىستى اتقارا ءجۇرىپ، وقۋشىلارعا كوللەكتيۆتەندىرۋ ءىسىنىڭ مولداۆان پوەزياسىندا بەينەلەنۋى تۋرالى ايتىپ بەرۋ ءۇشىن كۇنىنە ەكى ساعات ۋاقىتتى قايدان تاباتىنىنا قايران قالاسىڭ. راس ول ءوزىنىڭ تىنىمسىز تىرلىگىنە ەشقاشان رەنجىمەيتىن. قايتا، كەرىسىنشە، وعان ءدان ريزا بولاتىن، ويتكەنى مەكتەپ سالىپ ءجۇرىپ، ول وزىنە دە شاعىنداۋ جاپ-جاقسى ءۇي تۇرعىزىپ الۋشى ەدى. ال تاعى دا جاڭا جۇمىسقا اۋىسقاندا ءۇيىن ساتىپ جىبەرىپ، باسقا دەريەۆنيادان العان جەرىنە مەكەن-جاي سالا باستايتىن.
ول وزىنە ارنالعان ۇيلەردىڭ ءبارىن دە ءبىر جوبامەن سالعىزاتىن. ءتورت بولمە، ەكى ۆەراندا، تاس پودۆال جانە ءوزىنىڭ «ۆولگاسىنا» ارنالعان گاراج بولاتىن. ايەلى ءتىس جارىپ سويلەمەيتىن بەينەتقور، ءدال ءوزى سياقتى مىعىم دەنەلى، ەتجەڭدى جان ەدى. ءۇي تازالىعى مەن ءدامدى اس دەسە ونىڭ ەسى كەتەتىن. ەش جەردە جۇمىس ىستەمەيتىندىكتەن ءۇيىن مۇنتازداي عىپ ۇستاپ، ەرتەدەن كەشكە دەيىن تاماق ءپىسىرۋدىڭ اۋرەسىمەن جۇرەتىن. سوندىقتان دا جەرگىلىكتى باستىقتار مەن اۋدانعان كەلەتىن دوكەيلەر «ديرەكتوردىڭ ۇيىنە قاشان بارساڭ دا نە ءىشىپ، نە جەيمىن دەمەيسىڭ، داستارقانى بەرەكەلى» دەپ اۋىزدارىنان تاستامايتىن.
نيكولاي ءتروفيموۆيچتىڭ ءۇي جابدىقتارى دا بىر-بىرىمەن ۇندەس، ۇيلەس بولاتىن. مەبەلى بۇگىنگى كۇن تالعامىنا ءسال كەلىڭكىرەمەگەنمەن تالاي جىلعا توتەپ بەرگەن مىقتى دۇنيە ەدى. ونى ءوزى وقۋ مينيسترلىگىندە ينسپەكتور بولىپ ىستەپ جۇرگەن كەزىندە ارنايى تاپسىرىپ جاساتتىرىپ العان. سودان بەرى قايدا بارسا دا تاستاماي الىپ جۇرەدى. ءۇي يەلەرى اسىرەسە وزدەرىنىڭ ەكى كىسىلىك كەڭ توسەكتەرىن ماقتان ەتەتىن. ول سوعىستان كەيىنگى العاشقى جىلدارداعى مولداۆيا مەبەل ونەرىنىڭ عاجايىپ دۇنيەسىندەي اسەر قالدىراتىن. ونى ولار قوناقتارىنا ەسكىنىڭ كيەلى ەسكەرتكىشى رەتىندە كورسەتەتىن ەدى. جاڭا ۇيگە كەلگەننەن كەيىن ماحابباتىنىڭ وياناتىنىن جانە كولدەنەڭ كەزىككەن ايەلگە ەمەس، ءوزىنىڭ زاڭدى زايىبىنا دەگەن ماحاببات وتىنىڭ قايتا مازداپ جاناتىنىن، ونداي كەزەڭدى ءوز ءومىرىنىڭ ەڭ ءبىر راقاتتى شاعى ەكەنىن نيكولاي تروفيموۆيچ جاسىرمايتىن.
سونىڭ بارىنە قاراماي، جۇرت ونى ۇناتپاۋشى ەدى. مەكتەپتىڭ مۇعالىمدەرى، وقۋشىلارى، بالالاردىڭ اتا-انالارى — ءبارى دە جاقتىرمايتىن. ول باسقارعان مەكتەپتە تالاس-تارتىس، ۇرىس-كەرىس ءومىرى ءبىر تاۋسىلمايتىن داۋ-داماي جۇرتتىڭ ءبارىن ىعىر قىلاتىن. ءسويتىپ نە بۇل ولاردى، نە ولار مۇنى ءتۇتىپ جەۋگە شاق قالعاندا، نيكولاي تروفيموۆيچ باسقا جەرگە اۋىستىرىلا قوياتىن. جاقسىلىق پا، الدە جاماندىق پا، ايتەۋىر اۋدان باسشىلارى سول قىرقىسۋدى ءبىر پالەگە ۇرىندىرۋعا جەتكىزبەيتىن. كەزەكتى ءبىر سەگىز جىلدىقتى ورتا مەكتەپكە اينالدىرىپ، نيكولاي ءتروفيموۆيچتى سوعان اۋىستىرا قوياتىن. سوسىن اۋداندىق مەكەمەدەگىلەر: «ول نەگە وسى ەش جەرگە سىيمايدى، مۇنىڭ ءمانىسى نە؟!»، — دەپ باس قاتىرىپ جاتاتىن.
ەش ورتاعا سىيمايتىن سەبەبى — نيكولاي تروفيموۆيچ مەكتەپتەردى سۇيمەيتىن. ول مۇعالىمدەردى دە وقۋشىلاردى دا جاقتىرمايتىن، ساباق بەرۋ دەگەننىڭ ءوزىن جەك كورەتىن. ەشتەڭەگە قۇلقى سوقپايتىن سەبەبى ەشقانداي ەشتەڭەنىڭ ءمانىن جارىتىپ بىلە الماعاندىعىنان بولسا كەرەك. ونىڭ ەشقانداي جۇيەلى ءبىلىمى جوق ەدى. كەرەك دەسەڭىز ول ءوزىنىڭ بىلىمدىلىگىمەن داندايسيتىن ادامداردى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەتىن. ەشكىم ونىڭ قاشان، قانداي وقۋ بىتىرگەنىن دە بىلمەيتىن. ايتەۋىر سوعىسقا دەيىن ونىڭ سەلولىق جەتى جىلدىق مەكتەپتى بىتىرگەنى انىق ەدى. ونى بىتىرگەن سوڭ پەداگوگيكا تەحنيكۋمىنىڭ سىرتتان وقيتىن بولىمىنە ءتۇستى. سودان سوڭ-اق قىسقى، جازعى سەسسيالار الەگى، ەمتيحانداردى كۇنىلگەرى نەمەسە ۋاقىتىن وتكىزىپ بارىپ تاپسىرۋ قيقىمەتى نيكولاي ءتروفيموۆيچتى ءجۇنجىتىپ جىبەردى. ول بىردە ەكى جىلدىق ەمتيحانىن جيناپ ءبىر-اق تاپسىراتىن، ەندى بىردە ونىڭ باسقا ءبىر تەحنيكۋمعا اۋىسىپ كەتكەنىن كورەسىڭ، سوسىن وعان دا تۇراقتاماي بۇرىنعى وقۋىنا قايتا كەلىپ جۇرەتىن. اقىرى ول سوعىستان كەيىن پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى بولىپ الدى، ءبىراق ماڭدايىنا جازىپ قويعانداي، تاعى دا سىرتتان وقىدى، ويتكەنى جۇمىسباستى ەدى — وقۋ مينيسترلىگىندە ينسپەكتور بوپ ىستەيتىن. باسقا سوزبەن ايتقاندا رەسپۋبليكانى ارالاپ، لايىقتى ءبىلىمى جوق بولسا دا، مەكتەپتەردەگى وقىتۋ ءىسىن تەكسەرىپ ءجۇردى.
ونىڭ كيشينيەۆتەن نە سەبەپتى كەتكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. ءبىراق ول استاناعا «ۆولگاسىمەن» تىنىم تاپپاي بارىپ تۇراتىن. ونى كيشينيەۆتە وتكىزىلىپ جاتاتىن كۋرس، سەمينار، جينالىس اتاۋلىدان قالدىرماي شاقىرىپ تۇرۋشى ەدى. استاناداعى ءتيىستى ۋاقىتىن وتكەرىپ، ءماجىلىس، جيىنداردا ەستىگەندەرىنىڭ ءبىرىن قالدىرماي جازىپ الىپ قايتاتىن. ۇيىنە كەلگەن سوڭ قالادا ءتۇرتىپ العاندارىن قالىڭ كىتاپشاعا كوشىرگەن سوڭ عانا ارقاسى كەڭىگەندەي بولىپ راقاتتانعانمەن كوڭىل-كۇي قۇبىلىسىنان «ەندىگى ءومىرىمدى قالاداعى ءبىر جايلى پاتەردە وتكىزسەم-اۋ» دەگەندى اڭعارۋعا بولار ەدى.
ول باس قاتىرىپ جاتپاي، وزىنەن-وزى ويداعىداي ورىندالا سالار جۇمىستى جاقسى كورەتىن. سوندىقتان دا مەكتەپتەگى وقۋ دەگەن ونىڭ ۇعىمىندا وقۋ مينيسترلىگىنىڭ القاسى بەكىتكەن وقۋلىقتاردى داۋىستاپ وقىپ، تۇگىن قالدىرماي جاتتاپ الۋ بولاتىن. ەگەر ءمۇعالىم ساباق ۇستىندە ءوز ويىن كوڭىلگە قونىمدى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن وقۋلىقتا جوق مىسالدارعا جۇگىنسە نيكولاي تروفيموۆيچ قاتتى كۇدىكتەنىپ، سول كەلتىرىلگەن مىسالداردىڭ قاي كىتاپتىڭ قاي تاراۋىنان، قاي بەتىنەن الىنعانىن جازىپ بەرۋدى تالاپ ەتەتىن. ول ءتىپتى ەگجەي-تەگجەيلى تۇسىنىك قاعاز العاننان كەيىن دە ءمۇعالىم مەن ونىڭ ساباعىن تىڭداعان وقۋشىلارعا دەگەن ءوزىنىڭ وكىنىش سەزىمىن جاسىرا المايتىن ەدى.
سورىنا قاراي حوريا وقىعانى كوپ ادام ەدى، سوندىقتان ول ءوز ساباعىنا كاپريانا ايماعىندا جوق اۋقىمدى دەرەكتەردى ارقاۋ ەتەتىن. ديرەكتور مەكتەپ مۇعالىمدەرىن قايران قالدىرىپ، كوپكە دەيىن وعان قىڭق دەگەن جوق. جاراتىلىسى مۇنداي مۇعالىممەن ىستەس بولىپ كورگەن جوق بولاتىن، سوندىقتان ول ونىڭ بولمىسىن ۇزاق زەرتتەدى. نيكولاي تروفيموۆيچ ەكى جاق كۇشىنىڭ ارا سالماعىن وتە ءبىر سەزىمتالدىقپەن اڭعارا ءبىلۋشى ەدى. سول سەزىمتالدىعى وعان جاڭا ءمۇعالىمدى قالپاقپەن ۇرىپ الۋعا بولمايتىندىعىن اڭعارتتى.
ەكى-ۇش جىلداي ول ودان بويىن اۋلاق سالىپ، استىرتىن باقىلاۋمەن ءجۇردى. بالتا ونى ءوز ۇيىنە ەشقاشان شاقىرمايتىن، ونىڭ ۇيىنە ءوزى دە باس سۇعا قويمايتىن. ءتىپتى ولاردىڭ بالاسىنىڭ شىلدەحاناسىنا دا بارعان جوق. ءبىراق حوريا مەن ونىڭ ايەلى شاقىرىلعان جيىنداردان ەشقاشان قالماۋشى ەدى. وندايدا ول داستارقان باسىنىڭ جاراستىعىن كەلتىرىپ كوڭىلدى وتىراتىن، باسىنان اسىرا ىشپەي، ءبيدىڭ راقاتىن كورۋدەي-اق كورەتىن-دى. ول اسىرەسە جانەتپەن بيلەۋدى ۇناتۋشى ەدى.
ساباق ۇستىندە بارىن سالىپ، ديرەكتورعا ءوزىنىڭ ءبىلىمدار ءمۇعالىم ەكەنىن كورسەتىپ باعاتىن ەدى، ال اناۋ بولسا ودان ءارى ويلانىپ، ارتىن كۇتىپ جۇرە بەرەتىن-دى. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن؟ مۇمكىن ول اۋەلى جاس ءمۇعالىمدى ابدەن شىرعالاڭعا ءتۇسىرىپ الىپ، سوسىن تاس توبەدەن ۇرعانداي ەتكىسى كەلگەن شىعار. حوريانىڭ جازا باسقاندارىن ءتىزىپ بۇكىل رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنا ماسقارا ەتكىسى كەلىپ ءجۇرۋى دە ىقتيمال عوي. ونىڭ وسى ويلاعانى بولا قالسا، ديرەكتوردىڭ مۇرتى مايلانىپ شىعارى حاق ەدى. «كۋلتۋرا گازەتىندە حوريا حولباننىڭ «مولداۆيا مادەني ەسكەرتكىشتەرى» دەگەن كىتاپ جازىپ جۇرگەندىگى جايلى حابار باسىلعان بولاتىن. وسىنداي تاقىرىپتا كىتاپ جازۋ جونىندە وعان كيشينيەۆتەن الدەقاشان ۇسىنىس تۇسكەن ەدى. ول بۇل ىسكە تىم زور ماڭىز بەردى، تولىپ جاتقان دەرەكتەر جيناپ، ۇزاق-ۇزاق تۇندەر بويى وي شىرعالاڭىنا باتتى، سەبەبى تاريحي ەڭبەكتەر كەيدە دۇرىس، كەيدە بۇرىس تۇرعىدا جازىلاتىنى بەلگىلى عوي.
قالاي بولعانمەن دە حوريانىڭ باسىنا دا اۋىر كۇندەر تۋدى. ونىڭ وكىنىشتى جايلارى قىستىڭ باس كەزىندە، ءوزى جەتەكشىلىك ەتەتىن سەگىزىنشى كلاستا، تاريح ساباعى بولىپ جاتقاندا باستالدى. دەكابر ايى تۋعانمەن دە اۋا رايى اسا جايسىز بولاتىن. جاڭبىردان كوز اشىلماي قويدى. تاڭ اتقاننان قاس قارايعانعا دەيىن نوسەر قۇيىپ تۇراتىن. ءتۇنى بويى دا ءىرى-ىرى تامشىلار شاتىرلار مەن تەرەزەلەردى، جۇرگىنشىلەردىڭ سۇلىقتارىن سىرت-سىرت ۇرىپ، تاڭ قىلاڭ بەرە قايتا قۇيىن بەرەتىن. جول لايساڭ بولعاندىقتان جۇرت باستاۋىش كلاستاردا وقيتىن بالالارىن سالت اتپەن اكەلىپ ءجۇردى. سەلونى تۇماۋ جايلادى. ول ءوزى ادامنىڭ دەنە قىزۋى كوتەرىلمەسە دە اياعىن ارەڭ الىپ جۇرەتىن كادىمگى ازيالىق تۇماۋ ەدى.
كولحوزدىڭ دا جاعدايى قيىن بولاتىن. قانت قىزىلشاسىن تۇگەل جيناپ الا المادى، ونىڭ ۇستىنە ءجۇز گەكتارداي جۇگەرى دە تۇگەلدەي جينالماي قالدى. كۇز ىلجىراپ سوزىلىپ، ال جۇمىس دەگەن باستان اسىپ جاتتى، سوندىقتان سۋىققا ءتوزىمدى جۇگەرىنى قىستا جيناپ الامىز دەپ كەيىنگە قالدىرا بەرگەن. ونداعى ەسەپ دۇرىس-اق ەدى، ءبىراق قىس تۇسسە دە جاڭبىر باسىلماي قويدى. جۇگەرى سوبىعىندا تۇرىپ ءشىرىپ بارادى، ءبىراق قولدان كەلەر قايران جوق. ال كۇن بولسا اشىلار ەمەس، قۇيىپ تۇر. ءبىر كۇن جاۋا ما، الدە اپتا، اي بويى، نەمەسە ءتىپتى ءومىر باقي قويماي جاۋا بەرە مە؟ كىم ءبىلسىن؟!
جيىرما ءتورت وقۋشى — ون التى بالا مەن سەگىز قىز — تاريح ساباعىندا قالعىپ-مۇلگىپ وتىرعان. ولار كەشە دە، بۇرناعى كۇنى دە ءدال وسىنداي بەي-جاي كۇيدە ەدى، ەرتەڭ دە سويتەدى. بىرەۋلەرى تۇماۋدان جاڭا عانا ايىققان، باسقالارىن تۇماۋ ەندى-ەندى اينالدىرا باستاعان. شارشاپ، وڭدەرى قاشقان، ويتكەنى ولار كۇزدە بىرەسە مەكتەپ بولىپ كولحوزعا كومەكتەسىپ، بىرەسە ۇيدەگى اتا-انالارىنا قولقابىس قىپ، جۇمىس اۋىرتپالىعىن كوتەرەدى. ساباققا دا ونشا زەيىن قويماي تىمىرايىپ وتىراتىن. وڭ مەن سولىن ءالى اجىراتا قويماعان جەتكىنشەك جاستار ەدى. دالادا ءشىرىپ جاتقان جۇگەرى ءالى دە ولاردىڭ ويىن الاڭ ەتەتىن، ال ءمۇعالىم بولسا ولارعا قايداعى ءبىر فرانسۋز ريەۆوليۋسياسى تۋرالى الدەنەلەردى ايتادى. حوريانىڭ ءوز ءۇي ءىشى دە تەگىس تۇماۋراتقاننان با، الدە مەكتەپ ءىشىن كەزگەن سىزدىڭ سالقىنىنان با، نەمەسە مىناۋ قات-قابات كەلگەن جاڭبىر مەن تۇماۋ، ءشىرىپ جاتقان ءجۇز گەكتار جۇگەرى مەزى ەتتى مە، ايتەۋىر ءوزىنىڭ كەي-كەيدەگى ادەتىنە باستى. جان دۇنيەسى بۋىرقانىپ، ۇستامدىلىقتى دا، جايدارىلىقتى دا، ءوزىنىڭ مىندەتتەرىن دە ءبىر-اق ساتتە سىپىرىپ تاستاپ قۇددى ءبىر ارىنداعان ات سياقتى بەتى اۋعان جاققا تىكە تارتتى.
— بالالار، سەندەر جالپى تاريح دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
ارت جاقتا وتىرعان ءبىر بالا بازارداعى ساۋداگەرلەردىڭ ادەتىنشە:
— بەس قوياسىز با؟
— قويامىن.
— توقساندىق باعام بەس بولا ما؟
كلاستاعىلار قوزعالاقتاپ كەتتى. بالالار سىبىرلاسا باستادى. ءبىلىم جولى — اۋىر جول، توقساندىق باعاڭ وپ-وڭاي بەس بولا قالسا قانداي جاقسى بولار ەدى. وقۋلىقتىڭ بەتتەرى سىبدىرلاپ، پارتالار سىقىرلاي باستادى. ولار قىسىلماسىن دەگەندەي ءمۇعالىم تەرىس اينالىپ كەتتى دە ەكىنشى قاباتتىڭ تەرەزەسىنەن سىرتتاعى ءبىر قۇبىلىسقا قاراعان بولىپ تۋرا بەردى. مىنا قىزىقتى قارا — جاڭبىردىڭ جاۋىپ تۇرعانى تىپتەن بايقالمايدى. تەك اناۋ مەكتەپ قوراسىنىڭ اشىق قالعان ەسىگىنەن كورىنەتىن قاراڭعى قۋىسقا قاراعاندا عانا جاڭبىردىڭ مايدا تامشىلارى سىركىرەپ تۇرعانىن اڭعارۋعا بولادى.
ول تامشىلار اۋادا قالقىپ تۇرىپ الدى. تەك كوزىڭ تالعانشا ۇزاق تەسىلە قاراعاندا جەر بەتىنە بۇركە ءتۇسىپ جاتقانى كورىنەدى.
— كانە؟
الدىن الا توپشىلاعانىنداي-اق ونىڭ بۇل ويىنان جاقسى ەشتەڭە شىقپادى. تاريح بىزگە كومەكتەسەتىن ءپان... جوق، ولاي ەمەس. تاريح ادامنىڭ كوڭىل كوزىن اشاتىن ءىلىم... جوق، بۇل دا ءدال ەمەس. تاريح ءىلىمنىڭ ادامزاتقا اسا قاجەت سالاسى، ونىڭ كومەگىمەن سوۆەت ادامى... جوق، بىلاي دەۋ كەرەك — تاريحتىڭ ارقاسىندا ءبىز، ياعني حالىق، ياعني بۇكىل ادامزات قوعامى... سودان ارىگە بارا الماي، بالالاردىڭ قارۋى مۇقالىپ، تاۋلارى جىعىلدى. ونىڭ سۇيىكتى سەگىزىنشى كلاسىنىڭ بار جەتكەن جەرى وسى عانا ەدى. بالالار كىنالى جاندارداي تىنا قالدى. ولار مۇنىڭ وسىنشالىق قيىن ەكەنىن بىلمەپتى. ال ءمۇعالىم بولسا مەكتەپ كلاسىنىڭ اشىق قالعان ەسىگىنەن كورىنەتىن قاراڭعى قۋىستان كوز الماي، مايدا تامشىلاردىڭ قالاي بۇركىپ تۇرعانىن تاعى دا ءبىر كورگىسى كەلگەندەي بوپ تۇرا بەردى. ءبىراق وعان ەندى ونىڭ كوزى ۇيرەنگەن ەدى، سوسىن ول ءبىر كۇرسىنىپ الدى دا باياۋ عانا ءسوز باستادى.
— تاريح دەگەنىمىز، سۇيكىمدى مەنىڭ بالالارىم مەن قىزدارىم، ءومىردىڭ ءتۇۋ باستان وسى قازىرگى كۇنگە دەيىن قالاي وربىگەنىنەن سىر شەرتەتىن عىلىم، ۇلى عىلىم. ال ءومىر دەگەنىمىز نە؟ ول سىزدەر مەن ءبىز، اناۋ سىرتتا جاۋىپ تۇرعان جاڭبىر، دالادا ءسۋسىڭدى بولىپ قالعان ءجۇز گەكتار جۇگەرى، ءوزىمىزدىڭ وسىناۋ ەكى قاباتتى مەكتەبىمىز، تاۋ باسىنداعى كونە داڭعىرا. تەك ۇلى يمپەريالاردىڭ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءاربىر تىرشىلىك يەسىنىڭ، ءتىپتى جانسىز نارسەلەردىن دە ءوز تاريحى بار. ماسەلەن، وسى كلاستاعى مىنا ءۇش تەرەزەنى الايىق—بۇلاردىڭ اعاش جاقتاۋلارى بار، اينەكتەرى دە، شەگەلەرى دە قازىرگى ماتەريالدىق مادەنيەتىمىزگە جەتۋ جولىنداعى ۇلى جاڭالىق بولىپ ەدى عوي. جۇزدەگەن ۇرپاقتار قاراڭعى قاپاستا ازاپ شەگىپ، جىلۋ ىزدەدى. كوپتەگەن عالامات اقىل يەلەرى كۇندىز ۇيگە جارىق تۇسەتىن، ءبىراق سۋىق كىرمەيتىندەي جايلى جاعداي جاساۋ ءۇشىن قانشاما باس قاتىردى دەسەڭدەرشى.
بالكي، سەندەردىڭ ۇيلەرىڭنىڭ ارتىنداعى قوقىستا توت باسىپ جاتقان ەسكى بالتا 1907 جىلعى شارۋالار كوتەرىلىسىنىڭ كۋاگەرى بولعان شىعار، كىم ءبىلسىن؟ مۇمكىن ول وتىن جاعۋدان قالىپ، ازات تىرلىك پەن ءبىر ءۇزىم نان ءۇشىن ايقاسقا شىققان شارۋالار قولىندا جارق-جۇرق ەتىپ ويناعان دا بولار. بالكي، ماريا موسكالۋدىڭ تۋىستارى اراسىندا حالىقتىڭ اتىنان ءسوز سويلەگەن قويشى شال دا بولعان شىعار. مۇمكىن ءقازىر جۇرت اياق ءسۇرتۋ ءۇشىن ەسىك الدىنا توسەپ قوياتىن ديىرمەن تاسپەن اجەلەرىڭ سوعىستان كەيىنگى قيىنشىلىق جىلدارىندا جۇگەرى ءدانىن ۇنتاقتاعان شىعار. ەگەر سول ديىرمەن تاس، سول جۇگەرى ءدانى بولماسا، سەندەر وسى جارىق دۇنيەگە كەلىپ، بۇگىن وسى ارادا، مىنا پارتالاردا وتىرار ما ەدىڭدەر، كىم ءبىلسىن!
مەكتەپ قوراسىنىڭ اشىق قالعان ەسىگىنەن قاراڭعىلىققا كوز سالعان حوريا باياۋ ۇنمەن تەبىرەنە سويلەدى. ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىن بيلەپ العان وسىناۋ زور شابىتقا ونىڭ ءوزى دە تاڭ قالدى. ويلاعان جەردەن شىعاتىن كوكەيگە قونىمدى سوزدەردى ادەمى قيۋلاستىرىپ، ودان ءوزى جان ازىعىن العانداي بولىپ تۇردى. ءسوزىن اراگىدىك ءۇزىپ، ءوز ءبىلىمىنىڭ، ءوز شابىتىنىڭ قانشا جەرگە جەتەتىنىن باعدارلايدى. ءبىراق بەينەلى ءسوز ورامدارى مەن ءماندى وي ارناسى تۇتاسىپ، اعىلىپ كەلە بەردى. ول ءوز شاكىرتتەرىنىڭ ءجۇزىن كورگەن جوق، ءبىراق كلاسس ىشىندە ورناعان تىنىشتىق پەن ءبىرقىدىرۋ ۋاقىتقا دەيىن ەشبىر پارتانىڭ سىقىرلاماعانىنا قاراپ، ولار بۇنىڭ ءسوزىن قالاي تىڭداپ وتىرعانىن اڭعاردى.
