InfoHub Logo

بايانداما قازاق تىلىندە بولسىن دەگەندەرگە مەنىڭ الدىمداعى بايانداماشى ورىس تىلىندە بولسىن، ۇيتكەنى جۇرتتى ۇگىتتەۋ، ءۇيىرۋ ءۇشىن جاسا- لىپ جاتقان ءماجىلىس، ورىس جولداستاردىڭ دا قاتىسۋى كەرەك دەپ ەدى، ءۇي دەسە باياناداماسى ءپان تۋرالى ەمەس، ۇگىتتەۋ، ءۇيىرۋ تۇرىندە بولىپ شىقتى. مەن ماسەلەنىڭ ءىلىم مەن ءىس جۇزىندەگى جاعىن الىپ سويلەمەكشىمىن. 

ەڭ اۋەلى اڭعارتىپ وتەتىن ءبىر نارسە سول – لاتىن ءارپىن الۋ دەگەن – ءتىر- شىلىك مۇقتاج قىلعاننان، دىلگەرلىك قىسىپ تۋعىزىپ وتىرعان ماسەلە ەمەس. دىلگەرلىك قىسپاق تۇگىل، ەش ۋاقىتتا انشەيىن كەرەك قىلعان نارسەمىز ەمەس. كەرەك قىلماعانىمىز – قاجەتىمىزگە جاراتاتىن باسقالاردىكىنەن انا- عۇرلىم ارتىق ءارپىمىز بولعاندىقتان. ءالىپ-بي دەگەن اسىلىندا ادام ارقىلى جەتپەيتىن نارسە ەمەس. ءالىپ- بىيدە بىردەن مادەنيەت ءتۇرىنىڭ توبە باسىنا شىعارىپ جىبەرەتىن ادام بىلمەستەي ايرىقشا قاسيەت تە، جاسىرىن سىر دا بولماسقا ءتيىس. ءالىببىي دەگەن ءتىلدىڭ نەگىزگى دىبىستارىنا ارنالعان تاڭبالاردىڭ جۇماعى. نەعۇرلىم ءتىل دىبىستارىنا مول جەتسە، ارنالعان دىبىسقا ءدال كەلسە، وقۋعا، جازۋعا جەڭىل بولسا، ۇيرەتۋگە وڭاي بولسا، سوعۇرلىم ءالىپبي جاقسى بولماقشى. ولاي بولسا، ءالىپ-بي سىنعا ءتۇسىپ جاقسى-جامان جاعى تەكسەرىلۋگە ابدەن كەلەتىن نارسە بولىپ شىعادى.

 قازاق الداقاشان تىلدە قانداي دىبىستار بار ەكەنىن ايىرعان، ءار دىبىسقا بەلگىلەپ تاڭبا ارناعان. وقۋىمىزعا ونىمىز جاقسى، جازۋعا تاعى جاقسى، ۇيرەتۋ جاعىنان ورىستىكىنەن، نەمىستىكىنەن، فرانسۋزدىكىنەن، اعىلشىندىكىنەن وڭاي، وڭتايلى. تاعى نەمەنە كەرەك؟! جوق! اراب ءارپىن تاستاپ، لاتىن ءارپىن الۋ كەرەك، اراب ءارپى قولايسىز دەپ الداقاشان اتى شىققان ءارىپ، ونىمەن جاقسىلاپ ەملە تۇزۋگە بولمايدى، ونىمەن باسپا ءىسىن جاقسىلاۋعا بولمايدى، ونى جازۋ ماشينالارىنا، وسى كۇنگى شىعىپ جاتقان ءتۇرلى ونەر قۇرالدارىنا ورناتۋعا بولمايدى، ولارعا اراب ءارپى ىڭعايسىز دەيدى. سولاي دەپ ءارىپ ماسەلەسىن الدىمەن قوزعاعان ازەربايجاندىقتار وي- لاعان ەدى. سولاي دەپ وزدەرىن جاڭاشىل، وزگەلەردى ەسكىشىل كورەتىن ءبىزدىڭ لاتىنشىلدارىمىز دا ويلايدى. مۇندا اداسقاندىق بولماعان كۇندە دە انىعىنا جەتپەگەندىك بار ەكەنى شەكسىز، ويتكەنى ءىس جۇزىندە كورىپ وتىرعانىمىز ولار ويلاعانىنداي ەمەس. سوندىقتان نازارلارىڭدى سالىڭقىراپ قاراساڭدارشى دەپ ايتۋعا حاقىمىز بار دەپ بىلەمىن. اراب ارپىنەن جاساپ العان الىپ-بيىمىزگە جەر جۇزىندە ءالىپ-بي بالاسى جەتپەيدى. اراب ارپىمەن تۇزەگەن ەملەمىزگە بىزگە ءمالىم ەملەلەردىڭ ءبىرى جەتپەيدى. مۇنى ەشكىم بەكەر دەپ ايتا المايدى. اراب ءارپىن جازۋ ماشيناسىنا، ءارىپ تەرۋ ماشيناسىنا ورناتقانىن كورىپ وتىرمىز. تۇزەلگەن اراب ءارپى جازۋ ماشيناسىنا ءبىر تۇگىل، ەكى ءتۇرلى ءارىپ قويۋعا بولاتىن ەتىپ وتىر، ءارىپ تەرۋ ماشيناسىندا ەكى سۋرەتتى ءارىپ قويۋعا بولاتىندىعىنا كوز جەتىپ وتىر. تۇزەلگەن ءارىپ تەرۋشىلەردىڭ دە بەينەتىن جەڭىلدەتەيىن دەپ تۇر. بۇرىن كاسسى ۇلكەن بولعان سوڭ، تۇرىپ تەرەتىن ەدى، ەندى كاسسى كىشىرەيگەن سوڭ، وتىرىپ تەرۋگە بولادى. وتىرىپ تەرسە تەز شارشامايدى، شارشاماسا جۇمىس ونىكتى بولادى. ءارى كاسسى ۇياسى از بولعان سوڭ، تەرۋ وڭايلانادى. ول جاعىنان جۇمىس تاعى ونىكتى بولادى. وسىنىڭ ءبارى اراب ءارپىنىڭ قاي جاعىنان بولسا دا، قالاي جۇمسايمىن دەسە دە كەلە بەرەتىن، كونە بەرەتىن ىڭعايلى، قولايلى ءارىپ ەكەنىن كورسەتەدى. 

