الاشتىڭ ارداقتى ۇلى ‐ ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ 130 جىلدىعى
تاۋەلسىز قازاقستان ءوزىنىڭ ءبىرتۇاس الىپ تەرريتورياسىمەن ەرەكشەلەنىپ تۇرادى. 1991 جىلى سول تەريتوريادا، ەجەلگى قازاق حاندىعىنىڭ تەرريتورياسىندا، ميراسقور رەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى. بۇل تەرريتوريا بىزگە كەيبىر رەسەيلىك گوسدۋمانىڭ شوۆينيست دەپۋتاتارى ايتقانداي «رەسەيدىڭ سىيلىعى» ەمەس، بالكىم وسى تەرريتوريا ءۇشىن كوزسىز ەڭبەك ەتىپ، ءسوزسىز ەرلىك كورسەتكەن الاش زيالىلارىنىڭ اياۋلى اماناتى!
قازاق حالقىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسكەن سونداي زيالى قاۋىمنىڭ ءبىر دە بىرەگەيى – ءالىمحان ابەۋ ۇلى ەرمەكوۆ. قازاق تاۋەلسىزدىگىن الۋدان تۋرا ءبىر عاسىر بۇرىن قازىرگى قاراعاندى وبلىسى اقتوعاي اۋدانى بورىكتاس ەلدىمەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن ءالىمحان جاستايىنان بىلىمگە قۇشتار بولىپ، 1905 جىلى سەمەيدەگى گيمنازياعا، 1912 جىلى تومسكىدەگى تەحنولوگيا ينستيتۋتىنا تۇسەدى. ءبىلىم الا ءجۇرىپ، جاس ءالىمحان سول كەزدەگى قازاقتىڭ باسىنا تونگەن الاساپىراندا ارپالىسىپ جاتقان ءاليحان، احمەت، ءمىرجاقىپ سىندى قايراتكەرلەردىڭ ءىسىن بار ىقىلاسىمەن قولدايدى. سودان بولسا كەرەك، 1917 جىلعى شىلدەدەگى ءبىرىنشى قازاق سەزىنە شاقىرتۋ الىپ، الاش پارتياسىنىڭ دەپۋتاتى اتانادى. وسىلايشا ءالىمحاننىڭ قازاق مۇددەسى ءۇشىن ۇلى ەڭبەك جولى باستالدى. ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ باعىندىرعان ۇلكەن اسۋى – عىلىم سالاسى. ول قازاقتان شىققان تۇڭعىش ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، گەولوگيا سالاسىندا دا ءبىرشاما جەتىستىكتەرى بار. ءتىپتى ايگىلى عالىم قانىش ساتبايەۆتىڭ دا گەولوگيا عىلىمىنا كەلۋىنە سەبەپشى بولىپ، تومسكىدەگى ينستيتۋتقا تۇسىرگەن دە وسى كىسى ەكەن. تومسكىدە وقىپ جۇرگەندە ايگىلى فولكلورشى عالىم پوتانينمەن دوس بولىپ، ونىڭ قازاق دالاسىنىڭ اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرىن حاتقا تۇسىرۋىنە زور كومەك كورسەتىپ جىلى لەبىزىن الىپتى. ول تۋرالى ءالىمحاننىڭ دوسى بولعان ءبىرتۋار تۇلعا سۇلتانماحمۇت-
ءالىمحان ەرمەك ۇلى جاس جىگىتتەن،
كەلەدى ەكىنشى بولىپ بۇل رەتپەنەن.
قازاقتا مۇنداي جىگىت كورمەدىم، - دەپ،
ارداقتى قارت پوتانين لەپەس ەتكەن.
تومداعى ينجەنەرلىك ساباعىندا،
جەتەدى ءبىل جىلدان سوڭ تامامىنا.
وتكىزبەكشى ءومىرىن ءىلىم ۇستىندە،
ءبىر ءتۇرلى بيىكتىك بار تالابىندا.- دەپ «تانىستىرۋ» ولەڭىندە جازادى.
سونىمەن نە كەرەك، الىمحانمەن جاقسى تانىسىپ بولساق، ونىڭ تاريحي ماڭىزى بار ۇلى ىسىنە كوشسەك...
