InfoHub Logo

1 - ءالىببي تۇزەۋ دەگەن تۇرىك جۇرتىندا كوپتەن كەلە جاتقان ماسەلە. ماسەلە قوزعالعاننان بەرى تۇرىك ءالىببيىنىڭ تۇزەلگەن جاقتارى دا بار. تۇرىك ءالىببيىنىڭ ءتۇبى ارابتان شىققانمەن، تۇرىك تىلىنە يكەمدەلىپ، وزگەرىس كىرىپ، تازا كۇيىندە تۇرماعاندىقتان، مەن ونى، اراب ءالىببيى دەمەي تۇرىك ءالىببيى دەيمىن. 

2 - وسى كۇنگى جۇرتتاردىڭ ءبارى دە ءوزى شىعارعان ءالىببيىن تۇتىنىپ وتىرعان جوق. بارىنىكى دە وزگەدەن وزگەرتىپ العان ءالىببي ياۋروپا جۇرت- تارىنىڭ تۇتىنعان ءالىببيىنىڭ ءتۇبى كونە سەميت ءالىببيى. كونە سەميت ءالىببيىن ءوز تىلىنە ۇيلەستىرىپ پىنىكىيە جۇرتى العان؛ ونان گرەك العان، گرەكتەن لاتىن، ياۋرىپا جۇرتتارى العان. تۇرىك ءالىببيىنىڭ ءتۇبى دە كونە سەميت ءالىببيى. ونان كوپەلىكتەر العان، كوپەلىكتەن اراب ءوز تىلىنە ۇيلەستىرىپ العان، ارابتان يران، تۇرىك جانا باسقا مۇسىلماندار العان. سولاردىڭ قايسىسى دا ءبىرىنىڭ ءالىببيىن ءبىرى العاندا، تۇرعان قالپىندا الماعان، ءوز ءتىلىنىڭ دىبىستارىنا قاراي وزگەرىس كىرگىزىپ العان، تىلىنە ءالىببيدىڭ ارتىعى بولسا، الىپ تاستاعان، كەمتىگى بولسا ءارىپ قوسىپ تولىقتىرعان، ءدال كەلمەگەن ارىپتەر بولماسا، ونىڭ نە ءتۇسىن وزگەرتىپ، نە دىبىسىن وزگەرتىپ العان. سونداي ءوز تىلىنە يكەمدەپ وزگەرىس جاساپ العان الىببيلەرىنە ءار قايسىسى ءوز اتتارىن قويىپ لاتىن ءالىببيى، ورىس ءالىببيى دەگەندە، تۇرىك ءوز تىلىنە ۇيلەستىرگەن ءالىپبيىن تۇرىك ءالىببيى دەپ، قازاق ونان ءوز تىلىنە ۇيلەستىرىپ العان ءالىببيىن قازاق ءالىببيى دەپ اتاۋعا جولىمىز بولۋعا ءتيىس. 

3 - تۇرىك جۇرتتارى ءالىببي تۇزەيمىز دەسە، ءبارى قوسىلىپ ءبىر ءالىببي تۇزەي المايدى؛ ويتكەنى تىلدەرىندەگى دىبىستارىنىڭ تۇرلەرى بىردەي ەمەس. دىبىستارى بىردەي بولماسا، بارىنە بىردەي جالپىلاپ ءالىببي جاساۋعا بولمايدى، ويتكەنى ولاي جاسالعان ءالىببيدىڭ نە ارىپتەرى تۇس كەلمەسكە ءتيىس، نە ارىپتەرىنىڭ دىبىستارى تۇس كەلمەسكە ءتيىس. سوندىقتان تۇرىك جۇرتتارى ءۇشىن ءبىر ءالىببي تۇزەۋ دەگەن ماسەلەنى – ءبىر ءالىببيدى ءبارى نەگىزگە الىپ، تۇرىك جۇرتىنىڭ ءار قايسىسى ءوز تىلىنە ۇيلەستىرۋ دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. سولاي بولعان سوڭ بىزگە ەڭ اۋەلى، نەگىز بولارلىق ءالىببي كەرەك؛ سول ءالىببيدى قاراستىرىپ تابۋىمىز كەرەك.