تۇرىك جۇرتىنىڭ 90%ء-ى باياعىدان بەرى اراب ءارپىن پايدالانىپ كەلەدى. ءارقايسىنىڭ اراب ارپىمەن جاسالعان حات مادەنيەتى بار (حات مادەنيەتى دەپ ارىپكە قاتىسى بار نارسەنىڭ ءبارى ايتىلادى، ماسەلەن: ساۋاتتىلىق، ونىڭ جۇزىندەگى داعدىلى ونەر-بىلىم، ءىلىم، ەملە، ۇيرەتۋ ءادىسى، باسپا ىستەرى، باسپا ماماندارى، جازبا ماماندارى، جازىلعان، باسىلعان بارشا سوزدەر، تاعىسىن تاعى سوندايلار). حات مادەنيەتى بار حالىققا ءبىر ءارىپتى تاستاپ، ەكىنشى ءارىپتى الا قويۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. بىرتە-بىرتە بارىپ الىپ كەتۋگە ءبىرتالاي ۋاقىت كەرەك، ءبىرتالاي ارتىق تۇرعان قارجى كەرەك. ءبىرتالاي ارتىق تۇرعان ادامنىڭ كۇشى، ءىسى كەرەك. اۋەلى ونداي قارجى، كۇش پەن ءىس ەكى ارىپپەن بىردەي قاتار وقىتۋ، ساۋات اشۋ ىستەرىنە كەرەك. ەكىنشى، باسپا دۇكەندەرىندە قاتار دۇكەن قۇرىلماق، قاتار جۇمىس جۇرىلمەك، باسىلىپ شىعىپ جاتقان نارسەلەردىڭ ءبارى ەكى ارىپپەن بىردەي باسىلىپ شىعىپ تۇرماق. مۇنىڭ اتى ەكى شىعىن بولماق، ەكى جۇمىس بولماق. ارتىق قارجى، ارتىق كۇش بۇعان كەرەك. مۇنداي ەكى شىعىن، ەكى جۇمىستى كوتەرگەندەي قارجى مەن قايرات قازاق تۇگىل تۇرىكتىڭ قاي جۇرتىندا دا بولسا جوق. لاتىن ءارپىن بىردەن الىپ، بىردەن سوعان ءتۇسىپ كەتۋگە، ودان دا كوپ قارجى مەن قايرات كەرەك. ونداي بىردەن تابىلا قوياتىن مول قارجى مەن قايرات تۇرىك جۇرتتارىندا تاعى جوق. بىردەن مۇعالىمدەردىڭ ءبارىن لاتىنشا ۇيرەتىپ، بىردەن باسپاحانالارداعى ارىپتەردى لاتىنعا اينالدىرىپ، ادام- دارىن لاتىنشا ۇيرەتىپ، وقۋ كىتاپتارىن لاتىنشا باستىرىپ، ارابشا ساۋاتتىلاردى لاتىنشا ساۋاتتاندىرىپ جىبەرۋ ادامنىڭ كەرەك قىلۋىن بىلاي قويا تۇرعاندا دا، ون شاقتى كۇندە، ون شاقتى ميلليون قارجىمەن بىتە قوياتىن جۇمىس ەمەس. سولاي بولعان سوڭ ءارىپ الماستىرۋ دەگەن جەڭىل ماسەلە بولىپ شىقپايدى. بۇل – ەل جاعىنان دا، ەلدىڭ شارۋاسى جاعىنان دا اۋىرلىعى زور ماسەلە ەكەندىگىن ەسكە الىپ وتىرىپ شەشەتىن نارسە. ءۇستىن قاراپ، ات ۇستىنەن ايتقانداي، سوزبەن، جەڭىل شەشە قوياتىن ماسەلە ەمەس. سالاق قاراۋعا بولمايتىن سالماقتى ماسەلە. لاتىن ءارپىنىڭ اراب ارپىنەن گورى كوزگە كورىنىپ تۇرعان ارتىقتىعى، بادىرايىپ تۇرعان پايداسى بولسا ەكەن؛ وندا ەل كوڭىلدەنىپ، قولداپ جەبەپ، كوتەرمەلەپ بىردەمە ەتەر دەپ دامەلەنەر ەدىك. ونداي ارتىقتىعى، پايدالىلىعى جوق. 

اراب ءارپىن لاتىن ارپىنە الماستىرۋ ماسەلەسى قوزعالعاننان بەرى كوپ ادام ەكەۋىن سالىستىرىپ، تەڭەپ قاراپ، ارتىق-كەمىن تەكسەرۋ، زەرتتەۋگە ءتۇستى. ەكى ءارىپ تە جەتكىلىكتى دارەجەدە تەرەڭ تەكسەرىلىپ، تەرەڭ زەرتتەلدى. سول تەرەڭ تەكسەرۋ ارقاسىندا ەكى ءارىپتىڭ دە بۇرىن نازار سالىنباي، ەسكە الىنباي جۇرگەن كوپ سىندارى، سيپاتتارى كوزگە ءتۇستى. مەنىڭ مۇنان بىلايعى سوزدەرىم – جالعىز ءوز پىكىرىم، يا ءوز تاپقاندارىم ەمەس، كوپتىڭ كوزدەپ، ءۇڭىلىپ، زەرتتەگەنىنەن تابىلعان نارسەلەر. 

ەكى ءارىپتى تەڭەستىرىپ، ارتىق-كەمىن تەكسەرىپ، ولشەۋگە سالعاندا، تارازىنىڭ تابان تىرەيتىن نارسەلەرى مىنالار بولارعا ءتيىس: 

1. – ءتىل دىبىسىنا جەتكىلىكتى-جەتكىلىكسىزدىگى قانشا؟

2. – قايسىسىمەن باسىلعان، يا جازىلعان ءسوز وڭاي وقىلادى؟ 

3. – قايسىسىمەن جازۋ جەڭىل، جازىلعانىن تانۋ جەڭىل؟ 

4. – قايسىسى باسپاعا قولايلى؟ (باسپاعا سىيىمدى بولۋى، جۇمىستىڭ ءونىمدى بولۋى دا سوندا). 

5. – ۇيرەتۋگە (ساۋات اشۋعا) قايسىسى وڭتايلى؟ 

6. – كوركەمدىك پەن كوزگە جايلىلىق جاعىنان قايسىسى ارتىق؟ 

اۋەلى، ءتىل دىبىسىنا جەتكىلىكتى بولۋ-بولماۋ جاعىنان سالىستىرىپ قارايىق. اراب ارپىنەن قازاق الىپ-بيىنە 14 ءارىپتى وزگەرتپەستەن دايىن كۇيىندە الدىق. 5 ارپىنە ەرەجە قوسىپ الدىق. لاتىن ارپىنەن ەڭ وزگەرتپەستەن الدىق دەگەندە 15 ءارىپ-اق العان. باسقالارىن وزگەرتىپ الىپ وتىر. ءسويتىپ العاندا، 7 ءارپى وزگەرتىپ الۋعا جاراعان، باسقالارى ءتىپتى جاراماعان سوڭ «ڭ» مەن «ي» دىبىستارىنا ويدان شىعارىپ، تاڭبالارىن الىپ وتىر. بۇعان قاراعاندا ءتىل دىبىسىنا جەتكىلىكتى بولۋ جاعىنان اراب ءارپى ارتىق بولىپ شىقتى. 