جيىرماسىنشى جىلدارى كەڭەس وداعى قۇرىلىپ جاتقان كەزدە الاش قايراتكەرلەرى تاعى دا اتقا قونعان بولاتىن. باستى ماقساتى جاڭا قۇرىلعان ۇكىمەتتەن قازاققا مەملەكەتتىلىكتى الىپ بەرىپ، ۇلان-عايىر تەريتوريانى ساقتاپ قالۋ. بۇل ءىس سول ۋاقىتتا قيىننىڭ قيىنى بولىپ تۇردى. 1920 جىلى 17 تامىزدا لەنين ءتوراعالاىق ەتكەن قازاق وكىلدەرى قاتىسقان حالىق كوميسسارلارى ماجىلىسىندە ءبىر جاس قازاق جىگىتى قازاق اۆتونومياسىنىڭ ءبىرتۇتاس تەريتورياسى ءۇشىن ۇزاق بايانداما جاسادى. ناقتى تاريحي فاكتىلەردى كەلتىرە وتىرىپ، شوۆينيستىك پيعىلدى بولشيەۆيكتەرمەن ايتىسىپ، اقىر سوڭىندا لەنيننىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن قازاق اۆتونومياسىنىڭ ياعني قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتورياسىن بەلگىلەدى. سونىڭ ارقاسىندا ومبىعا قاراعان سەمەي وبلىسى، پەتروپاۆل، استراحانعا قاراعان اتىراۋ وبلىسى، ورىنبورعا قارايتىن ورال مەن تورعاي ولكەلەرىنىڭ ءبىرشاما بولىگى قازاق جەرى دەپ تانىلىپ، اۆتونوميا قۇرامىنا قايتارىلدى. بۇل ۇلى جەڭىس بولاتىن!
ءالىمحاننىڭ بۇل تاباندىلىعىنا اعاسى ءاليحان بوكەيحان ۇلى قاتتى ءتانتى بولىپ «ءبىزدىڭ الىمحانمەن سويلەسۋگە جاراعان بولشيەۆيكتەردىڭ باسشىسى لەنينىڭ دە وسال ادام بولمادى عوي» - دەپ ءىزباسارىنا ورىندى باعا بەرىپتى.
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ 1929 جىلعى ۇجىمداستىرۋ-تاركىلەۋ ساياساتىن قولداماعان الاش قايراتكەرلەرىمەن قوسا ءالىمحان ەرمەكوۆ تە اباقتىعا جابىلدى . دەگەنمەن الاش اماناتىن ۇرپاققا جەتكىزۋ ءۇشىن اۋەزوۆ، ەرمەكوۆ سىندى جاس قايراتكەرلەر اباقتىدان بوستاندىققا شىققان بولاتىن. ول بوستاندىق تا كوپكە سوزىلمادى. 1938 جىلعى رەپرەسسيا كەزىندە «جاپون تىڭشىسى» دەگەن جالامەن قايتا ۇستالىپ، 20 جىلعا جۋىق ءومىرىن ادام توزگىسىز ازاپپەن ايداۋدا وتكىزدى.
ال 1958 جىلى بوساپ شىققان ەرمەكوۆ ءومىرىنىڭ سوڭعى بولىگىن قاراعاندىداعى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتا ساباق بەرۋمەن وتكىزىپ، الاشوردانىڭ سوڭعى تۇياعى رەتىندە 1970 جىلى قازا تاپتى.
ءتىرى كەزىندە ۇلىقتالماعان ۇلى تۇلعامىزدى قازىرگى ۋاقىتتا ۇلت بولىپ ۇلاعاتتاۋ – ءبىرتۇتاس تەرريتوريالى تاۋەلسىز قازاقستان جاستارىنىڭ باستى مىندەتى !!!
ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
جەتەكشىسى- تاريح، ەتنولوگيا جانە ارحەولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى قوزىباقوۆا فاتيما اقىنباي قىزى
ماقالانى جازعان – فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتى، قازاق فيلولوگياسى ماماندىعىنىڭ ستۋدەنتى دىنمۇحاممەد دىلدابەك سارسەنباي ۇلى
(دەرەكتەر ۋيكيپەديا سايتىنىنان الىندى)
You Might Also Like
-
بيىل اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ تۋعانىنا 90 جىل تولىپ وتىر. ول 1931 جىلى الماتى وبلىسىنداعى نارىنقول (قازىرگى رايىمبەك) اۋدانىنىڭ قاراساز اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اتا-اناسىنىڭ ازان شاقىرى...
-
ءار سان وزىندىك ەرەكشەلىككە يە. پيفاگور
