InfoHub Logo

ەملە تۋرالى. (قىسقارتىلىپ باسىلدى) ەملە كونفەرەنسياسى قارساڭىندا.

 ەملە نەگىزى 4 ءتۇرلى: 

1) تاڭبا جۇيەلى (نەگىزى ىنتىماق)؛ 

2) تاريح جۇيە- ءلى (نەگىزى داعدى)؛ 

3) تۋىس جۇيەلى (نەگىزى تەگىنە قاراي)؛ 

4) دىبىس جۇيەلى (نەگىزى ەستىلۋىنە قاراي). 

1. تاڭبا جۇيەلى ەملە – ارعىنعا دوڭگەلەك تاۋىپ الايىق. قىپشاققا «ءجىپ» تاڭبا الايىق دەگەن سياقتى نەمەسە «بىرگە» مىناداي: «1» بەلگى، «ەكىگە» مىناداي «2» بەلگى الايىق دەگەن سياقتى، نە بولماسا پالەن بەلگى الايىق دەپ دىبىس باسىنا ءارىپ ارناعان سياقتى، ءتىل ىلىمىنە تىرەمەي، تەك ىنتىماقپەن مىنا ءسوزدى مىناداي، انا ءسوزدى اناداي ەتىپ جازايىق دەۋمەن جاسالاتىن ەملە جۇيەسى، ەملەنىڭ بۇل جۇيەسىن الىپ-الماۋ جاعىن ءسوز قىلماي وتەمىز، ويتكەنى جوعارىدا ەملەمىز قالاي جاسالسا دا، نەگىزى ءتىل ىلىمىنە، ءتىل جۇيەسىنە تىرەلىپ وتىرىپ جاسالۋ ءتيىس دەدىك. 2. تاريح جۇيەلى ەملە – باياعى ءبىر جاساعان تۇرىندە قولدانىپ، داع- دىلانعاندىقتان، ءتىل وزگەرسە دە، وزگەرمەستەن ادەتتەنگەن بويىنشا قول- دانىلاتىن ەملە. ونداي ەملەدە ءبىر دىبىسقا ارنالعان ءارىپ، ءتىل دىبىستارى وزگەرىپ كەتكەندىكتەن، بىرنەشە دىبىستىڭ ورتاسىنداعى ورتا تاڭبا بولۋى مۇمكىن. ءبىر دىبىستى جازۋعا بىرنەشە ءارىپ جۇمسالۋى مۇمكىن نەمەسە دىبىسى جوعالىپ كەتكەن ءالى كۇنگە جوعالماستان ءسوز ىشىندە جازىلىپ ءجۇرۋى مۇمكىن. ەملەمىز بۇل جۇيەلى بولۋ-بولماۋىن تاعى ءسوز قىلماي وتەمىز، ۇيتكەنى داعدىلانعان ەملەشە جازامىز دەسەك، ەملە ماسەلەسى قوزعالماس ەدى. 3. تۋىس جۇيەلى ەملە – ءسوزدىڭ اۋىزدان شىققانداي دىبىستارىنا قاراماي، تەگىنە قاراپ وتىرىپ جازاتىن ەملە. ماسەلەن، اۋىزدان شىققاندا «قورادا ءبىر قارا ات تۇر ەكەن» دەگەن «ات» دەگەن سوزدەردى اۋىزدان شىعۋىنشا «قارات»، دەپ جازباي قارا ات» دەپ جازادى. سول سەكىلدى اۋىزدان شىققاندا، «سولاي بولسيگەدى» بولىپ ەستىلسە دە، جازعاندا «سولاي بولسا يگى ەدى» دەپ، «بولسا»، «يگى»، «ەدى» دەگەن سوزدەردىڭ تەگىنە قاراپ جازادى. ءبىراق وسى كۇنگى ەملەمىزشە جازۋ بار بولعاندىقتان، ەملەنىڭ بۇل ءتۇرى ءسوز بولۋعا ءتيىس. 4. دىبىس جۇيەلى ەملە – سوزدەردى اۋىزدان شىققان كۇيىنشە جازاتىن ەملە. سويلەگەندە سوزدەر بىر-بىرىنە جالعاسا ايتىلعاندا اۋىزدان ءبىر ءتۇرلى بولىپ شىعادى، ءار ءسوزدى وڭاشا جەكە الىپ ايتقاندا اۋىزدان ەكى ءتۇرلى بولىپ شىعادى. ونىڭ مىسالىن ايقىن تۇردە «اق»، «كوك» دەگەن سوزدەردىڭ ايتىلۋىنان كورۋگە بولادى. وسى سوزدەردى وڭاشا جەكە تۇرىندە ايتساق، اۋىزدان اينىماي شىعادى. سول اراعا «وگىز» دەگەن ءسوزدى جالعاس ايتساق، الگى سوزدەرىمىزدىڭ اياعى اينىپ، ەكىنشى ءتۇرلى ەستىلەدى (اق وگىز – اع وگىز، كوك وگىز – كوگ وگىز). دىبىس جۇيەلى