وقۋعا وڭاي جاعىنان الىپ كورەيىك. وقۋ جاعىنان العاندا قانداي ارىپپەن باسىلعان يا جازىلعان ءسوز بولسا دا سۇگىرەت ەسەپتى. بۇ جاعىنان قىتايدىڭ سۇگىرەت جازۋى دا، باسقالاردىڭ ارىپپەن جازىلعان جازۋى دا بىردەي، جالعىز-اق سۇگىرەتتىڭ قۇرالعان ءجونى عانا باسقا. ساۋاتى اشىلعان ادام جازىلعان يا باسىلعان ءسوزدى ارپىنە قاراپ وقىمايدى، ءبۇتىن تۇرعان سۇگىرەتىن تانىپ وقيدى. تانىم ادامدى كورگەندە مىناۋ پالەنشە، اناۋ تۇگەنشە دەگەن سياقتى، ءار ءسوزدى تۇرپاتىنا قاراپ تانىپ ايتادى. نەعۇرلىم ءسوز سۇگىرەتى كوزگە ەلەۋلىرەك بولسا، سوعۇرلىم جىلدام تانىلىپ، شاپشاڭ وقىلماقشى. ءارىپ ءسوز سۇگىرەتىنىڭ كوزگە ەلەۋلى بولۋ، بولماۋىنا سەبەپ بولماق، ءسوزدى بىرىنەن-بىرىن ايىرۋعا كومەگى تيمەك. 

لاتىن ءارپىنىڭ اسىلى – ەكى ءتۇرلى سىزىق، تىك سىزىق، سوپاق شەڭبەر سىزىق. لاتىن جۇيەلى ارىپتەردىڭ ءبارى وسى ەكى ءتۇرلى سىزىقتىڭ تۇرلىشە ۇيلەسىپ قۇرالۋىنان شىققان. لاتىن جۇيەلى ارىپپەن باسىلعان سوزدەردىڭ جولىنا قاراپ تۇرساڭىز، ەكى سىزىقتىڭ اراسىمەن تەپ-تەگىس تارتقان نارسە سياقتى بولىپ كورىنەدى. ىلۋدە بىرەۋى عانا بولماسا، قاتاردان شىعىپ تۇراتىنى از بولادى. ۇستىنە قوياتىن قوسىمشا بەلگىلەرى دە از بولادى. نەمىستىڭ مايمان دەگەن پروفەسسورى، باسقا سونداي سانا زاڭىن تەكسە- ءرىپ، تاجىريبە جاساعان ادامدار مىنانى بايقاعان: باسىلعان سوزدەردىڭ ىشىندە نە تومەن، نە جوعارى سويديىپ قاتاردان شىعىپ تۇرعان ءارپى بار سوزدەر، نەمەسە ۇستىنە قويعان قوسىمشا بەلگىسى بار ءارىپ كىرىسكەن سوزدەر تەز تانىلىپ، شاپشاڭ وقىلادى ەكەن. اراب ارىپتەرى ءوز ىشىندە ساپ تۇزەگەن سولدات سياقتى سىمعا تارتقانداي، ەكى سىزىق اراسىندا قىسىلىپ تۇرعان ءارىپ تە بولمايدى. جولى ءبىر سىزىق بويىمەن تارتىلىپ، جالعىز سىزىقتان جوعارى دا، تومەن دە ىلعي اسىپ شىعىپ وتىرادى. ونىڭ ۇستىنە قويىلاتىن قوسىمشا استى، ۇستىندە بەلگىلەرى، نۇكتەلەرى بولادى. مۇندا بىردەيلىك، ءبىر وڭكەيلىك، ءبىر بەتكەيلىك جوق. مۇنىڭ ارىپتەرىنىڭ ءبىرى بيىك، ءبىرى الاسا، ءبىرى ۇزىن، ءبىرى قىسقا كەلىپ، ءسوز الپىنە ءايرىڭ-ۇيرىڭ اشىق سۇگىرەت بەرەدى. ءبىر جاعىنان ونىسى، ەكىنشى جاعىنان قويىلاتىن قوسىمشا بەلگىلەرى سەپ بولىپ، ءسوز سۇگىرەتىن كوزگە ەلەۋلى ەتىپ، تەز تانىتادى، تەز وقىتادى. ارىپتەردىڭ ءبىر وڭكەي، ءبىر بەتكەي تۇرۋ-تۇرماۋى وقۋدى اۋىرلاتۋ-جەڭىلدەتۋ جاعىنا قانشا سەپ بولاتىنىن مىناۋ مىسالدان كورۋگە بولادى. ءبىر ىڭعاي، ءبىر بەتكەي قويعان، ءبىر وڭكەيلەنىپ تۇرعان بىرنەشە تاياقشا سۇگىرەتتەرىن الايىق تا، سونىمەن سانى دا، الاتىن ورنى دا، بويى دا بىردەي ءبىراق قويىلۋى ءبىر ىڭعاي، ءبىر بەتكەي ەمەس، سوندىقتان ولار وڭكەيلەنىپ تۇرماعان ەكىنشى تاياقشا سۇگىرەتتەرىن الايىق تا، انالاردىڭ استىنا مىنالاردى قويىپ ساناپ قارايىق، ׀׀׀׀׀׀׀׀׀׀׀׀׀ قايسىسى ساناۋعا وڭاي بولار ەكەن. ارينە، تومەنگىسى ساناۋعا وڭاي. ׀׀//׀׀ //׀׀ لاتىن ارپىنەن باسىلعان كىتاپ يا گازەتتى الىپ، اراب ارپىنەن باسىلعان كىتاپتى يا گازەتتى الىپ قاراساڭ، قايسىسىنداعى سوزدەردىڭ ارىپتەرىنىڭ ءالپى تاياقشالار سۇگىرەتتەرىنىڭ قايسىسىنىڭ الپىنە ۇقسايدى؟ ارينە، لاتىندىكى جوعارى، ارابتىكى تومەنگى ءالىپتى. 

اراب ءارپىنىڭ ول ارتىقتىعى جالعىز باسپادا عانا ەمەس، جازبادا دا ارتىق بولىپ تۇرادى. ويتكەنى اراب ارپىمەن باسىلعان سوزبەن جازىلعان ءسوزدىڭ اراسىندا ايرىمى از بولادى. وندا وڭاي وقىلسا، مۇندا وڭاي بولادى. جامان جازىلعان حاتتاردى ايىرۋعا كەلگەندە دە، اراب ءارپى لاتىن ارپىنەن ارتىق. مۇندا دا ءارىپتىڭ تۇرپاتتارى مەن ءتۇرلى قوسىمشا بەلگىلەرى كوپ كومەك بولادى. لاتىن الىپ-بيىنە ۇلى ءارىپ بولاتىنىن ارتىقتىعىنا دالەل ەتكىسى كەلەتىندەر بار. ونىڭ ۇلى ءارپىنىڭ پايداسىنان زيانى كوپ ەكەنىنە كوز سالمايتىندار عانا سولاي ويلايدى. ءارىپ سانىن كوبەيتەتىنىمەن، ءارىپ كاسسالارىن ۇلكەيتكەنىمەن، ءارىپ تەرۋ، جازۋ ماشينالارىن قيىنداتا- تىنىمەن، ساۋاتتاندىرۋ ءىسىن اۋىرلاتاتىنىمەن ءىسى جوق ادامدار عانا لاتىن ءارپىنىڭ ۇلى ءتۇرىن ۇلى قاسيەتى دەپ ويلاماقشى. بالالاردى ورىسشا وقىتىپ جۇرگەندە ۇلى ارىپكە قارعىس ايتپاساق، العىس ايتپايتىنبىز، ءارىپ تەرۋشىلەر دە ۇلى ارىپكە العىس ايتپايتىن شىعار. 

