ورمان ءتاڭىرى
(رومان)
كەيىنگى كەزدە كوپ ويلايمىن، اسىرەسە تەرىستىك جاعىنىڭ باتپايتىن كۇنى تۋرالى ۇدايى ويلاي بەرەتىن بولدىم. ويىمنان بيىلعى جاز بەن ءوزىم تۇراتىن ورمانشى ءۇيى جانە ءۇي سىرتىنداعى ورمان ەكى ەلى شىقپايدى. جاي عانا ۋاقىت وتكىزۋ ءۇشىن، ءارى ءوز كوڭىلىمدى اۋلاۋ ءۇشىن ءباز بىردەڭە جازىپ تاستاۋعا دا بەل بۋدىم. ۋاقىت شىركىن باياۋ جىلجيدى، ونى شاپشاڭ زىرلاۋعا جانە ماجبۇرلەي المايسىڭ. جانىمدى ەشتەڭە ىشتەي ءمۇجىپ جەپ جاتپاعانمەن دە، ەشبىر الاڭسىز ءومىر كەشىپ ءجۇرمىن. بارلىعىنا دا ءدان رازىمىن، راس، مەن وتىزعا كەلىپ قالدىم، ءبىراق ءبۇل ونشا كوپ جاس ەمەس قوي. بىرنەشە كۇن بۇرىن پوشتا ارقىلى ەكى قاۋىرسىن قالام الدىم، ونى ءتۇۋ الىستان جىبەرۋگە ءتيىستى ەمەس ءبىر ادام سالىپتى. گەربى قاعازعا وراپ، قابىققا بەكىتىپ جىبەرگەن سوڭ ءبۇل ەكى جاسىل قالامدى الماي كور. جاپ-جاسىل بوپ كوزدىڭ جاۋىن الاتىن ءبۇل قاۋىرسىندارعا قىزىعىپ قاراي بەرگىڭ كەلەدى... بىلايىنشا، جانىما باتاتىن ەشتەڭە جوق، تەك ەسكى جارانىڭ سالدارىنان سول اياعىم عانا سىرقىرايدى، ءبىراق ول باياعىدا جازىلىپ كەتكەن.
ءالى ەسىمدە، بۇدان ەكى جىل بۇرىن قازىرگىدەي ەمەس، ۋاقىت تەز زىرلايتىن، قاس قاققانداي بولماي جاز دەگەنىڭ وتە شىعاتىن. ءقازىر ءوز جانىمنىڭ قاناعاتى ءۇشىن بۇدان ەكى جىل بۇرىن، 1855 جىلى تالايىما تۇسكەننىڭ ءبارى، ءتىپتى جاي عانا تۇسىمە ەنگەنى تۋرالى جازىپ تاستاۋعا بەكىندىم. بۇگىندە ول وقيعالاردىڭ بۇگە-شىگەسىنىڭ ءبىرازى ۇمىت بولدى عوي، ويتكەنى ولاردى كوپ ەسكە الا بەرمەيتىن ەدىم، جادىمدا قالعانى تەك جاپ-جارىق تۇندەر عانا. ءبىراز نارسە ماعان وعاش كورىنەتىن: جىلدا ادەتتەگىدەي ون ەكى اي بولسا، ءتۇننىڭ كۇنگە اينالۋى ءبىر قىزىق ەمەس پە. ونداي جارىق، تۇندەردە اسپاننان بىردە-بىر جۇلدىز كورە المايسىڭ. ونداعى ادامدار دا ايرىقشا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وندايلاردى ۇشىراتقان ەمەسپىن، كەيدە كەشەگى ءسابيدىڭ ەرجەتىپ، اقىلدى دا اجارلى زىڭگىتتەي ازامات بولۋى ءۇشىن ءبىر-اق ءتۇن جەتەتىن سياقتى. بۇل ءبىر سيقىر بولماسا، ءبىراق ماعان بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن كەرەمەت. ەشقاشان، ءتىپتى ەشقاشان كەزدەسپەگەن كەرەمەت.
تەڭىزگە ءتونىپ تۇرعان ۇلكەن اق ۇيدە تاعدىر مەنى از ۋاقىت ويىمدى باۋراپ العان ءبىر اداممەن جولىقتىردى. ەندى ول كىسى، ارا-تۇرا ەسكە العانىم بولماسا، بۇرىنعىداي ويىمدى شىرماپ، كوز الدىمدا تۇرىپ المايدى. مۇلدەم ۇمىتتىم دەسەم دە بولعانداي. ونىڭ ەسەسىنە مەن تەڭىز قۇستارىنىڭ كي قۋىن، ورمانداعى اڭ اۋلاۋدى، جازدىڭ ءاربىر ىستىق ءساتىن، جارىق تۇندەرىمدى ءجيى-جيى ەسكە تۇسىرەمىن. ءيا، ونىمەن دە ءبىزدى جۇزدەستىرىپ جۇرگەن جاي ءبىر جاعداي، سول جاعداي بولماعاندا ول تۋرالى ءبىر كۇن دە ويلاماس ەدىم.
ورمان كۇزەتى ۇيىنەن ىبىرسىعان شاعىن ارالدار مەن تەڭىزدىڭ ءبىر بولەگى جانە كوگىلدىر شىڭداردى كورەمىن، ال ءۇي سىرتىندا قالىڭ جىنىس شەكسىز، شەتسىز ورمان جاتىر. اعاش تامىرلارى مەن جاپىراقتاردىڭ، قاراعاي قارا مايىنىڭ يىسىنە قالاي ەلتىپ، قۋانىشىم قوينىما سىيمايتىنىن ايتسايشى! تەك ورماندا عانا مەن ءوزىمدى دەنى ساۋ، ءالدى دە الۋەتتى ادام سەزىنەمىن، كوڭىلىمدە ەش كىربىڭ بولمايدى. قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ءيتىم ەزوپتى ەرتىپ، تاۋعا شىعامىن، تەك وسىلاي ءالى قارى كەتپەگەن، كەي تۇسى ەرىپ، قارايىپ جاتقان تاۋعا بارىپ-قايتىپ جۇرسەم، ماعان باسقا ەشتەڭەنىڭ دە كەرەگى بولماس ەدى. مەنىڭ جالعىز جولداسىم ەزوپ ەدى، ءقازىر ونىڭ ورنىندا كورچا ءجۇر. ەزوپ توبەتىمدى كەيىن اتىپ تاستاعانمىن. كەشكىسىن كۇزەت ۇيىمە ورالىپ، جاقىنداي بەرگەندە جايلانعان جۇرەگىم توقتاپ قالعانداي، بويىمدا ءبىر قۋانىش سەزىمى ءدىر ەتكىزەتىن. كەرەمەت ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزعا ءماز بولىپ، ەزوپپەن ءجيى سويلەسەتىنمىن. "مىنە، كوردىڭ بە، ءقازىر وت جاعىپ، وشاققا قۇس ۇيتەمىز، — دەيمىن وعان ادامعا ايتقانداي قىپ. — بۇعان ءوزىڭ نە ايتاسىڭ؟ كەشكى استى ءىشىپ بولعاننان كەيىن ەزوپ وشاقتىڭ ار جاعىنداعى ءوز ورنىنا جايعاسىپ، مەن ترۋبكا تۇتاتىپ، ناردا جاتىپ ورماننىڭ ىڭ-جىڭىنا قۇلاق تۇرەمىن. جەل ءبىزدىڭ تۇراق جاققا سوعىپ ءتۇر، الىس تاۋدان قۇرلاردىڭ گۇجىلدەگەنى تالىپ جەتەدى. ودان باسقا بارلىعى تىپ-تىنىش.