ەملەنىڭ سويلەگەندەگى اۋىزدان شىعۋىنشا جازۋ ءتۇرىن تىلدىك ءىلىم-بىلىم جۇزىندە قولدانباسا، ونەر-بىلىم جۇزىندە ەش جۇرتتا قولدانۋ جوق. جەكە ايتقانداعى اۋىزدان شىعۋىنشا جازۋ ءتۇرىن ءبىزدىڭ قازاق قولدانىپ كەلەدى. سوندىقتان ەملەمىزدى تۋىس جۇيەسىنە قاتىسقان جەرلەرىنە قاراماي، كوپشىلىگىنە قاراپ، دىبىس جۇيەلى دەپ اتاپ كەلدىك. جاڭا ەملەشىلەر ەملە ۇيرەنۋگە جەڭىل بولۋ ءۇشىن دىبىس جۇيەلى بولۋ ءتيىس دەيدى: كەرەك ورىندارعا عانا تۋىس جۇيەلى (ءسوز جۇيەلى) بولسىن دەيدى. بۇرىنعى ەملەمىز دىبىس جۇيەلى قانداي كەرەك ورىنداردا كىرىسەتىندىگىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. ولاي بولسا جاڭا ەملەشىلەردىڭ ەملە جوباسىنىڭ بۇرىنعىدان باسقالىعى قاي جەرىندە؟ باسقالىعى مىناداي: ەكى ءسوز، ءۇش ءسوز جالعاسا ايتىلعانداعى دىبىستارىنىڭ ەستىلۋىنشە جازۋ ءتيىس دەيدى (بۇرىنعى ەملەمىزدە ءار ءسوز جەكە ايتىلعانداعى ەستىلۋىنشە جازىلاتىن). بۇل ءبىر. ەكىنشى، ۇيلەس بولعاندىقتان، ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرى الماسىپ ايتىلاتىن دىبىستاردىڭ تەگى تەكسەرىلمەي اۋىزدان شىعۋىنشا جازىل- سىن دەيدى. بۇرىنعى ەملەمىزدە ونداي دىبىستار اۋىزدان شىعۋىنا قاراماي، تەگىنە قاراپ جازىلاتىن. مىسال ءۇشىن بۇرىنعى ەملەشە جازۋ مەن جاڭا جوباشا جازىلۋ اراسىنداعى ايىرىمىن بىرنەشە ءسوز الىپ كورسەتىپ وتەيىك. الدىڭعىسى بۇرىنعىشا، سوڭعىسى جاڭاشا جازىلعان سوزدەر بولادى: تۇرعانباي – تۇرعامباي، قونعان – قوڭعان، كونگەن – كوڭگەن، ىنگە – ىڭگە، بارا المايدى – بارالمايدى، كەلە المايدى – كەلالمايدى، كەلە الماي تۇرمىن – كەلالمايتۇرمىن، ءبۇرسى كۇنى – بۇرسىگۇنى، بۇرناعى كۇنى – بۇرناعىگۇنى، جازدى كۇنى – جازدىگۇنى، تۇزسىز – تۇسسىز، باسسىز، باسشى – باششى، ءىزشى – ءىششى، قازسا – قاسسا تاعى سوندايلار. مۇنىمەن ەملە ۇيرەنۋگە وڭاي بولا ما؟ كوز تانۋىنا، قول جۇرۋىنە جەڭىل بولا ما؟ باسقا تۇرىكتەرگە تۇسىنىكتىرەك بولىپ جاقىندار ما؟ – جوق. ولاي بولسا، بۇرىنعىدان مۇنىڭ نەسى ارتىق دەي الامىز؟ ەملەنى بۇرىنعىسىنان ارتىق بولعانداي ەتىپ وزگەرتۋگە ماعانا بار؛ بۇرىنعىسى- نان تومەن بولعانداي ەتىپ وزگەرتۋگە ماعانا دا، ماقسات تا جوق. كىلەڭ تۋىس جۇيەلى بولسىن دەيتىندەر دە الدارىندا نەگە بارىپ قامالاتىندارىنا نە كوز سالمايدى-اۋ دەيمىن. كىلەڭ تۋىس جۇيەلى ەملە بولسىن دەگەندە، «بالالى»، «تۇزلى»، «اتلى»، «بالانى»، «تۇزنى»، «اتنى» دەپ جازاتىن بولماق. بۇلاي جازۋ قولايلى بولىپ تابىلار ما؟ كىلەڭ دىبىس جۇيەلى بولسىن دەگەندە «سوزشەڭ» دەگەندى «شوششەڭ» دەپ، «ىزشىلەر»، «ىسشىلەر» دەگەن سوزدەردىڭ ەكەۋىن دە بىردەي «ىششىلەر» دەپ، «كيگىزسە» دەگەندى «كيگىسسە» دەپ، «كيگىزشە» دەگەندى «كيگىششە» دەپ، «جازسا» دەگەندى «جاسسا» دەپ، «قىزسا» دەگەندى «قىسسا» دەپ، «سەزسە» دەگەندى «سەسسە» دەپ جازاتىن بولماق. بۇلاي جازۋ قولايلى بولا الا ما؟ ەكى جۇيەنى دە ارالاس تۇتىنۋ كەرەك دەۋشىلەر، كەرەگىنە قاراپ ەكەۋىن دە تۇتىنۋ كەرەك دەيدى. سولاي دەيدى دە، مىناۋ ءسوزدى مىناداي، اناۋ ءسوزدى اناداي ەتىپ جازايىق دەپ، ءسوز باسىنا ەرەجە جاسايدى. ءسوز باسىنا ەرەجە جاسايتىن بولساق، ونداي ەملە قولايلى، وڭاي ەملە بولىپ تابىلار ما؟ ودان باسقا تاعى ءبىر بايقالىپ تۇرعان نارسە-سوزدەردى قوسىپ جازۋعا قۇمارلىق. ول قۇمارلىقتىڭ ار جاعى نەگە بارىپ كيلىگەتىندىگىنە تاعى كوز سالىنبايدى-اۋ دەيمىن. ماسەلەن: «بارا المايدى» دەگەندى «بارالمايدى» دەپ جازۋ كەرەك دەيتىن بار. بۇل قوسىلىپ ايتىلىپ تۇرعان سوزدەردىڭ بىرەۋى كوسەمشە ەتىستىك، ەكىنشىسى كومەكشى ەتىستىك ەكەن. بۇل ەكى ءتۇرلى ەتىستىكتىڭ بىرلەسىپ ايتىلۋى ىلعي ءبىر كوسەمشە، ءبىر كومەكشىدەن بولىپ وتىرمايدى. ونان كوبىرەك بولىپ بىرلەسەتىن ورىندارى بولادى. مەنىڭ ويىمشا، قوپا قارداي ەتىپ ەملە جۇيەسىن وزگەرتەمىز دەمەي، بۇرىنعى ەملەنىڭ كەمىس جەرلەرى بولسا، سولارىن تەكسەرىپ، سولارىن عانا تۇزەۋ. باسقا تۇرىكتەرگە جازۋ ءتىلىمىز تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مۇمكىندىگىنشە جاناستىرۋ جاعىنا قاراپ يكەمدەۋ. وسى كۇنگە دەيىنگى تۇتىنىپ وتىرعان ەملەمىزدىڭ كەمشىلىگىنىڭ ءبارىن تۇزەپ، جوعارىدا ايتىلعان تۋىس جۇيەلى ەملەنىڭ دە، دىبىس جۇيەلى ەملەنىڭ دە تۇكپىرىنە قامالماي وتەتىن ەكەۋىنىڭ اراسىنان جول تاۋىپ بەرەتىن تومەنگى ۇسىنىس بولادى دەيمىن: 1. ءاربىر ءوز الدىنا ءتۇبىرى بار ءسوز وڭاشا ايتىلعانداعى ەستىلۋىنشە جازىلۋ. 2. ازعان ءسوز ازعان كۇيىندەگى ەستىلۋىنشە جازىلۋ. 3. ۇيلەستىكتەن ءدۇدامال ەستىلەتىن بولعان دىبىستار ايقىن ورىندار- داعى ەستىلۋىنشە جازىلۋ. 4. قوسىمشالار قوسىلاتىن سوزدەرمەن بىرگە جازىلۋ. 5. قوسالقى ءسوز، قوس ءسوز، قوسار ءسوز، قوسىندى ءسوز ءبارى دە قوسارلىق (-) بەلگىمەن جازىلۋ. 6. جالعاۋلىقتار بولەك جازىلۋ ورىندارىنان باسقا جاعى جالعاۋ ەرەجەسىنشە بولادى. 7. ءۇيىر ايتىلاتىن زات ەسىم مەن سىن ەسىم بولەك جازىلۋ. قوسىندى سوزگە اينالعاندارى باسقا قوسىندى سوزدەرشە قوسارلىقپەن (-) جازىلۋ. سىن ەسىمنىڭ شىراي كۇشەيتكىشتەرى دە قوسارلىقپەن (-) جازىلۋ. 8. كوسەمشە، كومەكشى ەتىستىكتەر بولەك جازىلۋ. مۇنىڭ ءارقايسىسىن باس-باسىنا بايانداساق مىناۋ بولادى: 1. «ءاربىر ءتۇبىرلى ءسوز» دەگەندە ماعانا جاعىنان الماي، تۇلعا جاعىنان الىپ، ءوز الدىنا ءتۇبىرى بار ءسوزدى ايتىپ وتىرمىن. قازاق تىلىندە ەكى ءسوز، ءۇش ءسوز، ءتورت ءسوز قاتتا بەس ءسوز بىرلەسىپ، ءبىر ۇعىم، ءبىر ماعانالى بولىپ كەلۋى ءجيى ۇشىرايدى. ماسەلەن، «كەتە بەرەر»، «كەتە بەرەر مە؟»