جازۋعا قايسىسى قولايلى؟ – ەندى سول جاعىنا كەلەيىك. سوزدىك وقىعاندا تۇتاسىنان وقىساڭ، جازعاندا دا كوبىنەسە تۇتاسىنان جازامىز. سوندىقتان ەكى ءارىپتى سىنعا سالعاندا ءارىپ باسىنىڭ جازىلۋىنا قاراماي، تۇتاس ءسوزدىڭ جازىلۋىنا قاراي سىن تاعامىز. ساۋاتتى ادام جازعاندا قول داعدىسىمەن جازادى. جازىپ وتىرعاندا ءار ءارىپتى ويلاپ بارىپ جازبايمىز، قولىمىز داعدىلانعان كۇيىمەن ءوزى كەتەدى. ويىڭ ءارىپ تىزىمىندە بولمايدى، ءسوز تۇزۋىندە بولادى. كوز جازىلعاننىڭ دۇرىس-تەرىسىن باقىلاۋمەن عانا بولادى، نەعۇرلىم ساۋاتى كوبىرەك اشىلعان ادام بولسا، ونىڭ كوز باقىلاۋىنان كورى كوز داعدىسى باسىم بولماق. مۇنى دىبىس جۇيەلى ەملەسى جوق جازۋدان كورۋ قيىن ەمەس. ماسەلەن: «دمحم) «ماحمۋد) دەگەن ءسوزدى جازعاندا، قولىڭ ءوزى جازىپ كەتەدى. وقىعان ۋاقىتتا ادامنىڭ كوزىنە كۇش ءتۇسىپ، ەتىنە كۇش تۇسپەيدى. جازعان ۋاقىتتا كوزىنە كۇش تۇسپەي، ەتىنە كۇش تۇسەدى. جازۋعا قاي جازۋ ىڭعايلى بولاتىنىن ايىرۋ ءۇشىن، باسقا جۇمىستار جۇزىندە قولعا كۇش تۇسەتىن ىستەردەن جاسالعان ءىلىم تاجىريبەلەرىن الىپ قاراۋ كەرەك بولادى. لاتىن جۇيەلى ارىپپەن جازىلعاندا قول قيمىلداۋ باعدارى ساعات ءتىلىنىڭ جۇرەتىن باعدارىنا قارسى كەلىپ وتىرادى. سول ىڭعايىنا قاراي جازۋ جولى دا وڭنان سولعا قاراي جۇرەدى. ماشينا اينالدىرعان جۇمىسكەرگە، قول ماشينامەن تىككەن ايەلدەرگە قاراپ تۇرساق، ءبارى ساعات ءتىلىنىڭ باعدارىمەن اينالدىرادى. قالاي دا قولمەن اينالدىرا – ۇيىلدىرە قايتا-قايتا ىستەلەتىن جۇمىستاردىڭ ءبارى دە ماسەلەن: ينەمەن تىگۋ، ارقان ەسۋ ءبارى دە، ساعات ءتىلىنىڭ باعدارىمەن ىستەلەدى، وڭنان سولعا قاراي جۇرەدى. ونىڭ بۇلاي ىستەلەتىنى قول تالماۋ ءۇشىن. قايتا-قايتا كوبىرەك قيمىلداعاندا ىڭعايسىز جاعىنا قيمىلداسا، قول تەز تالادى. ماسەلەن: ورىسشا جازعاندا قولدىڭ تالعانى بىلىنەدى، قازاقشا جازعاندا بىلىنبەيدى. بولونسكيي دەگەن ورىستىڭ تاربيە عالىمى قولدىڭ الگىدەي ەتكەندە تالمايتىنى ۇساق بۇلشىق ەتتەرىنىڭ بىتىسىنەن دەيدى. مەنىڭ وعان قوسا- تىنىم – قاردى جايۋدان، جيۋ جەڭىلىرەك. سولدان وڭعا قاراي جازعاندا قول قاردىڭ جايىلاتىن جاعىنا قاراي جىلجيدى، جىلجىعان سايىن قيىندايدى. وڭنان سولعا قاراي جازعاندا، قول قاردىڭ جيىلاتىن جاعىنا قاراي جىلجيدى، جىلجىعان سايىن جەڭىلدەنەدى. قول تىنىققان ەسەپتى بولىپ، تالمايدى. ولاي بولسا، اراب جازۋىن وڭنان سولعا قاراي جازىلادى دەپ ايىپ- تاۋشىلار تەسە قاراپ تەكسەرمەي، قۇر بوسقا سويلەيدى. 

قاي جازۋمەن جازعاندا قولدىڭ قيمىلداۋى قانداي بولاتىنىن دا ازىراق ايتىپ ءوتۋ ءتيىس بولادى. لاتىن ارپىمەن جازعاندا قولدىڭ قيمىلىنىڭ ءبارى ءىرى، تولىق بولىپ وتىرادى. اراب ارپىمەن جازعاندا ستەنوگراف جازۋمەن جازعان سياقتى قولدىڭ قيمىلى كوبىنەسە ۇساق بولىپ كەلەدى. يرەگىنىڭ ۇساقتىعى جازۋدى جەڭىلدەتىپ، شاپشاڭ جازۋعا قولايلى. سوندىقتان دا ۇساق يرەكتى جازۋ ستەنوگرافكە الىنعان. اراب ارپىنە سىن تاعۋشىلاردىڭ جاڭا ءبىر كىنالايتىن جەرى – نۇكتە كوپتىگى. نۇكتە جازۋدى اۋىرلاتۋعا سەبەپ بولاتىنى راس، ءبىراق ول اراب جازۋىنىڭ ءوز باسىن وڭاشا العانداعى كەمشىلىگى، لاتىن جازۋمەن سالىس- تىرعاندا قول سەرمەلەۋى، بارشا نۇكتەلەرىن قوسىپ ەسەپتەگەندە، لاتىن- دىكىنەن 25-30% كەم بولىپ شىعادى. اراب جازۋمەن جازعاندا جالعىز عانا قولايسىزدىق قىلاتىن – سيفر جازۋى. ساندى ۇلكەندەتە اتاۋىمىزعا قاراعاندا، جازۋىمىزدىڭ وڭنان سولعا قاراي جازىلاتىن باعدارىنا قاراعاندا، ساننىڭ ۇلكەنىنىڭ سيفرلارى وڭ جاقتا، كىشىلەرىنىڭ سيفرلارى سول جاقتا بولۋى ءتيىس ەدى. ودان كەلەتىن كەمشىلىك از بولعاندىقتان، باسقالاردىڭ ىڭعايىنا قاراپ، كوپكە بىردەي بولاتىن رەتپەن جازىپ وتىرمىن. جازۋ جايىن سويلەگەندە جازۋ ماشينالارىن دا ءسوز قىلىپ ءوتۋ قاجەت بولادى. سوڭعى كەزگە دەيىن اراب ءارپىن جازۋ ماشيناسىنا ورناتۋ ءىسى بىلاي بو- لىپ كەلىپ ەدى: ءبىر جاعىنان ورىس ماشينالارىنىڭ ءجۇرىسى اراب جازۋىنىڭ باعدارىنا يكەمدەلۋشى ەدى دە، ەكىنشى جاعىنان اراب ءارپى سوزىلىپ، جيىرىلىپ، ماشينا ءجۇرىسىنىڭ ادىمىنا يكەمدەلۋشى ەدى. 