— ءبىزدىڭ اينالامىزداعى زاتتار وي تولعاي المايدى، سوندىقتان دا ولار ءوز تاريحىن بىلمەيدى، بىلۋگە تالاپ تا قىلمايدى. ال ادام شە، ادام ءوز تاريحىن ءبىلۋ كەرەك پە؟
— كەرەك، — دەدى بالالار ءبىر داۋىستان.
سودان كەيىن ول مەكتەپ قوراسىنىڭ ەسىگىن جايىنا قالدىردى دا شاكىرتتەرىنە ءجۇزىن بۇردى.
— ءيا، ادام ءوز تاريحىن ءبىلۋى كەرەك، ويتكەنى ول — تاۋسىلماس ءومىر اعىسىنا ارقاۋ بولار تۇتاس تىزبەكتىڭ ءبىر بۋىنى. ال ول تىزبەكتەگى ساقينالار جەكە-جەكە ءبولىپ الىپ قىزىقتاۋ ءۇشىن ەمەس، قالتقىسىز قىزمەت اتقارۋ ءۇشىن جاسالعان. بۇگىنگى داۋىردە اكەڭنىڭ نەمەسە اتا-باباڭنىڭ ايتقان وسيەتتەرىمەن عانا ءومىر سۇرە المايسىڭ، سوندىقتان دا ادام ءوز تاريحىن ءبىلۋى كەرەك. كىتاپتار، مادەني ەسكەرتكىشتەردى، ءوز حالقىڭ مەن باسقا حالىقتاردىڭ وتكەنىن بىلگەن ءجون. تاريح سەندەرگە ومىردە نە قىمبات، نە ارزانقول ەكەنىن ايىرۋلارىڭا مۇمكىندىك بەرىپ، نەنى مۇرات قىلىپ، نەنى مانسۇق ەتۋدى ۇيرەتەدى. ەگەر ازيا تۇماۋى جاندارىڭدى قيناسا، ەگەر سەندەر قانت قىزىلشاسىن جيناۋدان تيتىقتاعان بولساڭدار، كوڭىل كۇيلەرىڭ بولماي جۇرسە، وندا ءبىراز كۇنگە فرانسۋز بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋسياسىن جىلى جاۋىپ قويا تۇرايىق تا، ءوز ءۇي ءىشىمىزدىڭ، ءوز وتانىمىزدىڭ، تۋىپ-وسكەن جەرىمىزدىڭ تاريحىن ءبىلىپ الايىق.
وسى كەزدە ارت جاقتا وتىرعان الاسا بويلى ماريا موسكالۋ ورنىنان تۇردى. ول قىزدى بۇل ىشتەي ازىلدەپ كارتوشكا دەپ اتايتىن. ونىڭ سۇيكىمدى كوگىلدىر كوزدەرىنەن تاڭىرقاعان سەزىم اپ-ايقىن ۇشقىنداپ تۇر ەدى.
ءمۇعالىم پارتالاردىڭ اراسىمەن قىزدىڭ قاسىنا بارىپ، ونىڭ باسىنان سيپادى، ونىسى شاكىرتتەرىنە باتا بەرگەن ەرتەدەگى دانالاردىڭ قىلىعىنا ۇقساپ كەتتى دە وعان ءوزى دە قايران قالدى. ىڭعايسىزدانىپ قالعان ماريا ورنىنا وتىردى، ال ءمۇعالىم ءوزىنىڭ باستاپقى تۇرعان جەرىنە قايتىپ باردى دا تاعى دا سىرتتاعى اشىق قالعان ەسىككە كوز جۇگىرتتى — تەگى ول ەسىك وعان شابىت بەرىپ تۇرعانداي ەدى.
— اينالايىن، ماريا قالقام... ماسەلە كاپريانانىڭ مولداۆياداعى ەڭ كونە مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى ەكەندىگىندە عانا ەمەس. مىنا تاۋدىڭ باسىندا ءبىر كەزدە ەل-جۇرتىنان جىراق قالعان دانييل دەگەن ادام كۇندىز-تۇنى قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ عۇمىر كەشكەن ەكەن. ۇلى شتەفان ۆال البە تۇبىندە جاۋىنان جەڭىلىپ قايتىپ كەلە جاتقاندا تۇنەپ شىعۋعا ودان رۇقسات سۇراپتى. ويتكەنى ءتۇن بولىپ كەتكەن شاق ەدى، ءارى جاراقاتى جانىنا باتىپ كەلە جاتىر ەكەن. دانييل وعان ەسىگىن اشپاي: «جەڭىلىس تاپقان قولباسشى تىنىشتىقتى ءوز اسكەرى تاس-تالقان بولعان ۇرىس دالاسىنان ىزدەۋى كەرەك»، — دەپتى. جۇرت كوزى تىرىسىندە اۋليە ساناپ اياعىنا باس ۇراتىن قاھارىنان قان تامعان امىرشىگە باتىلى جەتىپ وسىنداي ءسوز ايتۋ ءۇشىن قاندايلىق جۇرەكتىلىك كەرەك ەكەنىن سەندەر ءقازىر تۇسىنەسىڭدەر مە، جوق پا، بىلمەيمىن. شتەفان شايقاس دالاسىنا قايتا بارىپ جەڭىپ شىعىپتى. ال ءدانييلدىڭ تاعدىرى نە بولدى دەيسىڭدەر عوي؟ ءبىر شاپقىنشىلىق كەزىندە الدە تۇرىكتەر، الدە قىرىم تاتارلارى قىلىشتاپ كەتكەن. ءسىرا، ولار دا ودان جول سۇراعان بولسا كەرەك، ال بايعۇس قاڭعىباستىڭ ءتىلى ۋداي اششى ەكەنىن جاڭا بايقادىڭدار. ءسويتىپ، ونىڭ لاشىعى قاڭىراپ بوس قالدى... ارادا كوپ جىل وتكەن سوڭ اڭ اۋلاپ جۇرگەن شتەفان سول جەرگە تاعى دا سوعىپتى. يەسىز قالعان لاشىقتى كورگەندە دەنەسى قالتىراپ كەتكەن، جۇرت وعان دانييلدىڭ نە سۇمدىققا ۇشىراعانىن ايتقاندا جىلاپ جىبەرىپتى. سول ارادا ول تاۋدىڭ باسىنا داڭعىرا سالىپ، وعان ەڭ ەرجۇرەك، سوزگە جۇيرىك سولداتتاردان قوڭىراۋ قاعۋشىلار تاعايىنداۋ تۋرالى بۇيرىق بەرىپتى. قوڭىراۋشىلارعا قازىنادان جالاقى بەرىپ تۇرعان. جۇزدەگەن جىلدار بويى سول داڭعىرادا جاۋىنگەرلەرى قىزمەت ەتىپ كەلگەن. ءتىپتى وسى كاپريانا سەلوسىن دا قىزمەتى اياقتالعان سوڭ ۇيلەنىپ، وسى ماڭدا ورنىعىپ قالعان سول قوڭىراۋشىلار سالعان دەگەن ءسوز بار. سەندەردىڭ بابالارىڭ بۇل تاريحتى ەگجەي-تەگجەيلى بىلمەۋلەرى دە مۇمكىن. ءبىراق ولاردىڭ بارلىق قوڭىراۋشىلاردىڭ ەسىمدەرى جازىلعان، وگىز تەرىسىنەن جاسالعان كىتاپتى قاسيەتتى دۇنيە ساناۋى جانە كەمپىرلەردىڭ الگى داڭعىراعا بارىپ اندا-ساندا شىراق جاعىپ كەتەتىنى — وزدەرىنىڭ قاھارماندىق تاريحىنا، ۇزاق سونارلى ءومىر جولىنىڭ ءون بويىندا عۇمىر كەشكەن ادامدارعا دەگەن شەكسىز ءىلتيپات سەزىمى ەكەنى اقيقات.
ارينە ءمۇعالىمنىڭ ايتقاندارىنىڭ كوبىسىن بالالار ونسىز دا بىلەتىن، ءبىراق سونىڭ ءبارى تاريح دەپ اتالاتىنى ولاردىڭ ويىنا دا كەلمەگەن ەدى.
ءدال سول كۇنى جيىرما ءتورت وقۋشى تاريح ءپانى ءمۇعالىمىنىڭ وسى ءبىر عاجايىپ تارتىمدى اڭگىمەسىن ءۇي-ۇيدىڭ بارىنە تاراتتى. سونى ەستىگەندە جۇرت بەيمازا جاڭبىردىڭ تولاستاماي تۇرعانىنا، وزدەرىنىڭ تۇماۋراتىپ جۇرگەندەرىنە، دالادا جۇگەرىنىڭ ءسۋسىڭدى بولىپ جاتقانىنا قاراماي رۋحتانىپ، ءبىر كوتەرىلىپ قالدى. سانادان ءوشىپ، ۇمىت بولىپ بارا جاتقان ەسكى اڭىز كەنەت قايتا جاڭعىردى. ەندىگى كەزدە كوك تيىندىق قۇنى قالماي بارا جاتقان كونە مۇرا كەنەت قازىرگى كۇننىڭ قازىناسىنا اينالعانداي بولدى. ويتكەنى شىندىعىندا ادام دەگەن ءوزىنىڭ شىققان تەگىن، بۇرىنعى وتكەن-كەتكەنىن ءبىلۋى كەرەك قوي. سوسىن جاڭبىرى تۇسكىر جۇرتتىڭ بەرەكەسىن الىپ، تۇماۋ جايلاپ جاتسا دا الدەبىرەۋ داڭعىراعا بارىپ ءبىراز ءىس تىندىرىپتى. ول چەح سىراسى سالىنعان قاعاز جاشىكتەردى سىرتقا شىعارىپ تاستاعان، تومەنگى قاباتتىڭ ەدەنىن جۋىپ، قاۋساپ تۇرعان ۇستەلدىڭ ۇستىنە ەسكى داستارقان توسەگەن، ول ۇستەلدە ءبىر كەزدە وگىز تەرىسىنەن جاسالعان كىتاپ جاتاتىن ەدى. ەندى سول ۇستەلگە ءدال بۇرىنعىسىنداي ىشىنە بيداي سالىنعان قىش توستاعان قويىلدى، ونىڭ قاسىندا ماگازيننەن ساتىپ الىنعان شىراق جانىپ تۇردى.
سول اق شىراقتان ءمۇعالىمنىڭ ومىردەگى ەڭ اۋىر كەزەڭى باستالدى. سونىڭ ەرتەڭىندە-اق نيكولاي تروفيموۆيچ مەكتەپتەگىلەردىڭ ءبارى ەستىسىن دەگەندەي قاتتى داۋىستاپ حوريادان دانييل جونىندەگى شاتپاقتى قايدان تاۋىپ الىپ جۇرگەنىن ايتىپ تۇسىنىك قاعاز جازىپ بەرۋدى تالاپ ەتتى. ديرەكتوردىڭ ناداندىعىنا ىزا بولعان حوريا تۇسىنىك قاعاز جازبايتىندىعىن، ال ەگەر ديرەكتور ءوز ولكەسىنىڭ تاريحىن بىلگىسى كەلەتىن بولسا، ونى ءوزىنىڭ كەلەسى ساباعىنا شىن ىقىلاسىمەن كىرگىزەتىنىن ايتتى. ديرەكتور سول بەتتە سىرتقا شىعىپ، ماشيناسىنا ءمىندى دە اۋدانعا تارتتى. بۇگىن-ەرتەڭ اۋداننان كاپرياناعا كوميسسيا كەلىپ، وسى ءبىر شەكتەن شىققان جايدى تەكسەرەتىنى تۇسكە دەيىن-اق بەلگىلى بولىپ قالىپ ەدى. ديرەكتوردىڭ كوڭىلى وعان دا كونشىگەن جوق. ۇيىنە قايتىپ كەلىپ كەشكى تاماعىن ءىشىپ الدى دا ءتۇن ىشىندە كيشينيەۆكە ءجۇرىپ كەتتى. ەرتەڭىندە كەشكە دەيىن شاشى ۇيپا-تۇيپا بولىپ، ءوڭى بۇزىلىپ بارماعان جەرى قالمادى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا توپان سۋ قاپتاپ كەلە جاتىر، جانە سول سۇمدىققا توسقاۋىل جاسايتىن تەك ديرەكتوردىڭ ءوزى عانا ەكەن دەگەندەي اسەر تۋاتىن ەدى.
ول كيشينيەۆتەن وقۋ مينيسترلىگىنىڭ كوميسسياسىن ەرتىپ كەلدى. ءسويتىپ بىرنەشە كۇن بويى سول ءىستى تالقىلاۋ باستالدى. ءۇش ادامنان قۇرىلعان كوميسسيا ديرەكتوردىڭ كابينەتىندە تەرگەۋ جۇرگىزدى. مۇعالىمدەر، وقۋشىلار، اتا-انالار شاقىرىلدى. حوريانى كوپكە دەيىن قاساقانا شاقىرماي قويدى. نەسىن ايتاسىڭ، ديرەكتوردىڭ مەرەيى ءوسىپ-اق قالدى، ويتكەنى بۇل ءىس ونى تاريحي جەڭىسكە جەتكىزەتىندەي ەدى. حوريا دا ونى ودان بەتەر اسقاقتاتا تۇسكىسى كەلگەندەي، ءبىر ءتۇرلى مۇڭعا باتىپ، ارىلماس ءبىر پالەگە ۇشىراعان ادامداي بوپ ءجۇردى. ارينە، بۇل جايدىڭ اسەرى بولماي قالعان جوق. ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى شەشىلۋگە ءتيىستى بولعان پەدسوۆەتتە ديرەكتوردىڭ كوپىرگەنى سونشا، ءتىپتى كوميسسيا مۇشەلەرى دە تىجىرىنىپ قالدى. ول ءوزىنىڭ مۇعالىمدەر بولمەسىنەن ەستىگەندەرىن ءتۇرتىپ جۇرگەن ءبىر بۋدا قاعازىن ۇيىنەن الىپ كەلدى. ازاماتتىق بەلسەندىلىگى جەتىمسىز دەگەن مۇعالىمدەردىڭ ءىسىن، اۋىل اراسىنىڭ بىقسىق وسەك-اياڭىن تۇك قالدىرماي جازىپ وتىرىپتى. پەدسوۆەتتە سونىڭ ءبارىن وقىپ بەردى دە اقىر سوڭىندا بۇلتارتپاس دالەل رەتىندە ءوزى ادەيى بارىپ الىپ كەلگەن شىراق تۇقىلى مەن ىشىنە بيداي سالىنعان قىش توستاعاندى كوميسسيانىڭ الدىنا قويدى.
— بيدايدى نەگە اكەلدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى كوميسسيانىڭ ءبىر مۇشەسى.
— بۇل ىسكە ونىڭ دا قاتىسى بار عوي.
— سوندا قانداي قاتىسى بار؟
— وتكەنگە تابىنۋدىڭ ايعاعى بۇل.
مەكتەپ وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى حارەت ۆاسيليەۆيچ كۇبىرلەپ قانا:
— سۇرقيا، — دەپ ەدى. ءبىراق ونىڭ ءسوزىن جۇرتتىڭ ءبارى ەستىدى.
كوميسسيا ودان تۇسىنىك بەرۋدى تالاپ ەتتى. حارەت ۆاسيليەۆيچ ءجۇزى كۇرەڭىتىپ ورنىنان تۇرەگەلدى دە، ناننىڭ قاسيەتى جونىندەگى ءوزىنىڭ عالامات تولعاۋىن باستاپ كەتتى. شىندىعىندا دا نان وتكەنىمىز بەن بولاشاعىمىزدىڭ سيمۆولى ەكەن. دەريەۆنيا تۇرعىندارى ءالى كۇنگە دەيىن جەرگە تۇسكەن ناندى قولىنا الىپ، شاڭىن ۇرلەپ تازالايدى، سۇيەدى، وندا تۇرعان ەشقانداي ءدىندارلىق جوق، ول ديحان ەڭبەگىنە كىرشىكسىز تازا كوڭىلمەن تابىنۋدىڭ نىشانى. شارۋالار جاڭا جىلدا باسقا بىرەۋدىڭ ۇيىنە كەلگەندە ءالى كۇنگە دەيىن باياعىنىڭ ەگىنشىلەرىنىڭ ادەتىنە سالىپ ءبىر ۋىس بيداي شاشادى. بۇل ولكەنىڭ حالقى ءۇشىن ودان ارتىق جاڭا جىلدىق تىلەك بولماق ەمەس. سوندىقتان دا بالالاردى ەسكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن داڭعىراعا بيداي سالىنعان توستاعان اپارعان كەمپىر جاس ۇرپاققا تالىم-تاربيە بەرۋدە بۇكىل مەكتەپ قاۋىمىنىڭ قولىنان كەلمەي جۇرگەن ءىس اتقاردى.
— ال شىراقتى قايتپەكسىز؟ — دەپ بەدىرەيدى ديرەكتور.
— شىراقتى ول جەرگە ءسىز ءوزىڭىز اپارعانسىز.
— بۇل جالا! مەن ءسىزدى جاۋاپقا تارتام.
— تارتا المايسىز. وندا ماگازيننىڭ ساتۋشىسىنا بارىپ سۇراپ كورەلىك: شىراق ساتىپ العان جالعىز ءسىز عانا... كەمپىرلەر ونداي ماگازيننىڭ شىراقتارىن قاسيەت تۇتپايدى، تازا بالاۋىزدان وزدەرى جاساپ الادى...
بالتا ابىرجىپ جان-جاعىنا قاراي بەردى — ول شىنىندا دا ءجيى-جيى شىراق ساتىپ الاتىن، وسىدان ءبىر جۇما بۇرىن تاعى دا ساتىپ العان. اڭگىمەنىڭ بۇلاي بەت الۋى ءارى-سارى عىپ تىعىرىققا تىرەدى. شىندىعىندا وسىنىڭ ءبارى قيسىنسىز جاي ەدى، نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلمەدى، ءولىپ كەتسە دە ايتارعا تۇك ءسوز جوق.
كەلەسى كۇنى اشىپ ەشتەڭە ايتپاستان كوميسسيا قايتىپ كەتتى. ديرەكتورعا اسىرەسە قاتتى باتقانى — حوريانى مۇعالىمدىكتەن بوساتپاعانى ەدى. اۋەلگى كەزدە ول ەكەۋىنىڭ ءبىر مەكتەپتە جۇمىس ىستەۋى اقىلعا سىيماس جاي سياقتى بولىپ كورىنەتىن، ءبىراق ۋاقىت وتە بەردى. تاعى دا سول بۇرىنعىداي ساباق باستالاردا ءجۇز كورىسىپ، تاعى دا پەدسوۆەتتە باس قوساتىن بولدى. ءبىر جولى ول سالەمدەسەدى، سەن جاۋاپ قاتپايسىڭ، كەلەسى جولى سەن امانداساسىڭ— ول دا ۇندەمەي وتە شىعادى. ءسويتىپ ۋاقىت وتە بەردى. ەگەر اپرەلدىڭ باس كەزىندەگى سول ءبىر بەيمەزگىل، سۇپ-سۋىق سۇرقاي جاڭبىر جاۋماعاندا الگى يت-ىرعىلجىڭنىڭ ءبارى باسىلىپ، كوڭىل شىركىن جاي تابار ەدى-اۋ!..
X
— شاي ىشەسىز بە؟
— نە، نە دەيسىز؟
پەرىشتەنىكىندەي قارا كىرپىكتەر ءدىر ەتە قالدى. «قاسىندا مەن تۇرعاندا مىنانىڭ قايداعى كولدەنەڭ بىردەڭەلەردى ويلاۋىن قارا».
— شاي دەيمىن...
جىگىت جولسەرىك ايەلگە جىلىۇشىراپ جىميا ەزۋ تارتتى. سوسىن وسى ءقازىر عانا ءوزى ورتاسىنان ارەڭ ارىلىپ شىققان بىلىق دۇنيەنىڭ بار باتپاعىن، سۇمدىق لايساڭىن ءسۇرتىپ تاستاعىسى كەلگەندەي بوپ بەتىن سيپادى. ەگەر وكىنىشسىز ءومىر سۇرگىڭ كەلسە، قيىندىقتان قورىقپاۋىڭ كەرەك. ال ايەلدەر بۇل جايدى تۇسىنبەيدى. ولار كوبىنەسە قازىرگىسىن عانا ويلايدى، وتكەندى ەسكە تۇسىرۋگە زاۋىقتارى سوعا بەرمەيدى، تۇسىنگەن كۇندە دە ونىڭ تەرەڭ مانىسىنە زەر سالماي ۇساق-تۇيەك بىردەڭەلەرىن «وسىنىڭ نە قاجەتى بولدى ەكەن» دەگەندەي قۇلىقسىز ويعا الادى.
— جوق، شايىڭىزعا راقمەت، ودان دا جاتىپ ۇيىقتاسام با دەيمىن.
— توسەك-ورىن انە، دايىن تۇر عوي! الدەقاشان اكەپ قويعام، ادەيى سىزگە بولا سۋ دا قايناتىپ قويدىم...
قالجىراپ، شارشاپ، اۋرۋدان باسى زەڭىپ، بۇرالقى ويلار قاجىتقان جىگىت اياق كيىمىن شەشە باستادى. ول باتەڭكەسىنىڭ باۋىن شەشىپ بولعانشا قاراپ تۇرعان ايەل:
— شايدى بەكەر ىشپەدىڭىز، ماڭدايىڭىز جادىراپ، كوڭىلىڭىز ورنىعىپ قالاتىن ەدى. شايدى بالمەن ىشكەن تىپتەن جاقسى. كەيدە مەن دە بىردەڭەگە شيرىعىپ، كوڭىلىم الا قۇيىن بولادى، سودان قايتىپ ساباما تۇسە الماي قويام. تاڭ اتىپ قالعاندىقتان كوز ءىلىپ العىڭ كەلەدى. ايتەۋىر بىردەڭەمەن كوڭىل ورنىقتىرۋ ءۇشىن شاي قايناتام دا، ءبىر قاسىق بالمەن...
— ال جارايدى، اكەلىڭىزشى.
بۇل ولاردىڭ قانىنا عاسىرلار بويى ءسىڭىپ قالعان عادەت ەدى، ەركەكتىڭ بابىن تاپقان كەزدەگى ايەلدىڭ قۋانىشىندا شەك بولار ما. جولسەرىك ايەل ءبىر ستاقان شاي اكەلدى، حوريا ونى ءىشىپ الدى دا، بوساعان ستاقاننىڭ قاسىنا جيىرما تيىن قويىپ، جاتىپ قالدى. ايەل قايتىپ كەلىپ، جيىرما تيىندى الدى دا، ونىڭ ورنىنا ون بەس تيىن تاستاپ:
— قايىرلى ءتۇن، — دەدى.
— راقمەت.
توسەك-ورنى جايلى ەدى، شىنىندا دا شاي ونىڭ كوڭىلىن ورنىقتىردى، ماۋجىراتىپ ۇيقى اينالدىرا باستادى. جو-جوق، ۇيقىنى قويا تۇرۋ كەرەك، ەندى ءبىر عانا ەڭ اۋىر، ەڭ ازاپتى تاراۋ قالدى. ءوز ءومىرىنىڭ ءمانىن جان دۇنيەسىمەن سەزىنۋ ءۇشىن سول كۇنى ول وراسان زور ءىس ىستەگەن ەدى. شىندىقتىڭ اششى-تۇششىسىنان تايسالماي، عالامات ءبىر ۇستامدىلىقپەن وتكەن ءومىر جولىنىڭ بۇرالاڭ سوقپاقتارىمەن العا تارتا بەرگەن.
سول كۇنى تاڭ اتىسىمەن-اق ونىڭ باس اۋرۋى ۇستادى. ول ونداي كۇندەرى كوڭىل حوشىنان مۇلدەم ايرىلىپ قالۋشى ەدى، سوندىقتان دا مەكتەپكە تۇنجىراپ، اشۋلى كەلدى. ساباق ۇستىندە كلاسس جۋرنالىن پاراقتاپ وتىرعاندا ەكى بەتتىڭ اراسىنان اق جانە قىزىل جىپتەن تىگىلگەن تاماشا بىر-ەكى جەمىستىڭ سۋرەتىن كوردى. مارتتىڭ باس كەزى ەدى، بۇل كەزدە قىزدار جىگىتتەرگە وسى اي اتىمەن مارديشور دەپ اتالاتىن سىي تارتاتىن-دى. ءبىر كەزدە وعان كوپتەگەن مارديشور سىيلايتۇعىن، كەيىن ونى قىزدار ۇمىتىپ كەتكەن ەدى. ەندى مىنە، بۇل دۇنيەدە ءالى دە جانى ىزگى قىزدار بار ەكەنىن سەزىندى. ءبىراق باسى بار بولعىر ءالى اۋىرىپ وتىرعان. سوسىن ول ءوز مارديشورىن سول تۇرعان ورنىندا قالدىرىپ، جۋرنال بەتتەرىن ءارى قاراي اشا بەردى. سول كەزدە ول فرانسۋز بۋرجۋازيالىق ريەۆوليۋسياسى تۋرالى جاڭا دەرەكتەردى قاي وقۋشىدان سۇراسام ەكەن دەگەن ويدا وتىرعان ەدى.
كلاسس ىشىندە كوپكە دەيىن جىم-جىرت تىنىشتىق ورنادى. سوسىن الدەبىرەۋدىڭ پارتاسى سىقىرلادى، ءمۇعالىم باسىن كوتەرمەي-اق ارتقى قاتاردان ماريا موسكالۋدىڭ تۇرەگەلگەنىن سەزدى. العاشىندا ول «ماريا ساباق ايتقىسى كەلىپ تۇرعان شىعار»،— دەپ ويلادى دا، ارتىنان ونىڭ باعاسى ونسىز دا جاقسى ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ قايران قالدى. سوسىن تاعى دا «كومسومول جاسىنا تولعاندىقتان بەلسەندى بولا باستاعان شىعار» دەپ ويلادى. ولار ءقازىر كومسومولعا وتەتىن جاسقا جەتىپ، كۇن ساناپ ەمەس، ساعات سايىن ەسەيىپ كەلە جاتىر ەدى.