وسىلاي جاتىپ، ءجيى-جيى كيىممەن ۇيىقتاپ كەتىپ، تەڭىز قۇستارىنىڭ تاڭعى قيقۋى نان ويانىپ ءجۇردىم. تەرەزەگە قاراپ، ۇلكەن اقشاڭ قان قۇرىلىستاردى، ءوزىم نان الىپ جۇرگەن دۇكەندى، سيريلۋننىڭ كەمەجايلارىن كوردىم، سوسىن نارعا قايتا قيسايىپ، نورۆەگيانىڭ ەڭ تەرىستىگى ۋراننان ءبىر-اق شىعىپ ورماننىڭ شەتىندەگى كۇزەتشى ۇيىندە جاتقانىما تاڭداندىم.
مىنە، ەزوپ ۇپ-ۇزىن بوپ كەرىلىپ، قارعىسىن سىلدىرلاتىپ ەسىنەپ، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتتى، مەن دە ءۇش-تورت ساعاتتىق ۇيقىدان سوڭ ابدەن ۇيقىم قانىپ، بارىنە رازى بەيىلمەن توسەگىمنەن قارعىپ تۇردىم.
وسىلاي كوپ تۇندەر ءوتتى.
كەيدە جاڭبىر قۇيىپ، داۋىل ۇلىپ اۋا رايى بۇرقان-تالقان بوپ تۇرعاندا كەۋدەڭدى وز-وزىنەن قۋانىش كەرنەپ، سونى شاشىپ المايىن دەپ قورقىپ بەت الدى جۇرە بەرەتىن شاعىڭ بولادى. ورنىڭنان تۇرىپ تۋرا الدىڭا قاراپ، كەنەت اقىرىن كۇلىپ، جان-جاققا الاڭداپ كوز تاستايسىڭ. سوندا نە جايىندا ويلايسىڭ، وسى؟ بالكىم، تەرەزەنىڭ تاپ-تازا اينەگى، سول اينەككە شاعىلعان شاپاق، تەرەزەدەن كورىنگەن كاۋسار بۇلاق، ءتىپتى بۇلتتاردىڭ اراسىنداعى كوگىلدىر جولاق تۋرالى تولعاناتىن شىعارسىڭ. سودان وزگەنىڭ قاجەتى دە جوق قوي، ءوزى!
ال ەندى بىردە تاڭعاجايىپ تاماشانىڭ ءوزى توماعا تۇيىق قامىققان كوڭىلىڭدى سەلت ەتكىزە المايدى، بي زالىندا دا جاپپاي ساۋىققا ەلىكپەي، جابىعىپ وتىرۋعا بولادى. ويتكەنى قۋانىشىمىز بەن قايعىمىزدىڭ قاينار كوزى ءبىزدىڭ وزىمىزدە.
مىنا ءبىر كۇن ءالى ەسىمدە. جاعاعا ءتۇسىپ كەلە جاتقانمىن. جولاي جاۋىنعا ۇرىنىپ، قايىق سارايىنا كەپ تىعىلدىم. بەيىلسىز، زەيىنسىز، ايتەۋىر ۋاقىت وزدىرۋ ءۇشىن اندەتكەن بولدىم. قاسىمدا ەزوپ بار ەدى، شوقيىپ وتىرىپ قۇلاق ءتۇردى. ءانىمدى دوعارىپ، مەن دە سىرتقا قۇلاق ءتۇرىپ ەدىم، الدە بىرەۋلەردىڭ داۋسى جاقىنداي ءتۇستى. كەزدەيسوق، تىپتەن كەزدەيسوق جاعداي. ەكى مىرزا مەن ءبىر قىز باسا كوكتەپ ۇستىمە جۇگىرىپ كىردى. قارقىلداي كۇلىپ بىر-بىرىنە ايقايلاپ دابىرلاسىپ جاتىر:
— شاپشاڭ-شاپشاڭ! وسى ارادا جاڭبىر باسىلعانشا كۇتەيىك!
امالسىز ورنىمنان تۇردىم.
ەرلەردىڭ بىرەۋىنىڭ ۇستىندە كراحمالدانعان ومىراۋشا بار ەكەن، سول سۋ بولىپ كوپسىپ كەتىپتى، سول ومىراۋشادا جالتىراپ جاۋھارى مەن زەرلەنگەن تۇيرەۋىش تۋر. اياعىنداعى — اسا ءساندى ءسۇيىر تۇمسىق باشماك. بۇل ساۋداگەر ماك مىرزا ەدى، دۇكەنىنەن نان ساتىپ الىپ جۇرگەندىكتەن بىردەن تانىپ، باسىمدى ءيدىم. مەنى ونىڭ ۇيىنە شاقىرعانى بار، ءبىراق ءالى بارا الماي ءجۇرمىن.
— ءا، تانىس جاندار ەكەن عوي! — دەدى ول ماعان كوز تاستاپ. — ديىرمەن جاققا بارا جاتىر ەدىك، مىنە، كەرى قايتۋعا تۋرا كەلدى. مۇنداي دا اۋا رايى بولادى ەكەن-اۋ! ال ەندى سيريلۋنن جاققا قاشان سوقپاقسىز، لەيتەنانت مىرزا؟ — سوسىن ول ماعان الاسا بويلى، قارا ساقالدى كىسىنى تانىستىردى، ول كورشى قاۋىمدا تۇراتىن دارىگەر بولىپ شىقتى.