 بۇل كۇندە شايقالي دەگەن ينجەنەر ءارىپتى ەمەس، تەك ماشينانى عانا ارىپكە ىڭعايلايتىن تەتىگىن تاپقان. قازىردە قازاندا ماشينا جاسايتىن دۇكەن الىپ، الگى ينجەنەر باسىنا قويىلىپ، ءىس جۇرگىزىپ جاتىر. ولار جاساپ جاتقان ماشينالارعا تاتارشا دا، ورىسشا دا جازىلاتىن ەتىلىپ، ەكى جۇرتتىڭ دا ءالىپ-بيى قويىلعان. ونىسى ەكى تىلمەن ءىس جۇرگىزەتىن ءبىزدىڭ تۇرىك جۇرتتارىنىڭ مەكەمەلەرىنە وتە قولايلى بولماق. تىرشىلىك ونەرىنىڭ ارتىلۋى تىرشىلىك كەرەك قىلۋىنا قاراي بولماق. اراب ءارپىنىڭ ونەر قۇرالدارىنا اينالىسۋى سوڭعى كەزدەردە عانا بولا باستاۋى تىرشىلىك كۇيىنىڭ مادەنيەت، تاريح، شارۋا جاعىنا بايلانىسقان جاعدايىنا قاراي بولىپ وتىر. پاتشا زامانىندا مەكەمەلەردىڭ ءىسىنىڭ ءبارى ورىس تىلىندە جۇرگىزىلەتىن. جاي ادامدار مادەنيەتى تومەن بولعان سوڭ، ماشينالارمەن جازۋدى كەرەك قىلا قويمايتىن. وزگەرىس بولعاننان كەيىن ءار جۇرت رەسپۋبليكا بولىپ، مەكەمەلەرىندە ءىستى ءوز تىلىندە جۇرگىزەتىن بولدى. وعان ماشينا كەرەك بولا باستادى. مۇقتاجدىق بولا باستاپ ەدى، مۇقتاجدىقتىڭ لاجىن تابۋ شاراسى دا قارالا باستادى. ول بارىپ اراب ءارپىن ماشيناعا، ماشينانى اراب ارپىنە ۇيلەستىرۋگە ءتۇسىردى. ول ۇيلەستىرۋ جەتىلە، جەتىلە كەلىپ، ءبىر ماشيناعا تاتارشا-ورىسشا ەكى ءتۇرلى ءارىپ ورناتۋعا بولاتىن ەتكىزىلىپ وتىر. نەعۇرلىم تۇرمىس تۇرلەنىپ، شارۋا ۇلعايىپ، قاجەتى وسكەن سايىن، تىرشىلىك ءادىسى دە مولايىپ، ونەر ءىسى دە ۇلعايىپ، وسە بەرمەك. جيىندار، توپتار تاتار تىلىندە جاسالۋى، ەندى ستەنوگراف جازۋىن كەرەك قىلعان سوڭ، تاتارلار سونى شىعارۋ شاراسىنا كىرىسىپ جاتىر. جازۋ داعدىسى وڭنان سولعا بولعاندىقتان، ستەنوگراف جازۋىن دا سول باعدارلى ەتىپ شىعارماق.

ەندى قاي ءارىپ ۇيرەتۋگە وڭاي، سول جاعىنان سالىستىرىپ وتەيىك. قاي ادىسپەن بولسا دا وقۋعا ۇيرەتۋ اقتىعىندا ءسوز سۇگىرەتىن تانۋ بولىپ شىقپاق. ءسوزدىڭ باسپا سۇگىرەتى مەن جازبا سۇگىرەتىن تانىتا بىلدىرسە، سول وقۋعا ۇيرەتكەن بولماق. ءسوزدىڭ تەز تانىلۋى جاعىنان اراب ءارپىنىڭ لاتىن ارپىنەن ارتىق ەكەندىگىن مانا ايتىپ وتتىك. بۇ جاعىنان اراب ارپىندە ءبىر كەمشىلىك بار ەدى. ول ەندى جوعالايىن دەپ تۇر. ول كەمشىلىگى جالعاۋ قوسىلعاندا، ءسوز سۇگىرەتىنىڭ ءپىشىنى وزگەرىلۋى ەدى. ماسەلەن، «قازاق» دەگەن سوزگە ىلىك جالعاۋىن قوسساق، «قازاعدىڭ» بولىپ، «ق» ءارپىنىڭ ءپىشىنى وزگەرەتىن ەدى. لاتىن ارپىندە ول جوق. ءبىراق ونىڭ ونان كورى دە ۇلكەن ايىبى بار. لاتىن ءارپى ۇلىلى-كىشىلى قوسار تاڭبالى بولادى. ونىڭ ۇستىندە باسپا ءارپى مەن جازبا ءارپى بىرىنە-بىرى ۇقسامايتىن تۇردە بولادى. ءبىر سوزدە ەكى ءتۇرلى سۇگىرەت بولادى. بىرەۋىن تانۋدىڭ ورنىنا ەكى-ەكىدەن تانۋ كەرەك بولادى. ءسويتىپ ءارىپتىڭ ەكى باسپا ءتۇرىن، ەكى جازبا ءتۇرىن، ءسوزدىڭ ەكى باسپا سۇگىرەتىن، ەكى جازبا سۇگىرەتىن تانۋ كەرەك بولادى. مۇنىڭ اتى ءبىر جۇمىستىڭ ورنىنا ءتورت، تورتتەن سەگىز جۇمىس دەگەن بولادى. ارابتىكىندە ول جوق. اراب ءارپىن ۇيرەتكەندە تاعى ءبىر ارتىق جەرى – العاشقى كەزدە جازۋعا قول ۇيرەنۋگە سىزىلعاننىڭ جەڭىلدىگى. لاتىن ءارپىنىڭ العاشقى كەزدە جاقسىلىق قاسيەتىنە سانالسا، سانالا- تىن جەرى باسپا ءارپىنىڭ دارالىعى. ءبىراق ول قاسيەتىنىڭ ءومىرى از. ويتكەنى ءارى بارعان سايىن ءسوزدى ارپىمەن وقۋ جوعالىپ، ءسوزدىڭ تۇتاس سۇگىرەتىن وقۋ كۇشەيە بەرەدى. دارالىقتىڭ پايداسى كەمي بەرەدى. ءسوز سۇگىرەتىن تەز تانىتۋعا اراب ءارپى ارتىق. ءسۇيتىپ، ۇيرەتۋگە جەڭىلدىگى جاعىنان دا اراب ءارپى لاتىن ارپىنەن اناعۇرلىم ارتىق بولىپ شىعادى. 