4 - تۇرىك جۇرتتارى ءالىببيى جوق جۇرت بولسا بەلگىلى – بەلگىلى الىببيلەر- ءدى الار ەدى دە، ءتۇرلى جاعىنان قولايلى قولايسىزدىعىنان قارار ەدى دە، ۇناتقان بىرەۋىن الار ەدى. تۇرىك جۇرتى ونداي ەمەس، كوپتەن تۇتىنىپ كەلە جاتقان ءالىببيى بار جۇرت. كوپتەن قولدانىپ كوزگە ءۇيىر بولىپ، كوڭىلگە سىڭگەن، قالىققا تامىرى تارالعان ءالىببيدى تاستاي سالىپ، باسقا ءالىببي الا قويۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. سولاي بولعان سوڭ تۇرىك جۇرتتارى بارىنە بىردەي نەگىز بولارلىق ءالىببي ىزدەگەندە، اۋەلى، ءوز ءالىببيىنىڭ ونداي نەگىز بولۋعا جارايتۇن جارامايتۇندىعىن انىقتاپ اشارعا كەرەك. ەكىنشى ءوز ءالىببيى جاراماسا، ونان ارتىق ءالىببي تابارعا كەرەك. ءۇشىنشى، قولايلاعان ءالىببيدى تۇرىك جۇرتىنىڭ ءار قايسىسى ءوز تىلىنە ۇيلەستىرۋ كەرەك. ءالىببي تۇزەۋ جۇزىندە الدىمەن ىستەلەتۇن وسى ءۇش جۇمىس. 

5 -تۇرىك جۇرتتارىندا ءالىببي تۇزەۋ ماسەلەسى قوزعالىپ جۇرگەن سەبەبى – ءبىر كەزدە تۇرىك جۇرتىنىڭ بۇتاقتارى وسكەن سوڭ، بارىنە بىردەي شاق كەلمەي جۇرگەندىگى، ول كەمشىلىك تۇرىك الىببيىندە جوق دەپ ەشكىم ايتا المايدى. ءبىراق سول كەمشىلىگى نە داراجالى كەمشىلىك؟ نەگىزدى كەمشىلىك بە، نەكەن-ساياق كەمشىلىك بە؟ ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا تۇرىك ءالىببيىن نەگىزگە الۋعا جاراتپاي شىعارىپ تاستايتۇن كەمشىلىك بە؟ بولماسا ولاي-بۇلاي تۇزەتۋمەن وڭدالاتۇن كەمشىلىك بە؟ وسى جەرىن اشۋىمىز كەرەك. 

6 - ءالىببي تالعاپ ءبىرىن ارتىق ءبىرىن كەم دەگەندە، بىرىندە ءمىن كوپ، بىرىندە از دەگەندە، تابان تىرەپ باعالايتۇن ءبىر تياناق بولۋى كەرەك. ول تياناق ءالىببي قاسيەتتەرىنەن شىعاتۇن نارق بولارعا كەرەك، اشىپ ايتقاندا ونىمىز ءالىببيدى بۇلدى بولسىز قىلاتۇن سىپاتتارى بولارعا كەرەك. مەنىڭ ويىمشا جاقسى ءالىببيدىڭ قاسيەتتەرى مىناداي بولۋعا كەرەك: 1. جاقسى ءالىببي تىلگە شاق بولۋ كەرەك. ولشەنبەي تىگىلگەن و جەر بۇ جەر بويعا جۋىسپاي، قولبىراپ، سولبىراپ تۇرعان كەڭ كيىم سياقتى ارتىق ارىپتەرى دە قولايسىز؛ بويىڭدى قىسىپ، ءتانىڭدى قۇرىستىرىپ تىرىس- تىرىپ تۇرعان تار كيىم سياقتى ءارپى كەم ءالىپبي دە قولايسىز بولادى. 2. جاقسى ءالىببي جازۋعا جەڭىل بولۋعا ءتيىس. ءالىببيدىڭ ءارىپ سۇگىرەتتەرى قيىن بولسا، مۇشەلەرى كوپ بولسا، جازۋدى ۇزاقتاتىپ ۋاقىتتى كوپ الادى. 3. ءالىببيدىڭ جاقسىسى باسپا ىسىنە قولايلى بولۋ ءتيىس، ءارىپى تىزگەندە وڭاي تىزىلەتۇن، باسقاندا ورىندى از الاتۇن ءالىببي باسپا ءسوزدى ارزانداتادى. 4. جاقسى ءالىببي ۇيرەتۋگە دە قولايلى بولۋى ءتيىس. ءارپى سارا جازۋعا وڭاي، باسپاسىمەن جازباسىنىڭ سۋرەتى جاقىن ءالىپبي ۇيرەتۋگە جەڭىل بولادى. جاقسى الىببيگە ىلايىق بۇل ءتورت سىپاتقا كەلمەيتۇن الىببيلەردىڭ ءبارى دە كەمشىلىكتى ءالىببي بولماق. تۇتىنىپ جۇرگەن تۇرىك ءالىببيىن بۇلداعانىمىزدا دا، باسقا ءالىببيدى بۇلداعانىمىزدا دا، وسى ءتورت سىپات جاعىنان قاراپ بۇلداۋىمىز كەرەك. 