قىز تور پەردەسىن مۇرنىنىڭ ۇستىنە دەيىن كوتەرىپ، ەزوپپەن اڭگىمەلەسە باستادى. كەۋدەشەسىنە كوز تاستاپ ەدىم، استارى مەن ىلگەكتەرىنە قاراعاندا قايتادان بويالعان سياقتانىپ كەرىندى. ماك مىرزا ونى دا تانىستىردى، ءوزىنىڭ قىزى ەكەن، اتى — ەدۋاردا.
ەدۋاردا تور پەردەدەن كوزىن ماعان تەز اۋدارا قويىپ، سوسىن ەزوپپەن قايتا كۇبىرلەسىپ كەتتى، ونىڭ قارعىسىنداعى جازۋلاردى وقىدى.
— باقسام، سەنى ەزوپ اتايتىن كورىنەدى عوي.. دوكتور، ەزوپ دەگەن كىم؟ مەنىڭ ەسىمدە قالعانى تەك قانا ونىڭ مىسالدار شىعاراتىنى. زادى فريگيالىق بولۋى كەرەك. جوق، ودان ءارى بىلمەيمىن.
كادىمگى بالا، مەكتەپ شاكىرتى. بويى ۇزىن، بۋىنى ءالى قاتپاعان، جاسى ونبەس — ون التىلار شاماسىندا، قولعاپسىز قولى ۇزىن، قوڭىر. ۇيىنە كەلە سالا سوزدىكتەن ەزوپتى ىزدەپ، رەتى كەلگەن جاعدايدا بىلىمىمەن جارق ەتىپ كورىنىپ قالۋدى ويلاعانىندا شاك جوق.
ماك مىرزا مەنەن اڭشىلىق جايىن سۇرادى. قانجىعاعا كوبىنە نە بايلانادى؟ ونىڭ قايىقتارىنىڭ كەز كەلگەنىن ەمىن-ەركىن پايدالانۋىما بولادى ەكەن، ءبىر اۋىز سوز ايتسام بولدى — قاي-قايسى دا مەنىڭ قاراماعىمدا. دوكتور ۇدايى ءۇنسىز وتىردى. ولار شىققاندا دوكتوردىڭ اقسايتىنىن، تاياققا سۇيەنىپ جۇرەتىنىن بايقاپ قالدىم.
سۇيرەتىلىپ ۇيگە تارتتىم، كوڭىلىم بۇرىنعىسىنشا قوڭىلتاق، ماعىناسىز ىڭىلداپ كەلەمىن. قايىق سارايىنداعى كەزدەسۋ، اشىعىن ايتقاندا ەشقانداي ەسەر قالدىرعان جوق؛ ەسىمدە ساقتالعانى ماك مىرزانىڭ سۋعا مالشىنعان ومىراۋشاسى مەن جاۋھار تۇيرەۋىشى، ونىڭ ءوزى دە دىمقىلدىقتان كومەسكى كورىنگەن.
III
مەنىڭ كۇزەت جايىمنان ونشا الىس ەمەس ءبىر تاس، كادىمگى بيىك، ءسۇر تاس تۇردى. ول تاستان ءبىر اشىق راي تانىلاتىن، ول ۇدايى ماعان قاراپ تۇراتىن، قاسىنا كەلگەنىمدە تاني قوياتىن سەكىلدى. ەرتەڭگىلىك اڭعا كەتىپ بارا جاتىپ سونىڭ قاسىنان ءوتۋدى ادەتكە اينالدىردىم، ول بەينە ءبىر مەنى ۇيدە جاقسى دوسىم كۇتىپ قالعانداي كورىنەدى قاشاندا.
ال ورماندا اڭ اۋلاۋ باستالادى. كەيدە بىرەر قۇس اتىپ الامىن، كەيدە ول دا جوق...
ارالداردىڭ ار جاعىندا اۋىر كۇرسىنىپ تىپ-تىنىق تەڭىز جاتادى. تاۋعا ءجيى شىعىپ الىسقا ورمەلەپ، بيىكتەن تەڭىزگە كوز تاستايتىنمىن، تىمىق كۇندەرى كەمەلەر ورنىنان قوزعالمايتىن ءتارىزدى، كەيدە ءۇش كۇن قاتارىنان سۋداعى شاعالا سەكىلدى تيتىمدەي اق جەلكەنىڭدى ۇنەمى كورىپ ءجۇردىم. الايدا، مىنە، جەل لاپ قويىپ ەدى، كوز ۇشىنان تاۋلاردى سىپىرىپ تاستادى، تۇستىك - باتىستان داۋىل كوتەرىلىپ، كوز الدىمدا ءبىر قىزىق بولدى دا قالدى. بارلىعى بۋالدىر تۇماننىڭ ىشىندە تۇردى. جەر مەن اسپان استاسىپ، جابايى بيمەن قويقاڭداپ دوڭبەكشىگەن تەڭىزدىڭ تاسقىندى تولقىنىنان اتىلىپ شاباندوزدار، سايگۇلىكتەر، دال-دۇل جىرتىلعان تۋلار شىعىپ قاپ جاتتى. قۇزدىڭ شوقىسىنا جاسىرىنىپ تۇرعان مەنىڭ باسىما سوندا نەندەي ويلار كەلمەدى دەيسىڭ. ءدال بۇگىن نە ويلاپ، نەنىڭ كۋاسى بولعانىمدى، كوز الدىمدا تەڭىزدىڭ نە ءۇشىن بۇلايشا اشىلا قويعانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. بالكىم، سول ءسات ماعان ايداي الەمنىڭ ميىن، وندا جۇمىستىڭ قالاي قايناپ جاتقانىن كورۋ جازىلعان شىعار. ەزوپ كۇيگەلەكتەنە قىڭسىلاپ، تۇمسىعىن توسىپ يىسكەلەپ، جىڭىشكە اياقتارى دىرىلدەپ، مەنەن جاۋاپ ءسوز الا الماعان سوڭ اياعىمنىڭ استىنا كەپ جابىسىپ جاتا قالىپ، ول دا تەڭىزگە قارادى. ەش جەردەن نە داۋىستاعان ءۇن، نە ايقايلاعان شۋ شىقپاي، تەك اۋىر دا ۇزاق ۇزدىكسىز گۋىل ەستىلەدى. تەڭىزدىڭ شالعاي تورىندە سۋ استى تاسى جاتىر، تىپ-تىنىش وڭاشالانىپ، الىستا وقشاۋ جاتىر، ءوزى. ۇستىنەن تولقىن جۇيتكىپ وتكەندە ول جىندانعانداي ورەكپىپ، اق كوبىككە ورانعان دىمقىل جارتى بۇيىرىمەن سۋدان كوتەرىلىپ، ءدۇيىم دۇنيەنى شولىپ، شاشىڭ مەن ساقالىڭ تىكىرەيىپ تىك تۇرارداي ەتىپ پىسقىرادى دا، سول ءسات بۇرق-سارق ەتكەن تولقىنعا قايتا سۇڭگىپ كەتەدى.
