InfoHub Logo

ءار سان وزىندىك ەرەكشەلىككە يە.
پيفاگور

قازاق مادەنيەتىندە 3، 7، 9 سياقتى 40 سانى دا ەرەكشە مانگە يە. قازاق سالت-داستۇرىندەگى  قىرىق سانىنىڭ ەرەكشە قۋاتى تۋرالى زەينەپ احمەتوۆانىڭ «كۇرەتامىر» ەڭبەگىندە  قىرىق كۇن، قىرىق سانىنىڭ قاستەرلى، كيەلى دەپ سانالۋى ادام جاراتىلىسىمەن بايلىنىستىلىعىنان دەپ كورسەتەدى. «بويعا بالا بىتەردە ەشتەڭەنى ارتىق كەم جاراتپاعان اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتىمەن ءبىر تامشى ۇرىق سۋى قىرىق كۇندە قانعا اينالادى، قاننان قىرىق كۇندە ەتكە اينالادى.  تاعى قىرىق كۇندە ەتتەن سۇيەك پايدا بولادى،  ودان قىرىق كۇن وتكەن سوڭ ەت پەن سۇيەككە جان بىتەدى جانە قىرىق كۇن وتكەندە جان العاش ەت پەن سۇيەك  ادام پىشىنىنە ەنەدى. سودان كەيىن شاقالاققا سەزىم جۇيەسىنىڭ پايدا بولۋىنا قىرىق كۇن كەتەدى. تاعى قىرىق كۇندە بالا تولىسادى.  ءسويتىپ، 280 كۇن  قىرىق اپتادا انىعىن ايتقاندا توعىز اي، 9-10 كۇن دە نارەستە ومىرگە كەلەدى» .  سوڭعى  بالانىڭ قىرىق كۇن تولىسۋىن  قىرقىنان شىعاراتىن ۋاقىت دەپ بەرەدى. العاشقى قىرىق كۇندى «وتپەلى كەزەڭ» دەپ  بالانى ەشقايدا شىعارماعان، قىرىق كۇن شىراق جاعىپ، نارەستەنى ۇنەمى قاداعالاپ وتىرعان. ءتىل كوزدەن ساقتانىپ، بالانى بوتەن ادامدارعا كورسەتە بەرمەگەن، وزدەرى دە كوزىمنىڭ سۇعى ءوتىپ كەتپەسىن دەپ ءسۇيسىنىپ قاراي بەرگەندى دۇرىس كورمەگەن.

ۇل بالانى قىرىق كۇنگە جەتكىزبەي، ال قىز بالانى 40 كۇننەن اسىرىپ شىعارا بەرگەن.    كەيبىر جەردە قالىڭ مالى از بولسىن دەپ ۇلدى ەرتە شىعارادى، قىزدى  قالىڭ كوپ بولسىن  دەپ كەش شىعارادى دەپ ايتاتىندار دا بار. مەنىڭ ويىمشا،  قىزدى مال ءۇشىن ايىرباستاي سالاتىن، ءوزىنىڭ سۇيگەنىنە بەرمەي، كارى دە بولسا بايعا بەرگەن   بۇرىنعى زاماننىڭ  «كوكەيىن مال تەسكەن» ادامنىڭ  تۇسىنىگىنەن تۇپكى  تانىم وزگەرىسكە ۇشىراپ، وسىنداي ەكەن عوي دەپ جۇرگەن ءتارىزدى. ال، وسى تۇرعىدا ز.احمەتوۆا «قىز بالا ەر بالاعا قاراعاندا السىزدەۋ كەلەدى، سوندىقتان قىرىق كۇندى تولتىرىپ جورالعى جاسايدى»  دەگەن سوزىندە ۇلكەن ءمان بار دەپ ەسەپتەيمىز. قىز بالا مەن ۇل بالانىڭ جاراتىلىسىنىڭ،  بولمىس—ءبىتىمىنىڭ وزگەشەلىگىن قازاق حالقى ەجەلدەن ەسكەرگەن .