، «كەتە بەرەر مە ەكەن؟»، «كەتە بەرە الار ما ەكەن؟»، «كەتە بەرە الماي وتىرعانىمدى-اۋ». وسىلاردى بىرگە ايتىلعانىنا قاراي بىرىكتىرىپ، تۇتاستىرىپ ايتىپ، ەستىلۋىنشە تۇتاستىرىپ جازۋ ەملەنى وڭايلاتپايدى. سوندىقتان ءارقاي- سىسىن تۇبىر-تۇبىرىمەن ايىرىپ الىپ، وڭاشا شىعارىپ ايتىپ، سونداعى ەستىلۋىنشە ايتامىز. وسىلاي جازعاندار ۇيرەنۋگە دە، كوز تانۋىنا دا، باسقا تۇرىكتەر وڭاي تۇسىنۋىنە دە جەپ-جەڭىل بولادى. 2. «ازعان ءسوز»، دەگەندە «ءۇيتىپ»، «ءبۇيتىپ»، «ءسۇيتىپ»، «ايتسەدە»، «ءايت- پەسە»، «بۇرناعى»، «ءبۇرسى»، «بەلبەۋ» دەگەن سياقتى سوزدەردى ايتامىن. 256 ءسوزدىڭ ازىپ وزگەرۋى بار، اينىپ وزگەرۋى بار. سوڭعىسى دىبىسى اينىپ، بىردە ولاي، بىردە بۇلاي ايتىلۋىنان بولاتىن وزگەرىس. سولاي بولعان سوڭ كۇيىندە اينىماي قالاتىن ءسوزدى ايتامىز. 3. «ۇيلەستىكپەن» ءدۇدامال ەستىلەتىن دىبىستار دەپ ب-پ-ت-د-ج-ش-س-ز-ش- ز-س-ن سياقتى ايتىلۋىندا ۇقساستىق، ۇيلەستىك بار دىبىستار جانىنداعى باسقا دىبىستاردىڭ اسەرىمەن كۇڭگەيلەنىپ نەمەسە وزدەرى قاتار كەلىپ، ءبىرىن-بىرى كۇڭگەيلەپ نە بولماسا بىرىنە-بىرى ۇيلەس بولعان سوڭ ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرىن الماستىرىپ ايتۋى مۇمكىن بولاتىن ورىنداردى قايسىسى ەكەنى اشىق ايتىلمايدى. سونداي ورىنداردا كۇڭگەيلەنبەيتىن ايقىن جەردە كەلتىرىپ ايتىپ، سونداعى ەستىلۋىنشە جازۋ. ماسەلەن: «قاسەكەڭ ساۋ كۇندەگى انگە باستى» دەگەندە «باستى «دەگەن جىكتەۋ جالعاۋىندا «ت» ەستىلە مە، «د» ەستىلە مە؟ – ءدۇدامال، اشىق ەمەس. قاسىنداعى «س» دىبىسىنىڭ اسەرىمەن كۇڭگەيلەنىپ انىق ەستىلمەي تۇر. كۇڭگەيلەپ تۇرعان دىبىستار اۋلاق، باسقا جەرگە قويىپ ايتىپ كورۋ كەرەك. ماسەلەن، «قاس ەكەڭ ساۋ كۇندەگى انگە الدى» دەسەك، قاي دىبىس ەكەنى انىق ەستىلەدى سول سياقتى سەپتەۋ جالعاۋلارى دا كومەسكى ەستىلىپ، دۇدامالدىك بولادى. ماسەلەن: باستىڭ با؟ – باسدىڭ با؟ باستى ما؟ – باسدى ما؟ باستا ما؟ – باسدا ما؟ باستان با؟ – باسدان با؟ ءدۇدامال، انىق ەمەس. مۇندا دا الگىدەي جالعاۋلاردى اسەر ەتىپ تۇرعان دىبىستان قۇتقارۋ ءۇشىن اياعىندا اسەر ەتپەيتىن دىبىس بار سوزدەرگە جالعاپ قاراۋ كەرەك. ماسەلەن، بالدىڭ، مالدىڭ، قاردىڭ، قازدىڭ، بالدى، مالدى، قازدى، قاردى، بالدا، مالدا، قاردا، قازدا، بالدان، قاردان، قازدان. قاي دىبىس ەكەنى مۇندا انىق ەستىلىپ تۇر. بۇلار ۇيلەر دىبىستار، باسقا دىبىستاردىڭ اسەرىمەن كۇڭگەيلەنگەندە بولاتىن دۇدامالدىك. ەندى ۇيلەس دىبىستاردىڭ اسەرىمەن كۇڭگەيلەنگەندە بولاتىن ءدۇدا- مالدىكتى مىسالمەن كورسەتەلىك: «مىلتىق اتتى». مۇندا دا جىكتەۋ جالعاۋى نە بولاتىنى ءدۇدامال بولىپ تۇر: -تى ما؟ - دى ما؟ بەلگىسىز، انىق ەمەس. «قىمىز اششى»، «سۋ كەششە»، «كيىم پىششە»، «قۇس ۇششا»، «قۇلىن قاششا» اياعىنا قوسىلىپ تۇرعان راي بەلگىسى ءدۇدامال: شە مە؟ سا ما؟ شا ما؟ بۇلار ۇيلەس دىبىستاردىڭ ءبىرىن-بىرى كۇنگەيلەۋىنىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇلاردىڭ انىعىنا جەتۋ ءۇشىن الدىڭعى ايتىلعان ءادىس ىستەلەدى. ماسەلەن، «مىلتىق الدى» دەسەك، نە جالعاۋ ەكەنى اشىلادى. «قىمىزعا قانسا»، «سۋ سەپسە»، «كيىم كيسە»، «قۇس قونسا»، «قۇلىن قۋسا» دەگەندە راي بەلگىسىنىڭ قانداي ەكەنى انىق اشىلادى. ۇيلەس دىبىستاردىڭ ءبىرىن-بىرى كۇڭگەيلەگەندە بولاتىن دۇدامالدىكتىڭ ەكىنشى ءتۇرى بار. ولار مىناۋ سياقتىلار: «قۇرعان تەششە»، «باسقان ىششە»، «توككەن تۇسسا»، «تۇزداق تۇسسىز»، «قازان اششى»، «نان كەششى»، «كوسسىز كوبەلەكتەي»، «ىششىلەر ىزىنە ءتۇستى»، «ىششىلەر ءىسىن توقتاتتى»، «باششىلار باج باستى»، «باششىلار العا ءتۇستى». ءسوزدىڭ بۇل جالعاۋلارىندا ەمەس، نەگىزىنە اسەر ەتۋ، نەگىزىن كۇڭگەيلەۋ بولعاندىقتان، ءسوزدىڭ نەگىزىن ايقىن شىعارىپ، ايتقانداعى ەستىلۋىنشە جازۋ. ۇيلەس بولعاندىقتان، ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرى ايتىلۋ مۇمكىندىكتەن بولاتىن دۇدامالدىك مىناۋ سياقتىلار: قورعامباي – قورعانباي، ارعىمباي – ارعىنباي، تاسقىمباي – تاسقىنباي، قوڭعان – قونعان، جوڭعان-جونعان، جاڭعان – جانعان، كوڭگەن – كونگەن، وڭگەن – ونگەن، مىڭگەن – مىنگەن، سەڭگەن – سەنگەن، كۇڭگە – كۇنگە تاعىسىن تاعى سونداي سوزدەر. بۇلاردىڭ قايسىسى دۇرىس؟ ارينە، سوڭعىلارى دۇرىس. ۇيتكەنى، «قورعام»، «ارعىم»، «تاسقىم» دەگەن سوزدەن شىقپاعانى، قورعان، ارعىن، تاسقىن دەگەن سوزدەردەن شىق- قانى كورىنىپ تۇر. ونان كەيىنگىلەرىنە كەلسەك، بۇلاردا اسەر ەتىپ تۇرعان «ع» مەن «گ» دىبىستارى. ولاردىڭ اسەرىنەن قۇتىلسا بولعانى، دۇدامالدىك جوعالادى. ماسەلەن، «قونىس»، «قوندىق»، «جونۋ»، «جوندىم»، «جانىپ»، «جاندى»، «كونىپ»، «كوندى»، «ءونىس»، «ءونىم»، «ءمىنىپ»، «ءمىنىس»، «سەنىپ»، «سەنىم»، «كۇندە»، «كۇن- دىك» دەگەندە، دۇدامالدىك جوعالىپ، «ڭ» نەمەسە «ن» ەكەنى انىق كورىنىپ تۇر. 4. قوسىمشالار دەگەنىمىز – جۇرناقتار مەن جالعاۋلار. ولار بۇرىن دا سولاي (بىرگە) جازىلاتىن. 5. قوسالقى سوزدەر (دەمەۋلەر) ءبىلىمپازدار سيەزىنە دەيىن قوسارلىق بەلگىمەن جازىلىپ ءجۇردى. ءبىلىمپازدار سيەزى بولەك جازىلسىن دەيدى. وقۋ جاعىنا قولايسىزدىق ەتەتىن بولعان سوڭ ەندى قوسارلىقپەن (-) جازىلۋى قولايلانىپ تۇر. قوسارىنان ايتىلاتىن قوس ءسوز، قوسار ءسوز – بۇلار بۇرىن دا قوسارلىق (-) بەلگىمەن جازىلاتىن. بۇلار تۋرالى وزگەرىس جوق. ماسەلەن: قۇرت-قۇمىرىسقا، باقا-شايان، اياق-تاباق، توسەك-ورىن، بالا-شاعا، كەلىن- كەپشەك، قىسىلىپ-قىمتىنىپ، قۇراپ-سۇراپ، ارتىپ-تارتىپ، ىرعاپ-جىرعاپ تاعىسىن تاعى دا سونداي