7 - تۇتىنىپ جۇرگەن ءالىببيدىڭ و جەر بۇ جەرىن وزگەرتىپ تۇزەتۋ دەگەن وڭاي نارسە؛ تۇتىنىپ جۇرگەن ءالىببيدى تاستاپ، باسقا ءالىببي الۋ دەگەن ول – وتە قيىن جۇمىس. ونى ىستەۋگە كوپ قارجى كەرەك. ونداي وزگەرىس جاساۋ: ىستەۋگە ادامى قۇرالى ساي، جۇمساۋعا قارجىسى مول، ءالدى جۇرتتاردىڭ قولىنان كەلمەك. بىزدەر سياقتى اناسى دا مىناسى دا جوق – مەشەۋ جۇرتتارعا ءبىر ءالىببيدى تاستاپ ەكىنشى ءالىببيدى الا قويۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. سولاي بولعان سوڭ، ءبىز وسى كۇنگى تۇتىنىپ جۇرگەن ءالىببيىمىزدى ابدەن تەكسەرىپ، نەگىز بولۋعا ءتىپتى جارامايتۇن بولعاندا عانا، شاراسىزدىقتان باسقا ءالىببيدى نەگىزگە الۋىمىز كەرەك. 8 - تۇرىك ءالىببيىنىڭ قولايسىزدىعىنان زالال شەگىپ جۇرگەن تۇرىك جۇرت- تارىنىڭ ءار قايسىسى قانداي كەمشىلىگى بار ەكەنىن، ول كەمشىلىكتەرى تۇزەۋگە بولارلىق كەمشىلىك بە، بولمايتۇن كەمشىلىك بە، – بولمايتۇن كەمشىلىك بە، – اشۋ كەرەك. قازاق دا، باشقۇرت دا، نوعاي دا، وزبەك دە، تۇرىكبەن دە، ازىربايجان دا تۇرىك ءالىپبيىنىڭ نەگىز بولاتۇن – بولمايتۇن كەمشىلىكتەرىن ابدەن اشسا، سوندا تۇرىك جۇرتى بولىپ، باسقا ءالىببي ىزدەۋگە بولادى. وعان دەيىن لاتىن ءالىببيىن الامىز دەپ، جاسالىپ جاتقان جوبالار اسىققانداردىڭ ءىسى بولسا كەرەك.

9 - ماسەلەنىڭ قازاققا قاراعان جاعىنا كەلسەك، ءبىز تۇرىك ءالىببيىن تۇزەپ، تىلىمىزگە شاعىنداپ ءالىببي جاساعانىمىزعا ون جىلدان اسىپ بارادى. قازاق ءالىببيى تۇرىك ءالىببيىن نەگىزگە الىپ، قازاق ءتىلى ءۇشىن ءالىببي جاساۋ وڭاي ەكەندىگىن كورسەتتى. قازاق باسقا ءالىببي الامىز دەسە، وزگەلەردى ەلىكتەۋ- مەن الامىز دەمەسە، ءوز ءالىببيى جاراماعاندىقتان، شاراسىز بولىپ الامىز دەمەيدى. قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستارى انىقتالىپ اشىلعان، ول دىبىستارعا ءارىپ ارنالعان. ءالىببي دەگەن وسى بولادى. ءبىز ءالىببي تۇزەيمىز دەگەندە تۇرىك ءالىببيىن تىلىمىزگە كەلمەگەن سوڭ تاستاپ تۇزەيمىز دەمەيمىز، ءالىببيىمىزدىڭ تۇزەلمەي قالعان جاعى بار؛ سونىسىن عانا تۇزەيمىز دەيمىز. 

10 - تۇرىك ءالىببيىنىڭ باسقا ءتۇرى قولايسىز. ونىسى باسپا ءىسى جۇزىندە دە، ۇيرەتۋ جۇزىندە دە كەمشىلىك قىلادى. ءبىزدىڭ باسپا ارىپتەرىمىز جازبا سياقتى تىركەسىپ باسىلادى. ياۋرىپا جۇرتتارىنىڭ، ونان باسقا دا جۇرتتاردىڭ كوبىنىڭ اق باسپا ارىپتەرى دارا باسىلادى. دارا ءارىپ سارا كورىنەدى. جازبا تۇرىندە تىركەسىپ باسىلعان دا، ءارىپتىڭ باستا، ورتادا، اياقتا ۇشىرايتۇن تۇرلەرىنىڭ ءبارى الىنىپ، ءبىر ءارىپ بىرنەشە ءتۇر بولىپ سارالىعى كەميدى. مۇنان كەلەتۇن كەمشىلىك، اۋەلى ءبىر ءارىپتىڭ بىرنەشە تۇردە بولۋى ءارىپ ۇياسىن كوبەيتىپ، ءارىپ ءتىزۋ جۇمىسىن قيىنداتادى؛ ەكىنشى ءارىپ سارالىعىن كەمىتۋمەن ۇيرەتكەن شاقتا كەمشىلىك قىلادى. ءۇشىنشى سول كەمشىلىگىنىڭ كەسىرىنەن وسى كۇنگە دەيىن تۇرىك جۇرتتارى قول ءماشينا جاساتىپ، تۇتىنا الماي كەلدى. ءبىز ءالىببي تۇزەيمىز دەگەندە ءالىببيىمىزدىڭ وسى كەمشىلىگىن تۇزەتەمىز دەيمىز. الگى ايتىلعان ءۇش ءتۇرلى كەمشىلىك ءبارى كەلىپ ءبىر شۇقىرعا قۇياتىن كەمشىلىك، ءالىببيىمىزدىڭ باسپا ءتۇرىن دارالاۋمەن ءۇش كەمشىلىكتىڭ ۇشەۋى دە جوعالماقشى. 