كلاسس ءىشى ءالى دە تىم-تىرىس. ءمۇعالىم جۋرنالدىڭ تولتىرىلعان بەتتەرىن اقتارىپ بولىپ، ەندى ءبىر تۇڭعيىق ويعا باتىپ، بوس پاراقتاردى اۋدارىستىرىپ وتىرعان، ال ماريا بۇرىشتا ءۇنسىز تۇر. حوريا جاۋاپ بەرگەلى تۇرعان قىزعا دا وڭاي تيمەيتىن، باسقا وقۋشىلاردى دا قىزىقتىرىپ باۋراپ الاتىن قانداي سۇراق بەرسەم ەكەن دەپ ويلانىپ قالدى. ول ءسويتىپ ويلانىپ وتىرعاندا كەنەت ماريانىڭ ءوزى سويلەپ كەتتى. ول جۇرەك تولقۋىنان دىرىلدەگەن نازىك داۋىسپەن:
— داڭعىرانى نەگە بۇزادى؟ — دەپ سۇرادى.
سونى ايتتى دا، ورنىنا وتىرا كەتتى. ونىڭ سۇيكىمدى دوڭگەلەك جۇزىنەن كىپ-كىشكەنتاي جاس تامشىلارى سىرعىپ تۇسە باستادى. باسقا بالالار ءالى قىبىر ەتپەي وتىر. ءبارى مۇعالىمگە قادالا قاراپ قالىپتى. سونى بايقاعان حوريا قازىرگى باستى ماسەلە داڭعىرا ەمەس ەكەنىن ۇقتى. قازىرگى ەڭ ماڭىزدى نارسە ونىڭ ءوز جان قۇبىلىسى بولماق. وقۋشىلار ءمۇعالىمنىڭ قاتتى كۇيزەلىسىن تۇڭعىش رەت كورىپ وتىر، ولار مۇنىڭ بار بولمىسىن جەتە سەزىنگىلەرى كەلەدى. سوندىقتان دا وسى بالالاردىڭ ومىرگە ەر مىنەزدى نەمەسە جاسقانشاق، ەز بولىپ اتتاناتىنى ءمۇعالىمنىڭ تاپ قازىرگى ونەگەسىنە بايلانىستى ەدى. اقىرى ءمۇعالىم باستياداعى توڭكەرىستى ايتىپ بەرەتىن وقۋشىنى تاپتى. ول ايەل ەسىمدى اناستاسيا دەگەن بويكۇيەزدەۋ بالا ەدى. حوريا ونى تاقتاعا شاقىرىپ، تاپسىرما بەردى، بالا مۇرنىن تارتىپ ويلانىپ تۇرعاندا ءمۇعالىم ورنىنان تۇرىپ تەرەزەنىڭ الدىنا باردى. كۇن اشىقتا تاۋ تۇتاس كورىنىپ، ونداعى نەكەن-ساياق وسكەن بۇتاعا دەيىنگى بار نارسە تۇگەل كوزگە شالىناتىن. ءبىراق ول كۇنى اينالانى ىلعالدى تۇمان باسىپ تۇرعان. تاۋداعى داڭعىرانىڭ ءدال قاسىنان ادامداردىڭ قاراۋىتقان بەينەلەرى عانا كورىنەدى، تاعى ءبىر ماشينا تۇرعان سياقتى، ءبىراق وندا ءدال نە بوپ جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەدى.
ساباقتى اياقتاپ، بالالاردى تاراتىپ جىبەرگەننەن كەيىن، ولار ۇزاڭقىراسىن دەپ ول ءبىراز تۇرىپ قالدى. جۇرەگى سىزداعانداي. تومەنگى قاباتقا ءتۇسىپ، اۋلاعا شىقتى. ءتونىپ كەلە جاتقان ءقاۋىپ بۇلتى جان دۇنيەسىنە جاي تاپتىرماي قويدى. ەگەر قولباسشى بولسا دابىل قاعىپ جاۋىنگەرلەرىن ساپقا تۇرعىزار ەدى. ەگەر ەر جەتكەن بەس-التى ۇلى بولسا، اتتارىن اتاپ جار سالار ەدى، ولار مۇنىڭ قاسىنان تابىلىپ، اكە كۇيىنىشىنە ورتاق بولماس پا! ەگەر ول وسى عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قاراڭعى شارۋا بولسا قولىنا اشا الىپ، اناۋ تاۋ باسىنداعى داڭعىرا جاققا جۇگىرەر ەدى-اۋ. ءبىراق امال قانشا، ول قازىرگى كۇننىڭ ءبىلىمدى سالاۋاتتى ازاماتى بولاتىن. سوندىقتان دا امالى قۇرىپ، اياعىن ءىلبي باسىپ، كەزدەسكەن كەمپىر-كەشەككە ىزەتپەن سالەم بەرە تاۋعا بەتتەدى. تاۋعا بيىكتەپ شىققان سايىن ونىڭ تۇيسىك-تۇسىنىگى بار شىندىقتى اشىق-ايقىن سەزىنە باستادى.
كەنەت ول ءوزىن انا قۋلار الداپ سوعىپ، اقىماق ەتتى-اۋ، سايقىمازاق بولدىم-اۋ دەپ ويلادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وعان الگى كەلىپ كەتكەن كوميسسيادان باسقا كيشينيەۆتە تاعى دا كوميسسيا قۇرىلعانداي بوپ كورىندى. سول ەكىنشى كوميسسيا كاپرياناعا كەلىپ، مۇعالىمدەرمەن كەزدەسۋدى قاجەت دەپ تاپپاعان. ونىڭ مۇشەلەرى سالعان جەردەن ديرەكتور جاققا شىعىپ، سونىڭ ءسوزىن سويلەگەن. بۇل جاقتا بۇلار ايتىس-تارتىس شارپۋىن باسىپ، كوڭىلدەرى جاي تاۋىپ جاتقاندا ول جاقتا ەكى كوميسسيا باس قوسىپ، تالاسقا تۇسكەن. ول ايتىستا قالادان شىققىسى كەلمەگەن كوميسسيا ۇستەم بولىپ، اقىرى، مىنە، ديرەكتوردى اسقاقتاتىپ قويدى.
حوريا تاۋعا اقىرىن شىعىپ كەلە جاتسا دا دەمىگە بەردى. ونىڭ ومىردە جەك كورەتىنىنىڭ ءبارى ءقازىر ءبىر بەينەگە، ءبىر عانا جەكە ادامنىڭ تۇلا بويىنا جينالىپ زىعىردانىن قايناتتى، جۇدىرىعىنا قورعاسىن قۇيىلعانداي الەۋەتتى بولىپ كەتتى. قالاي دا ادام ءوز نامىسىن ءوزى قورعاۋى كەرەك. ەگەر سەنىڭ بەتىڭە بىرەۋ تۇكىرىپ جىبەرسە، سول تۇكىرىكتى كورسەتىپ ميليسياعا شاعىم ايتار بولساڭ، وندا سەنىڭ ءوزىڭنىڭ دە، اتا-تەگىڭنىڭ دە قادىر-قاسيەتى بولماعانى. ول سول تۇجىرىمعا كەلگەن سوڭ، وزىنە-وزى ريزا بولىپ، ءتىپتى كەرەك دەسەڭىز، ءوزىن باقىتتى ساناپ، تاۋ باسىنا كوتەرىلە بەردى. ول انا ادامنىڭ ومىردەن نە تىلەيتىنىن ءبىلىپ جانە ءوز باسىنىڭ ومىردەن نە قالايتىنىن ءبىرجولا ايقىنداۋ ءۇشىن كەلە جاتىر ەدى. بارعان سايىن اسىعا ءتۇستى، ويتكەنى ىشتە بۇعىپ جاتقان الدەبىر داۋىس مۇنى كەكەتىپ كەلە جاتقان، مازاق ەتىپ: «بار بولعىر، سەنىڭ اشۋ-ىزاڭ ءقازىر-اق باسىلىپ قالادى. سەن تىم اقىلدى، تىم كورگەندى، تىم ءبىلىمدى جانسىڭ. سەن شايقاسۋعا جوق ادامسىڭ. سەنىڭ قولىڭنان بار كەلەتىنى — ءوز جەڭىلىستەرىڭدى اقىلعا سالىپ ايتىپ بەرۋ عانا»، — دەپ تۇرعانداي ەدى.
ويى ون ساققا جۇگىرىپ، كوڭىلى الاقۇيىن بولىپ، ۇزاق ءجۇردى. اقىرى داڭعىراعا جەتكەندە العاش كورگەن ادامى جانەت بولدى. ول جاقتاۋ تاقتايلاردىڭ ۇستىندە سۋىق جەلدەن تىتىرەنىپ، ءبۇرىسىپ وتىر ەكەن. حوريا ودان:
— جانەت، سەن بۇل اراعا نەگە كەلدىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
جانەت شارشاڭقى كەيىپپەن يىعىن قومدادى.
— جاي، انشەيىن، اعاش كوشەتتەرىن اكەتۋگە كومەكتەسەيىن دەپ كەلدىم. سەن ۇيدە جوق بولعان سوڭ، اكەم مەنى ەرتىپ كەلدى.
ءسال ارىرەكتە، ارعى بەتكەيدە قايىن اتاسى دالادا ساز بالشىقتا ءوسىپ كۇتۋسىز قالعان جابايى بۇتالاردى قازىپ الىپ جاتىر ەكەن. ونىڭ قازىپ اۋرە بولارلىق ەشتەڭەسى جوق ەدى. وتىرعىزىلعان جەرى تاستاق بولعاندىقتان، جاس بۇتالاردىڭ تامىرى جۇقا توپىراققا بوي جاسىرا الماي، سىرتقا شىعىپ جاتقان. حوريا اتاسىنىڭ اۋرەشىلىگىنە قاتتى قايران قالىپ:
— بۇل جابايى بۇتالاردى قايتەيىن دەپ ءجۇرسىز؟ مەكتەپتىڭ ار جاعىندا مىنا مەنىڭ بويىمداي جاس تالدار ءوسىپ تۇر عوي.
قايىن اتاسى ەڭكەيگەن بويىن جازدى دا، اقىرىن ەزۋ تارتىپ جىميا كۇلدى. ول ءوزىنىڭ ءبىلىمدى كۇيەۋ بالاسىن قاتتى سىيلايتىندىقتان ونىمەن ءسوز تالاستىرعىسى كەلمەپ ەدى، ءبىراق ءقازىر ءوز كوڭىلىندە جاتقانىن ايتپاسقا شاراسى جوق.
— ول ايتقان كوشەتتەرىڭنەن جاقسى اعاش وسپەيدى، — دەدى ول جۇمساق ۇنمەن.
— نەگە؟
— ولار قۇنارلى جەرگە عانا ءوسىپ جامان ۇيرەنىپ كەتكەن. ال مىنالار تىربيىپ تۇرعانمەن تاستاق جەر مەن شولەيتتە دە وسە بەرەدى، ەگەر بۇلاردى قۇنارلى جەرگە اپارىپ وتىرعىزسا، تامىرىن تەرەڭگە جايىپ، ەسىپ-وربىپ كەتەدى، بۇلار ادامنان ۇزاق جاسايدى، جىلدا جەمىس بەرەدى.
«ءبىزدىڭ سورىمىز وسى عوي، — دەپ ويلادى حوريا. — ءبىز وسىندايدىڭ ءبارىن جاقسى تۇسىنەمىز، ال اناۋ بالتا دەگەن ەشتەڭەنىڭ ءمانىسىن بىلمەي ءجۇرىپ-اق تىنىم تاپپاي ارەكەتتەنىپ باعادى. ول سونداي ارەكەتتەرىمە كوبىرەك ۋاقىت جەتسىن دەگەندىكتەن دە كۇن سايىن ەرتە تۇرادى».
جانەت ءالى سول تاقتايدىڭ ۇستىندە وتىرعان، سوعان تاعى كوزى تۇسكەندە حوريا: «بۇل جاڭا تاقتايلاردى تاۋدىڭ باسىنا كىم اكەپ ءجۇر ەكەن؟» — دەپ ويلادى. سوسىن ايەلىنىڭ قاسىنا كەلىپ قاتار وتىردى دا جان-جاعىنا كوز جۇگىرتتى. داڭعىرانىڭ اينالاسىندا ءتورت ادام جۇمىس ىستەپ ءجۇر ەكەن. ەكى جۇمىسشى تاقتاي ءتىلىپ جاتىر ەكەن، ال ديرەكتوردىڭ ءوزى سول تىلىنگەن تاقتايلاردى ءبىر جاققا تاسىپ ءجۇر. داڭعىرانىڭ ار جاعىندا بالعا دىبىسى ەستىلەدى. حوريانىڭ جان دۇنيەسى ءزىلباتپان قۇرساۋدان ارىلعانداي بوپ، جەڭىلدەپ سالا بەردى. ويتكەنى انالار قيراتىپ جاتقان جوق، قايتا ولار وسىناۋ كونە ەسكەرتكىشتى جاڭا تاقتايمەن جاماپ-جاسقاپ، بۇتىندەپ جاتىر ەدى. ءبىراق وندا جانەت نەگە مۇڭايىپ وتىر، ديرەكتور نەگە تاقتايلاردى جانتالاسا تاسىپ ءجۇر؟ ول ورنىنان تۇرىپ داڭعىرانى ءبىر اينالىپ ءوتتى، سوندا عانا ءمان-جايعا قانىقتى. ولار ەسىك-تەرەزەنى، قوڭىراۋلاردىڭ قۋىستارىن بىتەپ، بەكىتىپ جاتىر ەكەن. ەندى بۇدان بىلاي تاۋداعى داڭعىرا بار قاسيەتىنەن ايرىلىپ، قالپاعى بار وراسان ۇلكەن پەشكە ۇقساپ قالقيىپ تۇرماق. كولحوزدىڭ قۇرىلىس بريگاداسىنان كەلگەن بالتاشىلار كۇنى بۇرىن كەسىپ-پىشىلگەن مولشەرگە سالىپ ءۇن-تۇنسىز تاقتاي ءتىلىپ جاتىر، ال سيميونەل وزىنە وسىنشالىق جاۋاپتى ءىس تاپسىرعانىنا ءماز بولىپ، ءوز كۇلكىسىنە ءوزى شاشالىپ شەگە قاعىپ ءجۇر.
— سەن نەمەنەگە جەتىسىپ ءماز بولاسىڭ، سيميونەل؟
— نەسى بار،— دەدى اناۋ اۋزىنداعى شەگەنى قولىنا الىپ،— اقشا تاۋىپ ءجۇرمىن.
— سوندا ساعان قانشا بەرەدى؟
— تاپ-تازا بەس سوم. ءبىر ساعاتتا بىتسەم بولدى — دەرەۋ تولەيدى. ءبىر ساعاتتا بەس سوم!
سيميونەلدىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيماي تۇر ەدى.
ال ديرەكتور سازارىپ سىر بەرەر ەمەس. ۇستىنە جۇمىس كيىمىن كيىپ العان ول بالتاشىلار تىلگەن تاقتايلاردى سيميونەلگە جەتكىزىپ بەرىپ، ولاردى قاعۋعا كومەكتەسەدى. سونى كورگەندە ونى قانشالىقتى جەك كورسە دە حوريا: «قۇرىلىس جۇمىسىن قالاي جاقسى ۇيىمداستىرادى، سۇمىراي! مەن ونىڭ ورنىندا بولسام، تاقتايدى قايدان تابارىمدى، بالتاشىلارعا، سيميونەلگە قانشا سوم تولەۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەس ەم، ال ول بىلەدى، قولىنان كەلمەيتىنى جوق»،— دەپ ويلادى دا، ورنىنان تۇرىپ سولاردىڭ قاسىنا باردى.
— بۇل ەسكەرتكىشتى بۇلدىرۋگە كىم پراۆو بەردى؟
جانەت ءوڭى قاشىپ تۇردى دا كۇيەۋىن قۋىپ جەتىپ قولتىقتاي الدى. ونىڭ ەبەدەيسىز سۇيەنىپ تۇرعانى سونداي، ەگەر حوريا كىلت بۇرىلسا، جانەتتىڭ ۇشىپ كەتۋى دە مۇمكىن ەدى. ديرەكتور ەشتەمە ەستىمەگەندەي بولىپ، جۇمىسىن ىستەي بەردى. سيميونەل بەس سومنىڭ قامىن ويلاپ، قولى-قولىنا جۇقپاي شەگە قاعىپ جاتىر، تەك بالتاشىلار عانا تاقتايدى ءتىلۋدى قويا قويدى. ەندىگى جۇمىس ىستەۋ-ىستەمەۋدىڭ بيلىگى حوريانىڭ قولىندا تۇرعانداي-اق ولار وعان ءۇنسىز قاراپ قالىپتى. حوريا جاڭاعى ايتىلعان ءسوزدىڭ ولارعا قاتىسى جوق ەكەنىن اڭعارتقىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ونىڭ ورايىن تابا المادى، ءتىپتى بولماعان سوڭ قينالا تۇرىپ:
— ءتاڭىر جار بولسىن، — دەدى.
مەسەلدەرى قايتىپ قالعان بالتاشىلار ەش جاۋاپ قاتپاي بىر-بىرىنە قارادى دا، ارالارىن زىڭىلداتىپ قايتادان ىسكە كىرىستى. ارانىڭ سول زىڭىلى، بالعانىڭ ءدۇرس-دۇرس قاعىسى ديرەكتوردى ماساتتاندىرىپ جىبەردى. ونىڭ قۋانىشقا كەنەلگەنى سونشا، ءتىپتى سول ساتتە-اق حوريانىڭ بار ايىبىن ۇمىتىپ، ونى جاڭا كورگەندەي وتە ءبىر دوستىق لەبىزبەن ءۇن قاتتى:
— ءا، سالەم، سالەم! مىنە، بىزگە ناعىز كەرەك ادامنىڭ ءوزى دە كەلدى، ەندى سالدەن سوڭ سيميونەلدىڭ بويى جەتپەي قالايىن دەپ تۇر. ال سەن، قۇدايعا شۇكىر، مىنا بويىڭمەن كولحوزدان ءورت سوندىرەتىن ساتى اكەلگەنشە جۇمىس ىستەي الاسىڭ. جارلىق كەشە كەشكىسىن بەرىلسە دە، ءالى كۇيبەڭدەرى بىتپەيدى.
— مەنىڭ بويىمدا شارۋاڭىز بولماسىن. اتا-انام مەنى مۇنداي ىسكە لايىق كورمەگەن.
— ومىردە اتا-انانىڭ ويلاعانى بولا بەرمەيدى... ماسەلەن، مەنىڭ اكەم پولكوۆنيك بولعانىمدى ارماندايتىن، ال مەن بولسام، ءالى كۇنگە دەيىن قاتارداعى جاي ادام بوپ ءجۇرمىن.
— جاي اداممىن دەپ كولگىرسۋشىلەردىڭ سىرى بەلگىلى عوي، ولار زاڭ قورعايتىن ەسكەرتكىشتەردى بۇلدىرەدى، سويتە تۇرىپ قاتارداعى جاي ادام بولعىلارى كەلەدى... نە ىستەيىن دەپ جاتىرسىزدار؟
— جوندەيىك دەپ جاتىرمىز.
— وسىنداي دا جوندەۋ بولا ما ەكەن؟ ەسىك-تەرەزەلەرىن تاقتايمەن بىتەپ جاتىرسىزدار عوي. مۇنىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەردى قۇرتۋدان نە ايىرماشىلىعى بار؟
بالتا قارقىلداپ كۇلدى.
— سەن ءوزىڭ ومىرىڭدە جوندەۋ جۇمىسىنىڭ قالاي جاسالاتىنىن كوردىڭ بە؟ ارينە، ەسىك-تەرەزەسىن، قۋىس-قۋىستارىن بىتەمەسە بولمايدى.
— ال ودان سوڭ، ودان كەيىن نە ىستەيسىزدەر؟
— ايتتىم عوي، جوندەيمىز.
— سوندا وعان قاشان كىرىسەسىزدەر؟
— ەسەپ-قيساپ جاسالىپ قارجى بولىنگەن سوڭ... سەنىڭ ويىڭشا جوندەۋ جۇمىسى وپ-وڭاي ەكەن عوي. اۋەلى ەسەپ-قيساپ جاسالادى، ودان كەيىن ول بەكىتىلەدى، سودان سوڭ سول ەسەپ-قيساپ بويىنشا قارجى مەن قۇرىلىس ماتەريالدارى بوساتىلادى...
— ال سىزدەردىڭ سول ەسەپ-قيساپتارىڭىز، قارجى، قۇرىلىس ماتەريالدارى دايىن با؟
— قايدان دايىن بولسىن، ءبىز ءقازىر تەك ازىرلىك جاساپ جاتىرمىز.
امال قانشا، ونىڭ وسى تاۋعا شىعىپ كەلە جاتقاندا ويلاعاندارىنىڭ ءبارى شىندىققا اينالدى، تۇيىلگەن جۇدىرىعى دا ەش ارەكەتسىز قالدى. ىزگى نيەتتەن كەرنەپ شىققان اشۋ-ىزا جەلگە ۇشتى دا جوق بولدى. ۇيات قىسقاندىقتان اناۋ جانەت وتىرعان تاقتايدىڭ ۇستىنە جايعاسىپ، ايەلىنىڭ قاسىندا ىققا قاراپ جىلىنىپ وتىرعىسى كەلدى. ءبارى زايا كەتتى، سونى سەزىنگەندە كۇل بولماسا، بۇل بولسىن دەگىسى كەلدى. ءتىپتى ديرەكتورمەن دە ءتۇس شايىسۋعا دارمەنى جەتپەدى.
سول ەكى ارادا كۇن ۇياسىنا تايانىپ، جۇرت اسىعا باستادى. ەكى بالتاشى باستىرمالاتىپ تاقتاي ءتىلىپ جاتىر، سيميونەل شەگەلەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن سۇڭگىتىپ تۇر. بالعانى ءار سوققان سايىن راقاتتانىپ قالاتىن سياقتى. ديرەكتور تىلىنگەن تاقتايلاردى اسا ءبىر ۇقىپتىلىقپەن تاسىپ ءجۇر. قايىن اتاسى جابايى بۇتالاردى قازىپ بولدى دا، ولاردى بالا بولەگەندەي ىقتياتتاپ ەكى قاپشىققا سالىپ تومەن قاراي تارتتى. ال حوريا بولسا: «وسى مەن اقىلىمنان اداسىپ بارا جاتقان جوقپىن با؟» — دەپ ويلادى. مىنا تاقتاي ءتىلىپ جاتقاندار وسى جەردە جەرلەنگەن مارقۇمداردىڭ اۋىلداستارى ەمەس پە؟ تىلدەرى دە بار عوي. سيميونەلدىڭ دە ويىندا ەشتەڭە جوق، تاقتاي شەگەلەپ جاتىر، قايىن اتاسى ەش الاڭسىز بۇتالارىن ارقالاپ كەتىپ بارادى، ال جانەت، ءوزىنىڭ جان سىرىن ۇعار اقىلدى جانەتى كۇيەۋىنىڭ كوزىنە موليە قاراپ سەزىمگە بەرىلىپ وتىر. اناۋ تومەندە ۇلى شتەفان قوڭىراۋشىلارىنىڭ ۇرپاقتارى ءوز شارۋالارىمەن وزدەرى بولىپ ءجۇر. تەك قايداعى ءبىر قيىردان قاڭعىپ كەلگەن وسى حوريانىڭ ءوزى عانا قالشىلداپ وتىر.
— سەن ماعان بىردەڭە ايتايىن دەپ پە ەڭ، جانەت؟
— مەن سەنى سۇيەم دەمەك ەدىم.
— ال ەندى مەن وسى ۇلى اقيقاتتى ەستىگەننەن كەيىن نە ىستەۋىم كەرەك؟
— ەشتەڭە ىستەمەيسىڭ. ۇيگە قايتايىقشى، توڭىپ كەتتىم.
— ءجۇر، كەتتىك!
ولار ءۇنسىز ۇزاق ءجۇردى، ۇيگە جەتكەنشە بىر-بىرىنە ءتىل قاتقان جوق. ۇيگە كەلگەن سوڭ حوريانىڭ تاماققا تابەتى شاپپاي، تەز شەشىندى دە تەرىس قاراپ جاتىپ قالدى. سودان ءتۇنى بويى قىبىر ەتپەي، سازارىپ جاتتى دا قويدى، تەك تاڭ الدىندا عانا كوزى ءىلىندى. ساعات ون ءبىردىڭ كەزىندە جانەتتىڭ سىڭعىرلاعان داۋسىنان ويانىپ كەتتى.
— مىنا قىزىقتى قارا! تۇندە بىرەۋ داڭعىرانىڭ ەسىك-تەرەزەلەرىنە قاعىلعان تاقتايلاردى جۇلىپ الىپ لاقتىرىپ تاستاپتى...
سودان كەيىن-اق سول تاقتايلاردىڭ حيكاياسى باستالدى. كۇندە تاڭەرتەڭ ديرەكتور مەن ونىڭ ءۇش كومەكشىسى تاۋعا شىعىپ، شاشىلعان تاقتايلاردى جيناپ، ورىندارىنا قاعىپ قايتادى، ال تۇندە بەلگىسىز بىرەۋ ولاردى قايتا جۇلىپ الىپ، شاشىپ كەتەدى. سوسىن ەرتەڭىندە تاعى دا ءتورت ادام تاۋ باسىندا بەينەتتەنىپ جاتقانى.