سوزدەر بۇرىن دا وسىلاي قوسارلىق بەلگىمەن جازىلاتىن. قوسىندى ءسوز بۇرىن «ءتىل قۇرالدا» قوس ءسوزدىڭ بىرىنە سانالىپ، جال- قىلاۋشى قوس ءسوز دەپ اتانىپ كەلىپ ەدى. بىلتىرعىدان بەرى اتىن ىقشامداۋ ءۇشىن، بالالارعا ۇيرەتكەندە جەڭىل بولۋ ءۇشىن قوسىندى دەپ اتايتىن بولدى. بالالار ءۇشىن شىعارعان «ءتىل جۇمسار» كىتاپشالاردا سولاي اتالعان. بۇلاي ءبىر وڭكەي بولسا، قوسىلا جازىلاتىن، ءبىر وڭكەي بولماسا، ارالارىنان قوسارلىق (-) بەلگىسى قويىلىپ جازىلاتىن. ماسەلەن، قولعاپ، جۇك-اياق، توسەك-اعاش، تۇس-كيىز، تۇستارتپا، كەلى-ساب، بالتاساپ، قالامساپ، قالاسباس، قازوتى، اق-توبە، اقمولا، قىزىلجار، اتباسار تاعىسىن تاعى سونداي سوزدەر. ەندى بۇلاردىڭ ءبارى دە قوسارلىقپەن (-) جازىلادى. 6. جالعاۋلىقتار بۇرىننان بولەك جازىلاتىن. ولاردىڭ جازىلۋ جاعى سولاي قالادى. مۇندا قوسىمشا ەسكەرتۋ ەسەبىندە ايتىلىپ وتىرعان بولەك جازىلۋىنان باسقاسى جالعاۋ ەرەجەسىنشە دەگەن ءسوز. ولاي ايتىلىپ وتىرعانى مىناۋ: جالعاۋلىقتاردىڭ كەيبىرەۋلەرى الدىڭعى ءسوزدىڭ اياعىنداعى دىبىستىڭ اسەرىنەن جالعاۋلارشا اينيدى. ماسەلەن «مەنەن»، «مەن»، «بەنەن»، «بەن» بولىپ ايتىلعاندا بۇلاردىڭ اراسىندا دۇدامالدىك جوق. «بەنەن»، «بەن» الدىنداعى دىبىستىڭ اسەرىمەن «پەنەن»، «پەن» سياقتى بولىپ ەستىلگەندە دۇدامالدىك تۋادى. سونداي جەردە انىعىن جالعاۋلاردىڭ دۇدامالدىگىن اشاتىن جولمەن ايىرۋىمىز كەرەك. 7. ءۇيىر ايتىلاتىن سوزدەر بۇرىننان بولەك جازىلاتىن. ماسەلەن: بۇل ات الا بايتال، اق نار، قۇلا قۇنان، توز شەلەك، جەز قۇمان، كۇمىس جۇزىك تاعىسىن تاعى سونداي سوزدەر. ءۇيىر سوزدەن قوسىندىعا اينالعان سوزدەر تۋرالى كورسەتىلگەن بەلگىلى جول جوق ەدى. سوندىقتان بۇلاردى اركىم ءار ءتۇرلى جازۋى مۇمكىن ەدى. ەندى بۇلارعا دا ءتارتىپ جاساۋ ءۇشىن اشىق ايتىلىپ وتىر. ءۇيىر ءسوزدىڭ قوسىندىعا اينالعانى دا قوسارلىقپەن جازىلادى دەگەندە تومەندەگى سوزدەردىڭ تومەندەگىشە جازىلۋى ايتىلىپ وتىر: اق- ساقال، الا-بوتا، ساسىق-قۋراي، ماي-شاعىر، بوز-جۋسان، بوز-تورعاي، بوز- بۇعا، قارا-قۇس، كوك-قۇتان، اق-قۋ، الا-قارعا، قارا-قارعا، تورى-الا قاز تاعىسىن تاعىلار وسىلاي قوسارلىق (-) بەلگىمەن جازىلادى. شىراي كۇشەيتكىشتەرى دەپ تاڭداۋلى شىرايدىڭ باسىنا ءسوزدىڭ وزىنەن الىپ كۇشەيتۋ ءۇشىن قوساتىن بۋىندار ايتىلىپ وتىر. ماسەلەن: قىپ-قىزىل، ساپ-سارى، ۇپ-ۇلكەن، ىپ-ىقشام، ىپ-ىڭعايلى، بىپ-بيىك، سىپ-سيدا، شىپ-شيكى تاعىسىن تاعى سوندايلار. بۇلار بۇرىن دا سولاي جازىلاتىن، قوسىپ جازۋ كەرەك دەۋشىلەر بولعاننان مۇنداي ءسوز بولىپ وتىر. 8. كوسەمشە، كومەكشى ەتىستىكتەر بۇرىننان جازىلاتىن. وندا وزگەرىس جوق. تەك ءبىر جازۋ كەرەك دەۋشىلەر بولعاندىقتان، ايرىقشا ءسوز بولىپ وتىر. بۇعان قوسىمشا تۇردە ايتىپ ەسكەرتىپ وتەتىن نارسەلەر مىنالار: 1. لەپەستەن، لەبىزدەن شىققان سوزدەر شىققان لەپەس پەن لەبىزىندەگى ايتىلعان قالپىنان اينىماي جازىلۋ. لەپەستەن شىققان سوزدەر دەپ وداعايمەن بىرلەسە ايتىلاتىن سوزدەردى ايتامىز. ماسەلەن: «وي، ءپالى»، «ا، قۇداي!»