11- باسپا ءتۇرىن دارالاۋ قولدان كەلمەستەي ونشا قيىن دا، كوپ تە جۇمىس ەمەس. ءارىپ ءتۇرى دارا مەن تىركەس ەكەۋىنىڭ ارالىعىندا باسىلسا وقۋعا بولاتۇندىعىن كورسەتەرلىك از دا بولسا تاجىريبە بار. قول ماشيناعا جاسالعان ارىپتەرمەن دارا باسىلعان سوزدەردى جىلدام وقىپ كەتپەگەنمەن اقىرىندا وقۋعا ءار كىمگە دە بولادى. تانۋعا بولسا، جىلدام وقۋ دەگەن كوز ۇيرەنۋمەن جاتتىعاتىن نارسە، قول ماشيناعا جاسالعان ارىپتەر دە كورە- بىلە امالسىزدىقتان كونىپ وتىرعان كەمشىلىكتەر بار. باسپاعا ارناپ جاساعان ارىپتەر دە ول امالسىز جىبەرىلىپ وتىرعان كەمشىلىكتەر بولمايدى. ءسويتىپ قازاققا قولايسىزدىق قىلىپ وتىرعان تۇرىك ءالىببيىنىڭ جالعىز اق باسپا ءتۇرى بولىپ شىعادى؛ سوندىقتان ءبىزدىڭ ءالىببي تۇزەيمىز دەگەندەگى ىستەيتىن ءىسىمىز ارىپتەردىڭ باسپاسىن دارا تۇرگە اينالدىرۋ بولىپ شىعادى. 

12- قازاق تىلىنە تۇرىك الىببيىنەن قولايلى ءالىببي بار شىعار، ونى نەگە قاراستىرمايمىز، ونى نەگە المايمىز دەۋشى بار شىعار. سولاي بولعان سوڭ ماسەلەنىڭ بۇ جاعىندا ۇندەمەي وتۋگە بولمايدى. سوڭعى كەزدە تۇرىك تىلىنە وتە قولايلى دەپ جۇرگەن ءالىببي لاتىن ءالىببيى. بۇل ءالىببيدىڭ تۇرىك الىببيىمەن سالىستىرعاندا ارتىقتىعى جالعىز اق باسپا ءتۇرىنىڭ دارالىعىندا؛ باسقا جاعىنان قاراعاندا كەمشىلىگى كوپ، ارتىقتىعى جوق. جوعارىدا ايتىلعان جاقسى الىببيگە لايىق ءتورت سىپات جاعىنان سىنعا الىپ، ەكى ءالىببيدى قاتار قويىپ قاراپ شىقساق ەكەۋىنىڭ دە ارتىق كەم جەرى بەلگىلى بولماق. 