سول سۇراپىل داۋىلدىڭ اراسىنان كىشكەنتاي عانا، كۇيەدەي قاپ-قارا ءبىر پاروحود قاپاستى قاق جارىپ وزىنە جول سالىپ كەلەدى... .
كەشكىسىن كەمەجايعا كەلگەنىمدە سول پاروحود ايلاقتا ءتۇر ەكەن. باقسام، بۇل پوشتا پاروحودى بولىپ شىقتى. سيرەك مەيماندى كورۋگە جينالعان حالىق از ەمەس ەكەن، بۇلار بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى كوپ ءار ءتۇرلى كىسىلەر بولعانىمەن، مەنىڭ بايقاعانىم ءبارىنىڭ دە كوزىنىڭ كوكتىگى. اق ءجۇن ورامال تارتقان جاس قىز ماعان تاياۋ تۇردى، شاشى قاپ-قارا ەكەن، سوندىعىنان اق ورامالى ايىرىقشا اداقتاتىپ كورىندى. ول ماعان، مەنىڭ بىلعارى بەشپەنتىمە، مىلتىعىما اۋەستەنە كوز تاستادى، ال تىلگە كەلىپ، اڭگىمەگە كىرىسكەنىمىزدە قىسىلىپ، تومەن قارادى.
— ىلعي وسىنداي اق ورامال سالىپ ءجۇرىڭىز، ءبۇل سىزگە جاراسادى ەكەن، — دەدىم وعان.
سول زامات وعان ۇزىن بويلى، مىعىم دەنەلى، ۇستىنە توقىما كۇرتە كيگەن ءبىر ادام كەلىپ، ونى ەمۆا اتادى. شاماسى، ول ونىڭ قىزى بولۋى كەرەك. ۇزىن بويلى، مىعىم دەنەلى كىسىنى دە تانىدىم، ول ۇستا، وسىنداعى ۇستا بولاتىن. بۇدان بىرنەشە كۇن عانا بۇرىن ول مەنىڭ مىلتىقتارىمنىڭ بىرىنە جاڭا شۇرىپپە سالىپ بەرگەن-دى...
جاڭبىر مەن جەل ءوز دەگەنىن ىستەپ قاردى تىپ-تيپىل عىپ تازالاپ بەردى. بىرنەشە كۇن بويى اۋا رايى سىلبىراپ جايسىز بولىپ تۇر ەدى، شىرىگەن بۇتاقتار ساتىرلاپ سىنىپ، قارعالار توپتالىپ، قارق-قارق ەتىپ، مازانى الىپ بىتكەن-دى. الايدا ول ۇزاققا سوزىلعان جوق، كۇن مۇلدەم جاقىنعا جاسىرىنىپ، بىردە ەرتەڭگىلىك ورماننىڭ ار جاعىنان شىقتى. كۇن كوتەرىلىپ، كوڭىلىم لەپىرىپ، مىلتىعىمدى يىعىما اسا سالىپ، قۋانعاننان قاتتىم دا قالدىم.
IV
ول تۇستا مەن اڭ-قۇستان كەندەلىك كورگەنىم جوق. نەنى ويلاسام، سونى اتتىم — كەيدە قويان، كەيدە ساقاۋ قۇر دەگەندەي. كەيدە قىرعاۋىل اتىپ الىپ ءجۇردىم، ال جاعالاۋعا ءتۇسىپ، تەڭىز قۇستارىن كوزدەۋگە تۋرا كەلسە، ونى دا ءمۇلت جىبەرمەدىم. ءبۇل ءبىر جارقىن شاق ەدى، كۇن بارعان سايىن ۇزارىپ، اۋا تازارىپ جادىراپ سالدى، مەن ازىق-تۇلىكتەن ەكى كۇندىك قور جاساپ، تاۋعا، ونىڭ ناعىز شىرقاۋ بيىكتەرىنە تارتتىم، وندا تۇپكىلىكتى بۇعى وسىرۋشىلەرمەن تانىسىپ، ءتىل تابىسىپ، ولار ماعان ىرىمشىك بەردى، كادىمگى ءشوپ اڭقىعان مايلى ىرىمشىك. ولارعا مەن تالاي مارتە باردىم. قايتار جولدا كەزدەسكەن قۇستى اتىپ الىپ، سومكەمە سالىپ ۇيگە ىلعي اكەپ ءجۇردىم. ءبىر جەرگە كىدىرىپ، ەزوپتى قارعىباۋىنان تارتتىم. ءبىر ميلدەي تومەندە تەڭىز جاتىر، قۇز جارتاستار سۋدان تەرشىپ قارايىپ كەرىندى، جۇلىعىندا سۋ لىقسىپ، سىلدىر قاعىپ، ۇيرەنشىكتى كۇي اۋەنىنە باسادى. وسىناۋ باياۋ كۇي تاۋعا شىعىپ، اينالانى شولىپ وتىرعانىمدا تالاي ساعات ۋاقىتىمدى قىسقارتىپ بەردى. تاۋسىلمايتىن بەيكۇنا اۋەن سىبدىر قاعىپ سىلدىرايدى دا جاتادى، مەن ونى ەشكىم تىڭدامايدى، ەسىنە دە المايدى دەپ ويلايمىن، ال ول وعان قاراماي، باس-اياقسىز سىلق-سىلق كۇلىپ سىلدىراي بەردى. وسىناۋ ءاندى تىڭداعاندا مەن ءوزىمدى تاۋدا جالعىز ەمەسپىن دەپ سەزىنەم. كەيدە توتەن وقيعالار دا بولماي قالمايدى: كۇن كۇركىرەپ، جارتاس قاقىراپ، كەسەك-كەسەك سىنىقتارى جوتادان شاڭداتقان جول سالىپ، تاسىرلاپ قۇزعا قۇلايدى، سول ءسات ەزوپ تاناۋىن كوتەرىپ، ءيىس تارتادى دا، كۇيىك ءيىسى قايدان شىققانىن بىلمەي اڭتارىلادى. ەرىگەن قاردىڭ تاسقىنى تاۋدان جىلعا جىرىپ تومەن قۇلاعاندا، مىلتىق اتىپ، نە ايقاي سالساڭ بولدى، قۇزدان سىنعان ءداۋ تاس تەڭىزگە كۇمپ بەرەدى...