ءار ءتۇن سايىن تاقتايلار ازايا بەرگەندىكتەن كولحوزدان ءبىر ماشينا بورەنە، بىرنەشە جاشىك شەگە، ەكى ۇلكەن ساتى اكەپ ءتۇسىردى. كەي كۇندەرى ديرەكتور مەن ونىڭ كومەكشىلەرى داڭعىرانىڭ ەسىك-تەسىگىنەن تۇك قالدىرماي توبەسىنە دەيىن تاقتايمەن بىتەپ كەتەتىن. سوعان قاراعاندا قاراڭعى ءتۇن ىشىندە تاقتايلاردى جۇلىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى ەدى. سويتسە دە تاڭەرتەڭ وسى ءبىر كونە ەسكەرتكىش جۇزدەگەن جىلدان بەرى جۇرتتىڭ كوزى ۇيرەنگەن قالپىندا بوي تۇزەپ شىعا كەلەتىن.
ديرەكتور بوس اۋرەشىلىكتى قويدى دا ماشيناسىنا ءمىنىپ جولعا شىقتى. ونىڭ بارماعان جەرى، اشپاعان ەسىگى قالمادى. سوسىن وسى ءىستى تەكسەرۋ ءۇشىن كاپرياناعا كىم كەلمەدى دەيسىڭ! پروكۋروردىڭ ءوزى دە، كومەكشىسى دە كەلدى، اۋداندىق ميليسيا ءبولىمىنىڭ باستىعى دا، ونىڭ ورىنباسارى دا كەلدى. ولار مەكتەپتە دە، كولحوز كەڭسەسىندە دە ءماجىلىس قۇردى، ديرەكتوردىڭ دا، بالتاشىلاردىڭ دا جانە باسقا كۋالەردىڭ دە سوزدەرىن ىجداعاتتىلىقپەن تىڭدادى. سوسىن ديرەكتوردىڭ دەنى ساۋ ەمەس دەگەن شەشىمگە كەلىپ، اۋدانعا قايتىپ كەتتى. جارايدى، سول داڭعىرانى بۇلار تاقتايمەن بىتەي بەرسىن، بىرەۋلەر تۇندە سول تاقتايلاردى ۇرلاپ-اق كەتسىن، سول ءۇشىن وسىنشالىق شۋ شىعارا ما ەكەن؟!
سودان سوڭ اۋدانداعىلار دا، رەسپۋبليكا استاناسىنداعىلار دا كاپريانا ورتا مەكتەبى ديرەكتورىنىڭ «اتتانىنا» ءمان بەرۋدى قويعان كۇن دە تۋدى. ءبىراق بالتا العان بەتىنەن قايتپايتىن قايسار جان ەدى. ونىڭ ءجۇنى جىعىلمادى. ول كۇن سايىن تاقتاي ءتىلىپ، شەگە قاقتى، ءتۇن سايىن ول تاقتايلار جۇلىنىپ قالا بەردى، ول ولاردى قايتا قاعۋمەن بولدى. سوسىن وسى اۋرە-سارساڭ اياقتالاتىن ەڭ سوڭعى، قاراڭعى ءتۇن كەلدى. كۇندىز سۋىق ازىناپ، تۇندە كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعىلىق ورناپ تۇرعان كەز بولاتىن. سونداي ءبىر تۇندە تاۋ باسىنان ىسقىرا سوققان جەلگە ىلەسىپ جان تۇرشىكتىرە زار ەڭىرەگەن ءبىر داۋىس دەريەۆنياعا جەتتى. كاپريانا حالقى اياعىنان تىك تۇردى. جۇرت ۇيدى-ۇيلەرىندە شامدارىن جاقتى، ءبىراق شاماسى پالەدەن اۋلاق دەگەن بولۋلارى كەرەك، كوشەگە ەشكىم شىقپادى. جان شوشىرلىق داۋىس ەستىلگەن جاققا قاراي ەش پەندە جۇگىرە قويمادى. ابدەن تاڭ اعارىپ اتقاندا عانا ار-ۇجدانى بار بەس-التى ادام تاۋ باسىنا شىقتى. جارتى ساعاتتان كەيىن ولاردىڭ بىرەۋى كەلىپ اربا الىپ كەتتى. ءسويتىپ ولار ءولىمشى بولىپ تاياققا جىعىلعان سيميونەلدى اكەلگەن ەدى.
سونى كورگەندە كاپريانا حالقىنىڭ جانى تۇرشىكتى. اناۋ اسىپ-تاسقان ديرەكتور قاي قاھارعا تاپ بولىپ، قانداي كۇيگە تۇسەتىنىن ءالى بىلمەپ ەدى. جۇرت سيميونەلدى ماشيناعا سالىپ الىپ، اۋەلى اۋدان ورتالىعىنا، ودان سوروك قالالىق اۋرۋحاناسىنا اپاردى. ەكى جەردەگى مەديسينالىق ەكسپەرتيزانىڭ قورىتىندىسى بىردەي بولىپ شىقتى. سودان كەيىن بالانى كيشينيەۆكە اپارىپ، ميىنا زاقىم كەلگەندىگى تۋرالى قاعاز الدى دا، ۇيىنە قايتىپ اكەلدى. سوسىن قاتىن-قالاش سيميونەلدى كۇتىمگە الدى، ال كاپريانا وكىلدەرى سامولەتپەن پروكۋراتۋراعا تارتتى.
جان-جاقتا تامىر-تانىسى كوپ ديرەكتور ولاردىڭ اۋرەشىلىگىنە ميىعىنان كۇلىپ جۇرە بەردى. قاراڭعىدا كىم ەكەنىن تانىماي ۇرسا، ۇرعان دا شىعار، ءتىپتى قولى باتىڭقىراپ كەتسىن مەيلى، ءبىراق بۇل ىسكە جان اشىعاندىقتان ءسويتتى عوي! ول ءيتتىڭ بالاسى بۇدان عوي كۇن سايىن بەس سوم الىپ وتىردى، ال ەرتەڭىنە تاعى بەس سوم الۋ ءۇشىن ءتۇن جامىلىپ بارىپ، قاعىلعان تاقتايلاردى جۇلىپ تاستاپ جۇرگەن. جۇرت بولسا سيميونەلدىڭ ول قىلىعىنا ءمان بەرگىلەرى كەلمەيدى، ونى جاي ءبىر ويىنشىق سياقتى كورەدى. ءسويتىپ جان-جاققا ارىزدانادى كەلىپ. اقىرى اناۋ-مىناۋ ەمەس، وداقتىق ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنەن ەكى ادام كەلدى. قىسقاسى، نە كەرەك، جاڭا جىلدان كەيىن سوت بولاتىن بولدى. بۇل ءىستى تىكەلەي وداق پروكۋراتۋراسى قاداعالايدى دەگەن وي ديرەكتوردىڭ ءوڭى تۇگىل تۇسىنە دە كىرمەگەن ەدى. ەندى ونىڭ تامىر-تانىستارى قانشا جانتالاسقانمەن، دارمەنسىز بولىپ قالدى.
نيكولاي تروفيموۆيچ بالتاعا تۇرمەگە ءتۇسۋ ءقاۋپى ءتوندى، ونىڭ كوز الدىنا كادىمگى ەسىك-تەرەزەسىنە تەمىر توركوز ۇستالعان، الدىندا قيقيىپ كۇزەتشى تۇراتىن تۇرمە ەلەستەدى. مولداۆانداردىڭ ەجەلگى داعدىسىنا باسىپ، ءوزى جابىرلەگەن ءمۇساپىردىڭ ۇيىنە كەلدى. ۇيقىلى-وياۋ قالپىندا جاتقان سيميونەلدىڭ زارەسى ۇشىپ، تاعى دا جان شوشىرلىق داۋسىمەن دەريەۆنيانى باسىنا كوتەرگىسى كەلگەندەي اۋزىن اشا بەردى. تاياقتىڭ تاۋقىمەتىن تاعى دا تارتام با دەپ ويلاپ قالىپ ەدى ول. ءبىراق بۇل جولى نيكولاي ءتروفيموۆيچتىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىنان تۇك قالماعان بولاتىن.
— قورىقپا، مەن سەنى ۇرمايمىن. تاتۋلاسقالى كەلدىم. قانشا بەرسەم ريزا بولاسىڭ؟
بۇدان ءبىر اپتا بۇرىن بولسا عوي، بۇل ءىستى وپ-وڭاي، ون-ون بەس سوممەن-اق تىندىرا سالاتىن ەدى، سيميونەل سونىڭ وزىنە دە ءماز بولىپ، قۋانىشى قوينىنا سىيمايتىن ەدى عوي. ال ەندى بۇل بالانىڭ جاناشىرلارى بار، ولار الگى زاۋالدى كۇنى تاۋعا بارىپ، جۇرتتان بۇرىن ءمان-جايدى بىلگەن بەس پىسىق. ديرەكتوردىڭ ۇسىنىسىن تالقىلاۋ ءۇشىن سول بەسەۋى بىردەي جيىلدى. ونىڭ تورتەۋى دە: «دۇنيەسىن تۇگەل كوشىرىپ اكەپ بەرسە دە كەلىسپەيمىز، اقيقات جولىنا اقشا جۇرە الماق ەمەس»،— دەپ قاسارىسىپ وتىرىپ الدى. ال بەسىنشىسى: «بەكەر شالقايعاننان نە تابامىز، بۇل سيميونەل بايعۇس ءومىرى ءبىر كيەر كيىم، ىشەر اسقا جارىپ كورگەن جوق قوي. تامشى ءوتىپ تۇرعان باسپاناسىنىڭ سيقى بولسا مىناۋ. ديرەكتوردى تۇرمەگە وتىرعىزعاننان بۇل بالاعا نە پايدا؟ ودان دا اقىلعا كەلەيىك»، — دەدى.
ءسويتىپ، ولار ون مىڭ سۇرادى. قورلانعان ديرەكتور ولارعا ءتىپتى جاۋاپ تا بەرگەن جوق. ءبىراق ارتىن ويلاعان بولۋى كەرەك، كەشكىسىن ءۇش مىڭ ۇسىندى. اقىرى ساۋدالاسا كەلىپ، التى مىڭعا كەلىستى. بەس مىڭىن سيميونەل الدى دا، قالعان ءبىر مىڭى كيشينيەۆ پەن موسكۆاعا شابىلعانداردىڭ شىعىنىن جاپتى.
سيميونەل باقىتتى ەدى. اقشانى العان كۇنى الگى قامقورشىلاردىڭ بىرەۋىنىڭ ايەلى ونى دۇكەنگە ەرتىپ باردى. ول ءوزى ءبىر قايىرىمدى ءبىراق ەشتەڭەنىڭ پارقىن بىلمەيتىن ايەل ەدى. سيميونەلدىڭ دەنەسىنە قونىمسىز، قولپيعان ۇلكەن كوستيۋم، كۇنقاعارى تۋىرلىقتاي شي قالپاق، قارا باتەنكە، بولونيا پلاشش ساتىپ اپەردى. باسقا قامقورشىلاردىڭ ايەلدەرى وعان دۇرسە قويىپ، سيميونەلگە وسىنشا قىمبات جىلتىراق كيىمنىڭ نە كەرەگى بار ەدى دەسىپ، جاقتىرماي قالدى. ءبىراق بولارى بولىپ قويعان سوڭ، امال جوق. باقىتقا كەنەلگەن سيميونەل ۇستىنە جاڭا كيىمدەرىن سىقيا كيىپ الىپ، «مەنى كوردىڭدەر مە» دەگەندەي ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن كوشەدە ويقاستاي ءجۇرىپ الاتىن بولدى. ال ونىڭ قامقورشىلارى ارى كەڭەسىپ، بەرى كەڭەسىپ: «وسى بالانىڭ ءبارىبىر ءبىتىرىپ جاتقان شارۋاسى جوق، ودان دا مالعا قاراسىن»، — دەپ كولحوزدان ءبىر بۇزاۋ ساتىپ اپەردى دە، قالعان اقشاسىن جيناق كاسساسىنا سالىپ قويدى.
ديرەكتوردىڭ سورىنا سيميونەل تاعى شاتاق بولىپ شىقتى. ول بۇزاۋىن تاڭەرتەڭ ورىسكە اپارىپ، كەشكىسىن ۇيىنە جەتەلەپ قايتقاندا «مىنانى كوردىڭدەر مە، مۇنى ديرەكتوردىڭ اقشاسىنا العام» دەگەندەي قىر كورسەتىپ وتەتىن. نيكولاي تروفيموۆيچ اناۋ-مىناۋ پالە-جالانىڭ ءبارىن كۇنىلگەرى ەسكەرگەن سياقتى ەدى، تەك وسى سيميونەلدىڭ ەرتەڭدى-كەش قايقاڭداۋىن ەسكەرمەپتى. اقىرى ونىڭ تۇبىنە سول جەتتى.
ءار دەريەۆنيادا، ءار كولحوزدا، ءار كوللەكتيۆتە جاۋاپتى قىزمەتتىڭ ايتەۋىر ءبىر ۇشىعىن ۇستاعان ادام ءۇشىن ەركىندىكتىڭ دە بەلگىلى ءبىر شەگى بولادى. سول شەكتەن شىعىپ، بەدەلىڭدى تۇسىرە باستاساڭ، تابانىڭنىڭ ءبۇرى جويىلدى دەي بەر، وندا بۇرىنعى اتاق-ابىرويىڭ دا، تامىر-تانىستارىڭ دا، ايلا-ارەكەتىڭ دە اراشالاپ قالا المايدى.
قىسقاسى نە كەرەك، ءبىر كۇنى وقۋ مينيسترلىگىنەن ەكى ادام كەلىپ پەدسوۆەت وتكىزدى. كۇن تارتىبىندەگى ماسەلە پالەندەي ءبىر ءمان بەرەتىندەي بولماعانىمەن، جۇرتتىڭ ءبارى بالتانىڭ زاۋالدى كۇنى جەتىپ، ونىڭ ورنىنان الىناتىنىن بىلە قويدى. ونىڭ ءوزى دە داۋرەنىنىڭ وتكەنىن ءتۇسىنىپ، سوعان مويىن ۇسىنعانداي ەدى. ول ءوزىنىڭ جينالىس باسقاراتىن ورنىن ورتالىقتان كەلگەن جولداستارعا بەpiپ، تالانعان توبەتتەي وزىنە تاس لاقتىرىلاتىن شاقتى كۇتىپ، ءبىر بۇرىشتا وتىردى. ءبىراق ءماجىلىستىڭ باعىتى باسقا باعدارعا ويىسىپ، جۇرت وعان قاتىسى جوق ماسەلەلەردى ءسوز ەتىپ كەتتى. سوعان قاراپ ديرەكتور قوبالجىپ تا وتىردى. ءوزىنىڭ ءسوزى بالەندەي ىقپالدى بولمايتىنىن سەزسە دە ءبىر قاقتىعىسىپ بارىپ، تىزە بۇگەيىن دەپ ويلاعان. ءبىراق «سەن بارسىڭ با، جوقسىڭ با بىزگە ءبارىبىر» دەگەندەي ونى مۇلدەم ەلەۋسىز قالدىرعانى باتتى.
جۇرتتىڭ ءبارى حوريانىڭ سويلەۋىن كۇتىپ وتىرعان-دى. ويتكەنى وزگە ەشكىم ۇندەمەسە دە ول ديرەكتوردىڭ اتىن ءبىر اتاماي وتە المايتىنداي ەدى. ءبىراق وعان وسى ىسكە جاناشىرلىق، نيەتپەن وتكىزىلىپ جاتقان ءماجىلىس ۇنادى دا، ول ءوز جەكە باسىنىڭ رەنىشىن ءسوز ەتكىسى كەلمەدى. ءسويتىپ، ول دا ديرەكتوردىڭ اتىن اۋزىنا المادى، ءتىپتى بالتا وتىرعان جاققا قاراعان دا جوق. ول وقۋ پروگرامماسى، شاكىرتتەردىڭ ۇلگىرىمى، ساباققا قاتىسۋى تۋرالى سابىرلى دا سالماقتى وي قوزعادى. ءبىر قىزىعى ديرەكتوردىڭ كوڭىلىن الا قۇيىن ەتكەن ءدال وسى جىگىتتىڭ ءسوزى ەدى. بالكي ول حوريانىڭ ۇنىنەن بولاشاق ديرەكتوردىڭ لەبىزىن اڭعارعان شىعار. مۇمكىن ماسەلە وندا ەمەس تە بولار. بار كىلتيپان ونى ءوزىنىڭ ءيتتىڭ ەتىندەي جەك كورەتىندىگىندە ەدى. سوندىقتان حوريا ەشكىمدى مىنەپ-شەنەمەي جاي عانا شارۋا جايىن ايتىپ تۇرعاننىڭ وزىندە بالتا: «ولسەم دە دۇشپانىما كەگىمدى جىبەرمەسپىن»، — دەپ وزىنە-وزى انت بەردى. ءوڭى سۇپ-سۇر بوپ، ماڭدايىنداعى كۇرە تامىرلارى بىلەۋلەنىپ، انانىڭ ءۇنى قاشان وشەر ەكەن دەپ وتىردى. حوريا ءسوزىن اياقتاعان ساتتە نيكولاي تروفيموۆيچ ۇشىپ تۇردى دا، مينيسترلىكتىڭ وكىلدەرىنە قاراپ، دىرىلدەگەن داۋىسپەن:
— بۇل ارادا حولبان جولداستىڭ ماعان وشپەندىلىگى بار ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك، — دەدى.
مينيسترلىكتەن كەلگەن ينسپەكتورلاردىڭ بىرەۋى، شاماسى، ءوزى قايىرىمدى، ءبىراق اڭقاۋلاۋ ادام بولسا كەرەك:
— ول ءسىز تۋرالى نە ايتتى؟ — دەپ سۇرادى.
— راس، ول مەنىڭ اتىمدى اۋزىنا العان جوق، ءبىراق ونىڭ ايتقان سوزدەرى ماعان باعىتتالعان، سونىڭ ءبارى ەكەۋمىزدىڭ جەكە باسىمىزدىڭ ارازدىعىنان شىعىپ وتىر.
مينيسترلىكتىڭ ەكىنشى ينسپەكتورى:
— سوندا جەكە باستىڭ ارازدىعى دەگەنىڭىز نە؟ — دەپ سۇرادى.
بالتا ءسال ويلانىپ قالدى. ول ءوز ءسوزىن قالاي ۇتىمدىراق جەتكىزۋدىڭ ءجونىن تابا الماي بوگەلىڭكىرەپ بارىپ:
— بىلاي ەدى... مەن ونىڭ ايەلىمەن كوڭىلدەسپىن. ءبىر-بىرىمىزدى كورمەسەك تۇرا المايمىز، — دەدى.
ماجىلىسكە قاتىسىپ وتىرعان ادامدار كۇلىپ جىبەردى، حوريانىڭ ءوزى دە جىميىپ قويدى. كوڭىل كوتەرىس پەن ويىن-ساۋىققا استە قۇمارتىپ تۇراتىن جانەت پەن، باسقانى بىلاي قويعاندا ءوز اناسى دا جاقتىرا قويمايتىن، مىناۋ قاسقاباس توپاس ادامنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي ەدى. كەنەت وسىندا وتىرعان مۇعالىمدەردىڭ كوڭىلدى كۇلكىسى الدەبىر سىر اڭعارتقانداي بوپ، سۋ سەپكەندەي باسىلا قالدى. جان-جاعىنا قاراعان حوريا جۇرتتىڭ ءبارى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جۇزدەرى ۇيالعانداي تومەن قاراپ، قاتتى ىڭعايسىزدانىپ وتىرعانىن بايقادى. ال تەرەزەنىڭ قاسىندا، كوزگە وڭاي تۇسەتىن وڭتايلى جەردە ۇياتقا باتقانداي بوپ ايەلى وتىر. ونىڭ ءوڭى ءبىر قىزارىپ، ءبىر قۋارىپ، اۋا جەتپەي تۇنشىعىپ بارا جاتقانداي قۇس تۇمسىعى ءجيى-جيى قۋسىرىلا بەردى. ءوزى جۇرتقا تىكتەپ قاراي الماي، ەكى كوزى جاۋتاڭ-جاۋتاڭ ەتەدى، ەسى اۋىپ بارا جاتقانداي قاسىن ۋقالاپ قويادى. سول ساتتە جان دۇنيەسى قالتقىسىز تازا حارەت ۆاسيليەۆيچ:
— سۇرقيا!—دەپ بار دارمەنى جەتكەنشە گۇر ەتە قالدى.
سوسىن ول تاعى بىردەمە دەپ ايقايلادى، ديرەكتور بىردەڭەلەردى ايتىپ جاۋاپ بەرىپ جاتتى. ءبىراق ولاردىڭ نە دەپ سالعىلاسقاندارىن حوريا ەستىگەن جوق، ۇققان دا جوق. ونىڭ كوزى قاراۋىتىپ كەتتى، دۇنيە شىر اينالىپ بارا جاتقانداي بولدى. سول ساتتە ول ءوزىنىڭ ءبىر قاسىرەتكە تاپ بولعانىن سەزدى. مىنا ورتادان تاپ ءقازىر شىعىپ كەتپەسە، ەسى اۋىپ قۇلاپ قالاتىنداي ەدى. سول جايدى سەزىنگەن ول: «ايتەۋىر، جۇرتقا كۇلكى بولماي سابىر ساقتاپ، سىرتقا ءوز اياعىممەن شىقسام ەكەن، باسىم اۋعان جاققا كەتىپ، كاپريانا اتتى دەريەۆنيانىڭ دا، مىناۋ ەكى قابات مەكتەپتى دە، قارا تورى سۇلۋ جانەتتىڭ دە بۇل دۇنيەدە بار ەكەنىن ماڭگى باقي ۇمىتسام ەكەن»، — دەپ ويلادى.
ول جۇرتقا سىرتىن بەرىپ، ەشكىمگە كوز جانارىن اۋدارماي تومەن قاراعان بويى شىعىپ كەتتى. مۇعالىمدەر بولمەسىنە بارىپ، كيىمىن كيىپ، پورتفەلىن قولىنا الدى. مەكتەپتىڭ اۋلاسىندا دا، كوشەسىندە دە ەشكىم جوق، قاراڭ قالعانداي ەدى. ول سەلونىڭ شەتىنە دەيىن مەڭزەڭ بولىپ، دىڭكەلەپ ۇزاق ءجۇردى. باسى سالبىراپ، قۇنجيىپ كەلە جاتتى، ويتكەنى كوكتەمگە سالىم ەسەتىن ىزعىرىق ءقازىر بەيمەزگىل سوعىپ تۇر ەدى. ول ءوزى ءبىر كەزدە وسى كاپرياناعا كەلگەن سوقپاق جولمەن سەلودان شىعىپ بارا جاتتى. ءبىراق ول كەلگەندە الحورى مەن ءجۇزىمنىڭ حوش ءيىسى اڭقىپ تۇرعان كۇز ەدى، ال ءقازىر تابانىنان وتكەن سىز بەن دەنە تىتىرەنتىپ سوعىپ تۇرعان ىزعىرىقتان باسقا ەش سەرىك تابا المادى.
ستانسيادان كولحوزدارعا مينەرالدى تىڭايتقىش تاسىپ ءجۇرىپ جاتقان ماشينالاردىڭ بىرىنە مىنگەن ول ۆوكزالعا تەز جەتتى. كۇتۋ زالىنا كىرگەن سوڭ پەشكە تاياۋىراق بارىپ بوي جىلىتىپ، ەشتەڭەنى ويلاماي مەڭ-زەڭ بولىپ وتىرا بەردى. ول جۇرەگىنىڭ ءدۇرس-دۇرس سوعىسىنان، كوڭىلىنىڭ قۇلازۋىنان جان تۇكپىرىندە بىردەڭەنىڭ بۇلىنگەنىن سەزدى، ءبىراق ونىڭ نە ەكەنىن ءدال اجىراتا المادى. تەزىرەك پوەزعا ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتكىسى كەلدى. نە حيكمەت كورسەم دە، ايتەۋىر، وسى جەردە، وسى ادامداردىڭ ورتاسىندا كورمەسەم ەكەن دەپ ويلادى. ءسويتىپ، قاي جاققا بارسا دا ءبىرىنشى كەلگەن پوەزبەن كەتۋگە بەل بۋدى. ەگەر الدىمەن كەلگەن پوەزد وڭتۇستىككە قاراي جۇرسە، بۇل وندا كيشينيەۆكە بارادى. ءبىر ساعاتتان استام ۋاقىتتان كەيىن كيشينيەۆكە باراتىن پوەزد كەلدى. حوريا تەز بيلەت الىپ وتىرىپ الدى. بۇل قالا ماڭىنا عانا جۇرەتىن، جاتاتىن ورنى جوق پوەزد ەدى. جايى بولماي بارا جاتقان سوڭ، ول كۇي تالعاماي جاتىپ قالدى. اياعىن باۋىرىنا جيىپ ءۇش كىسىنىڭ وتىرۋىنا جارايتىن ورىندىققا جانتايعان. جۇرتتىڭ كوبىسى ورىن تابا الماي، دالىزدە ۇيلىعىسىپ تۇرسا دا، «بۇل تەگىن ەمەس، بىردەمەگە ۇشىراعان عوي» دەپ، ونى ەشكىم قوزعاي قويعان جوق.
كيشينيەۆكە جەتكەن سوڭ پوەزدان ءوزى ءتۇسىپ، ۆوكزالداعى دارىگەرلىك پۋنكتتى تاۋىپ الدى. ىشكە كىرگەن سوڭ ءتىپتى مەدسەستراعا قاراپ ەزۋ تارتىپ جىميۋعا دا شاماسى كەلدى، ءسىرا ءازىل ايتقىسى كەلگەن بولۋى كەرەك. ول ادەتتە العاش تانىسقان ادامىمەن ازىلدەسۋدى ۇناتۋشى ەدى. ءبىراق بۇل جولى ويتۋگە دارمەنى جەتپەي، اق توسەككە قيسايا بەردى. سوسىن مولداۆانداردىڭ دەنساۋلىق ءقادىرىن بىلمەيتىندىگى جونىندە بىردەڭە دەگەن مەدسەسترانىڭ الدەقايدان تالماۋراپ جەتكەن ءسوزىن ەمىس-ەمىس ەستىگەندەي بولدى. سونان ول ەرتەڭىندە عانا رەسپۋبليكالىق اۋرۋحاناداعى پروفەسسور انەستيادەنىڭ جۇرەك اۋرۋىن ەمدەيتىن كلينيكاسىندا ەسىن جيدى.