13- جاقسى ءالىببيدىڭ بەلگىسىنىڭ ءبىرى – تىلگە شاقتىعى دەپ ەدىك. اۋەلى ەكى ءالىببيدى وسى جاعىنان سالىستىرىپ قارايىق: قايسىسى قازاق تىلىنە سايكەسىرەك كەلەدى ەكەن. تۇرىك ءالىببيىنىڭ قازاق دىبىستارىنا تۇسپا-تۇس كەلگەندىكتەن وزگەرتۋ- ءسىز، ەرەجەسىز تىگىلەي الىنعان ارىپتەر: ا، ب، پ، ت، ج، د، ر، ز، س، ش، ع، ق، ك، گ، ڭ، ل، م، ن، ي بارلىعى 19 ءارىپ. بۇرىن دەربەس يەمدەگەن دىبىسى جوق بولىپ بىردە ولاي، بىردە بۇلاي جۇمسالىپ جۇرگەندىكتەن ەرەجەلەپ بەكىتىپ الىپ وتىرعان ارىپتەرىمىز: ۇ. لاتىن ءالىببيىن الۋعا جاساعان جوباعا قاراعاندا (قالەل جوباسى)، لاتىن الىببيىنەن قازاق دىبىستارىنا تۇسپا-تۇس كەلگەندىكتەن وزگەرتۋسىز، ەرەجەسىز، تىگىلەي الىناتۇن ارىپتەر: ا(ا)، B(b)، d (د)، 1(Λ)، m(م)، n(ن)، و(و)، p(پ)، r(ر)، s(س)، t(ت)، z(ز)، k(ك)، g(گ) – بارلىعى 14 ءارىپ. ناق تۇسپا-تۇس كەلمەگەنمەن جۋىقتىعى بارلىقتان ەرەجەلەپ يكەمدەۋگە كەلەتۇن ارىپتەر: ە(ە)، j(ج)، i(ي)، u(ۋ) – بەسەۋ. قازاق دىبىسىنا جۋىق كەلەتۇن دە ءارىپ بولماعاندىقتان وزگەرتىپ الىناتۇن ارىپتەر: g(ع)، k(ق)، n(ڭ)، ءو(ۇ) – تورتەۋى. مۇنىڭ ۇستىنە دەربەس ءبىر ءارىپ كەلمەگەندىكتەن، ەكى بەلگىمەن الىناتۇن ش دىبىسىنىڭ ءارىپى sh(ش) بار. بۇل سالىستىرۋ جۇزىندە لاتىن الىببيىنەن تۇرىك ءالىببيىنىڭ اناعۇرلىم ارتىقتىعى ايقىن-اق كورىنىپ تۇر: تۇرىك الىببيىنەن ەرەجەسىز، وزگەرتۋسىز 19 ءارىپ قازاق دىبىسىنا سايكەس كەلگەندە، لاتىن الىببيىنەن 14-اق دىبىس سايكەس كەلىپ تۇر. تۇرىك الىببيىنەن ەرەجەمەن 4 ءارىپ الىنعاندا، لاتىن الىببيىنەن ەرە- جەمەن 5 ءارىپ الىناتۇن كورىنەدى. تۇرىك الىببيىنەن وزگەرتۋمەن الىنعان ءارىپ بىرەۋ-اق؛ لاتىن ءالىببيىن العاندا ونداي ءارىپ تورتەۋ بولاتۇن كورىنەدى. تۇرىك الىببيىندە ءبىر دىبىسقا ەكى ءارىپ الىنبايدى؛ لاتىن ءالىببيىن العاندا وندايدا بولاتۇن كورىنەدى. جاقسى ءالىببيدىڭ ەكىنشى سىپاتى جازۋعا جەڭىلدىگى دەپ ەدىك. ەندى ول جاعىنان دا سالىستىرىپ قارايىق. ءارىپ سۋرەتىنىڭ وڭاي قيىندىعى دا مۇشەسىنىڭ از-كوبى دە قالام سەرمەۋىنەن ولشەنەدى. قالامنىڭ ءبىر سەرمەۋىمەن جازىلاتۇن ءارىپ ەكى سەرمەۋمەن جازىلاتۇن ارىپتەن شاپشاڭىراق جازىلادى، قالامنىڭ قىسقا سەرمەۋىنەن جازىلاتۇن ءارىپ ۇزىن سەرمەۋمەن جازىلاتۇن ارىپتەن شاپشاڭىراق جازىلادى. بۇ جاعىنان سالىستىرعاندا دا تۇرىك ءالىببيىنىڭ اناعۇرلىم ارتىقتىعى ايقىن ەكەندىگىن كورۋ قيىن ەمەس. تۇرىك الىببيىندەگى قالام سەرمەۋ سانى: ا(1/2-1)، ب(1-2)، پ(11/2-2)، ت(11/2-2)، ج(11/2-2)، د(1)، ر(1/2-1)، ز(1-2)، س(1/2-1-3)، ش(11/2-2-3-4)، ع(1/2-1)، ق(11/2-2)، ك(2)، گ(3)، ڭ(3)، ن(11/2-2)، ل(1)، و(1)، ۇ(2)، ۋ(2)، ە(2-1)، ى(1)، ي(11/2-2) بارلىعى 33-41؛ ونىڭ دا كوبى نۇكتە. 2) لاتىن الىببيىندەگى قالام سەرمەۋ سانى: ا(2)، b(2)، p(2)، t(2)، j(2)، hs(2)، d (2)، r(2)، z(2)، s(2)، g(2)، k(2)، k(4)، g(3)، n(3)، n(3)،m(3)، 1(1)، و(1)، ءو(2)، u(2)، ە(1)، ۋ(2)، ءى(2) بارلىعى 53 سەرمەۋ. جاقسى ءالىببيدىڭ ەكىنشى سىپات جاعىنان دا تۇرىك ءالىببي اناعۇر- لىم ارتىق بولىپ شىقتى. تۇرىك الىببيىندە قالام سەرمەۋى 41، لاتىندا 53. تۇرىك الىببيىندە سەرمەۋدىڭ كوبى نۇكتە سياقتى قىسقا سەرمەۋ. قىسقا سەرمەۋلى ارىپپەن ۇزىن سەرمەۋلى ءارىپتى جازۋ ەكەۋى بىردەي بولمايدى. جاقسى ءالىببيدىڭ ەكىنشى سىپات جاعىنان دا تۇرىك ءالىببيى اناعۇرلىم ارتىق بولىپ شىقتى. تۇرىك الىببيىندە قالام سەرمەۋى 41، لاتىندا 53. قىسقا سەرمەۋلى ارىپپەن ۇزىن سەرمەۋلى ءارىپتى جازۋ ەكەۋى بىردەي بولمايدى. جاقسى ءالىببيدىڭ ءۇشىنشى قاسيەتى – باسپاعا قولايلىلىعى دەگەن ەدىك. بۇ جاعىنان بايگەنى لاتىن ءالىببيى بۇل بايگەنى دە الا المايدى. 