، «ا، ءپىرىم-اۋ!»، «ا، ءپىرىم-اي». لەبىزدەن شىققان سوزدەر دەپ «كەت ءارى»، «اپەر باقان»، «كورىپكەل»، «ۇر دا جىق»، «بارسا كەلمەس»، «نايزامدى اپەر»، «شاش ال دەسە باس الار» دەگەن سياقتى سوزدەردى ايتامىز. 2. ەسىمشەلى قوسىندى سوزدەر دە قوسىندى سوزدەرشە قوسارلىقپەن (-) جازىلادى. ماسەلەن: قوي-باعار، تاي-مىنەر، جىلقى-ايدار، قوي-ايدار، تاۋ-سوعار، كوپ-جاسار، يت-الماس (جالقى ەسىمدەر)، ءبىر-سانار، ءبىر-تارتار، بۋ-تارتار، ات-شابار، بەس-اتار، قۇس-قونباس، يت-كىرمەس، جەل-كەسەر (جالپى ەسىمدەر). 3. دۇدامالدىگى اشىلماستاي ورىنداردا سونداي دۇدامالدىك اشىلعان ورىنداعى تاجىريبە باعىتىمەن جازۋ. ماسەلەن: «اسپان با؟» «اسبان با؟» - ءدۇدامال ەكەن، جوعارىداعى ايتىلعان جولمەن ايقىنعا شىعارىپ الۋ بولمايدى ەكەن. سول سياقتى سوزدەر وتە كوپ بولماعانىمەن، قازاق تىلىندە ۇشىرايدى: دۇسپان-دۇسبان، وقپان-وقبان، كەتپەن-كەتبەن، شەكپەن-شەكبەن تاعىسىن تاعىلار. بۇلاردىڭ «پ» مەن «ب» ءدۇدامال بولعان ورىنداعى اشىلۋى ىلعي «ب» جاعىنا بولعاندىقتان، «ب»-مەن جازۋ. ءتۇبىن قاراپ تەكسەرگەندە دە، سولاردىڭ كوبى «ب»-مەن جازۋعا ءتيىس بولىپ شىعادى. ماسەلەن: «اسبان»، «دۇسبان»، «دانىشبان»، «كەتبەن» دەگەن سوزدەر «اسمان»، «دۇشمان»، «دانىشمان»، «كەتمەن» دەگەن سوزدەردەن شىققان: «م» دىبىسى «ب» دىبىسىمەن الماسىپ وتىرادى. «قاقبان»، «قاقبا»، «قاقباق»، «وكبە»، «وقىبان» سەكىلدى سوزدەردە «قاقبان»، «قاقبا»، «قاقباق»، «وكبە»، «وبقان» دەگەننەن دىبىستارى الماسۋ مەن «ب» دىبىستى ءسوز ەكەنى كورىنىپ تۇر. 4. «ى» ءارپى بىتەۋ بۋىنداردا دا قالماي جازىلۋ، «قارت-قارىت»، «ارت- ارىت»، «جۇرت-جۇرىت»، «سىرت-سىرىت»، «قۇرت-قۇرىت» دەگەندەگى سىزىقشا مەن قوساقتاپ قاتارلاپ قويعان سوزدەردىڭ ايتىلۋى بىردەي ەمەس. بىتەۋ بۋىنعا «ى» جازساق، بۇلار بىردەي جازىلاتىن بولادى: بىردەي جازىلسا، بىردەي ەستىلەدى دەگەن بولىپ شىعادى. 5. «اسىۋ»، «الىۋ»، «بارىۋ»، «كەلىۋ» دەنە سوزدەردى «سۇۋ»، «شۇۋ»، «تۇۋ» دەگەن سياقتى ەتىپ، اياعىنا ۇۋ كەلتىرىپ جازامىز دەۋشىلەر بار. ولاردىڭ ءبارى دە جەتە تەكسەرمەگەندىكتەن ايتىلىپ وتىرعان سوزدەر. «الىپ» دەمەي، «الۇپ» دەپ، «اسىب» دەمەي «اسۇب» دەپ، «بارىپ» دەمەي «بارۇپ» دەپ، «كەلۇپ» دەمەي «كەلۇب» دەپ جازاتىن بولساق، الۇۋ، بارۇۋ، كەلۇۋ دەپ جازۋعا بولادى. ولاي جازباي الىپ، اسىپ، بارىپ، كەلىپ دەپ جازاتىن بولساق، «ۋ»-دىڭ الدىنا «ۇ» (ءۇ) جازۋدىڭ ورنى