ءبىر ساعات، الدە ودان دا كوپ ءوتتى مە، ۋاقىت زىرلاپ بارادى. ەزوپتى بوس قويا بەرىپ، سومكەمدى ءبىر يىعىمنان ەكىنشىسىنە اۋىستىرىپ، ۇيگە تارتتىم. ورمانعا كىرىسىمەن بۇرالاڭ بۇرىلىسى تاڭعاجايىپ تانىس سۇرلەۋىمە ءتۇستىم. ءاربىر بۇرىلىستى مۇقيات ساعالاي وتىرىپ، سابىرلى اتتاپ كەلەمىن — مەنى كۇتىپ وتىرعان ەشكىم جوق، اسىعىپ قايدا بارامىن، جەل سياقتى ەركىن باسىم، وز يەلىگىمدى، بەيقۇت ورماندى ارالاپ كەلەم عوي، اپتىعار نە بار. قۇستار ساپ تيىلعان، تەك الىستان قۇرلار عانا توقىلداپ، تىنباي گۇجىلدەيدى.
ورماننان شىققاندا الدىمنان سەرۋەندەپ جۇرگەن ەكەۋدى كوردىم، ءبىرى ەدۋاردا ەكەن، ءيىلىپ سالەم ەتتىم، ونىمەن قىدىرىپ جۇرگەن دوكتور بولىپ شىقتى. ولارعا مىلتىقتى كورسەتۋگە تۋرا كەلدى، ەكەۋى كومپاس پەن سومكەمدى قاراپ شىقتى، ۇيگە شاقىرىپ ەدىم، ۋاقىت تاۋىپ بىردە سوعارمىز دەپ ۋادە بەردى.
مىنە ساعان كەش كەرەك بولسا. ۇيگە كەلدىم دە، وت جاعىپ جىبەرىپ، قۇستى قۋىرىپ، كەشكى اسىمدى ءىشتىم. ەرتەڭ تاعى دا كۇن بار عوي...
قايدا بولسىن جىم-جىرت تىنىشتىق. توسەكتە جاتىپ تەرەزەگە قارايمىن ورمان بايىعان كۇننىڭ جالقىنىنا ورانعان. كۇن ۇياسىنا قونعانمەن، كوكجيەكتە القىزىل بوياۋمەن جۇرگىزگەندەي قويۋ، تۇنىق شۇعىلا تاستاپ كەتكەن. اسپان قايدا دا اشىق ءارى تازا، مەن سوناۋ كوگىلجىم تۇڭعيىققا تەسىلە قاراعان سايىن، الەمنىڭ تەرەڭ ءتۇبى جالاڭاشتانىپ قالعانداي كورىنىپ، جۇرەگىم ءدۇرس-دۇرس سوعىپ سول جالاڭاش ءتۇپسىز تەرەڭگە تالپىنادى. ال كەش سايىن كوكجيەك نەگە عانا التىنعا اپتالىپ، القىزىل الاۋعا ورانادى، الدە اناۋ زاڭعار بيىكتە استا-توك توي بولىپ، جۇلدىزداردىڭ كۇي سارىنىمەن اسپان تولقىندارى سىزىلىپ بيلەي مە ەكەن؟ سوعان ءوزى ۇقسايتىن دا سياقتى عوي. مەن كوزىمدى جۇمىپ، ءوزىمدى تويلاپ جاتقاندارمەن بىرگە جۇرگەندەي سەزىنەمىن دە، ويلارىم بىرىنەن كەيىن ءبىرى زۋ-زۋ ەتىپ شاتاسىپ كەتەدى.
وسىلاي تالاي كۇندەرىم ءوتتى.
قىدىرىپ ءجۇرىپ قاردىڭ قالاي ەرىگەنىن، مۇزدىڭ قالاي سوگىلگەنىن كوردىم. ۇيدە ازىق جەتكىلىكتى بولعاندا مىلتىعىمدى وقتاماي، ءجيى - ءجيى جاي عانا سەرۋەندەپ قايتاتىنمىن، ال ۋاقىت بولسا قايىرىلماي ءوتىپ جاتتى. قايدا كوز تاستاساڭ دا قىزىقتايتىن، تىڭدايتىن بىردەڭە تابىلادى، ءبارى كۇننەن-كۇنگە ەپتەپ وزگەرىپ جاتىر، ءتىپتى ارشا مەن ۇيەڭكى دە سىرىن ىشىنە بۇگىپ، كوكتەمدى كۇتەدى. ديىرمەنگە دە باردىم، ءازىر ول قابىرشاق مۇزدىڭ استىندا ءتۇر، الايدا اينالاسىنداعى جەر جىلدار بويى تاپتالىپ، مۇندا جۇرت ءدان سالعان اۋىر قاپتارمەن كەلەتىنىن ايعاقتاعانداي. مەن دە سول ۇن كۇتكەن ادامداردىڭ اراسىندا قاقتىعىسىپ جۇرگەندەي ءمىن، ال قابىرعالاردا ويىپ جازىلعان قاپتاعان ارىپتەر مەن داتالار. مىنە، ءدال سولاي!
V
ەندەشە، ءارى قاراي جازا بەرەمىز بە؟ جو-جوق. ءوز كوڭىلىمنىڭ قاناعاتى ءۇشىن، ەپتەپ ۋاقىت وزدىرۋ ءۇشىن ەكى جىل بۇرىن كوكتەم شىققانىن، توڭىرەك تۇگەل قانداي تۇرگە ەنگەنىن از-مۇز جازدىم عوي.
جەر مەن تەڭىز بۋسانىپ، جاتىپ قالىپ شىرىگەن جاپىراقتاردىڭ جاعىمدى ءبىر ءيىسى اڭقيدى، تۇمسىعىمەن شي تىستەپ ەرسىلى-قارسىلى ۇشىپ جۇرگەن ساۋىسقاندار دا ۇيا سالىپ جاتىر. تاعى دا بىرنەشە كۇن وتكەندە جىلعالار كوبىكتەنىپ، كوپىرشىپ، بۇتالاردىڭ باسىنا قالاقايلار قابىنداپ، قىسقى كاسىبىنەن بالىقشىلار دا ورالدى. توبەسىنە دەيىن سىقاپ بالىق تيەلگەن ەكى ساۋدا كەمەسى بالىق سۇرلەگىشتىڭ قاسىنا كەپ لەڭگىر تاستادى، ال بالىقتاردى جارىپ، ارشىپ، قاقتاۋعا ازىرلەپ جاتقان ارالداردا ءومىر قىز-قىز قايناپ جاتىر. تەرەزەمنەن ماعان سونىڭ ءبار-بارى كورىنەدى.