جاقسى ءالىببيدىڭ ءتورتىنشى قاسيەتى ۇيرەتۋگە جەڭىلدىگى دەپ ەدىك. ءالىببي ۇيرەتۋگە جەڭىل بولادى: 

1) ارىپتەرىنىڭ ءپىشىنى سارالىعىمەن؛ 

2) باسپا ءتۇرى مەن جازبا ءتۇرىنىڭ جاقىندىعىمەن؛ 

3) سۋرەتىنىڭ جابى سۇگىرەيلىگىمەن، - جازۋعا شەبەرلىكتى ونشا كەرەك قىلماۋىمەن. 

سارالىق جاعىنان تۇرىك ءالىببيىنىڭ وسى كۇنگى ءتۇرى لاتىن الىببيىنەن تومەن؛ ويتكەنى باسپاسىنىڭ باس، ورتا، اياق تۇرلەرى ءارىپ سارالىعىن كەمىتەتىندىگى جوعارىدا ايتىلدى. دارالىق جوقتا ارىپتە سارالىقتا بولمايدى باسپاسىن سارالاعاندا تۇرىك ءالىببيى لاتىن الىببيىنەن سارالىق جاعىنان دە كەم بولمايدى. قاتتالاتىن ءالىببيى ۇلىلى-كىشىلى ارىپتەرىمەن الىنسا، تۇرىك ءالىببيى ۇيرەتۋ جاعىنان دا ارتىق بولادى. تۇرىك ءالىببيى دارالانعان شاقتا لاتىن ءالىببيى ۇلى ءارىپسىز بولعان شاقتا، ەكەۋى سارالىق جاعىنان دا ۇيرەتۋگە جەڭىلدىك جاعىنان دا تەڭەلەدى. باسپا ءتۇرى مەن جازبا ءتۇرىنىڭ جاقىندىعى جاعىنان سالىستىرعاندا، تۇرىك ءالىببيى لاتىن الىببيىنەن وزادى: باسپاعا تۇرىك ءالىببيىنىڭ جازبا ءتۇرى الىنعان سوڭ ەكەۋىنىڭ اراسىندا ايىرىمى از بولاتىنى ايقىن نارسە. تۇرىك ءالىببيىنىڭ باسپاسىن دارالاعانىمىزدا، وسى كۇنگى دارا ءتۇرى مەن تىركەس ءتۇرىنىڭ ورتالىعاندا ەتىپ باسپا ارىپتەر جاسالسا باسپا تۇرىمەن جازبا ءتۇرىنىڭ اراسىنداعى جاقىندىق ىلگەرىدە دە ساقتالماقشى. دارا ءتۇرىن ولاي جاساۋ قولدان كەلەتۇن نارسە. سۇگىرەتتەرىنىڭ جابى سۇگىرەيلىگى جاعىنان سالىستىرعاندا تۇرىك ءالىب- ءبيى لاتىن الىببيىنەن تاعى وزادى. ءارىپ جابى سۇگىرەيلەۋ بولسا ۇيرەتۋگە كەلتىرەتۇن جەڭىلدىگى جازۋ ۇيرەتكەن كەزدە بولادى. بالا بولسىن، ۇلكەن بولسىن قات بىلمەيتىن ادامنىڭ جازۋعا ۇيرەنبەگەن قولىنا ءارىپ سۋرەتتەرى نەعۇرلىم جابى سۇگىرەيلەۋ كەلسە، – نەعۇرلىم شەبەرلىكتى از كەرەك قىلسا، سول قۇرلىم جەڭىلدىك كەلتىرمەك. لاتىن الىببيىنەن كورى تۇرىك ءالىببيىنىڭ جابى سۇگىرەيلىك كوپ ەكەنىنە ەشكىم تالاسباس دەپ ەكەۋىن قاتار قويىپ قاراپ جاتۋدى قاجەت كورمەيمىن، كەرەك دەۋشىلەر بولسا قاتار قويىپ قاراپ وتۋگە دە بولادى. ونىڭ ۇستىنە تۇرىك ءالىببيىنىڭ جازۋ ۇيرەتكەندىگى كەلتىرەتۇن تاعى جەڭىلدىگى – تۇرىك ءالىببيىنىڭ 14 ءارپىن جازىپ ۇيرەنگەن سوڭ، بىلايعى 10-ى ۇيرەتۋسىز جازىلادى. ءسويتىپ ماناعىدان بەرگىنىڭ ءبارىن قورىتىپ ايتقاندا، ەكى ءالىببيدى سالىستىرىپ قاراعانداعى كورگەنىمىز نە؟ تۇرىك ءالىببيىنىڭ لاتىن الىببيىنەن كەم جەرى باسپا ءتۇرىنىڭ دارا بولماي، تىركەس بولعاندىعى. باسقا جاعىنان كوبىنەسە تۇرىك ءالىببيى ارتىق بولىپ شىقتى. باسپا ءتۇرىن دارالاساق، ول جالعىز كەمشىلىك دە جوعالماقشى. ءارىپتى دارالاۋ تۇرىك ءالىببيىن تاستاپ لاتىن ءالىببيىن الۋدان البەتتە وڭاي بولسا كەرەك. 