ەندى ەكى ءارىپتىڭ قايسىسى باسپا ىسىنە قولايلى، ونەر قۇرالىنا ۇيلەس- تىرۋگە وڭتايلى، باسپاعا سىيىمدى، ءىستى وندىرۋگە يكەمدى ەكەن – سونىسىنا كەلەيىك. اراب ءارپىن باسپاعا اينالدىرۋ ءحۇى عاسىردىڭ اياعىندا بولعان. ونى باسپاعا ارابتىڭ وزدەرى اينالدىرماعان. ۆينەسيا شارىندەگى يتالياندار اينالدىرعان. ولار اراب ءارپىنىڭ جايىن بىلمەگەندىكتەن نەسىن الىپ، نەسىن تاستاۋ كەرەك ەكەنىن بىلە الماعان. اراب ءارپىن جازۋدا تۇرعان كۇيىندە العان دا، تۋراپ-تۋراپ باسپاعا اينالدىرعان. ءارىپتىڭ جايىن جاقسى بىلمەي باسپاعا اينالدىرعاندىقتان، ارابتىڭ 29 تاڭباسى 200-دەن استام باسپا تاڭباسى بولىپ شىققان. بۇل قالايشا سولايشا كوبەيىپ شىققان؟ مۇنشا كوبەيىپ شىعۋى مىنادان بولعان. 1) جازۋدا تۇيدەكتەلىپ جازىلاتىن ەكى-ۇش ءارىپتى ايىرماي، ولاردى تۇيدەك تۇرىندە ءارىپ تۇيدەگىنە ايرىقشا باسپا بەلگىسىن جاساعان. ماسەلەن: «جل «ەتىپ ەكى ارىپتەن قۇراۋدىڭ ورنىنا «جل «دەگەن جازۋ تۇرىندەگى تۇيدەگىن الىپ، ءوز الدىنا «جل «بەلگى العان. «جمل «دەگەندى دە «جمل «ەتىپ ءۇش ارىپتەن قۇراۋدىڭ ورنىنا وعان دا ءوز الدىنا «جمل «بەلگى العان. سوندىقتان 200-دەن استام باسپا تاڭباسى بولىپ شىققان. 

باسپا ءارپى سول كۇيىندە مۇسىلمان اراسىندا تاراپ، ءحىح عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن تۇزەلمەستەن كەلگەن. 1882 جىلى پەتەربوردا قىرىم تاتارى ءىلياس بۋراگانسكيي، قازاندا عالياسقار قامال مەن جۇزەي ۇلى دەگەندەر كەي ارىپتەردىڭ يتالياندار جاساعان تۇرىنەن وزگەرتىپ، باسپا تاڭباسىن جاسايدى. ونىڭ باسپا تاڭباسىنىڭ سانى كەمىپ، 150-گە تۇسەدى. ودان ءارى بىرتە-بىرتە تۇيدەك تاڭبالارى جوعالادى. ودان باسپا تاڭباسى كەمىپ، 100-110-عا تۇسەدى (قازاقتىكى 80-81). 1907 جىلدان باستاپ يتالياندار بۇلدىرگەن جەرلەرىن تۇزەۋ تالابىنا كىرىسۋشىلەر بولادى. ولارشا تۇزەۋ دەگەنىمىز – ءارىپ شەگىنىڭ ءوزىنىڭ ءتيىستى جىگىنەن ءبولىپ ايىرۋ بولادى. اۋەل باستاپ بۇ جولدا 1907 جىلى تالاپ ەتۋشىلەر الپار ۇلى مەن راحمانقۇل ۇلى دەگەندەر بولادى. ونان كەيىن 1921-1922 جىلداردا ىدىرىس ۇلى مۇحامبەت تە سول تالاپقا كىرىسەدى. سوڭعى جىلداردا بۇرناش ۇلى مەن توقاي ۇلى (23-24 جىلى) كىرىسەدى. سوڭعى ەكەۋىنىڭ جوباسى قولايلى بولىپ، باسپاحانالارعا الىنادى. بۇلار باسپا ءارپىن ەكى پىشىنگە عانا ءتۇسىرىپ، كاسسى ۇياسىن ەلۋگە جەكتكىزگەن (قازاقتىكى 41)، مۇنىمەن قاتار ءارىپ تاڭبالارىنىڭ ءبىر-اق ءپىشىندى ەتۋ تالابى توقتالماي ىستەلە بەرەدى. اقتىعىندا، ول تالاپتان تولىپ جاتقان جوبالار تۋادى. 