قىرقىنان شىعارار دا قىرىق قاسىق سۋ قۇيادى.  40 قاسىق سۋدى ۇستىنە قۇيعان كەزدە «30 ومىرتقاڭ جىلدام بەكىسىن، 40 قابىرعاڭ جىلدام قاتسىن» دەپ تىلەك بىلدىرەدى.  بۇل جەردەگى قىرىق سانىنىڭ ءمانى «كوپ» دەگەن ۇعىممەن استارلاسىپ جاتقانداي.  بۇرىندارى 40 قاسىق سۋدى اۋىلداستارىنان جيناپ، سول سۋعا بالانى شومىلدىراتىن بولعان. «كوپ تىلەۋى كول» دەگەن ۇستانىمدى ماقسات تۇتقانىن وسىدان اڭعارساق بولادى.

قىرقىن  بەرۋ بۇل ۇعىمعا بايلانىستى ەسلامعالي ۇلىنىڭ «سان قيلى ساۋال» ەڭبەگىندە: « شىبىن جاننىڭ قازا جاۋابىن بەرە باستاۋىن، ياعني  ەكى جاعىندا قوس پەرىشتەنىڭ تىرلىكتە جاساعان جاقسىلىعىڭ مەن جاماندىعىڭدى سارالاپ، سالماقتاۋ كەزەڭى» دەيدى.  ز.احمەتوۆا دا ەت پەن سۇيەكتىڭ اجىراۋىنا بايلانىستى بەرىلەتىن اس دەپ كورسەتەدى. بۇدان ادام جانى قىرىق كۇننەن سوڭ شىعادى دەگەن تۇسىنىكتى اڭعارامىز.

قىرقىنان شىقپاعان بالاعا دا،  كىسى قايتىس بولعاننان كەيىن  دە قىرىق كۇن بويى شىراق جاعىلادى. مۇنىڭ بارلىعى مۇسىلماندىققا دەيىنگى وتقا تابىنۋدان شىققان بولۋى كەرەك.  سونىمەن قاتار، ماگيا ونەرىنىڭ كۋرسى دا قىرىق كۇنگە سوزىلعان. اۋىز ادەبيەتىندەگى  قىرىق كۇن، قىرىق قىز، قىرىق جىگىت، قىرىق ءۋازىر  - كونە ءداۋىر ميفولوگياسى مەن ماگياسىنىڭ اسەرىنەن بولسا كەرەك. تۇيىندەي كەلە، قىرىق سانىنىڭ ەرەكشەلىگى دە - شاماندىقتان باستاۋ  الاتىندا دەر ەدىك.

«قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم»، «قىرىق بولىس ەل بولدىق»، «قىرىق جاماۋ»، «قىرىق قۇراق»، «قىرىق قۇبىلدى»، «قىرىق وتىرىك»، «قىرىق قۇبىلۋ» ت.ب. سوزدەرى «كوپ» ۇعىمىن بەرcە، ال «ايەل قىرىق شىراقتى» دەگەنى قىز بالاسىن قىرىق كۇنگە تولتىرىپ قىرقىنان شىعاراتىندىعىنان بولسا كەرەك. باستاپقى تۇپكى ماعىناسى  «قىرىق شىراقپەن» بايلانىستى.   سونىمەن قاتار،   شىلدەحانا ءسوزىنىڭ ءوزىن قىرىقپەن بايلانىستىرادى. شىلدە جازعى جانە قىسقى دەپ بولىنەدى. جازعى شىلدە قىرىق كۇنگە سوزىلادى، بۇل كەزەڭدى قازاق حالقى كيەلى ساناعان. وسى العاشقى قىرىق كۇن ەسەبى «شىلدەحاناعا» اينالعان دەگەن بولجامدار بار. 

قورىتا كەلە، قازاق حالقى عىلىم دامىماي تۇرىپ، ءسابيدىڭ ىشتە دامۋ سيكلى، قىز بالا مەن ۇل بالانىڭ ەرەكشەلىگى، دەنساۋلىق كۇتىمىن ەجەلدەن بىلگەنىن اڭعارامىز.  

دانات جاناتايەۆ

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، دوسەنت

فاريزا دۋيسەنبايەۆا

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ  ماگيسترانتى

---