الايدا ورمانشى ۇيىنە دەيىن دىبىر-دىبىر جەتپەيدى، سوندىقتان مەنىڭ تىنىشتىعىمدى ەشتەڭە دە بۇزبايدى. كەيدە وسى ماڭنان ءباز بىرەۋلەردىڭ وتەتىنى بار. ماعان ۇستانىڭ قىزى ەمۆا كەزدەسىپ قالدى، مۇرنىنىڭ ۇشىندا ازداعان، ءتىپتى بولماشى عانا سەكپىلى بار ەكەن.
— قايدا بارا جاتسىڭ؟ — دەپ سۇرادىم.
— وتىنعا، — دەپ جاۋاپ بەردى ول باياۋ عانا. قولىندا ارقانى بار. ەمۆانىڭ باسىندا تاعى دا سول اق ورامال. مەن ونى كوزىممەن ۇزاتىپ سالدىم، ءبىراق ول بۇرىلىپ قاراعان جوق.
تاعى دا ءبىر كۇننەن كەيىن ءبىر كۇن زۋلاپ ءوتىپ جاتتى، ال مەن ەشكىمدى كورگەم جوق.
كوكتەم قاۋىرت كەلدى، ورمان دا كوڭىلدەندى، مەنى سيىر قۇيرىق سارى شىمشىقتار قىزىقتىردى، ولار اعاشتىڭ باسىنا شىعىپ الىپ، كۇنگە كەرىلىپ شىقىلىقتايدى دا تۇرادى. كەيدە مەن شىعار كۇندى اڭ-قۇسپەن بىرگە قۋانىپ قارسى الۋ ءۇشىن تۇنگى ساعات ەكىدە ويانامىن.
ماعان دا بىلدىرتپەي كەپ كوكتەم باس سالعان سياقتى، تامىر-تامىرداعى قانىم بۇلىقسىپ، تىق-تىق باسقان اياق تىقىلداي ءدۇرس-دۇرس سوعادى. ۇيدەن شىقپاي وتىرىپ سۇڭگى مەن قارماقتى تەكسەرىپ كورۋ كەرەك ەدى دەپ ويلايمىن، ءبىراق ساۋساق قيمىلداتقان جوقپىن، ءبىر ۇركەك بۇلىڭعىر قۋانىش جۇرەگىمدە اسىر ساپ ءجۇر. كەنەت مىنە ەندى ەزوپ اتىپ تۇرىپ، قىسقا قايىرىم ابالادى دا قويا قويدى. كۇزەت جايعا بىرەۋلەر جاقىنداپ كەلىپ تە قالدى، باسىمنان كار ءتوزىمدى شاپشاڭ سىپىرعانشا ەسىك تۇبىنەن ەدۋاردا بويجەتكەننىڭ داۋسى دا ەستىلدى. دەمەك، ول دوكتورمەن ەكەۋى ۋادە ەتكەنىندەي ەشبىر ءبالسىنۋسىز جاي عانا كىرىپ-شىعۋعا بەل بۋىپ كەلگەن.
— جوق، ول ۇيىندە، — دەگەن ءۇندى ەسىتتىم. ول كىردى دە، ىڭعايسىزدانىپ ماعان قولىن سوزدى. — ءبىز كەشە دە وسىندا بولىپ كەتكەنبىز، ءيا، ءسىزدى كورە المادىق، — دەپ ءمان-جايدى بايانداپ جاتىر.
ول نارعا كورپەنىڭ ۇستىنە وتىرىپ، مەنىڭ كۇزەت ءۇيىمدى شولىپ قاراي باستادى؛ دوكتور مەنىمەن كاتار ورىندىققا جايعاستى. ءبىز قىسىر اڭگىمەگە كىرىسىپ، ءار نارسەنىڭ باسىن شالدىق؛ ايتكەنمەن مەن ولارعا ورماندا قانداي اڭ جۇرەتىنىن، قاي كەزدە قانداي قۇستى اتۋعا تىيىم سالىنعانىن ايتتىم. ءقازىر قاراقۇردى اتۋعا بولمايدى.
دوكتور تاعى دا كوبىرەك ءۇنسىز وتىردى؛ تەك كوزى مەنىڭ وقشانتاي ىمداعى پاننىڭ سۋرەتىنە تۇسكەندە عانا ورمان قۇدايى جونىندەگى اڭىزدى بايانداۋعا كىرىستى.
— ال بارلىق قۇستى اتۋعا تىيىم سالىنعاندا، ءسىز قالاي كۇن كورەسىز؟ — دەپ قالدى كەنەت ەدۋاردا.
— بالىق بار عوي، — دەدىم. — بالىق قۇتقارادى. تاماق دەگەن قاشاندا تابىلادى.
— ءبىزدىڭ ۇيدەن نەگە تۇستە كەپ اۋقات جاساپ تۇرمايسىز، — دەدى ول — وتكەن جىلى اناۋ ورمانشى ۇيىندە ءبىر اعىلشىن تۇرىپ ەدى، ول ءبىزدىڭ ۇيگە ءجيى كەلىپ، تاماق ءىشىپ كەتىپ جۇرەتىن.
ەدۋاردا ماعان، مەن وعان قارادىم. سول ءسات سۇيىكتى سالەمنەن ەسەر العانداي جۇرەگىم ءدىر ەتە قالدى. بۇنىڭ ءبارى كوكتەمنىڭ، جارقىراعان جايدارمان كۇننىڭ اسەرى، سول ءسات جادىمدا جاتتالىپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە ەدۋاردانىڭ قاسى دوعالا يىلگەن قايران قالارلىق ءبىر كەرەمەت ەكەن.
ول مەنىڭ تۇراعىم جايىندا اڭگىمەگە كىرىستى. قابىرعالاردىڭ ءبارى ءار ءتۇرلى اڭنىڭ تەرىسىنەن، كۇستاردىڭ قاۋىرسىنىنان كورىنبەيتىن، بىلايشا ايتقاندا، تاعىلاردىڭ اپانىنان اۋمايتىن.
— ناعىز اپان-ڭگىر، — دەدى ول تاڭداي قاعىپ.
قوناقتارعا سىيلار ەشتەڭەم جوق، سوندا دا بولسا نيەتىمدى ءبىلدىرىپ، ريزا ەتۋ ءۇشىن قۇس ەتىن قۋىرىپ بەرەيىن دەپ ويلادىم. ونى اڭ اۋلاپ جۇرگەندەي قولمەن جەۋگە بولادى، مۇنىڭ ءوزى وتە قىزىق ءارى كوڭىلدى.