15- لاتىن ءالىببيىن الۋ دەگەن ءسوز ەكى ءالىببي ابدەن تەكسەرىلگەننەن كەيىن شىعىپ جۇرگەن ءسوز بە، تەكسەرۋسىز تەك الايىق دەگەننەن شىعىپ جۇرگەن ءسوز بە – ول جاعى ماعان قاراڭعى. تەكسەرىپ قاراساق، لاتىن ءالىببيىنىڭ تۇرىك الىببيىنەن كەمدىگى بولماسا، ارتىقتىعى كورىنبەيدى. جاماننان جاقسىعا زالالدان پايداعا بوي ۇرىۋ – ءجونى بار دۇرىس ءىس ونى اركىم-اق قوستاۋ ءتيىس، جاقسىدان جامانعا، پايدادان زيانعا بوي ۇرعاندا، ونى دۇرىس دەپ قوستاۋعا بولمايدى. لاتىن ءالىببيىن الامىز دەۋشىلەر ول ءالىببيدىڭ تۇرىك  الىببيىنەن نە ارتىقتىعىن ايقىنداپ اشباي، پايدالى ەكەندىگىن باينالاپ تۇسىندىرمەي تەك پالەن-تۇگەندەر الىپ جاتىر؛ بىزدە الامىز دەيدى. ەلىكتەۋ مەن لەپىرتۋ بازارى كوتەرىڭكى نارسە ەكەنى ىراس؛ ءبىراق بىرەۋ الىپ جاتىر ەكەن دەپ لاتىن ءالىببيىن الۋعا بولمايدى. بىرەۋدىڭ ىستەگەنىن دۇرىس، بۇرىسىن تەكسەرمەستەن ىستەۋ تەك ەلىكتەۋ بولادى؛ تەك ەلىكتەۋدى مايمىلشا ەلىكتەۋ دەپ ايتادى. تەسە قاراپ تەكسەرىپ، تۇرىك الىببيىنەن لاتىن ءالىببيىنىڭ ارتىقتىعى مىناۋ، پايدالىلىعى مىناۋ دەپ كوزگە كورسەتكەن، ەشكىمدى ءالى كورگەنىم جوق. كوبىنىكى قۇر دۇبىرگە قىزۋ، دۇرمەككە ەرۋ سىيياقتى كورىنەدى. 