جوق. مۇنداي «ۋ» ءسوزدىڭ اياعىنا «ب» ەسەبىندە قۇرالىپ تۇرعان دىبىس نەمەسە «الىس، بەرىس، بارىس، كەلىس» دەگەندەردى سوزدەردىڭ ىشىندەگى «س» ەسەبىندە قوسىلىپ تۇرعان ءسوز. «الىس» دەگەن «الىۋ»، «بارىس» دەگەن «بارىۋ»، «كەلىس» دەگەن «كەلىۋ» دەگەن سوزدەردەن ايىرىم اياق دىبىستارىندا عانا، باسقا جەرىنە ايىرىم جوق. ەگەر الۇس، بارۇس، كەلۇس دەپ جازساق، وندا «الۇۋ»، «بارۇۋ»، «كەلۇۋ» دەپ جازۋ دۇرىس. ءبىراق «الۇس»، «بارۇس»، «كەلۇس» دەپ اتپايمىز عوي. ەگەردە «ۇ» (ءۇ) مەن «ى» (ءى) ءدۇدامال ەستىلەتىن بولسا، ول دۇدامالدىك «ى» جاعىنا قاراي شەشىلىپ وتىرادى عوي. ماسەلەن «تان» دەگەن، «تانى» دەگەن، «جان» دەگەن، «جانى» دەگەن، «تاس» دەگەن سوزدەردى الىپ، اياقتارىنا «پ»، «س»، «ۋ» قوسىپ تۋىندى ءسوز جاساساق، اياعى داۋىستى دىبىس بولسا، «ى» ارقىلى قوسامىز: تانىپ، تانىۋ، تانىس، جانىپ، جانىۋ، جانىس، تاسىپ، تاسىۋ، تاسىس. وسىندا «ۋ» دىبىستىڭ كەلىپ كىرەرلىك ورنى بار ما؟ قاي جەردەن كەلىپ كىرىسپەكشى؟ 6. ر، ل، ۋ، ي ارىپتەرىنىڭ الدىندا «ى» ءارپى جازىلىپ-جازىلماۋى ەستىلۋىنشە: ەسىلسە جازىلادى، ەستىلمەسە جازىلمايدى. ماسەلەن: لىپا، لەپ، لەپەس، لاپ قويدى، لاۋلاپ جاندى، لوقى، لوقىلداپ، لەنين، لەپسى دەگەن سوزدەردىڭ الدىندا كەلگەن «ل» تاپ-تازا «ى»-سىز ەستىلىپ تۇر. وعان «ى» جازۋدىڭ كەرەگى جوق. «ىلاي، ىلايىق، ىلاج، ىلاۋ، ءىلىم، ىلىك، ىلعي» دەگەن سوزدەردە «ل» الدىندا «ى» انىق ەستىلىپ تۇر. ەگەردە وسى ايتىلعان سوزدەردىڭ وزدەرىن داۋعا سالۋشىلار بولسا، وندا اركىمنىڭ قۇلاعى ءار ءتۇرلى ەستيتىن بولعانى نەمەسە اركىم سولاي ەستىلەدى دەپ ۇعىپ ادەتتەنىپ قالعانى. ونداي داۋ بولعان ورىندا ولەڭ ولشەۋىمەن اشىلادى. ونان باسقا اشىلاتىن كىلتىن ازىرگە ەشكىم تاپقان جوق. ولەڭ ارقىلى تەكسەرگەندە «ر»، «ي» ءسوز باسىندا ءتىپتى كەلمەيتىن كورىنەدى، «ۋ» جالعىز-اق «ۋاقىت» دەگەن سوزدە كەلەتىن كورىنەدى. وندا دا قازاقتىڭ «ۇۋاقىتتى» قىسقارتىپ كەي «ۇۋاق» دەپ ايتاتىندىعىنان نەمەسە جازۋداعىلار «ۋاقىت» دەگەنگە اينالدىرعاننان بولادى. قالايدا جالپى ەرەجە بۇلار تۋراسىندا ەستىلسە، «ى» جازۋ ەستىلسە «ۇ» «جازۋ، ەستىلمەسە جازباۋ. ماسەلەن: ۇرۋ، ۇرىقسات، دۇرىس، ىرىس، ىرىم، ىرعاق، ىرجاڭ، ءىرى، ىرىمشىك دەگەن سوزدەردىڭ باسىندا «ۇ»، «ءى» بار ەكەنىنە داۋ بولماس. بولسا قالاي ەتەمىز؟ – ارينە، ولەڭمەن بولماسا باسقا شارا جوق. «ي» دىبىسى جالعىز-اق «ءيا» دەگەن سوزدە كەلەتىن كورىنەدى. (ياكي دە «ءيا»-مەن تۇقىمداس). ونىڭ وزىندە وقىعاندار بولماسا، جاي قازاقتار «ءجا» دەپ ايتاتىن كورىنەدى. «ي» تۋرالى جالپى ەرەجە: ەستىلسە «ى» جازىلادى، ەستىلمەسە جازىل- مايدى. داۋلى بولسا، ولەڭ ارقىلى اشىلادى. وسىمەن ەملە ەرەجەسى تۋرالى اڭگىمە بىتەدى. 

---