ايتقانعا وڭاي-اۋ، ءبىراق ءوزىن سول توزاق وتىنا ءتۇسىپ كورشى. دەگەنمەن نە كورسە دە، ءبارى ءوتتى دە كەتتى. ءسويتىپ بۇل ەكى ايدان كەيىن تاعى دا پوەزعا ءمىنىپ، تاعى دا سولتۇستىككە تارتىپ بارادى. ۋنگەنى مەن بەلسى ارالىعىندا، ايتەۋىر، كوزى ءىلىندى-اۋ. ول ەشتەڭەدەن الاڭسىز راقات ءبىر ۇيقىعا كەتكەن ەدى. جانەتكە بايلانىستى جانىن جەگىدەي جەگەن ءبىر كۇيىنىشىن كۇيزەلە وتىرىپ، تاعى ءبىر رەت سەزىم دۇنيەسىنەن سىزدىقتاتىپ وتكىزىپ جاي تاپقان. تۇلا بويىن ءزىل قارا تاستاي بوپ باسىپ-جانشىپ، ەزىپ جىبەرەردەي بوپ تۇرعان اۋىر وي الدەقايدا عايىپ بولدى. سودان سوڭ ول بار پالەكەتتەن ارىلىپ جارىق دۇنيەگە جاڭا كەلگەن نارەستەدەي بوپ جەڭىلدەپ قالدى. بالكي، ماسەلە وندا دا ەمەس شىعار، مۇمكىن ول وسى ءبىر توزاقتى جولدان تاعى ءبىر ءجۇرىپ ءوتىپ ءوزىنىڭ شات-شالەكەي تىرلىگىنەن ءومىر بويى ساباق بولار تاجىريبە العىسى كەلگەن بولار، ال تاجىريبەسى بار ادام ەندى قايتىپ وپىق جەمەيدى.
ايتەۋىر، قالاي بولعاندا دا ول ۆاگونداعى جۇمساق توسەنىشتىڭ ۇستىندە ۇيقتاپ جاتىپ، ءوزىنىڭ وسى ءتاتتى ۇيقىسىنا قايران قالدى. نە دەگەن راقات شاق ەدى. ەكى ايدان بەرى كەيدە سوعۋىنان جاڭىلىپ قالعانداي، كەيدە ءتىپتى مۇلدە جوعالىپ كەتكەندەي بولعان سورلى جۇرەگى ەندى ۋاقىت پەن قاشىقتىقتى ساناعان مىناۋ پوەزدىڭ دوڭگەلەكتەرى قۇساپ، اپتىقپاي ءبىر قالىپتى لۇپىلدەپ تۇردى.
XI
تۇنگى ساعات ءۇش كەزىندە بىرەۋ ونىڭ اتىن اتاعانداي بولدى. ول ۇشىپ تۇرەگەلىپ، باتەڭكەسىن اياعىنا كيىپ الدى دا، جان-جاعىنا قارادى. ەشكىم جوق — جولاۋشىلار تەگىس ۇيقتاپ جاتسا كەرەك، ءدالىز بوساپ قالىپتى. سويتسە دە ونىڭ قۇلاعىنا ءبىر جاس ادامنىڭ داۋسى تالماۋسىراپ شالىندى. وسى ءبىر جاعىمدى ءۇن ەكى ايدان بەرى ونىڭ قۇلاعىندا كۇڭگىرلەپ تۇرعانداي ەدى:
— حوريا ميرونوۆيچ!
حوريا ول داۋىستان جاس بالانىڭ شاعىمىن، جان دارمەنمەن ىشقىنا ايقاي سالىپ كومەك سۇراعانداي ۇرەيلى ءۇنىن اڭعارىپ، ءبىر ءسات ءتىپتى جانەتتى دە، ءوز كۇيىنىشىن دە ۇمىتىپ كەتتى. قولىنا تۇسكەن كيىمدەرىن ۇستىنە ىلە سالىپ ۇيقىلى-وياۋ ساتتەگى قىرىلداعان داۋسىمەن:
— ءيا! نە بوپ قالدى؟— دەپ ءۇن قاتتى.
ءسويتتى دە ءوز داۋسىنان ءوزى ىڭعايسىزدانىپ قالدى. ويتكەنى ۆاگون شىنىندا دا بوس ەدى — جولسەرىك تە، جولاۋشىلار دا، بيلەت تەكسەرۋشى دە جوق. ءتىپتى پوەزد دوڭگەلەگىنىڭ ادەتتەگى ءدۇرسىلى دە ەستىلمەيدى. پوەزد ءبىر ستانسياعا كەلىپ توقتاپ تۇر ەكەن. حوريا تەرەزەگە جۇگىرىپ بارىپ، سىرتقا قارادى. وسى جول بويىنداعى جالعىز عانا اكتەلگەن ۆوكزال ءۇيى اي ساۋلەسىمەن اعاراڭداپ كوزگە تۇسەدى.
ۆەرەجەنى!
تەز قيمىلداماسا بولمايتىن ەدى. تەز ارادا ونى-مۇنىسىن پورتفەلىنە جۇمارلاي سالىپ الدى دا، ەكىنشى قولىنا اپەلسين تولى تورشاسىن ۇستاپ، پوەزد ورنىنان جىلجي بەرگەندە سەكىرىپ ءتۇستى. ءتىپتى جولسەرىك ايەلمەن قوشتاسا دا الماي قالدى. سول ءبىر سۇلۋ دا جۇمباق سىرلى ايەل ءوز ۆاگونىنىڭ تابالدىرىعىنا شىعا كەلدى دە، پوەزد قاتتى جۇرە باستاعان ساتتە الدەبىر نازدى ۇنمەن:
— ەكەۋمىز اقىرى، جوندەپ اڭگىمەلەسە المادىق-اۋ!— دەدى.
حوريا جاۋاپ قاتۋعا ۇلگەرمەي، تەك جىلى شىراي ءبىلدىرىپ قانا قالا بەردى. سوسىن سوڭعى ۆاگوننىڭ ارتىنداعى قىزارعان جارىقتان كوز الماي ۇزاق تۇردى. پوەزد دا، جولسەرىك ايەل دە، الگى قىزارعان جارىق تا — ءبارى-بارى سولتۇستىك جاقتاعى ەمەن توعايى مەن تاۋ شالعىنىنىڭ ءيىسى اڭقىعان، ءوزىنىڭ بالالىق بال داۋرەنى وتكەن بۋكوۆيناسىنا قاراي بەت الىپ بارا جاتتى. ال ول بولسا، ءوز ءومىرىن وكسىتكەن ولكەگە تاعى دا تۇتقىن بولىپ، تاعى دا ءوزىن ەش پەندە قارسى الماعان ستانسياعا ءتۇسىپ قالدى.
«بۇل ءبىر اقىلسىزدىڭ تىرلىگى بولدى عوي...»
ونىمەن بىرگە جەتى-سەگىز عانا ادام تۇسكەن ەدى. ءالى ءتۇن ورتاسى بولاتىن، بارا قوياتىن جەر بولماعان سوڭ، ول كۇتۋ زالىنا» كىرە بەرىستەگى ورىندىققا بارىپ وتىردى.
ۆوكزالدىڭ ىشىنە كىرگىسى كەلمەدى. تەزىرەك ەسىن جيىپ، بۇدان ءارى نە ىستەپ، نە قوياتىنىن ويلاستىرۋى كەرەك ەدى. سىرتتا، تازا اۋادا وتىرىپ ويلانعان جاقسى عوي. بۋكوششاداعى تۋىپ-وسكەن دەريەۆنياسىن قيمايتىن، سونى قاتتى ساعىنىپ، سول جاققا تارتىپ كەتكىسى دە كەلدى. ءبىراق ول جاققا تاعى دا جولى تۇسپەدى. الگى ءبىر جان ۇشىرا ايقايلاپ، پوەزدان ءتۇسىرىپ الىپ قالعان بالاڭ داۋىس الىستان قۇلاعىنا شالىنعان جاڭعىرىقتاي تاعى دا تالماۋراپ ەستىلگەندەي بولدى. شىنىمەن-اق وسى داۋىس اپرەلدىڭ ونىنان ون بىرىنە قاراعان ءتۇنى كۇن كۇركىرەپ، ناجاعاي ويناعانىن مۇنىڭ ەسىنە سالعىسى كەپ تۇر ما ەكەن؟ اتتەڭ، شىركىن، سويتسە عوي، اتتەڭ وسى داۋىس كىمدىكى ەكەنىن بىلە السا عوي...
پوەزدان ونىمەن بىرگە كورشى دەريەۆنيادا تۇراتىن ەكى مۇعاليما دا قوسا تۇسكەن ەدى. ولار اۋەلدە بىردەن كۇتۋ زالىنا كىرىپ كەتتى دە تەز قايتا شىقتى. بۇعان كوز قيىقتارىن سالدى. ولاردى حوريا جەتە تانىماۋشى ەدى، ءبىراق بۇرىن ۋنيۆەرسيتەتتە، اۋداندىق كونفەرەنسيالاردا كورىپ جۇرگەندىكتەن، وڭدەرى ەسىندە قالىپتى. ءسىرا، ولار دا مۇنى شىرامىتقان بولۋلارى كەرەك، تاڭ الدىنداعى سالقىننان ءبۇرىسىپ، پەرروندا ارلى-بەرلى ءجۇرىپ حورياعا بارعان سايىن مۇقيات قاراعىشتاي بەردى. ولار بۇعان نەعۇرلىم ءۇڭىلىپ قاراعان سايىن، ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزدانعاندارى اڭعارىلا ءتۇستى. سونى بايقاعان حوريا: «بۇلار مەنەن نەگە قىسىلادى؟» — دەپ ويلانا باستادى.
ا، ءيا، سولاي ەكەن-اۋ. ادەبيەت ءپانى «ادامنىڭ بار بولمىسى اسەم بولۋى ءتيىس» دەمەۋشى مە ەدى. بۇل تالاپ اسىرەسە مۇعالىمدەرگە كوبىرەك قويىلادى عوي. ال مۇنىڭ كيىمى مىج-مىج بولىپ، ءۇستى-باسىنان ءدارى اڭقىپ تۇر. ساقال-مۇرتى ءوسىپ كەتكەن، باتەڭكەسىنىڭ جۇلىعىندا كومسومول كولىنىڭ باتپاعى ءالى جابىسىپ ءجۇر. انا ەكەۋىنىڭ الدىندا ابىرويىن توككىسى كەلمەي ورنىنان تۇرىپ، ۆوكزالدىڭ ارتىنداعى الاڭعا بەتتەدى. ول جەردەن بارلىق جاققا قاراي اۆتوبۋس جۇرەتىن ەدى. سول اراعا بارعان سوڭ ۇيگە قالاي تەزىرەك جەتسەم دەپ ويلادى. الگى ءبىر جان ۇشىرعان بالاڭ داۋىس قۇلاعىنا بەكەر شالىندى دەيسىڭ بە؟ بالكي، ول جاقتا ءبىر پالە بولىپ قالعان شىعار. ادەتتە، شاكىرت ۇستازىن شاقىرسا، ول داۋىس بارلىق وقۋشىنىڭ ۇنىندەي بولىپ ەستىلەتىن. سوندىقتان ونىڭ دەگبىرى قالمادى، ويتكەنى قالاي بولعاندا دا ءقازىر ونڭ بۇل دۇنيەدە سول شاكىرتتەردەن وزگە جان جاقىنى جوق ەدى.
ءبىراق باراتىن كولىك جوق. العاشقى اۆتوبۋسقا ءمىنىپ، بۇرىلىستان ءتۇسىپ قالسا — ار جاعى ەكى-اق شاقىرىم، ءبىراق ونىڭ ءوزى دە تەك بەس قىرىقتا جۇرەدى. راس، ۆوكزالدىڭ جانىندا جاسىل شامى جانىپ، جاپ-جاڭا ەكى «ۆولگا» تۇرعان. شوفەرلارى رۋل قۇشاقتاپ، ۇيقتاپ وتىر، ءتىپتى جولاۋشىلار ماشينا تەرەزەسىن قاقسا دا، دىبىس بەرمەيدى. بۇل ارادا تاكسي دەگەنىڭ قولعا وڭاي تۇسپەيتىن كولىك ەدى، ولاردىڭ شوفەرلارى اقشاعا ءزارۋ ەمەس-تىن. جولعا كەزەگى كەلگەن سوڭ عانا شىعادى، ايتپەسە قانشا قارىق قىلام دەسەڭ دە، تاڭ الدىنداعى ءتاتتى ۇيقىلارىن قيمايدى.
حوريادان شىدام كەتتى، قالاي دا تەزىرەك ءجۇرىپ كەتكىسى كەلىپ، ءبىر تاكسيستى وياتتى. ەڭگەزەردەي شوفەر ۇيقىلى-وياۋ وتىرعان قالپىندا «نەگە ەنتەلەيسىڭ، ماشينا بوس ەمەس» دەگەندەي بىردەڭەلەردى ايتىپ گۇر ەتە قالدى. «وندا جاسىل شامدى نەگە وشىرمەيسىڭ، — دەپ سۇرادى. — ەگەر ول جانىپ تۇرسا ماشينانىڭ بوس قالعانى». شوفەر ءبىر كوزىن سىعىرايتا اشىپ، مۇعالىمگە مۇسىركەي قارادى:
— ونىڭ جانعانىنا ءسىزدىڭ نەڭىز كەتتى، قىمباتتىم...
ساعات ءتورت كەزى ەدى. تاعى ءبىر ساعاتتان استام كۇتۋگە حوريانىڭ ءتوزىمى جەتپەدى. سوسىن ول، «ارتىنان ايتەۋىر ءبىر ماشينا قۋىپ جەتەر» دەپ جاياۋ ءىلبىپ جۇرە بەردى. ۆوكزال باسىندا اياعىنان سارىلىپ تۇرعاننان تاڭعى تازا اۋانى جۇتىپ جاياۋ جۇرگەندى ارتىق كوردى. اناۋ اموسوۆ «كۇنىنە جەتى-سەگىز شاقىرىم جەر جاياۋ جۇرمەگەن ادامنىڭ جۇرەگى قابىنعىش كەلەدى» دەپ جازىپتى عوي. ونىڭ پىكىرىن جاپوندار دا قۇپتايدى. سول جايلاردى ەسىنە الىپ، ول قاراڭعى ءتۇن ىشىندە جولدىڭ بويىمەن ۇزاق ءجۇردى. قۇددى وعان جول باعدارىن كورسەتپەك بولعانداي اي بۇلت اراسىنان اندا-ساندا بip سىعالايدى دا، قايتا جاسىرىنىپ قويادى، سوسىن ونىڭ قاراڭعىدا تاس جولدى قۋالاپ تاعى دا ۇزاق جۇرۋىنە تۋرا كەلەدى. بۇرىلىستان ءبىر جۇك ماشيناسى شىعا كەلگەندە، ول ستانسيادان بەس-التى شاقىرىم ۇزاپ كەتىپ ەدى. ماشينا قاتتى ءجۇرىپ كەلەدى. حوريا جولدىڭ شەتىنە شىعىپ، ءتارتىپ بۇزباي ادەپپەن قول كوتەردى. وعان جاقىنداعاندا شوفەر ماشينانىڭ ءجۇرىسىن باياۋلاتتى، ءبىراق توقتاعىسى كەلگەندىكتەن ەمەس، بەكەر دامەلەندىرىپ، قاسىنان ءوتe شىعايىن دەپ اقىرىن ءجۇردى. حوريا شوفەرلاردىڭ ونداي داعدىسىن بىلەتىن ەدى، ونىڭ ۇستىنە كوڭىلى كاپرياناعا الىپ-ۇشىپ، ۇشارعا قاناتى جوق بولىپ كەلە جاتقان ول دەگبىرسىزدەنىپ، قولىن سولاي كوتەرگەن كۇيى جولدىڭ ورتاسىنا شىقتى دا قاققان قازىقتاي تۇرا قالدى. شوفەر ونىڭ باسىپ كەتسەڭ دە تاپجىلمايتىنىن ۇقتى. ءسال وڭعا بۇرىلا تەجەگىشتى باستى. كەنەت كىلت توقتاعان ماشينانىڭ شيقىلى ەستىلدى. كابينادان ورىس ءتىلىنىڭ ورالىمدارىن بەلىنەن باساتىن مولداۆان جىگىتىنىڭ داۋسى شىقتى:
— ولەسىڭ بە، تاپ سول...
حوريا اشىلعان اينەكتىڭ تۇسىنا تاياپ كەلىپ:
— تىلەۋىڭدى بەرسىن، باۋىرىم، بۇرىلىسقا دەيىن اپارىپ سالشى. كاپرياناعا قاتتى اسىعىپ بارا جاتىر ەدىم، — دەپ ءوتىندى.
— سوندا سەنى قايدا وتىرعىزباقپىن؟ بوس ورىن جوق ەكەنىن كورمەيسىڭ بە؟
راسىندا شوفەردىڭ قاتارىندا ەتجەندى ءبىر ايەل قالعىپ وتىر ەكەن. ول ەندى عانا ويانىپ، نە بولىپ قالعانىن ۇعا الماعان كۇيى مەڭ-زەڭ بوپ قاراي بەردى.
— ماعان كابيناڭنىڭ كەرەگى جوق، مەن ماشينانىڭ ۇستىنە وتىرىپ-اق جۇرە بەرەم...
شوفەر جىگىت ءسال ويلانىپ قالدى دا:
— ونىڭ ۇستىندە مەرتىگىپ قالارسىڭ، — دەدى.
— ەشتەڭە ەتپەس، قۇداي ساقتار. مەن جاۋىز ادام ەمەسپىن عوي.
— وندا ءوزىڭ ءبىل، — دەدى شوفەر. — ۇستىنە شىق. تەك، ايتەۋىر، كەيىن مەنەن كورىپ جۇرمە.
حوريا ونى-مۇنىسىن ماشينانىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ تاستاپ سوسىن ءوزى دە شىعىپ وتىردى. شوفەر ءبىر جاققا اسىعىپ بارا جاتقان، سوندىقتان حوريا ماشينانىڭ ۇستىنە جايعاسىپ ۇلگەرمەستەن ءجۇرىپ كەتتى. جەل ازىناپ تۇرعاندىقتان حوريا اۋەلگى ساتتە كابينانىڭ ىعىنا بارىپ وتىرعىسى كەلدى. سوسىن ماعان قاستاندىق جاسايتىن كىم ەكەن، اۋەلى سونى بايقاپ الايىنشى دەگەندەي ءۇن-تۇنسىز قالدى. ءبىر جاقسىسى اي بۇلت اراسىنان تاعى ءبىر رەت سىعالاپ، جارىق ءتۇسىردى. حوريا سوندا عانا ءمان-جايدى ءتۇسىنىپ، ەزۋ تارتتى.
ءبىر ادەمى ايعىر قارسى بەتتەگى بورتقا ۇيلىعىپ دەنەسى ءدىر-دىر ەتىپ، وسقىرىنىپ تۇر ەكەن. تۋعان جەردىڭ كوك شالعىنىندا قۇرىق تيمەي ەركىن وسكەن ول ءوز سورىنا قاراي سۇلۋ بولىپ جاراتىلعان. ەندى ونىڭ تۇقىمى قاجەت بولىپ، اجەتتەن قالعان كارى-قۇرتاڭ بيەلەرگە اپارا جاتىر. بايعۇستىڭ اق كوبىگى شىعىپتى. اي جىلت ەتكەندە وڭ جاق بۇيىرىنەن، الدىڭعى اياعىنان قىزىل جولاق كورىندى — قان بولسا كەرەك. جانۋاردىڭ بۇكىل دەنەسى ءدىر-دىر ەتىپ، وسى قاراڭعى تۇنگە، دە، وسى ماشينانىڭ زىركىلدەگەن جۇرىسىنە دە قارعىس ايتقانداي بوپ تۇر ەدى. اي تاعى ءبىر رەت جارىق تۇسىرگەندە قاسىمداعى كىم ەكەن دەگەندەي حوريا جاققا قارادى. ءمۇعالىم ونى اياپ كەتتى. بالا كەزىنەن-اق ول جاقسى ات مىنسەم دەپ ارمانداۋشى ەدى. كەيىن ءومىر اعىمى وزگەرىپ، جۇرتتىڭ ات ۇستايتىن ادەتى قالدى. سوسىن ۆەلوسيپەد پەن موتوسيكلگە دەگەن اۋەستىك باستالدى. سويتسە دە حوريا تىم بولماسا ءبىر رەت جاقسى اتقا ءمىنىپ كورسەم دەپ ارمان ەتەتىن. وكىنىشىنە وراي سول ارمانى دا بوس ءۇمىت بولىپ قالدى. سودان كەيىن جىلقى جارىقتىقتىڭ جۇزدەگەن جىلدار بويى حالىققا قانات بولىپ كەلگەنى ءۇشىن تىم بولماسا اتتى كۇتىپ-باپتاسام-اۋ دەپ تە ويلاعان ساتتەرى بولدى، ءبىراق ونىڭ دا ءساتى تۇسپەدى. ونىڭ ءومىرى مەن جىلقى تاعدىرى ەكى باسقا ارنامەن اعىپ، ءوز جوندەرىنە كەتە باردى. ەگەر بۇگىنگىدەي ويدا جوق جاي بولماسا، ول ءوزى سۇيگەن جانۋارمەن كەزدەسەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن؟!
— قايران عانا تۇلپارىم-اي!..
حوريا قاراڭعىدا سيپالانىپ ءجۇرىپ ايعىردىڭ قاسىنا باردى. جانۋاردىڭ كەكىلىنەن، جالىنان سيپادى. سوسىن تورشاسىنان اپەلسين الىپ، اۋزىنا سالدى. ايعىر ءبىر ءسات قورقىنىشىن، ءوزىنىڭ ماشينا ۇستىندە كەلە جاتقانىن ۇمىتقانداي بولدى. مۇمكىن ول «ءوستىپ الداۋسىراتىپ، ماشينا تۇگىل سامولەتپەن ۇشۋىما دا ءماجبۇر ەتەر» دەپ قاۋىپتەنگەن شىعار.
— پىرىلداۋىق پىراعىم-اي، — دەدى حوريا ەمىرەنىپ. — ەكەۋمىزدىڭ دە جولىمىز بولمادى.
ەكەۋمىز دە سىمباتتى بولىپ جارالىپپىز. سول سىمبات وزىمىزگە سور بولىپ، ءبىر پالەدەن ەكىنشى پالەگە ۇرىنۋمەن كەلەمىز. سەنى، مىنەكي، ۇيلەندىرەيىن دەپ تويعا اكەتىپ بارادى، ال مەنىڭ تويىم تارقاعان، ەندى مىنە، اۋرۋحانادان شىعىپ كەلەمىن. جۇرتتىڭ ءبارى سەن ەكەۋىمىزگە قىزىعىپ، بۇلاردىڭ ەتەگىنە كەز كەلگەن ۇرعاشى جارماسادى دەپ ويلايدى. ءبىراق سول ەسەرلەر ەكەۋمىزدىڭ قاپ-قاراڭعى ءتۇن ىشىندە جۇك ماشيناسىنىڭ ۇستىندە جان دۇنيەمىز، تۇلا بويىمىز، ءتىپتى ويىمىزعا دەيىن دىردەك قاعىپ كەلە جاتقانىمىزدى قايدان ءبىلسىن.
جاس شوفەر تەگى مۇنىڭ قاي بۇرىلىستى ايتقانىن ۇقپاعان بولۋ كەرەك، مەجەلى جەر تاياپ قالسا دا ماشيناسىنىڭ ءجۇرىسىن اقىرىنداتپاي تارتا بەردى. حوريا كابينانى قاقتى. شوفەر ءتىپتى ماشينانى توقتاتقان دا جوق، تەك باياۋ ءجۇرىپ مۇنىڭ سەكىرىپ تۇسۋىنە مۇمكىندىك بەردى. سوسىن جولاۋشى ۇسىنعان ءۇش سومدىقتى العان بەتتە قايتا زاۋلاتا جونەلدى. حوريا قاراڭعىدا ونى-مۇنىسىن جيناپ ءجۇرىپ: «الگى قۋ بىردەڭەنى ۇرلاپ بارا جاتقان سياقتى، نە ماشينا، نە ايعىر، نە قالعىپ وتىرعان ايەل، ايتەۋىر، بىرەۋى قولدى بولعان ءتارىزدى، بارىنەن بۇرىن سول ايەل تەگىن ەمەس»،— دەپ ويلادى.
تاڭ الدىندا اسپاندى قاپ-قارا بۇلت تۇمشالاپ الدى، تاڭ سارىدەگى سامال جەل ەسە باستاعانمەن اينالا ءالى كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى ەدى. ول ايتەۋىر شارق ۇرىپ ءجۇرىپ كاپرياناعا قاراي قۇلديلاپ تۇسەتىن توتە سوقپاق جولدى تاۋىپ الدى. ءسويتىپ تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقاندا تورشاسى ءبىر بۇتاعا ءىلىنىپ قالىپ جىرتىلىپ كەتتى.
اپەلسيندەرى شاشىلىپ قالدى. جەر سيپالاپ ءجۇرىپ ارەڭ جيناپ، تورشاعا قايتا سالدى. اپەلسينى بار بولعىر قايتا توگىلەدى، بۇل قايتا جيناپ اۋرە بولادى. ءسويتىپ يت الەككە ءتۇسىپ كەلە جاتقان ول كەنەت كۇلىپ جىبەردى. وعان «تاپ وسىنداي كورىنىستى بەينەلەيتىن ءبىر فيلم تۇسىرسە» دەگەن وي كەلىپ ەدى. ەكراندا قاپ-قاراڭعى ءتۇن، سول قاراڭعىلىققا مالتىققان كەيىپكەر جالپ ەتىپ جىعىلادى، جەردەن بىردەڭەنى جيناپ الادى دا، ءبىر ىدىسقا سالادى — سونىڭ ءبارى توبەلەسكە ۇقسايدى، ءبىراق ودان ەشتەڭە شىقپايدى. تەك كەيىن عانا الگىنىڭ ءبارى توبەلەس ەمەس، جاي انشەيىن تۇندە قايتىپ كەلە جاتقان ءمۇعالىمنىڭ تاۋدان تۇسە بەرگەندە جىرتىق تورشاسىنان توگىلگەن اپەلسيندى تەرىپ جۇرگەن شاعى ەكەنى بەلگىلى بولادى.