مەن قۇستى ءۇيتىپ، قۋىردىم.
ال ەدۋاردا اعىلشىن تۋرالى اڭگىمە ايتتى. وزىمەن-وزى سويلەسىپ جۇرەتىن ءبىر قىزىق قاريا كورىنەدى. ءوزى كاتوليك ەكەن، قايدا بارسا دا قارا جانە قىزىل ارىپتەرمەن جازىلعان دۇعالىعىن قالتاسىنان تاستاماي ءجۇرىپتى.
— ولاي بولسا، مەنىمشە ول يرلانديالىق شىعار، — دەپ قالدى دوكتور.
— يرلانديالىق دەيسىز بە؟
— ءيا، سولاي. ەگەر ول كاتوليك بولاتىن بولسا؟...
ەدۋاردا قىزارىپ كەتىپ، ءمۇدىرىپ، كوزىن اۋدارىپ اكەتتى.
— اھ، شاماسى، ول يرلانديالىق شىعار.
وسىنى ايتىپ ەڭسەسى ءتۇسىپ، كوڭىلسىزدەنە قالدى ول. مەن ونى اياپ كەتتىم دە، ءىستىڭ بەتىن وڭعارۋ ءۇشىن اڭگىمەگە ارالاستىم.
— ارينە، سىزدىكى دۇرىس، ول، ءسوز جوق، اعىلشىن، ويتكەنى يرلانديالىقتار نورۆەگياعا جالپى كەلمەيدى عوي.
ءبىز بىردەڭە عىپ بالىقتى قالاي قاقتايتىنىن كورۋ ءۇشىن قايىقپەن بارۋعا كەلىستىك.
ولاردى ءسال عانا شىعارىپ سالىپ، ۇيگە ورالدىم دا، بالىق اۋلايتىن قۇرالداردى جوندەۋگە وتىردىم. سۇزگى ەسىكتىڭ سىرتىندا شەگەدە ءىلۋلى تۇر، قارماقتىڭ ءجۇزىن قايراپ ەپتەپ يىڭكىرەدىم، اۋدى تەكسەردىم. ءبارىن جيىستىرىپ، ءىستىڭ قامىن ويلاۋ قانداي قيىن! باسىمدا قايداعى ءبىر قاجەتسىز ويلار قاراڭدايدى. ەدۋاردا بويجەتكەندى ناردا وتىرعىزۋىم دۇرىس بولمادى، وعان ورىندىقتى ۇسىنۋىم كەرەك ەدى. كەنەت ونىڭ قاراتورى ءوڭى مەن قوڭىرقاي موينى كوز الدىما كەلدى، ول ءسان ۇلگىسى بويىنشا بەلى ۇزىن كورىنۋى ءۇشىن بەلدەمشەسىن كىندىگىنەن تومەن بايلاپ الىپتى، ونىڭ باس بارماعىندا قىز بالاعا ءتان ۇيالشاقتىق ءدىرىلى بايقالاتىنىن ەسكە الدىم، سونىڭ ءوزى كىسىنى قاراداي تارتىپ تۇراتىن سياقتى، سونىمەن بىرگە بۋىندارىنداعى سىزىقتارى دا سۇيكىمدى-اق. ورنىمنان تۇرىپ، ەسىكتى اشىپ سىرتقا قۇلاق ءتۇردىم. تاعى دا ەشتەڭە ەستي المادىم جانە ەستيتىندەي دە ەش دىبىس جوق قوي. ەزوپ توسەنىشىنەن كوتەرىلدى، ول دا ءبىر جايسىزدىقتى سەزگەندەي. باسىما ەدۋاردانى قۋىپ جەتىپ سۇزگى جوندەۋگە قاجەت از عانا جىبەك سۇراسام با ەكەن دەگەن وي كەلدى. ءبۇل سىلتاۋ ەمەس، جو-جوق، مەن سۇزگىنى وعان جازىپ كورسەتىپ، توت باسقان ىلگەكتەرىنە جىبەك كەرەك ەكەنىنە كوزىن جەتكىزەمىن عوي. ال جىبەكتىڭ وزىمدە بار ەكەنىن، ونىڭ شىبىن شاعا دەگەن قوراپشادا جاتقانىن، ونىڭ قانشا كەرەك بولسا، سونشاما جەتەتىنىن ەسىمە تۇسىرگەندە، مەن ەسىكتىڭ سىرتىندا ءتۇر ەدىم. اقىرى مۇڭايىپ قانا ۇيگە قايتا كىردىم. ءۇيدىڭ بۇرىشتارىنان ءبىر جات لەپ ەسىپ، ءوز ۇيىمدە ءوزىمدى بىرەۋ كۇتىپ تۇرعانداي كورىندى.
VI
مەنەن اڭعا شىعۋدى دوعاردىڭ با دەپ سۇرايدى، ءبىر بالىقشى شىعاناقتا ەكى كۇن بولدىم، سول مەرزىمدە تاۋدان بىردە-بىر مىلتىق داۋسىن ەستىمەدىم، دەدى. راس، مەن تاۋعا دا بارعام جوق، مىلتىق تا اتقام جوق، ازىق-تۇلىگىم تاۋسىلعانشا ۇيدە وتىردىم.
ءۇشىنشى كۇنى عانا اڭ اۋلاۋعا اتتاندىم. ورمان جاسىل جەلەك جامىلىپ، جەر مەن اعاش ءيىسى اڭقيدى. سۋعا مالشىنعان مۇكتىڭ اراسىنان جابايى سارىمساقتىڭ ساباعى قىلتيادى. مەن نە جايىندا عانا ويلامادى دەيسىڭ... باسىم اينالىپ، وتىرىپ قالىپ تا ءجۇردىم. اتتاي ءۇش كۇن بويى جالعىز-اق ادام كەشەگى بالىقشىنى عانا كوردىم. جولاي ۇيگە بارا جاتقاندا انەۋگى دوكتور مەن ەدۋاردا بويجەتكەن سياقتى ورماننىڭ شەتىندەگى سول جەردەن جانە بىرەۋدى كەزدەستىرەرمىن دەپ ويلاپ ەدىم. ولار تاعى دا سول ماڭدا ءجۇرۋى مۇمكىن-اۋ. ءبىراق ونى كىم بىلەدى. ال مەنىڭ ويىما ءدال سولاردىڭ تۇسكەنى نەسى ەكەن؟ كىمدى كەزدەستىرسەم دە ماعان ءبارىبىر ەمەس پە.