سول جوبالاردىڭ ىشىنەن قازاقتا بولعان انەۋگى كەڭەس ءارىپ تاڭبالارىن ءبىر پىشىنگە تۇسىرگەن جوبالاردى قابىلدادى. ونداي جوبالار الپارۇلىنىكى، شاراپۇلىنىكى، ىدىرىسۇلىنىكى. جالعىز ءپىشىندى ارىپتەن ءسوز سۇگىرەتىنە كىرەتىن وزگەرىسى از. ورىستىڭ جۋاندىق بەلگىسىن تاستاعانداعىسىنداي عانا ءسوز سۇگىرەتى وزگەرەدى. ونى العاننان پايدا ەسەپسىز كوپ. پايداسىنىڭ ەسەپسىز كوپتىگى سول: اۋەلى، باسپا ءارپىن كەمىتىپ، تاتارلاردىكىن 30-31-گە تۇسىرەدى، بىزدىكىن 24- 25-كە تۇسىرەدى. ەكىنشى، ءارىپ جاساۋ جۇمىسىن جەڭىلدەتەدى (پونسون، ماتريسا جاساۋ). ءۇشىنشى، ونەر قۇرالدارىنا قويۋعا وتە ىڭعايلى. ءتورتىنشى، ۇيرەتۋ، ءارىپ تەرۋ، باسقاندى تۇزەتۋ ىستەرىن جەڭىلدەتەدى. وسىنشاما پايداسىنىڭ ورنىنا ءبىزدىڭ جوعالتاتىنىمىز – جالعىز-اق ءسوز اياعىندا سوزىپ كەتكەندە شىققان ءارىپ قۇيرىعى. ونان باسقا شىعاتىن شىعىن جوق. ەندى لاتىن ارپىمەن ەكەۋىن تەڭەستىرىپ قارايىق. لاتىن الىپ-بيىندە ءارىپ ۇلىلى-كىشىلى بولىپ، ەكى-ەكىدەن كەلەدى. لاتىن جۇيەلى ارىپتەر باسپاعا ابدەن يكەمدەلگەن، ول يكەمدەلۋى ەۆروپا جۇرتتارىنىڭ وزدەرىنە دايار بولعانىمەن، بىزگە دايار ەمەس. تۇرىك جۇرتتارى ولاردىڭ دايار تۇرعاندارىن سول كۇيىندە الىپ پايدالانا المايدى. ويتكەنى – لاتىن ءارپىن وزگەرتپەي الۋعا بولمايدى. ەڭ كەم بولعاندا، 25-30 پايىز وزگەرتىلىپ الىنادى. لاتىن ءارپىن وزگەرتپەي الۋعا بولماسا، لاتىن ءارپى ورناتىلعان ماشينالاردى دا وزگەرتپەي سول كۇيىندە الۋعا بولمايدى. ونىڭ ماعىناسى – وزگەرتپەستەن ەشبىر جازۋ ماشيناسىن، ەش ءارىپ تەرۋ ماشيناسىن الىپ، پايدالانۋعا بولمايدى دەگەن بولىپ شىعادى. ءبىر جاقتان سولاي بولسا، ەكىنشى جاقتان تۇرىك جۇرتىنداعى قالالاردىڭ باسپاحانالارىندا وزگەرمەگەن لاتىن ءارپى دە جەتكىلىكتى كۇيدە تابىلمايدى. قىزىلوردانى بىلاي قويىپ، قازان، ۋفا، تاشكەنت، سامارقان شارلەرىندە دە تابىلمايدى. ازەربايجان لاتىنشىلداردى لاتىن ارپىنەن ءالىپ-بي جاساپ، باس- تىرايىن دەگەندە ەشبىر شارىندە لاتىن ءارپىن تابا الماعان. باسقا جەردەن جاساتىپ الدىرعانشا 5-6 اي وتكەن. ءارىپ كەلگەن سوڭ لاتىن ارپىمەن ەركىن تەرە بىلەتىن ادام تابىلماعان. قىرىق كىسىلىك كۋرس اشقان. كوپتەن كەلە جاتقان لاتىنشىلدارى بار، جەتىلگەن كەنت مادەنيەتى بار، ونەرلى كاسىبى بار ازەربايجاندىقتار ءالىپ-بي باستىرۋعا سونشاما اۋرەشىلىك شەكسە، باسقا تۇرىكتەر، «اسىرەسە، ءبىزدىڭ قازاق سياقتىلارى وپ- وڭاي دايىن قىپ الا الماس. ازەربايجاننىڭ لاتىن كاسسىسىندا 46-47 ۇيا بار. ۇلى تۇرىنىكى دە، كىشى تۇرىنىكى دە ءبارى سوندا. لاتىندىكىن العاندا قازاق كاسسىسىندا 46-48 ۇيا بولماق. بۇل اراب ءارپىنىڭ ءۇشىنشى تۇزىلگەن كۇيىندەگىسىنەن تومەن بولىپ شىعادى (بۇرناش ۇلى مەن توقاي ۇلىنىڭ تۇزەتۋى). ءۇشىنشى تۇزەتۋ بويىنشا قازاق كاسساسىندا 41 ۇيا بولماق. سوڭعى تۇزەتۋ بويىنشا كاسسىمىزدان ۇيا 24-25 عانا بولادى. ول لاتىندىكىنەن ەكى ەسەگە تاياۋ از بولماقشى. لاتىن ءارپىنىڭ باسپاعا سىيىمى تۋرالى قولىمىزدا ماعلۇمات بولما- عاندىقتان، ورىس ءارپىنىڭ سىيىمى تۋراسىنداعى ماعلۇماتتاردى الىپ سالىستىرامىز. ويتكەنى – ورىس ءارپى مەن لاتىن ءارپىنىڭ ايىرىمى از، ەكەۋى ءبىر جۇيەلى ءارىپ. قالىپتى باسپا تاباعىنا ورىسشا 12 كەگەلمەن شپونسىز جيعاندا، 10 كەگەلمەن شپونداپ جيسا، 40 مىڭ شامالى ءارىپ سيادى. بۇل كىتاپتار ءۇشىن جيعاندا. گازەتتەر ءۇشىن 10 شپونسىز جيعاندا 50 مىڭ شامالى ءارىپ سيادى. اراب ءارپىنىڭ ەسكى كۇيىندەگى قالپىندا 12 كەگەل «نورمال» ءتۇرى مەن شپونداپ جيعاندا 40 مىڭ شامالى ءارىپ سيادى، 14 كەگەلمەن شپونداپ جيعاندا، 32-35 مىڭ شامالى ءارىپ سيادى. ءۇشىنشى تۇردە تۇزىلگەن ارىپتەن سول شامالى سيادى. سوڭعى تۇزەلگەن تۇردەگى ارىپتەن ونىنشى كەگەلمەن شپونداپ جيعاندا 54 مىڭ كىتاپ ءجا گازەت ءارىپى سيادى. سەگىزىنشى كەگەلمەن شپونداپ جيعاندى 65 مىڭ شامالى ءارىپ سيماق. ەسكى ارىپپەن، ۇلكەن كاسسىمەن تىرەۋ سالىپ جيناعاندا كۇندىك جۇمىستىڭ ءونىمى ورىستىكىنەن 10-15 ℅ تومەن بولادى ەكەن. ءۇشىنشى تۇردە تۇزەلگەن ارىپپەن جۇمىس ءونىمى ورىستىكىنەن ارتىق تا ەمەس، كەم دە ەمەس – شامالاس بولعان. ەڭ سوڭعى تۇزەلگەن تۇردەگى ارىپپەن جيعاندا، جۇمىس ءونىمى ورىستىكىنەن 10 ℅ اسقان. ءسويتىپ، باسپا جاعىنان ەسكى ءارىپ لاتىندىكىنەن تومەن بوپ، تۇزەتىلگەن ءارىپ ارتىق بولىپ شىعادى. اراب ءارپىن تەرۋ ماشيناسىنا ورناتۋ جاعىنان قولايلىلىعىنا كەل- سەك، وعان ەسكى ارىپتەر جارايدى. باكۋدە شىعاتىن «كوممۋنيستەر گازەتى» امەريكادان الدىرعان ەسكى ءارىپتى تەرۋ ماشينامەن تەرىلىپ شىعىپ وتىر. تۇزەتىلگەن جاڭا ارىپپەن ءبىر تۇگىل ەكى سۇگىرەتتى ءارىپ قويىلىپ ماشينا شىقپاق. ەندى كوركەمدىك پەن كوزگە جايلىلىق جاعىنان بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتۋ قالدى. كوركەمدىك دەگەن اركىمنىڭ كوڭىل تالعاۋىنا قارايتىن نارسە، ءبىراق ەۆروپا جازۋشىلارى لاتىن ءارپىنىڭ پىشىندەمە سىزىقتارى سياقتى كوزگە كورىنەتىنىن، اراب ءارپى، سىزىعى ءتۇرلى بولعاندىقتان كوزگە كوركەم شىراي- لى كورىنەتىنىن ايتقانىن بىلەمىز. كوزگە جايلى بولۋ جاعىنا كەلسەك، مۇندا قاي ارىپپەن جازىلعان ءجا باسىلعان ءسوز وڭاي وقىلسا، سول ءارىپ كوزگە زيانسىز جايلى بولۋعا ءتيىس. ويتكەنى ونداي ءارىپ كوزدى تالدىرمايدى. كوزدى تالدىرمايتىن وقۋعا وڭايلىق جاعىنان اراب ءارپى لاتىندىكىنەن ارتىق ەكەنى ايتىلىپ ءوتتى. انشەيىن ءۇستىن قاراعاندا اراب ءارپىن تۇزەتۋ ءىسى داعدىلى، قالىپتى نارسە سياقتى بولىپ كورىنەدى دە، تۋرا باسقا ءارىپتى الۋ توڭكەرىس ەسەبىندەگى نارسە سياقتى بولىپ كورىنەدى. توڭكەرىس نەمەسە ۇلكەن وزگەرىس ەسەبىندە بولىپ شىعۋى ءۇشىن جاساعان وزگەرىستەن ونەتىن ۇلكەن پايدا بولۋى كەرەك. 