XII
ول دەريەۆنياعا كىرە بەرگەندە اي تۇڭعيىق قاراڭعىلىق قۇشاعىنان بۇلقىنا شىعىپ قارا قوشقىل بۇلت جابىعىنان جىميا سىعالاعانداي بولدى. كاپريانا حالقى شىرت ۇيقىدا جاتقان. كونە داڭعىراشىلاردىڭ ۇرپاقتارى بۇكىل دەريەۆنيانى ءبىر قىرقادان ەكىنشى قىرقاعا كوشىرىپ اكەتسە دە تۇك سەزبەستەي قاتتى ۇيقىدا ەدى. مەكتەپ ديرەكتورى دا، سيميونەل دە، ونىڭ قوراداعى بۇزاۋى دا ۇيقى قۇشاعىندا بولاتىن. انەبىر تومەنگى جاقتا بالاسىن باۋىرىنا باسىپ جانەت تە ءتاتتى ۇيقىعا كەتكەن. وسى ءبىر تىلسىم شاقتىڭ ءوزى دە ومىرلىك، ءبىر حاق اقيقاتىنداي ەدى. ويتكەنى قانشا پەندەشىلىك قىپ تىرلىك قامىن كۇيتتەگەنمەن دە بۇل دۇنيەدە ءبىرۋاق دامىلداماس ەشتەڭە جوق قوي. ول وزىنە بۇرىننان تانىس ۇيرەنشىكتى جولمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان. كوڭىلىندە الا بوتەن ەشتەڭە جوق بولاتىن، ءبىراق ءبىر كەزدە جۇرەگى كەنەت تۋلاپ قويا بەردى. جۇرەگى ەزىلىپ ەرىپ بارا جاتقانداي بوپ كوزى قاراۋىتىپ كەتتى، ساۋساقتارى ءدىر-دىر ەتتى. سول ساتتە ول: «اپىر-اي، بۇل نەنىڭ بەلگىسى ەكەن»، — دەپ ويلادى. ءيا، سولاي، ول ءوزى مەكەندەگەن، ءقازىر ايەلى مەن ۇلى ماۋجىراپ ۇيقتاپ جاتقان ۇيگە تاياپ قالعان ەكەن عوي. ول ۇلىن كوپ ويلاعان جوق بولاتىن. بالاسى جانەتكە اۋماي تارتقان. ول ونى ءۇي ءىشىنىڭ شىرقى بۇزىلماعان قيماس شاقتا جانىنداي جاقسى كورۋشى ەدى. ءبىراق جانەتپەن ءدۇرداراز بولىپ قالعان كەزدەردە ايەلىمەن قوسا بالاسىنا دا كوڭىلى سۋىيتىن. ول ءوزىنىڭ سول عادەتىنىڭ ورىنسىز ەكەنىن دە سەزىنەتىن، بالاسى مەن ايەلىن ءبىر تەزگە سالعىسى كەلمەيتىن، ءبىراق ول ەكەۋىنىڭ بىر-بىرىنەن اۋماي قالعاندىعى — بۇكىل ءتۇر-تۇلعالارىنىڭ، شاشتارىنىڭ، ۇندەرىنىڭ ۇيلەستىگى ولاردى جاراتىلىستىڭ ءبىر بولمىسىنداي ەتىپ تۇراتىن.
سول ۇيگە بۇل تاياي ءتۇستى. ءدال وسى ساتكە دەيىن ول ءوزىنىڭ قايدا بارا جاتقانىن باعدارلاعان جوق ەدى، وعان ءبارىبىر سياقتى بولاتىن. ءبىراق ونىڭ جازعان جارالى جۇرەگى بۇدان ءارى بەي-جاي كۇيدە قالا الاتىن ەمەس، ويتكەنى ول ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىندە ءتاتتى مەن اششىنى ارپالىستىرعان وسى ءبىر ۇيگە تاياپ قالعان ەدى. ەندى ەكى ءجۇز، ءجۇز، ەلۋ قادامنان كەيىن بار تاعدىرى شەشىلەدى، سوندىقتان دا جۇرەگى قاتتى تۋلاپ ءدۇرس-دۇرس ەتىپ سوعادى.
جوق، ول ۇيىنە قايتىپ ورالعان جوق. تاڭ قىلاڭ بەرە باستادى. ونىڭ كوز الدىنا ءوزىن تاعاتسىز كۇتىپ وتىرعان شاكىرتتەرى ەلەستەدى، ءتۇن ىشىندە پوەزدان تۇسۋگە ءماجبۇر ەتكەن دە سولاردىڭ ءۇنى ەدى عوي. ءسويتىپ، ول ءوزى تۇرعان ۇيگە كوز قيىعىن دا تاستاماي ءوتىپ كەتتى. ول ەندى ەشتەڭەنى ويلاماي سول بەتىمەن جۇرە بەردى. قارسى الدىنان مەكتەپتىڭ ۇلكەن تەرەزەلەرى ساۋلەلەنىپ كورىنگەنشە ەشتەڭەگە كوڭىل بولگەن جوق. ەدەن جۋاتىن ارۆيرا اپاي پەش جاعىپ جاتقان. حوريا مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىنا وتىرىپ دەمىن باستى. ىشتە سىرعىتىلعان پارتالاردىڭ سىقىرى، شەلەكتىڭ سالدىرى، سۋ شۇبەرەكتىڭ شىلپىلداعانى ەستىلىپ جاتتى. سولارمەن قوسا قاباتتاسىپ اپايدىڭ باياۋ اندەتكەن ءۇنى ەستىلدى. «عاشىعىمنىڭ ۇيىنە اپارار جول». ول ءاردايىم وسى ءبىر ءاندى عانا ايتاتىن. ونى دا الدەبىر ۇرەي بيلەگەندىكتەن ايتاتىن بولۋى كەرەك. ويتكەنى وسى ءبىر ەكى قابات اباجاداي ۇيگە ءتۇن ورتاسىندا كەلىپ، تاڭ اتقانشا جالعىز ءوزى مىقشىڭدايتىن. سوعىستا كۇيەۋى مەن ۇلىنان ايرىلعان بۇيىعى ايەل مەكتەپ ءىشىن تازالاۋدى ءوز ءومىرىنىڭ باستى مۇراتى ەتتى. ول اينەكتىڭ ءسال شىتىناعانىنا دا، پارتاعا تۇسكەن بولىمسىز سىزاتقا دا، ءار وقۋشىنىڭ ەكى العانىنا دا قاتتى قوبالجيتىن. ءار ءمۇعالىمنىڭ دەنساۋلىعىن تىلەيتىن. تابالدىرىقتا وتىرعان حوريا وسى قارتاڭ ايەلدىڭ اۋرە-سارساڭىن سەزىپ، جاقسى ءبىر كوڭىل كۇيگە بولەندى. «مىنا كەمپىر ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا كەلىپ، پارتالاردى رەتتەپ قويىپ، ەدەن جۋىپ، ءوزىنىڭ كونە اۋەنىن ىڭىلداپ ايتىپ جۇرگەندە، بۇل دۇنيەدەن تۇڭىلەتىن ەشتەڭە دە جوق»، — دەپ ويلادى ول.
ارۆيرا ءوز مىندەتىن اتقارىپ جاتقان كەزدە بوگدە بىرەۋ، اسىرەسە ەر ادام كەلىپ قالسا ىڭعايسىزدانىپ قالاتىن. سول جايدى بىلەتىن حوريا دىبىسىن سەزدىرمەي دالىزبەن مۇعالىمدەر بولمەسىنە باردى. ءوزى وتىراتىن ستولدىڭ ۇستىندە اپتالىق «كۋلتۋرا» گازەتىنىڭ بىرنەشە سانى، بۇدان ءبىر اي بۇرىن كەلگەن اسكەري كوميسسارياتتىڭ شاقىرۋ قاعازى جاتىر ەكەن. دالىزدەن ارۆيرا اپايدىڭ اياق دىبىرى ەستىلدى. ءان ايتۋىن قويعان. شاماسى دالىزدەن حوريانىڭ ءىزىن بايقاسا كەرەك. حوريا ونىڭ كىرۋىن كۇتىپ وتىرىپ: «بۇل كىسى دە كورشى دەريەۆنياداعى ەكى ءمۇعالىم كەلىنشەك قۇساپ مەنى جاتىرقاپ جۇرەر مە ەكەن؟» — دەپ ويلادى.
ايەل مۇعالىمدەردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ەسىگىنە شاعىن اينا ورناتىلعان كىتاپ جاشىگىنىڭ الدىنا بارعان، ول وسى سوڭعى ەكى ايدان بەرى تۇڭعىش رەت ءوز كەلبەتىنە كوز سالدى. وكىنىشكە وراي باستان وتكەننىڭ ءىز تاڭباسى ادامنىڭ تۇلا بويىندا قالماي قويمايدى ەكەن. سونى بايقاعان ول مۇعالىمدەر مەن وقۋشىلار جينالعانشا ءۇستى-باسىن ەپتەپ بولسا دا جونگە كەلتىرىپ العىسى كەلدى. پورتفەلىنەن ساقال العىشىن الىپ، قىرىندى. سوسىن ەسىك الدىنا شىعىپ جۋىندى. ودان كەيىن سۋلانعان گازەتپەن باتەڭكەسىن تازالادى، البىراعان الحورى ءيىسى بولمە ىشىندە اڭقىپ شىققانعا دەيىن تازالانا بەردى، وسى ءبىر جۇپار ءيىس قانشا رەت ونىڭ ەسىن الدى دەسەڭىزشى.
بۇل ءيىس ونىڭ اتتاپ تا، اينالىپ تا وتە الماس تاعدىرى ىسپەتتەس ەدى. اشىق قالعان ەسىك الدىندا جانەت تۇر. حوريا سونى سول ءبىر قارالى كۇننەن بەرى كورگەن جوق. جانەتتىڭ اكەسى كيشينيەۆتەگى بۇل جاتقان اۋرۋحاناعا ءتورت كەلىپ كوڭىلىن سۇراعان. ول كىسى وتە قايىرىمدى، كوڭىل جىقپاس ادام ەدى، حوريامەن سويلەسىپ وتىرعاندا ءاردايىم وزىنە تاعى بىرەۋدىڭ كاپريانادان ىلەسە كەلگەنىن، ول ادامنىڭ تاياۋ ماڭدا وتىرعانىن سەزدىرەتىن. سونىڭ وزىندە ەكىۇشتى عىپ قالاساڭ شاقىرايىن، قالاماساڭ ءتاڭىر جارىلقاسىن دەگەندەي تايعاق لەبىز بىلدىرەتىن. ول كەزدە حوريا شالمەن بىرگە كىم كەلگەنىن سۇرامايتىن دا ەدى. سوندىقتان جانەت مۇنىمەن كەزدەسە الماي كەتە باراتىن. دەگەنمەن، ول ەكەۋى جۇزبە-جۇز كەزدەسۋى ءتيىس قوي.
جانەت جۇدەپ كەتىپتى. ەزۋىنە ءاجىم تۇسە باستاعان. «ءومىر ءوتىپ بارادى ايالداماي» دەگەن ءان بولۋشى ەدى، سونى ەسكە تۇسىرەدى. ول جىلى توسەكتەن اپىل-عۇپىل تۇرعان ابدىراڭقى كۇيدە تۇر. قانداي سوققى بولسا دا قىڭق ەتپەي، ريزالىقپەن كوتەرىپ الاتىن سياقتى. وڭ قولىنداعى تۇيىنشەگىن قايدا قويارىن بىلمەي تۇرعان ءتارىزدى. جو-جوق، ول ەكەۋىنىڭ تاعدىرىن لەكەرلەگەن ءجىپ ۇزىلگەن سياقتى. حوريا ەشتەڭەگە كوڭىل اۋدارماي باتەڭكەسىن الاڭسىز سۇرتە بەردى. جانەت بىردەڭە ايتقىسى كەلدى دە ءمۇدىرىپ قالدى. حوريا وعان كوز قيىعىن تاستاپ ەدى، يەگىنىڭ دىردەك قاعىپ تۇرعانىن كوردى. اياپ كەتتى. ءتىپتى جانەت مۇنىڭ الدىندا كەشىرگىسىز كۇناھار بولسا دا بۇرىنعى سىيلاس تا قيماس شاقتىڭ جولىندا ونى جەر قىلماۋ كەرەك ەدى.
— كۇتە-كۇتە تاعاتىم تاۋسىلدى عوي، — دەدى جانەت كەنەتتەن.
— نەنى كۇتتىڭ؟
— سەنىڭ قايتىپ كەلىپ، مەنى ساباۋىڭدى كۇتتىم.
حوريا مىرس ەتتى.
— جوق، جانەت، ونىڭ قاجەتى نە. ءبىزدىڭ اتا-انالارىمىز بەن بابالارىمىزدىڭ ءىلدالاسى ەندى بىزگە جۇبانىش بولا المايدى.
— سەن ءتىپتى مەنەن ونىڭ ايتقانى شىن با، وتىرىك پە دەپ تە سۇراعان جوقسىڭ عوي.
— ماسەلە ارالارىڭدا بىردەڭە بولعان-بولماعانىندا ەمەس، سەن ەكەۋىڭنىڭ ارالارىڭدا جالپى ەش اڭگىمە بولماۋعا ءتيىس، دۇنيەدەگى جالعىز عانا وڭباعان ادام سول.
— امال قانشا، مەن ول جايدى كەيىن ءتۇسىندىم.
جانەت تابالدىرىقتان اتتاپ ءوتىپ، كەلىپ قولىنداعى تۇيىنشەگىن شەشتى دە، كۇيەۋىنىڭ كوستيۋمىن، تازا جەيدەسىن، باتىڭكەسىن ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدى.
— بىلعانىش اياق كيىمدى تازالاپ اۋرە بولما، ۇيگە اپارىپ ءوزىم جۋام. ودان دا مىنا تازا كيىمدەرىڭدى كي.
حوريا ۋماجدالعان كوستيۋمىن شەشىپ جاتىپ:
— مەنىڭ كەلگەنىمدى تاڭ اتپاستان قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— اكەم ايتتى.
— ال ول قايدان ءبىلىپتى؟
— سەن ءۇيدىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا كورىپتى.
— ول كىسى ۇيىقتاماپ پا ەدى؟
— جوق.
— ونىسى نەسى؟
— ول ءۇش اپتادان بەرى چەرنوۆسى-ودەسسا پوەزى وتكەن كەزدە ويانىپ كەتىپ، تاڭ اتقانشا ۇيىقتامايتىن بولىپ ءجۇر...
— ال سەن شە؟
— مەن دە پوەزد وتكەن كەزدە ويانامىن، ءبىراق شارشاعاندىقتان با، ارتىنان ۇيقتاپ كەتەم...
«سول كىسى ءۇشىن-اق وسى جاققا كەلۋىم كەرەك ەكەن-اۋ، — دەپ ويلادى حوريا.— الحورى باپتايتىن اتاقتى باعبان. قىزىنان الحورىنىڭ ءيىسى عانا شىعادى، ال ونى كۇتىپ-باپتايتىن تەمەكى ءيىسى سىڭگەن اكەسى. وسى ءبىر اۋرۋحانا بەلگىسىنەن ءبىرجولا قۇتىلۋ ءۇشىن كيىم اۋىستىرىپ كيەيىن». ول شالبارىنىڭ بەلدىگىن اعىتا بەردى دە الدەنەدەن يمەنگەندەي قالشيىپ تۇرىپ قالدى. ول ەكەۋى سەگىز جىلداي وتاسقان، بالاسى بار. بۇرىن بىر-بىرىنەن قىمسىنبايتىن، سويتسە دە ءقازىر ايەلىنىڭ كوزىنشە شەشىنگىسى كەلمەدى. سونى تۇسىنگەن جانەت ەسىكتى جاۋىپ، اقىرىن عانا شىعىپ كەتتى. ءبىراز ۋاقىت ونىڭ دالىزدە ارى-بەرى جۇرگەن دىبىسى، ارۆيرا اپايمەن اقىرىن سويلەسكەنى ەستىلىپ تۇردى. ول قايتىپ كەلگەندە حوريا گالستۋگىن بايلاپ تۇر ەدى. شەشكەن كيىمدەرى ەدەندە جاتقان. جانەت ەسىكتەن باتىلسىزداۋ كىرىپ، كۇيەۋىنىڭ اۋرۋحانادان كيىپ كەلگەن ەسكى كيىم-كەشەكتەرىن جيناي باستادى. ءبىراق حوريا ونىڭ ول قارەكەتىن جاقتىرماعان راي ءبىلدىردى، سوسىن جانەت بويىن جازىپ تۇرەگەلدى دە:
— مىنالاردى ۇيگە اكەتسەم قايتەدى؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، قاجەتى نە؟
— سوندا سەن بۇلاردى قايتپەكسىڭ؟
— وسى ۇستەلدە جاتا بەرسىن.
سوسىن ەكەۋى ۇزاق ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. جانەتتىڭ يەگى استى تاعى دا ءدىر-دىر ەتتى، ول ءوزىنىڭ كەتۋى كەرەك ەكەنىن ۇقتى. ەسىكتى اشا بەردى دە جانەت:
— سەن بۇگىن ساباق بولمايتىنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— نەگە؟
— سەنبىلىك بولادى.
— وندا مەيلى، سەنبىلىك بولسا بولسىن، — دەدى حوريا. — انا تورشادا اپەلسين بار. بالاعا اپارىپ بەر.
جانەت تورشاعا ۇزاق قاراپ تۇردى دا:
— Aپapa المايمىن، — دەدى.
— نەگە؟
جانەت كۇيەۋىنىڭ كيىمدەرىن وراپ اكەلگەن ورامالدى ۇقىپتىلىقپەن بۇكتەدى.
— «بۇل اپەلسيندى كىم اكەلدى؟» دەپ سۇراۋى مۇمكىن عوي ونىڭ.
— وندا ايتارسىڭ.
جانەت ورامالدى پلاششىنىڭ قالتاسىنا سالىپ الدى.
— ول كەرەگى جوق دەي مە دەپ قورقام.
— نەنىڭ كەرەگى جوق دەيدى؟
— اپەلسيننىڭ.
— وندا ءوزىڭ جەرسىن.
— ماعان دا كەرەگى جوق.
— نەنى ايتاسىڭ؟
— سەنسىز اپەلسيننىڭ كەرەگى جوق.
حوريا يىعىن ءبىر قيقاڭ ەتكىزدى دە سالقىن عانا:
— وندا ءوزىڭ ءبىل، — دەدى.
جانەت شىعىپ كەتتى. سىرتتا تاڭ اعارىپ اتىپ قاپتى. ءبىراق مۇعالىمدەر بولمەسىندەگى شاقىرايعان شام ساۋلەسى تەرەزەدەن كوز قاراتپايدى. حوريانىڭ قولى جارىق سوندىرگىشكە ەرىكسىز بارىپ قالدى. سوندىرگىشكە قولى تيگەندە عانا ءوزىنىڭ وسىناۋ وقىس قيمىلدى نەلىكتەن ىستەگەنىن ۇعىندى. ول ءوزى مەكتەپتە قالىپ، ايەلى مەكتەپتەن قايتىپ بارا جاتقاندا ءدال وسىنداي تەرەزە الدىندا تۇرىپ، كوزىمەن ۇزاتىپ سالۋدى ۇناتاتىن. جول مەكتەپتەن تومەن قۇلدىراپ سوزىلىپ الىسقا كەتەدى. جانەت ۇزاعان سايىن كىشىرەيىپ، كوزدەن عايىپ بولا بەرەتىن. ونداي قيماس ءساتتىڭ ۋاقىتى ءوتتى دە كەتتى. ءقازىر بۇل ويتە المايدى، ويتۋگە حاقىسى دا جوق. ونىڭ قولى جارىق سوندىرگىشتەن باياۋ سىرعىپ تومەن ءتۇستى.
ارۆيرا بولمە تازالاۋدى اياقتاپ قالعان. حوريا «كۋلتۋرا» اپتالىعىنىڭ بىرنەشە سانىن قولىنا ۇستاپ دالىزگە شىقتى، ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ، ءوزى كوپ جىلدان بەرى دالاداعى سارايدىڭ اشىق ەسىگىنەن كورىنەتىن تىلسىم الاگەۋىمدى باقىلاعان كلاسقا كىردى. ەدەن جۋىلىپ، پەش جاعىلعان. اينالايىن ارۆيرا اپاي، نەتكەن التىن ادام ەدى، ونسىز، ونىڭ جان تەربەتەر اۋەزدى ءانىنسىز بۇل مەكتەپتىڭ كۇيى نە بولماق. حوريا ورىندىق اكەپ، تەرەزەنىڭ الدىنا وتىردى. سوسىن «وسى مەكتەپ سارايىنىڭ اشىق ەسىگى، ودان كورىنەتىن الاگەۋىم قاراڭعىلىق تۋرالى فيلم تۇسىرسە، ونىڭ ول كۇن كوزى اشىق كەزدە، جاۋىندى كۇندەرى، قىس پەن جازدا، ەرتەلى-كەشتە قانداي بولاتىنىن جۇرتقا كورسەتسە قايتەر ەدى»، — دەپ ويعا باتتى.
گازەتتە ايتارلىقتاي جاڭالىقتار جوق ەكەن. وقۋشىنىڭ ءپاندى دۇرىس مەڭگەرۋى ءۇشىن ۇيگە قانشا تاپسىرما بەرۋ كەرەك دەگەن باياعى ماقالالار مەن ءبىر جاس جازۋشىنىڭ كينوسەنارييىنەن ءۇزىندى جاريالانعان.
حوريا كينوسەناريي ۇزىندىلەرىن قۇمارلانا وقىپ، جاتتاپ الاتىن، سوسىن كەلىپ فيلم ەكرانعا شىققاندا، كينونى تۇسىرگەن كەزدە بولعان وزگەرىستەردى سالىستىرىپ، قايسىسىنىڭ ۇتىمدى، قايسىسىنىڭ ناشار ەكەنىن وي ەلەگىنەن وتكىزەتىن.
كەنەت ونىڭ كوزى ۇساق حابارلاردىڭ ىشىنەن قىزىقتى ءبىر وقيعانى شالىپ قالدى. الدەبىر كەڭەس جونىندە جازىلعان حاباردا ونىڭ سۇيىكتى ۇستازى يلاريە سەمەنوۆيچ روتارۋدىڭ اتى اتالىپتى. ونىڭ فاميلياسىنىڭ الدىندا اكادەميانىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى دەگەن لاۋازىمدى سالتاناتتى تۇردە جازعان. حوريا اۋەلدە بۇل اتاق باسقا ادامدىكى شىعار دەپ ويلاپ قالدى دا حاباردى تاعى ءبىر وقىپ شىقتى. بۇل ادام سەنبەس جاي سياقتى ەدى. ويتكەنى يلاريە سەمەنوۆيچ بار-جوعى عىلىم كانديداتى بولاتىن، ال اكادەميا ينستيتۋتتارىندا تولىپ جاتقان دوكتورلار الگىندەي دارەجەگە جەتە الماي جۇرگەن. حوريا حاباردى بىرنەشە رەت قايتالاپ وقىپ شىقتى، — جوق، اتاق شىنىمەن ءدال سول ي. س. روتارۋدىكى ەكەن. ول كۇندىز-تۇنى تىنىم تاپپاي ءجۇرىپ اقىرى وسىنداي دارەجەگە جەتىپتى. ەندى مولداۆاندار ايتاتىنداي ءتاڭىرىم ونى بيىكتەن بيىككە كوتەرە بەرسىن.
XIII
— ال، بالاقايلار، امانسىڭدار ما؟
ولار ەسىك الدىندا توپتاسىپ تۇرىپ قالدى. جۇرەكتەرى الىپ ۇشىپ، القىنا دەم الىسىپ تۇر. ويتكەنى ولار مەكتەپ اۋلاسىنىڭ ەڭ ارعى شەتىنەن وسى اراعا جەتكەنشە ءبىرىن-بىرى قۋىپ، جۇگىرىپ كەلگەن ەدى. حوريا ءوزىنىڭ قايتىپ ورالعانىن شاكىرتتەرىنىڭ قالاي تۇسىنەرىنە اسا زور ءمان بەرىپ، سونى ءوز كوزىمەن كورگىسى كەلدى. ول شاكىرتتەرىن باعانادان بەرى باقىلاپ تۇرعان. اۋەلى ديرەكتور وقۋشىلاردى كلاسس بويىنشا ساپقا تۇرعىزىن، كىمنىڭ نە ىستەيتىنىن ايتتى، سول ەكى ورتادا جاڭالىقتى ەستىپ قالعان مۇعالىمدەر حوريامەن امانداسۋعا جۇگىرىستى. سوسىن ولار سىرتقا شىعىپ، جۇمىسقا كىرىسكەن ساتتە-اق كۇبىر-سىبىر كوبەيىپ كەتتى. ول ءتىپتى انالاردىڭ نە ايتىپ جاتقانىن سەزىنگەندەي دە بولدى. جانالىق حابار ەكپىندى تولقىنداي كلاستاپ كلاسقا، ادامنان ادامعا تارادى، سوسىن ونىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن شاكىرتتەرىنە دە جەتتى. ەندى عانا جەر قازا باستاعان وقۋشىلار قالت تۇرا قالىسىپ، ءوزارا سويلەستى دە، ءبارى بىردەن كۇرەكتەرىن تاستان سالىپ ەسىك الدىندا تۇرعان ديرەكتوردىڭ قايتىڭدار دەگەن يشاراتپەن قول كوتەرگەنىنە قاراماستان اپىر-توپىر جۇگىرىسىپ وتە شىقتى.
— سالەمەتسىز بە، حوريا ميرونوۆيچ!!!