16-لاتىن ءالىببيىن تۇرىك الىببيىنەن كەم دە بولسا الامىز دەر ەدىك، لاتىن ءالىببيى ياۋرىپانىڭ مادەنيەتتى جۇرتتاردىڭ پاەدى، ءساندى ادەبيەتتەرىن وزىمەن الا كەلەتۇن بولسا، ياعني ول جۇرتتار بىزبەن تۇقىمداس ءتىلى جاقىن بولىپ، ولاردىڭ گازەت، جۇرنال، ءپان كىتاپتارىن وقىپ كەتەتۇن بولساق، ءالىببيىن العان مەن ءتىلىمىزدىڭ اراسىندا ەشبىر جاقىندىق بولماعان سوڭ، لاتىن الىببيىنەن ونداي پايدانى كورە المايمىز. بولماسا، لاتىن ءالىببيىن تۇتىنعان جۇرتتار ورىستىڭ ورنىندا بولىپ، اۋزىنا قاراپ، ءامىرىن كۇتىپ، بالالارىمىزعا ءتىلىن ۇيرەتىپ وتىرعان جۇرتتار بولسا ەكەن. وندا دا لاتىن ءالىببيىن تۇرىك الىببيىنەن تومەن بولسا دا، الۋدا ماعانا بار دەر ەدىك. ەڭ بولماسا، لاتىن ءارپىن تۇتىنعان جۇرتتار مەن كورشى وتىرىپ، ارالاس-قۇرالاس بولىپ، قاتىسىپ، قابىسىپ، تۇيىندەسىپ جاتقان ىستەرىمىز بولسا ەكەن؛ وندا دا پايدا-مايداسى تيەردەر ەدىك. مۇندا ودا جوق. ءتىپتى قولايلىعىن قويىپ، سۇلۋلىعى ءۇشىن الامىز دەسەك، ول جاعىنان دا لاتىن ءالىببيىنىڭ جەڭىپ شىعىۋى ناعايبىل؛ ويتكەنى سۇلۋ جازۋ قولدىڭ شەبەرلىگىنە قارايدى. قولى شەبەر ادام ەكەۋىمەن دە سۇلۋ جازادى، قولى ولاق ادام ەكەۋىمەن دە جامان جازادى جازباسى ەمەس باسباسىنىڭ سۇلۋلى- عى ءۇشىن الامىز دەسەك، باسبا ءارىپتىڭ سۋرەتى شەبەر قولىنان شىعادى، شەبەر قولىنان ەكەۋى دە سۇلۋ بولىپ شىعۋى ىقتيمال. 

17- و جاق بۇ جاعىنا قاراپ لاتىن الىببيىنە قىزىعارلىق ەش نارسە تابا المايمىز. لاتىن ءالىببيىن العاندا، كەلتىرەتۇن پايداسى جوق بولماق، ىستەيتۇن زيانى كوپ بولماق زيانى سول – بۇل «ساۋ باسقا ساقينا تىلەپ الۋدا» بولماي اۋرۋ ۇستىنە اۋرۋ تىلەپ الۋ بولادى. ءبىزدىڭ وسى كۇنگى اۋرۋىمىزدىڭ زورى: مەشەل وسكەندىكتەن مادەنيەت جۇزىندەگى مەشەۋلىگىمىز؛ ناداندىق، ساۋاتتى ادامداردىڭ، ءىس قىلا بىلەتۇن ادامداردىڭ ازدىعى، قارجىسىزدىق، تاعىسىن تاعى مادەنيەت جاعىنان كەمشىلىكتەر. سول اۋرۋدىڭ ۇستىنە لاتىن ءالىببيىنىڭ اۋرۋى كەلىپ جامالماق. لاتىن ءالىببيىن الامىز دەۋشىلەر سول قيالىن قالاي جۇزەگە شىعارا- مىز دەيدى ەكەن؟ تۇرىك ءالىببيىن قالايشا قالدىرىپ، لاتىن ءالىببيىن قالاي- شا جۇرگىزەمىز دەيدى ەكەن؟ وسى كۇنگى ازدا بولسا تۇرىكشە ساۋاتتىلىقتى لاتىن ءالىببيىنىڭ جولىنا قۇربان قىلىپ، تۇرىكشە ساۋاتتى ادامدارىمىز- دى ساۋاتسىزدىققا اينالدىرامىز دەي مە ەكەن؟ ايتپەسە بالا وقىتۋعا كۇش قۇرال قارجى تابىلماي جاتقاندا، تۇرىكشە ساۋاتتىلاردى ءبىر كۇندە لاتىنشا ساۋاتتى قىلىپ جىبەرەمىز دەي مە ەكەن؟ بولماسا، بۇرىنعى ساۋاتتىلارعا گازەت، جورنال، كىتاپتاردى تۇرىك الىببيىمەن باستىرامىز دەي مە ەكەن؟ ولاي ويلايتۇن بولسا، وسى كۇنى ءبىر الىببيمەن باستىرۋعا تابىلماي جاتقان قارجىنى لاتىن ءالىببيى الا كەلەدى دەي مە ەكەن؟ وسىلاردىڭ ءبارىن انىقتاپ اشىپ، تۇرىك ءالىببيىن تۇزەۋدەن لاتىن ءالىببيىن الۋدىڭ وڭايلىعىن كورسەتكەنشە لاتىن ءالىببيى تۇرىك الىببيىنەن جۇمىسىنىڭ جەڭىلدىگى جاعىنان دا بايگە الا المايدى، تۇرىك ءالىببيىن تۇزەۋ جۇمىسى جالعىز اق باسبا ءارپىن دارالاۋ مەن بىتەدى. ول جۇمىس لاتىن ءالىببيىن الۋدان ءجۇز ەسە وڭاي بولاتۇنىنا تالاساتۇن ادام تابىلار ما ەكەن؟ 

---