لاتىن ارپىنەن ونەتىن ۇلكەن پايدا تۇگىل، كىشكەنە دە پايدا جوق. ەۋروپا جۇرتىمەن بىردەي بولۋ ماقساتىمەن الامىز دەسەك، الۋ قيىن بولعان سەبەپ- ءتى ورىستار اياق باسپاي وتىرعاندا، ءبىز سول ماقساتپەن ىستەيمىز دەپ ايتۋدىڭ قانشا ورنى بارلىعىن سويلەپ، كوپ ءسوز قىلماساق تا بولار. لاتىن ءارپى سيپىر تۇردەگى تاڭبا بولسا، ءارىپ بىرلەسىتىرۋ جاعىن ءسوز قىلۋعا بولار ەدى. سيپىردى كىم جازسا دا تۇسىنەمىز، تۇسىنە بەرەتىن لاتىن سيپىرى سياقتى ءجا جۇڭگو جازۋى سياقتى جازۋ تاڭباسى ەمەس. باسقالارمەن ىمىرالاستىرۋعا كەلەتىن جەردە ءىسىمىزدى ىمىرالاس- تىرامىز. ماسەلەن، مانا سيپىر جازۋىن بوتەندەرگە قاراپ، سولدان وڭعا قاراي جازامىز دەدىم. ونى ولاي جازۋ ءبىزدىڭ جازۋ باعدارىمىزعا تەرىس ىڭعاي كەلەدى. ءبىراق تەرىس ىڭعاي بولعانمەن، قولايسىزدىعى از بولعان سوڭ كوپتەن شىقپاس ءۇشىن ىستەپ وتىرمىز. 

جەر جۇزىندە بىردەي ارىپپەن ءتۇرلى ءتىلدى جۇرتتاردىڭ جازۋىن بىرلەس- ءتىرۋ كەرەك بولسا، وندا جۇڭگو جازۋىن الۋ كەرەك. ونى الساق ونىمەن كىم جازسا دا تۇسىنەسىڭ. لاتىن ءارپىن العانمەن، ءوز تىلىندەگى مەن وزگە تۇقىمداس تىلدەگى عانا نارسەلەردى تۇسىنەسىڭ. ونى لاتىن ءارپىسىز دە ىستەپ وتىرمىز. جاڭا دا ءبىر ايتاتىن ءسوز. لاتىنشىلدار ەكى ءارىپتى سالىستىرعاندا اراب ءارپىن باياعى يتاليا بۇزعان تۇرىندە الىپ، تۇزەتىلگەن ءارىپ جاعىنا ادەيى جۋىمايدى. لاتىنعا الماستىرعاننان ەنەتىن پايدا كوپ بولسا نەمەسە لاتىن ءارپىن الۋ ماشاقاتى، شىعىنى اراب ءارپىن تۇزەتۋدەن از بولىپ شىعاتىن بولسا، ولاردى تۇزەتۋدى مەنسىنبەي، لاتىنمەن بولۋى ءجون دەر ەدىك. ول جوق. اراب ءارپىن تۇزەتۋگە كەتەتىن شىعىن مەن ەڭبەك لاتىنعا كوشۋ بەينەتى مەن شىعىنىنان مىڭ ەمەس، ميلليون ەسە كەم ەكەنى ايرىقشا ەسەپ قىلماي-اق ايقىن نارسە. ماناعىدان بەرگى ايتىلعاننىڭ بارىنەن جاسالاتىن جالپى قورى- تىندى مىناۋ: اراب ءارپى لاتىن ارپىنەن جازۋعا، وقۋعا وڭاي. ونىسىن ساۋاتتى ادامداردىڭ كۇندەگى ءىسىنىڭ جۇزىندە كوپ پايدالى بولىپ شىعادى. ساۋات اشۋ جۇزىندە اراب ءارپىنىڭ قولايلىلىعى لاتىن ارپىنەن ارتىق. باسپا ءىسى جاعىنان اراب ءارپىنىڭ ەسكىسى لاتىن ارپىنەن تومەن، جاڭاسى ارتىق. ماشينالارعا ورناتۋعا اراب ءارپىنىڭ جاڭاسى لاتىندىكىنەن اناعۇرلىم ارتىق، ەسكىسى دە ورناتۋعا كەلەتىنىن ءىس كورسەتىپ وتىر. اراب ءالىپ-بيىنىڭ ءارپى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستارىنا تولىق جەتكىلىكتى، قانداي ەملە جاساۋىنا دا كەلەدى. قازاق ەملەسى ناعىز وڭاي، بۇقاراعا قولايلى ەملە. ءسويتىپ، ەكى ءارىپتى سالىستىرعاندا، ساپ-ساز، اپ-ايقىن كوزگە كورىنىپ تۇرعان سىندارى ءارىپ الماستىرۋ ماسەلەسىن دارىپتەپ كوتەرۋگە ورىن جوقتىعىن كورسەتەدى. بۇ سياقتى ماسەلەنى كوتەرىپ، ۋاقىتىن شىعىن قىلىپ جۇرگەندەر بولسا، ونى ەرىككەن ادامداردىڭ ەرمەگى ەسەبىندەگى قۇر قيال دەپ بىلەمىن. ءالىپ-بي تۇزەۋ – ەملە تۇزەۋ جاعىنان سوڭعى كەزدە ىستەلگەن ىستەر جەمىستى بولىپ، بۇ جاعىنان ءبىز ەۆروپا، امەريكا جۇرتتارىنىڭ الدىندا تۇرمىز. ءارىپتى ونەر قۇرالدارىنا يكەمدەۋ جاعىنان دا ولاردان اسىراتىنىمىزعا كوز جەتىپ وتىر. سولاي بولعان سوڭ از كۇشىمىزدى العا شىققان جاقتاعى كەرەكسىز ىسكە سالعانشا، باسقادان كەيىن تۇرعان جاعىمىزعا جۇمساۋىمىز ءجون ەمەس پە دەيمىن. 

---