ولاردىڭ ءارقايسىسى ءار ءتۇرلى كيىم كيگەن، ويتكەنى ولار سەنبىلىككە ۇيدە كيەتىن كيىمدەرىمەن كەلگەن ەدى. حوريا ولاردىڭ دەنەلەرىنە ۇيلەسكەن قاراپايىم كيىم كيگەن شاقتارىن قاتتى ۇناتۋشى ەدى. مەرەكەلىك الەم-جالەمدى ول جاقتىرمايتىن، ويتكەنى تىم ادەمى نارسەگە اركىمنىڭ اقشاسى مەن تالعامى جەتە بەرمەيدى. مەكتەپ فورماسىن دا ول ونشا قۇپتاي قويمايدى. ءتىپتى سونىڭ ءوزى قيانات سياقتى: ءار ءتۇرلى ءپىشىن، ءار باسقا ءسوز، ءار قيلى زەردە، ءار الۋان داۋىس، سونىڭ ءبارى ءبىر عانا ءتۇستى — بالالار سۇر، قىزدار قوڭىر ءتۇستى كيىممەن شەكتەلەدى دە قالادى. جوق، ودان دا وسى كيىمدەرىنىڭ ءوزى ارتىق.
— قالاي، حوريا، قايتىپ ورالعان با؟ — دەدى تەمەكىدەن ءسال قارلىققان داۋىسپەن ۆاسيليە دونسۋ. سوسىن مۇعالىممەن جۇزدەسكەندە ەپتەپ ىڭعايسىزدانعانداي بولدى. ونىسى كوز قىلعانى عانا. — كەشىرىڭىز، ازداپ كەشىگىڭكىرەپ قالدىم. سالەمەتسىز بە. ساۋ-سالەمەت كەلدىڭىز بە؟
ول ۇنەمى كەشىگىپ جۇرەتىن جانە سونىسىنا ءوزى الدەقانداي بولاتىن. ۋاقتىلى كەلۋىنە تارتىلىپ بىتپەگەن تەمەكىسى كەدەرگى بولدى. ونىڭ تەمەكىنى بابىمەن تارتاتىنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. بار بولعانى ون التى جاسىندا وزىنە-وزى يە بولۋ كىم كورىنگەننىڭ قولىنان كەلە بەرەدى دەيسىز بە؟
— جۇدەپ كەتىپسىز،— دەدى قىزداردىڭ بىرەۋى ايانىشتى سەزىممەن.
— جوق، ونشا ەمەس، — دەپ قارسىلىق ايتادى باسقا بىرەۋلەر.
— بالكي، وتىرىپ اڭگىمەلەسكەنىمىز ءجون بولار؟
— تەك اركىم ءوز ورنىنا وتىرسىن.
وقۋشىلار ورىندارىنا وتىرىپ بولعانشا حوريا: «ارينە، ساعات تۇنگى ۇشتە دىبىس بەرىپ شاقىرعان وسىلاردىڭ بىرەۋى، پوەزدان ءتۇسىپ قالعانىم دۇرىس بولدى-اۋ»، — دەپ ويلانىپ تۇردى. ءتىپتى بۋكوۆيناعا ءبىرجولاتا كەتۋگە بەكىنگەن كۇننىڭ وزىندە دە ول وسىندا قايتىپ ورالىپ، الگى داۋىس كىمدىكى ەكەنىن بىلۋگە ءتيىستى ەدى. ادامنىڭ قالاي دا انىعىنا جەتۋگە ءتيىستى جايلارى بولادى. سول ەكى ارادا ونىڭ شاكىرتتەرى ءوزارا سىبىرلاسىپ جاتتى. شاماسى ءمۇعالىمنىڭ جۇدەۋ ءوڭىن جۇرەك اۋرۋىنىڭ ءار قيلى قيىندىقتارىن ءسوز ەتىسكەن بولۋلارى كەرەك. ال حوريا بولسا شاكىرتتەرىنىڭ بوزاڭ وڭدەرىنە قاراپ: «بۇلار دا جۇدەڭ ەكەن-اۋ، جۋاننىڭ جىڭىشكەرەتىن كوكتەمگى ۋاقتا قۋاتتى تاماق كەرەك، كوبىرەك ەت جەمەسە بولمايدى»، — دەپ ويلادى.
— حالدەرىڭ قالاي؟ نە جاڭالىقتارىڭ بار؟
سەگىزىنشى كلاستان باستاپ تۇرمىسقا شىعۋدى قيالداعان، كەۋدەسى شىعىڭقى، تولىقشا كەلگەن ۆيولەتا زامفير ارت جاقتا وتىرعان ورنىنان تۇرەگەپ كەپ، الدىڭعى پارتاعا وتىردى. ونىڭ كوڭىلى مۇعالىمىنە بۇرىننان-اق اۋىپ جۇرەتىن. ول حورياعا ءوزىنىڭ ىنتىزارلىعىن ايتىپ ءۇش رەت حات جازعان، ءبىراق ەش جاۋاپ الا العان جوق. ءقازىر قاتتى ساعىنىشىن اڭعارتقانداي كوزىمەن ىشىپ-جەپ بارادى، ال ءمۇعالىم بولسا قاتتى قىسىلىپ بەرەكەسى كەتە باستادى. بۇرىن ساباق كەزىندە وسى قىزدىڭ سۇقتانۋىنان قۇتىلۋ ءۇشىن ۇنەمى سونىڭ وزىنەن ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى سۇراپ، قوسىمشا سۇراقتار بەرىپ، باسىن قاتىراتىن. ال ءقازىر بولسا سەنبىلىك، ءىرى ەتىپ توقىلعان كوگىلدىر كەۋدەشە كيىپ كەلىپتى، الدىڭعى پارتادا قىبىر ەتپەي كوزىن قاداپ وتىر.
حوريا كەنەت قاتايىپ الدى. بالالار ونى سەزە قويدى. ءمۇعالىم جوقتا وتكەن-كەتكەن ءجايدى تاپتىشتەپ ايتىپ بەرمەك بولىپ تۇرەگەلە بەرگەن ۆيولەتا ىركىلىپ قالدى دا قايتادان وتىرا كەتتى.
حوريا پارتالاردىڭ اراسىمەن ءجۇرىپ ءوتتى، سوسىن قايتادان تەرەزەنىڭ الدىنا باردى. ورىندىعىن جىلجىتىپ قويىپ، ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى ورنىنا وتىردى. كوزى تاعى دا مەكتەپ سارايىنىڭ اشىق ەسىگىنە ءتۇستى... جو-جوق. سوسىن ونىڭ كوز قيىعى كورشى ۇيلەردىڭ شاتىرلارىن جاعالاپ جوعارىلاپ بارىپ قىرات-قىرات توبەلەرگە ءتۇستى. ودان دا بيىكتەپ كاپريانا تاۋىنىڭ جوتاسىنا بارىپ تىرەلدى. ونىڭ مۇنىسى ەسسىزدىكپەن تەڭ ەدى. قايتىپ ورالعاننان كەيىن بۇكىل شاكىرتتەرىنىڭ كوزىنشە ءوز جانىنا جارا سالعان جەرگە قاراۋ قانداي ازاپ دەسەڭىزشى. ءبىراق ول كونە داڭعىراشىلاردىڭ ناعىز لايىقتى ۇرپاعى، قايسار جان ەدى. اقىرى ونىڭ كوزى ەشقانداي ەسكەرتكىش، ەشقانداي قوڭىراۋى جوق جالاڭاش جوتانى كورىپ تۇرىپ قالدى.
بالالاردىڭ ءتىلى بايلانىپ قالعانداي، تىم-تىرىس. ۆيولەتا وزگەلەردەن بۇرىن ەسىن جيىپ، باسەڭ ۇنمەن:
— ءبىز سىزگە بۇدان وزگە نە ايتا الامىز، — دەدى.
وسى ءبىر سوزگە ءدان ريزا بولعان حوريا تاۋدى جايىنا قالدىردى دا، قىزدىڭ جۇزىنە سۇيسىنە قارادى. ۆيولەتا تىم كورىكتەنىپ كەتىپتى. داۋسى جۇمسارعان، نازىكتەنىپ شىعاتىن بوپتى. ءار لەبىزى اۋەزدى اندەي جان تەربەيدى. شاماسى، ول ءوز داۋسىنان ءوزى ءلاززات الاتىن بولۋى كەرەك، وسىندايدا كوبىرەك سويلەۋدى ۇناتادى. ءبىراق ءقازىر الدەنەدەن قىسىلىپ قالدى دا ءسوزىن دوعارا قويدى. ال حوريا وسى قىزدىڭ لەبىزىن ەستي بەرگىسى كەلدى.
— ال وقۋلارىڭ قالاي؟
— وقۋىمىز جاقسى، — دەدى ۆيولەتا ەشتەڭەگە ءمان بەرمەي.— جاي كۇندەرى ءۇش الامىز، جەكسەنبىدە ءتورتتىڭ دە شەت-شاعاسى كورىنىپ قالادى. ال ماي مەن وكتيابر سياقتى مەرەكەلى كۇندەرى كەيبىرەۋلەر بەس تە الادى.
بالالار جامىراي كۇلدى، ءمۇعالىم دە ەزۋ تارتتى. ول وسىنداي اياق استىنان تۋا قالاتىن ءازىل-وسپاق، استارلى سوزدەردى ۇناتۋشى ەدى. اقىل-ويدى وسىلاي جاتتىقتىرىپ تۇرماسا، قۇرعاق وقۋ پروگرامماسى ەشكىمگە قاجەتسىز بولىپ قالار ەدى.
ءبىراق ءقازىر ونىڭ كۇلكىسى بەرەكەسىز بولىپ تۇرعان. جانىن بىردەڭە جەگىدەي جەپ، شانشىپ، اۋىرتىپ بارا جاتتى. ول تاعى دا تەرەزەنىڭ الدىنا باردى. تاعى دا كوز قيىعى سارايدىڭ اشىق ەسىگىنە ءتۇسىپ، شاتىرلاردى جاعالاي بارىپ، تاۋ باسىنا ورمەلەي بەردى. ويتكەنى ول جاقتا ونىڭ ءومىرىنىڭ ءمانى بارداي ەدى، ونسىز وعان بار تىرلىك بوس نارسەدەي كورىنەتىن... ول جايىندا ءسوز قوزعاعىسى كەلمەدى. ءبىراق ءۇنسىز قالۋعا دا دارمەنى جوق. سول ساتتە وقۋشىلاردىڭ بىرەۋى قينالا تۇرىپ:
— داڭعىرا ورتەنىپ كەتتى، — دەدى.
نeگe ەكەنى بەلگىسىز ول ءمان-جايدى وقۋشىلاردىڭ وزدەرى ايتىپ بەرۋىن قالادى. تىلدەرىنىڭ جەتكەنىنشە ءوز سوزدەرىمەن ايتۋىن تىلەدى. ول داڭعىرانى وسىلارعا سەنىپ قالدىرعان، سوندىقتان وقۋشىلار بىرتىندەپ وزدەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنە بەرۋلەرى كەرەك. ءقازىر ەندى بولعان جايدى ولاردىڭ وزدەرى باستاپ ءسوز ەتكەن سوڭ حوريا قينالا تۇرىپ، ارەڭ دەگەندە:
— قالاي ورتەنگەنىن ايتىڭدارشى؟ — دەدى.
اۋەلدە وقۋشىلار تۇگەل جامىراپ، ءمان-جايدى تۇسىندىرگىسى كەلدى، سوسىن ءبارى بىردەن تىم-تىرىس بولا قالدى. ۆيولەتا ورنىنان تۇردى دا ءوزىنىڭ سۇيكىمدى اۋەزدى ۇنىمەن سويلەپ كەتتى. بۇدان ءبىر اپتا بۇرىن، اپرەلدىڭ ونىنان ون بىرىنە قاراعان ءتۇنى ويدا جوقتا بەيمەزگىل جاڭبىر جاۋدى. شەلەكتەپ قۇيعانداي نوسەر ءجۇردى، كۇن كۇركىرەپ، ناجاعاي اجداھاداي ىسقىرىنىپ اسپاندى الەم-تاپىراق ەتتى. تەرەزەدەن قاراۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى «ەدى. كەنەت دەريەۆنيانىڭ ۇستىنە جاسىن تۇسكەندەي بولدى. اركىم ونى ءوز ءۇيىنىڭ توبەسىنە تۇسكەندەي بوپ سەزىندى. كۇيىك ءيىسى جەر-دۇنيەنى الىپ كەتتى. ال داڭعىرا لاپ ەتىپ جانعاندا جاڭبىر ءتىپتى كۇشەيە ءتۇستى، ءبىراق داڭعىرا لاۋلاپ ورتەنە بەردى. ءوز كوزىڭە ءوزىڭ سەنبەيسىڭ. جاڭبىر قۇيىپ تۇرعاندا داڭعىرا لاپىلداپ جانىپ جاتتى. «جاي وتىنان ورتەنگەن دۇنيەنى ەشتەمەمەن وشىرۋگە بولمايدى» دەگەن ءسوزدىڭ جانى بار ما قالاي؟! مۇمكىن، بىرەۋ سول قالىڭ جاڭبىردى جامىلىپ ادەيى ورتەگەن شىعار، اۋىل ادامدارىنىڭ اراسىندا ونداي دا ءسوز بار. ونى سىزدەن جاسىرعىمىز كەلمەيدى...
حوريا تاعى دا، مۇمكىن وسىمەن ءجۇزىنشى رەت شىعار: «اتتەڭ، سول ءبىر بەيمەزگىل سۇراپىل ناجاعاي بولماعاندا عوي»، — دەپ ويلادى.
ول داڭعىرانىڭ ورتەنىپ كەتكەنىن ەستىپ كەلگەن. ونى وعان ءوزى جاتقان اۋرۋحاناداعى ايەلىنە كەلگەن كولحوز بريگاديرى ايتقان. ونىڭ ءسوزى دە ءدال مىنا وقۋشىلاردىڭ اڭگىمەسىمەن دالمە-دال — ناجاعاي اجداھاداي ىسقىرىنىپ، اسپاندى الەم-تاپىرىق ەتكەن، اركىم ءوز ءۇيىنىڭ توبەسىنە جاي تۇسكەندەي سەزىنگەن. تەگى بۇل وقيعانىڭ ءوزى اڭىزعا اينالىپ كەتكەن ءتارىزدى.
— راقمەت، ۆيولەتا، وتىر.
ول ءوزىن تۇنگى ساعات ۇشتە وياتقان داۋىس ءالى ساناسىنان عايىپ بولماي تۇرعاندا شاكىرتتەرىنىڭ ءۇنىن ەستي بەرگىسى كەلدى. ۆيولەتانىڭ داۋسى پەرىشتەنىكىندەي بولسا دا ونى وياتقان ءۇن بۇل ەمەس ەدى.
— سونىمەن ۇزاق ورتەندى مە؟
وسى ارادا وقۋشىلاردىڭ پىكىرى ۇيلەسپەدى: بىرەۋلەر تەز، ەكى-ۇش ساعاتتىڭ ىشىندە ورتەنىپ كەتتى دەسە، باسقالار كەرىسىنشە، لاپىلداپ جانعان جوق، داڭعىرا ۇزاق ۋاقىت ءتۇتىن قۇشاعىندا تۇردى دا توبەدەگى قوڭىراۋ ءدۇرس ەتىپ قۇلاپ، استىنداعىنىڭ ءبارىن جانشىپ، تالقانداپ كەتتى دەيدى. ال ءۇشىنشى بىرەۋلەر ونىڭ ءبارى دە دۇرىس ەمەس دەگەن پىكىر ايتادى. اۋەلى داڭعىرا نايزاعايدىڭ سوققىسىنان كۇيرەدى، سودان كەيىن ورتەندى دەپ تۇجىرىمدايدى. حوريا وسى بىر-بىرىمەن جارىسىپ جان-جاققا تارتقان ءارقيلى پايىمداۋلاردان ەشتەڭە ۇعا المادى دا قولىن كوتەردى.
— جوق، ءبارىڭ بىردەن جامىراماڭدار. الدىمەن سول اراعا بارىپ، بولعان جايدى ءوز كوزىمەن كورگەندەر ايتسىن.
بالالار پارتالارىندا وتىرىپ، سىبىرلاسا باستادى. «سەن ايت»، «ال مەن نەگە ايتۋىم كەرەك؟ سەنىڭ سويلەگىڭ كەلمەيدى ەكەن عوي، قاراي گور پاڭدانۋىن!»، «جوق، ودان دا اناۋ ايتسىن»، «ول دا ۇيدەگىسى كەلمەيدى». سوسىن جىم-جىرت تىنىشتىق ورنادى. سول تىنىشتىق ءمۇعالىمنىڭ تىنىسىن تاعى دا تارىلتا باستادى. ونىڭ تۇلا بويى قالتىراپ كەتتى. دەنەسى دەل-سال بولدى، جۇرەگى دۇرسىلدەپ الدەقايدا الىپ ۇشىپ بارادى. جان قالتاسىنان ءدارى الماق بولدى دا، ونى وقۋشىلاردىڭ كوزىنشە ءىشىپ وتىرۋدى ىڭعايسىز كوردى. ول ۇستاز بولعاندىقتان ەشقاشان وسالدىق كورسەتپەي ءاردايىم قۋناق، قۋاتتى، ەر كوڭىلدى بولىپ ونەگە كورسەتۋى ءتيىس ەدى. وقۋشىلاردىڭ كوزىنشە ءدارى ىشكەننەن گورى ولگەن ارتىق دەپ ويلادى.
— مەن،— دەدى ول ءوزىنىڭ جان سەزىمىن ارەڭ جونگە كەلتىرىپ، — ءبارىن بولماساڭ دا سول كۇنى كاپريانا تاۋىنا ءبىرازىڭ بارعان شىعارسىڭدار دەپ سەنەم.
— ارينە باردى... — دەدى يون سكۋتارۋ كلاسس تۇكپىرىنەن داۋسىن سوزىڭقىراپ. — جاۋىنعا قاراماي كوپ ادام سول جاققا جۇگىردى.
— كىمدەر؟
كلاسس ىشىندە تاعى دا تىلسىم تىنىشتىق ورنادى.
— سەن ءوزىڭ سكۋتارۋ، باردىڭ با؟
ءۇن جوق. جىم-جىرت. ۇزاق ۇنسىزدىكتەن كەيىن عانا الگى بالا:
— مەنىڭ اعايىم شەلەگىن الا جۇگىرگەن، — دەدى.
— سول عانا ما؟ بۇكىل ءبىر كلاستان يەن سكۋتارۋدىڭ اعاسى عانا بارعان با؟
مەكتەپتىڭ ەكىنشى قاباتى جىم-جىرت، ءبىرىنشى قاباتىندا دا ەش ءۇن ەستىلمەيدى، اۋلادا دا تىنىشتىق ورناعان. باستاۋىش كلاستىڭ وقۋشىلارى اۋلادا وتكەن جىلعى تۇسكەن جاپىراقتاردى ورتەدى. سونىڭ ءيىسى حوريانىڭ ەسىنە تاعى دا ءوزىنىڭ تۋعان بۋكوۆيناسىنىڭ كوكتەمىن ءتۇسىردى. تاپ-تازا قاراپايىم دەريەۆنيالار. داۋلەتتى بولماعانمەن كورىكتى، اياۋلى مەكەن. ول جاقتا ءورت ءوز دەگەنىمەن جۇرمەيدى، وندا كونە ەسكەرتكىش تۇگىل تاۋىق كۇركەنى دە ەشكىم ورتەتىپ قويمايدى.
ونى تاعى دا شاراسىز ساعىنىش بيلەدى، كوز الدىنان كەتپەي كولبەڭدەپ تۇرىپ العان ولكەگە اڭسارى ayا بەردى. ال ونىڭ جيىرما ءتورت شاكىرتى مۇرىندارىن تارتىپ قويىپ ءۇنسىز وتىر. شىندىعىن ايتقاندا ەندى ءسوز ەتەتىن ەشتەمە قالماپ ەدى. ءبىراق ول ءوزى وسى جەرگە ادەيى كەلگەن سوڭ تۇنگى ساعات ۇشتە ءۇن قاتقان ادامنىڭ كىم ەكەنىن جانە ونىڭ سەبەبىن بىلگىسى كەلدى. ۇستەلدىڭ سۋىرماسىن تارتىپ ەدى، وندا كلاسس جۋرنالى جوق بولىپ شىقتى.
ءسال ويلاندى دا قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان كلاسس تازالايتىن كەزەكشىلەر ءتىزىمىن الدى.
— كانەكي، قوشتاسار الدىندا سەندەرگە تاعى دا باعا قويىپ كەتەيىن. بۇل باعانى باتىلدىق ءۇشىن قويام. مەن سەندەردى ءتىزىم بويىنشا شاقىرامىن. اركىم قىسقاشا، بىر-ەكى اۋىز سوزبەن عانا سول ءتۇنى نە سەبەپتەن كاپريانا تاۋىنا بارا الماعانىن ايتىپ بەرسىن. ال، كانەكي، باستايىق. اناستاسيا ميحايل.
ءوڭى قۋقىل تارتقان كىشكەنتاي بالا تەرەزە جاقتاعى پارتادان تۇرەگەلدى دە:
— مەنىڭ باسپام كوتەرىلگەندىكتەن بۇگىن دە مەكتەپكە جىبەرمەيمىز دەگەن، — دەدى.
«جوق، بۇل ەشتەڭە ايتپايدى، وعان ءمۇعالىم ەمەس، موينىنا ورايتىن ىستىق شۇبەرەك كەرەك»، — دەپ ويلادى حوريا.
— وتىر. ۆاربيە پەترۋ.
قۋاقى ءپىشىندى بالا تۇرەگەلدى. ەكى كوزى جان-جاعىنا جىلتىڭ-جىلتىڭ قارايدى. بىرەۋ بىردەڭە دەپ اۋزىنا ءسوز سالار ما ەكەن دەيتىن سياقتى.
— قىرسىق بولعاندا مەن سول كۇنى، دالىرەك ايتسام ءدال سول ءتۇنى الگى... ۇيىعىمدى پەشتىڭ ۇستىنە كەپتىرىپ قويىپ ەدىم.
حوريا مىرس ەتتى — تاپقان اقىلىن قاراي گور. بەينەلەپ، ناقتىلى دالەل ايتتى.
— وتىر. نيەۆوە ەلەنا.
— تاقتاعا شىعايىن با، وسى جەردە تۇرىپ ايتا بەرەيىن بە؟
مۇرنىن تارتىپ تۇر، ال ونىڭ قاسىندا وتىرعان قىز اقىرىن عانا، ءبىراق جۇرت ەستيتىندەي عىپ:
— ول سول ءتۇنى شاشىن بۇيرالاپ جاتقان بولاتىن، — دەدى.
كەزەك ول قىزدىڭ وزىنە جەتكەندە ءمۇعالىم ودان ەشتەڭە سۇراعان جوق، ويتكەنى ءوزىن پوەزدا وياتقان بۇل ەكەۋىنىڭ ەشقايسىسى ەمەس ەكەنىن سەزگەندەي ەدى. ال ۋاقىت بولسا ءوتىپ بارادى، ءتىزىم اياقتالىپ كەلەدى. سول ساتتە ول: «شىنىمەن-اق ميىمنىڭ قوزعالعانى ما؟ شىنىمەن-اق ءۇن قاتقان ادامنىڭ جاي ەلەس بولعانى ما؟»، — دەپ ۇرەيلەنە ويلادى. ونى كۇيىنىشتىڭ بۋعانى سونشا، باسىن تاۋ مەن تاسقا ۇرعىسى كەلدى. اقىرى ول سوڭعى فاميليانى اتاعاندا جىم-جىرت تىنىشتىق ورناي قالدى. ءمۇعالىم مەن شاكىرتتەردىڭ اراسى الشاقتاپ، ورتالارىندا قۇلان جورتپاس قۇلا ءدۇز جاتقانداي مەڭىرەۋ تىنىشتىق باستى. ەكى دۇنيەنىڭ ادامىنداي بولعان ولاردىڭ ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ءبىر اۋامەن قالاي تىنىستاپ وتىرعانىنا قايران قالاسىڭ. قوشتاسار ساتتە ءمۇعالىم جىميا كۇلىمسىرەدى دە، بۇرىنعى ىستىق ىقىلاستارى ءۇشىن امال جوق، زورلانا جىلى شىراي ءبىلدىردى. سونى كورگەندە ونىنشى كلاسس وقۋشىلارىنىڭ جۇرەكتەرى شىمىرلاپ كەتتى.
— جارايدى، بالالار، بارىڭدار. سەندەردى سىرتتا كۇتىپ تۇر عوي.
وقۋشىلار كىنالى ادامدارداي مويىندارىنان سۋ كەتىپ شىقتى. ەسىكتى اقىرىن عانا جابا كەتتى. ەگەر ولاردىڭ بۇدان العان بار ءتالىمى — شىققان ەسىكتەرىن ارتتارىنان جابا كەتۋ عانا بولسا، سونىڭ وزىنە دە ءمۇعالىم ءدان ريزا ەدى. ويتكەنى تەز ءدارى ءىشۋى كەرەك، ال تۇرەگەپ بارىپ ەسىكتى جاۋىپ كەلۋگە ونىڭ دارمەنى جوق-تىن. جالما-جان ءتىلىنىڭ استىنا ءدارىنى تاستاپ جىبەردى دە، ۇستەلگە شىنتاقتاپ سۇيەنە كەتتى. ماڭدايىن قوس قولىمەن تىرەدى، سول ساتتە ول كەلبەتتى كەلگەن كەلىستى مۇعالىمنەن تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىنە تۇسكەن بۋكوۆينا سورلىسىنا اينالعانداي بولدى. بۇدان كەيىنگى تىرلىگى نە بولارىن بىلمەي جانى ىشقىنىپ سەندەلە بەردى.
ەسىك سىقىرلادى، ءبىراق بۇل كەزدە ول ءدارى ءىشىپ، كوڭىلى جاي تابا باستاعان ەدى، ەسىك جاققا قاراعان دا جوق، كەلگەن ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىلگىسى دە كەلمەدى. كىم بولسا دا ونىڭ ەندى ەشقانداي ءمانى دە جوق ەدى. مۇمكىن جانەت شىعار، الدە حارەت ۆاسيليەۆيچ بولار، نەمەسە مەكتەپ ديرەكتورى، ايتپەسە ءوز ارىپتەستەرىنىڭ ءبىرى، ءتىپتى ءتاڭىرىنىڭ ءوزى شىعار. ءبارىبىر ونىڭ ەندى ەشقانداي ءمانى جوق.
— حوريا ميرونوۆيچ...
ول سەلك ەتە قالدى. بۇل وعان پوەزدا ءۇن قاتقان داۋىس ەدى. سونى سەزىنىپ، قىبىر ەتپەي سىلەيىپ وتىرىپ قالدى ول. تاعى نە، ايتار ەكەن دەپ كۇتىپ وتىر. بۇل ءدال سول داۋىستىڭ ءوزى ەكەنىنە انىق كوزىن جەتكىزگىسى كەلەدى. سول لەبىز تاعى ەستىلىپ، ەڭ بولماسا بىر-ەكى اۋىز ءتىل قاتسا ەكەن دەپ تىلەيدى.
— حوريا ميرونوۆيچ، مەنىڭ قايتىپ ورالعان سەبەبىم...
ول ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي قايران قالىپ ورنىنان تۇردى. قارسى الدىندا ماريا موسكالۋ تۇر ەدى. كاپريانانىڭ وتكەنى تاريح دەگەنگە سەنبەيتىن ماريا بولاتىن. ەڭبەكسۇيگىش، قاراپايىم عانا تىعىرشىقتاي قىزدى حوريا ىشتەي كارتوشكا دەپ اتايتىن. ماريا وڭسىزدەۋ، الاسا بويلى، بەت-پىشىنى تارتىمسىز قىز ەدى. تابيعات ونى جاراتقاندا ساراڭدىق ىستەگەن بولسا كەرەك، ءبىراق ونىڭ كەسكىن-كەيپى جاسالىپ بولعان كەزدە ايانىش ەتكەن سياقتى. بارلىق مۇشەسى مۇسىندەلىپ قويعان سوڭ امال جوق ەندى تىم بولماسا كوزىن نۇرلاندىرا تۇسپەك بولعانداي. راسىندا ماريانىڭ ۇنەمى كۇلىمسىرەپ تۇراتىن مولدىرەگەن تۇپ-تۇنىق كوگىلدىر كوزدەرى كىمنىڭ بولسا دا ەسىن الارداي ەدى. ءمۇعالىم وسى ماريادان الگىندە ءجون سۇراعاندا ول: «مەيرامنىڭ قارساڭى بولعان سوڭ كۇلشە ءپىسىرىپ جاتقانمىن»، — دەپ قالتقىسىز شىنىن ايتقان. حوريا ونىڭ سوزىنە سەنگەن. ماريانىڭ قولىنا قاراعان جان كوپ ەدى. شەشەسى تەمەكىدەن دەنساۋلىعىن بۇزىپ الىپ، اۋرۋ-سىرقاۋلى بولاتىن. سوندىقتان ماريا بەسىنشى كلاستان باستاپ ءۇي ءىشىنىڭ شارۋاسىن ءوز قولىنا العان. ءبىر تاڭعالارلىق جاي — ءمۇعالىم ونى ءتىزىم بويىنشا شاقىرعاندا قىزدىڭ داۋسى قازىرگىدەن مۇلدەم باسقا بولاتىن. ءبىر ادامنىڭ داۋسى اينالاسى جارتى ساعاتتىڭ ىشىندە وسىلاي كۇرت وزگەرە قالادى دەگەن ءمۇعالىمنىڭ قاپەرىنە دە كەلمەپ ەدى.
— حوريا ميرونوۆيچ، مەنىڭ قايتىپ كەلگەن سەبەبىم...
ءمۇعالىم راقات ءبىر سەزىمگە بولەندى. ونىڭ جۇرەگى باياۋ عانا جايىمەن سوعىپ تۇردى، سونىڭ ءوزى دە باقىتتىلىقتىڭ نىشانى ەدى.
— سونىمەن نەگە قايتىپ كەلدىڭ ماريە؟
— الگىندە ءبىزدىڭ سىزگە ايتقاندارىمىزدىڭ ءبارى وتىرىك ەكەنىن تۇسىندىرگەلى كەلدىم. باسپانىڭ دا، كۇلشەنىڭ دە، شاش بۇيرالاۋدىڭ دا ول ىسكە ەش قاتىسى جوق. ءبىز سول ءتۇنى كاپريانا تاۋىنا قورىققاننان بارا المادىق.
— سوندا كىمنەن قورىقتىڭدار؟
— ديرەكتوردان.
ول الدەكىمنەن سۇيەنىش كۇتكەندەي جان-جاعىنا كوز جۇگىرتتى. ءبىراق اينالاسىنان ەشكىمدى كورە الماعان سوڭ، نە دە بولسا كورىپ الايىن دەگەندەي رۋحتانا ءتۇستى.
— ديرەكتور سوندا سەندەردى قالاي قورقىتىپ ءجۇر؟
— قورىقپاي كور. ونىڭ بۇل ارادان كەتكىسى كەلمەي جۇرگەنىن ءوزىڭىز دە سەزبەيسىز بە... وعان جاڭا ورىن دا تاۋىپ بەرگەن: كورشى پەترەنىدا ورتا مەكتەپ اشىلادى دەيدى، سوعان ونى ديرەكتور عىپ تاعايىنداعان. ايەلى ءتىپتى جۇگىن دە ءبۋىپ-تۇيىپ قويدى، ال ول بولسا كۇن قۇرعاتپاي مەكتەپكە كەلەدى، اياعى باسقان جەرگە ءشوپ شىقپايدى.
— ايتەۋىر كەتەتىن ادام عوي، كەلسە كەلە بەرسىن. ءارى كەتكەندە وقۋ جىلى اياقتالعاننان قالمايدى.
— وعان دەيىن ول بار ىزاسىن بىزدەن الىپ بىتەتىن بولدى. ادەبيەت ساباعىندا ءبىزدى نە كۇيگە تۇسىرەتىنىن كورسەڭىز عوي. ول ءوزىنىڭ اۋىساتىنىن ەستىگەن كەزدە ءبىزدىڭ كلاستاعى وقۋشىلاردىڭ بارىنە كەلىپ باعا قويىپ شىقتى. كەش بولسا ءبارىمىز باس قوسىپ، ءوزارا كەڭەسەمىز دە جاتامىز. ءسىز بولساڭىز حابارسىز كەتتىڭىز. بىزگە قايتىپ ورالاسىز با جوق پا، ول جاعىن بىلە المادىق. ال ءبىز بولساق وسى جەردەن مەكتەپ ءبىتىرىپ، ودان ءارى وقۋ ءۇشىن مىنەزدەمە الۋىمىز كەرەك. ديرەكتوردىڭ كەتەتىن ءتۇرى جوق. ءبىز بىتىرگەنشە كەتپەيتىن بولسا، جامان مىنەزدەمە بەرەدى عوي، ونىمەن قايدا بارا الامىز.
ول قۇرعاق جۇتىنىپ، تاپ ءبىر اعىسقا قارسى ءجۇزىپ بارا جاتقانداي باسىن قايسارلانا شايقاپ قويدى. ءبىراق جاعاعا دەيىن ءجۇزىپ جەتۋ ءۇشىن ءسال عانا قايراتتانا ءتۇسۋ كەرەك ەدى.
— سوندىقتان دا كونە ەسكەرتكىش تاۋ باسىندا ورتەنىپ جاتقاندا ءبىز كوز جاسىمىزدى توگىپ، دارمەنسىز وتىرا بەردىك.
وسى ءبىر قوڭىراۋداي سىڭعىرلاعان بالعىن داۋىس ءمۇعالىمدى مۇلدەم ەلىتىپ اكەتتى. ول ماريا تاعى بىردەڭە ايتار ما ەكەن دەگەندەي ءۇنسىز كۇتىپ تۇرىپ قالدى. ونىڭ كوز الدىندا قىزدىڭ ازاماتتىق كەمەلدىلىگى ويانىپ، نىعايا بەردى. ناعىز پەداگوگ بولعاندىقتان ول وسى مارقايۋ قۇبىلىسىنا توسقاۋىل بولماي، ونىڭ وركەندەي تۇسۋىنە مۇمكىنشىلىك بەرۋ قاجەت ەكەنىن ءتۇسىندى.
ءبىراق قىز ودان كەيىن ءۇن قاتقان جوق. الگى ءبىر اۋىر اڭگىمەدەن كەيىن ول باسىلىپ قالدى. سوسىن ءمۇعالىم وعان سەرگەك تە مەيىرىمدى ۇنمەن:
— ال سوندا سەن ءقازىر نەگە قورىقپادىڭ؟ ديرەكتور ەسىك الدىندا تۇر عوي، ول سەنىڭ وقۋشىلارمەن بىرگە شىققانىڭدى، سوسىن قايتىپ جالعىز ورالعانىڭدى كورىپ، جادىنا ساقتاپ قالدى عوي. ول كەكشىل ادام ەمەس پە، ول سەنىڭ مۇنىڭدى كەشىرمەيدى، — دەدى.
— كەشىرمەسە مەيلى، — دەدى قىز ەشتەڭەدەن قايمىقپاس سەزىممەن. — ول ونسىز دا ماعان ادەبيەت ساباعىنان كور قازىپ قويدى، سوندىقتان ەندى جاقسى مىنەزدەمەمنىڭ ءوزى دە كومەكتەسە المايدى.
— كور قازعانى قالاي؟
— ونىڭ ساباعىنان الاتىنىڭ كىلەڭ ۇشتىك. سوڭعى جولى بەرگەن تاپسىرماسىن تۇگەل جاتتاپ العام. سويتسەم دە ول ويلانىپ وتىردى-وتىردى دا ەشتەڭەگە قاراماي ءۇش قويا سالدى.
حوريا اقىرىن عانا مىرس ەتتى. «قور بولعان قايران ادەبيەت-اي، ەگەر سەنىڭ اتىڭنان ءوزىڭنىڭ ەڭ ىقىلاستى وقۋشىلارىڭدى جەر قىلىپ جاتسا، نە بولعانىڭ...»
ول ورنىنان تۇرەگەپ، اياعىن باياۋ باسىپ، ەسىك الدىندا تۇرعان شاكىرتىنە قاراي ءجۇردى. قاسىنا كەلىپ، الاقانىمەن ونىڭ تەك قىزدارعا عانا ءتان نازىك، جۇپ-جۇمساق بەتىنەن سيپادى. ماريانىڭ كوگىلدىر كوزدەرىندە باقىت نۇرى وينادى، بۇل ءتىپتى جاي عانا كوز ەمەس، كوكتەمنىڭ ءموپ-مولدىر شۋاقتى اسپانى ىسپەتتەس تۇڭعيىق دۇنيە ەدى. ءمۇعالىم ءبىر ءسات سول شۋاق نۇرىنا ەلتىپ تۇرىپ قالدى. قىز ءوزىنىڭ ايتەۋىر ءبىر ءىس ىستەگەنىن ۇعىندى، ونىسى اقىلسىزدىق پا، جوق الدە العىرلىق پا، كىم ءبىلسىن، قالاي بولعان كۇندە دە ءوز ءىسىنىڭ اق-قاراسىن اجىراتپاي كەتە الاتىن ەمەس. ال ءمۇعالىم سونىڭ وڭ-تەرىسىن ايتاتىن جالعىز عانا ارقا سۇيەر ادامى ەدى. سونى اڭعارعان حوريا:
— راقمەت، ماريە، ەندى بارا عوي، — دەدى.
قىز كەتپەك بولىپ بۇرىلىپ ەسىكتىڭ تۇتقاسىنان ۇستادى. سول ءبىر قاس قاعىم ساتتە ءمۇعالىمدى تۇنگى ۇشتە، دالىرەك ايتقاندا تاڭعى ۇشتە وياتقان عاجايىپ داۋىس جەر استىنا ءسىڭىپ كەتكەندەي عايىپ بولدى. ماريا ەندى تابالدىرىقتان اتتاي بەرىپ، ءوزىنىڭ قالىپتى داۋسىمەن:
— ال ءبىزدىڭ سەلونىڭ تاريحى نە بولماق، ونىڭ شىنىمەن-اق وشكەنى مە؟ — دەپ سۇرادى.
ءمۇعالىم كۇلىپ جىبەردى — بۇل سۇراقتان ونىڭ ءوزى دە قورقۋشى ەدى.
—و نە دەگەنىڭ، ماريە! تاريح دەگەن جەر استىنان تابىلعان قاڭقالار مەن قۇدايلاردىڭ سۋرەتى نەمەسە تاۋ باسىنداعى كونە داڭعىرالار عانا ەمەس. بۇرناعى كۇنى مارەكا بارىپ قونعان پلانەتاارالىق ستانسيا دا، دالادا جينالماي قالعان جۇگەرى دە جانە ءبىزدىڭ مەكتەپتە بۇگىن بولعان وقيعا دا تاريح بولىپ سانالادى. ءتىپتى ايتا بەرسە سەنىڭ بۇگىن وسى اراعا ەكىنشى رەت كەلۋىڭ، سەن كەلەردىڭ الدىندا مەن ىشكەن ءدارى، اناۋ باستاۋىش كلاسس وقۋشىلارى لاۋلاتىپ جاتقان وت — وسىنىڭ ءبارى دە تاريح. كەرەك دەسەڭ مىنا سەنىڭ ۇستىڭدەگى اق قالتالى قوڭىر كەۋدەشە دە تاريحتىڭ يگىلىگىنە اينالدى.
قىز ۇيالىپ قالىپ، ەزۋ تارتتى.
— ءسىز دە ايتادى ەكەنسىز، حوريا ميرونوۆيچ! بۇل شۇبەرەك تاريحقا قالاي ەنبەك، وسىدان باسقا دۇنيە قۇرىپ قالىپ ەدى...
ول ەسىكتى ەركىن اشىپ، شىعىپ كەتتى. ءمۇعالىم ونىڭ ديرەكتوردىڭ جانىنان وسىمەن ءتورتىنشى رەت قالاي وتەتىنىن كورمەك بولىپ تەرەزەنىڭ الدىنا باردى. ول ءوزى كارتوشكا دەپ جۇرگەن قىزدىڭ بويىندا قانداي باتىلدىلىق، سەنىم مەن رۋح جاتقانىن ەندى ۇعىنعانداي بولدى. ديرەكتور ماريانىڭ جولىن بوگەمەك بولىپ تالتايىپ تۇرا قالدى. ول تۇك بايقاماعانداي بولىپ، عاجايىپ ءبىر جايباراقات كەيىپپەن قاسىنان وتە شىققاندا، ديرەكتور ءتىپتى ءبىراز ساسىڭقىراپ تا قالدى. قىز ءوز جۇمىسىن ىستەمەككە بەت الدى، ءبىراق ول جاي عانا ونىنشى كلاستىڭ وقۋشىسى ەمەس ەدى، ونىڭ ومىرگە دەگەن ءوز تۇيسىك-تۇسىنىگى بار بولاتىن. سوندىقتان دا ونى وسىدان ءبىر ساعات بۇرىنعى ماريا قالپىنا كەلتىرەتىندەي بۇل دۇنيەدە ەشقانداي قۇدىرەت جوق ەدى.
ول وزىمەن بىرگە وقيتىن بالالاردىڭ قاسىنا بارىپ، قولىنا كۇرەك الدى دا، سونشالىق ءبىر ىجداعاتتىلىقپەن جۇمىسقا كىرىستى. ال تەرەزەنىڭ الدىندا تۇرعان حوريا وسى ساتتەن باستاپ ماريا موسكالۋ ءوزىنىڭ ەڭ سەنىمدى، ەڭ قالتقىسىز وداقتاسى بولاتىنىن سەزىندى. «ۋاقىتى جەتكەندە ول تۇرمىسقا شىعادى، بالالى-شاعالى بولادى، سويتكەنمەن ونىڭ ءوزى دە، كۇيەۋى دە، بالالارى دا حوريانىڭ وداقتاسى بولىپ، ول قانداي كۇيگە تۇسسە دە سونىڭ ءسوزىن سويلەيدى. بۇل ونىڭ وتىز جىلدان استام عۇمىرىندا جەتكەن مۇراتىنىڭ ەڭ ماڭىزدىسى ەدى. ەگەر وسى جاي اقيقات بولسا، ول سول باقىتىنان قاشىپ قايدا بارماق. ءمۇعالىمنىڭ وتانى — ءوز شاكىرتتەرىنىڭ وسكەن جەرى. ودان وزگە وتاندى ول ەش جەردەن تابا الماق ەمەس».
ساعات ون كەزىندە ول مەكتەپتەن شىعىپ، قىرجيىپ تۇرعان ديرەكتورمەن امانداستى. قاقپادان شىعىپ، ۇلكەن قارا جولعا ءتۇستى. سونىمەن تىكە تارتىپ وتىرىپ تار كوشەمەن بۇرىلىپ، اقىرىن تاۋعا كوتەرىلدى. ول ءبىر كۇننىڭ ىشىندە-اق كەمەلدەنە تۇسكەندەي. شىتىرمان شيەلەنىستەن جالتارماي، قايتا وعان ءوزى قارسى ءجۇرىپ، تايسالماي تىكە قاراۋ كەرەك ەكەنىن ۇعىنعان. ورتەنگەن داڭعىرا ءالى دە مۇنىڭ جان جاراسى ەدى. ءقازىر سونىڭ قاڭقاسىن، جۇرەك سىزداتار ولەكسە سورلى كۇيىن كورىپ قوشتاسىپ، ءوز ءومىرىن قايتا باستاعىسى كەلدى. ول قيسىق كوشەلەرمەن قوسا بۇرالاڭداپ ۇزاق ءجۇردى. سوسىن اشىق دالاعا شىققان سوڭ سۋىقتان تىتىركەنىپ پەنجەگىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ الدى.
ەسكەرتكىشتىڭ تۇگى قالماي ورتەنىپ كەتىپتى. ءىلدالدا بوپ قالعانى استىڭعى بولمەلەر مەن داڭعىراشىنىڭ ۇيشىگى، ولاردى دا ءۇيىندى باسىپ قالعان. ءمۇعالىم تاۋ باسىندا ءتورت ءجۇز جىل تۇرعان ەسكەرتكىشتىڭ ارۋاعىنا تاعزىم ەتتى دە، كوڭىل ايتاتىن ادامدارعا ۇقساپ كۇيگەن تاستاردىڭ ۇستىنە وتىردى، قايعىعا ورتاقتاستىعىن تانىتتى. ول كوڭىل كۇيى ورنىققانشا ۇزاق وتىردى. ءبىر كەزدە ول ءبىر ادامنىڭ دەريەۆنيادان شىعىپ وسى ەسكەرتكىشتىڭ ورنىنا قاراي بەت العانىن كوردى. سوعان قاراپ وتىرىپ: «باس كيىمىنىڭ سيقى كەتكەن، ءبىر ءتۇرلى ەرسىلەۋ سۋلىق كيگەن، گالستۋك تاققان بۇل كىم ءوزى، — دەپ ۇزاق ويلاندى ول... وكىنىشكە وراي الگى ديرەكتوردىڭ بەرگەن اقشاسى ۇزاققا جەتپەپتى، مۇمكىن اقشا الۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەگەن قامقورشىلاردىڭ ايتقانى دۇرىس كەلگەن شىعار.
— نەمەنە، — دەدى سيميونەل كۇل-تالقان بولعان ەسكەرتكىشكە جەتە بەرە اسقاق سويلەپ، — سالەمەتسىز بە؟
وسى سيميونەل جاراتىلىسىنان جاسقانشاق ەدى. ول اداممەن جۇزبە-جۇز كەزدەسىپ امانداسقاندا قاتتى قينالاتىن. ءوزىنىڭ اۋىلداستارىمەن كەزدەسكەندە جان دۇنيەسىندە ءبىر ارپالىس پايدا بولاتىن، ءوز سەزىمىمەن ءوزى ارپالىسىپ، وسى جاسقانشاقتىقتىڭ ىرقىنان شىعۋ ءۇشىن ول ءار كەز ىزالانا ورشەلەنىپ: «نەمەنە، قايىرلى كەش» ايتپەسە «نەمەنە، امانسىز با»، — دەپ سالەمدەسەتىن. سيميونەلگە جاقسى قاباق تانىتۋ وسى دەريەۆنيا تۇرعىندارىنىڭ سالتىنا اينالىپ كەتكەن، سوندىقتان حوريا دا سولاردىڭ ءىلتيپاتىن ۇستانۋدى قۇپ كورەتىن.
— ساۋ-سالەمەتسىڭ بە، سيميونەل!
— نەمەنە، ەسكەرتكىش ورتەنىپ كەتكەن بە؟ — دەدى سيميونەل مۇڭدى ۇنمەن. كەنەت سول ساتتە-اق ونى ءبىر كۇلكى قىستى. ول ءوز كوڭىل كۇيىنە يە بولا الماي بارا جاتقان سوڭ تەز قوس قولىمەن ءجۇزىن جابا قويدى، ويتكەنى بۇل ورىنسىز كۇلكى مۇعالىمگە ەرسى بولىپ كورىنەتىنىن ۇققان ەدى.
حوريا ونى ىڭعايسىزداندىرا بەرمەۋ ءۇشىن باسقا جاققا قاراپ وتىرىپ جاۋاپ بەردى.
— ءبىزدىڭ سورىمىزعا ورتەنىپ كەتىپتى.
— ءسىز ىلعي اۋرۋحانادا جاتتى دەيدى عوي، — دەدى سيميونەل. قۇرعاق جۇتىنىپ وتىرىپ، شاشالىپ قالدى دا جوتەلە باستادى. ونى كۇلكى قىسىپ بارا جاتتى، ءبىراق بۇل ارادا كۇلە قوياتىن ەشتەڭە جوق ەدى.
— ءيا، اۋرۋحانادا جاتىپ شىقتىم.
— جاقسىلاپ ەمدەدى مە؟
— جامان ەمەس سياقتى.
ءبىراق ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى جاراسپادى. قىرسىق قىلعاندا سيميونەلدى كۇلكى بۋا بەردى. ول ءبىراز ويلانىپ قالدى دا، ءمۇعالىمنىڭ قاسىنداعى كۇيگەن تاسقا كەلىپ وتىرىپ اقىرىن عانا:
— مەن بۇل اراعا بەكەر كەلگەن جوقپىن، — دەدى. — ءسىز وسى داڭعىراداعى ۇستەلدىڭ ۇستىندە جاتاتىن كىتاپتى ىزدەپ ءجۇر دەيدى عوي...
حوريانىڭ جۇرەگى زۋ ەتە ءتۇستى.
— ءيا، مەن ول كىتاپتى ءبىر كەزدە سۇراستىرعام. نەمەنە، تابىلدى ما؟
— جوق، ارينە تابىلعان جوق... — ول تاعى دا كۇلدى، ويتكەنى بۇل جولى كۇلۋدىڭ دە ءجونى بار ەدى. — ول تابىلعان جوق، ءبىراق ول سىزگە كەرەك بولا قالعان كەزدە ماعان ايتارسىز، مەن تاۋىپ بەرەمىن...
— راقمەت، سيميونەل. ول كىتاپ تاياۋدا ماعان قاجەت بولىپ قالار.
— وندا ساۋ بولىڭىز. مەن اسىعىسپىن، بۇزاۋىمدى سۋعارۋىم كەرەك.
ول ورنىنان تۇرىپ، ەرەكشە ءبىر كوڭىلدى كۇيمەن اسپاي-ساسپاي تومەن ءتۇسىپ بارا جاتتى. ءمۇعالىمنىڭ ءبىر اجەتىنە جاراعانىنا قۋانىشتى ەدى ول. ونىڭ ارتىنان قاراپ وتىرعان حوريانىڭ كوڭىل كۇيى كوتەرىلدى. ەندى ەش الاڭداماي ويلانا-تولعانىپ، مولداۆيانىڭ كونە ەسكەرتكىشتەرى تۋرالى كىتاپ جازۋىنا بولادى. ءقازىر ونىڭ قولىندا بۇكىل اكادەميادان تابىلمايتىن دەرەكتەر بار. ول ەندى ءوزىنىڭ بار كۇشىن، بار مۇمكىندىگىن سول يگىلىكتى ىسكە جۇمساۋى كەرەك.
ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ول قايتىپ كەلە جاتىپ، ءبىر قۇدىقتىڭ قاسىندا وسەك ايتىپ تۇرعان كەلىنشەكتەردى كوردى. دەريەۆنيادا مۇنداي كورىنىس داعدىلى جاي ەدى. ءمۇعالىم ولارمەن امانداسىپ، وتە شىقتى، ۇزاي بەرگەندە ارتىنان ءبىر كەلىنشەكتىڭ:
— اقىرى ءبىزدىڭ جەنياعا قايتىپ ورالىپتى عوي. بۋكوۆيناسىمەن قوشتاسىپ قايتىپ كەلىپتى، — دەگەنىن قۇلاعى شالىپ قالدى.
وعان تاعى ءبىر كەلىنشەك قوسىلدى.
— قۇداي-اۋ، كەلمەگەندە قايدا بارادى دەيسىڭ. كورىكتى جىگىت پەن سۇلۋ ايەل ءبىرىن-بىرى قيا الۋشى ما ەدى.
حوريا قاتتى كۇرسىندى دە ەزۋ تارتتى. ويتكەنى اينالاسىنان تاعى دا الحورى ءيىسى اڭقىعان ەدى. ول ءقازىر وتكەن-كەتكەندى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ اۋرە بولعان جوق، سوقا تۇرەنىنىڭ دىمقىل جەرگە سۇڭگىگەنىندەي ءتاتتى قيالدىڭ قۇشاعىنا ەنە بەردى. ويتكەنى ول وسى ىس-قارەكەتتەن، وسى تىرلىكتەن باياندى ەشتەڭە جوق ەكەنىن جان دۇنيەسىمەن سەزىنىپ ەدى.
You Might Also Like
-
«اۋزى قيسىق بولسا دا، باي بالاسى سويلەسىن...».