ەكى قىرعاۋىل اتىپ الىپ، بىرەۋىن سول جەردە ازىق ەتىپ، ەزوپتى قارعىباۋىنان سۇيرەلەي تارتقانمىن. قارىن توق، ەندى كەلىپ شىعى كەپكەن الاڭقايدا شالقامنان ءتۇسىپ جاتىرمىن. توڭىرەك تىپ-تىنىش، تەك قۇستار عانا سايراپ سامالمەن تەربەلىپ جاپىراقتار سىبدىر قاعادى. شالقامنان جاتىپ، بۇتاقتاردىڭ قالاي شايقالعانىنا قارايمىن، جەل شىركىن ءوز شارۋاسىن تىندىرىپ-اق ءجۇر، ءبىر شىرپىنى دا ۇمىت قالدىرماي، بۇتادان بۇتاعا توزاڭ تاسيدى، سوعان كوڭىلى تويعان ورمان تىم-تىرىس ماڭقيا قالعان. جاسىل قۇرت پەن ورمەكشى بۇتاقتىڭ ۇشىنان اتتاپ، دەمالۋعا بولمايتىنداي تىنىمسىز العا جىلجىپ كەلەدى. ءجۇندى قۇرتتىڭ كوزى بولعانىمەن، ول ەشتەڭە كورمەيتىن سياقتى، كەيدە شيىرشىق اتىپ تىك تۇرا قالىپ، ەندى قالاي اتتاۋى كەرەكتىگىن بولجاپ الاتىن سەكىلدى، جاسىل ءجىپتىڭ ۇزىگىنە ۇقساپ بۇتاققا ءىز تاستاپ كەتەدى. دەمەك، ول كەشكىسىن مەجەلى جەرىنە جەتتى دەپ ويلاۋعا بولادى.
تىپ-تىنىش. تۇرەگەلىپ، ءبىراز جۇرەمىن دە، وتىرىپ قايتا تۇرامىن. ءقازىر ساعات تورت شاماسى، التى بولعاندا ۇيگە قايتامىن، بالكىم، ءباز- بىرەۋلەردى كەزدەستىرەرمىن. ەكى-اق ساعات، نەبارى ەكى ساعات ۋاقىتىم قالدى، الدەن ابىرجىپ، كيىمىمدى مۇك پەن ءشوپ-شالامنان تازالاپ جاتىرمىن. جەر تانىس، كىسىنى جاتىرقاي باستاعان مىناۋ تاستار مەن اعاشتاردىڭ ءبارىن تانيمىن، جاپىراقتار اياعىمنىڭ استىندا سىبدىرلاپ جاتىر. سىبدىرلاڭدار، سىڭعىرلاڭدار مەنىڭ تانىس اعاشتارىم مەن تاستارىم! ايرىقشا ريزاشىلىق كەۋدەمدى كەرنەپ، جۇرەگىمدى بارلىعىنا، مەنىكى دەگەننىڭ بارىنە ايقارا اشقىم كەلەدى، سەبەبى مەن ءبارىن دە جانىمداي جاقسى كورەمىن. قۋراعان بۇتاقتى كوتەرىپ، قولىما ۇستاپ ارلى-بەرلى اۋدارىپ قارايمىن دا، تۇبىرگە قۇيرىق باسىپ تاعى دا ويعا باتامىن: بۇتاق ابدەن ءشىرىپ، قۋراپ بىتكەن قابىعىنا دەيىن ارسا-ارسا، كۇنى وتكەننىڭ ءبارى وسىلاي بولدى-اۋ دەپ ونى اياپ كەتتىم. ورنىمنان تۇرىپ، جولعا تۇسكەندە دە ونى اۋلاعىراق لاقتىرىپ جىبەرمەي، قولىمنان تاستاماي الا ءجۇردىم، وعان ءبىرتۇرلى ايانىشپەن قارايمىن، وعان اقتىق رەت قاراعاندا كوزىم سۋلانىپ قويا بەردى.
مىنە، ساعات بەس بولدى. كۇن ۋاقىتتى ءدال كورسەتپەيدى، كۇن ۇزاق باتىستى بەتكە الىپ ءجۇرىپ كەلەمىن، ەندى قاراسام، ول مەنى جارتى ساعاتقا الداپتى. ونى ءوزىم دە بولجاپ كەلەمىن. الايدا التىعا دەيىن ءالى دە ءبىر ساعات ۋاقىت بار؛ ورنىمنان قايتا تۇرىپ، قايتا ءجۇردىم. اياعىمنىڭ استىندا جاپىراقتار سىبدىرايدى. وسىلاي ءبىر ساعات ءوتتى.
مىنە، تۇپ-تۋرا تومەننەن جىلعا مەن ديىرمەندى كورىپ تۇرمىن، قىستا ول قابىرشاق مۇزدىڭ استىندا جاتىر ەدى، ەرىكسىز توقتاي قالدىم. ديىرمەننىڭ قالاقشاسى اينالىپ، گۋىلدەپ ءتۇر، سول مەنىڭ وي-مۇڭىمدى قولمەن سىپىرعانداي قىپ، ءبىر ورنىمدا قاتتىم دا قالدىم. "مەن كەشىكتىم!" دەپ ايعايلايمىن. جۇرەگىم سىزداپ كەتتى. تاباندا بۇرىلىپ الىپ ۇيگە تارتتىم، ءبىراق كەشىككەنىمدى ءبىلىپ كەلەم. ادىمىمدى جەبەي اتتاپ جۇگىرە باستىم؛ ەزوپ ىڭعايسىزدىقتى سەزىپ، قارعىباۋىن جۇلقىپ ىرىلداپ العا ۇمتىلادى. اياعىمىزدىڭ استىنداعى شىرىگەن بۇتاقتار داۋىلداي بۇرقىلداپ قالىپ جاتىر. ال ورماننىڭ شەتىنە شىققاندا ەشكىم جوق ەكەن، بارلىعى تىپ-تىنىش، ءتىرى پەندە كوزگە شالىنبايدى.
— ەشكىم دە جوق! — دەيمىن. — نەسى بار، وسىلاي بولاتىنىن ءوزىم دە بىلگەنمىن.
كوپ كىدىرمەي، ءجۇرىپ كەتتىم، مەنى مەنىڭ ويلارىم قامشىلاپ كەلەدى، كۇزەت جايدىڭ قاسىنان ءوتىپ، ءارى قاراي ەزوپ ەكەۋمىز، بىردەن سيريلۋننعا تارتتىق. سومكە مەن مىلتىق، باسقا دا قۇرال-جابدىقتار بار.
ماك مىرزا مەنى اسقان ىلتيپاتپەن قارسى الىپ، كەشكى اسقا شاقىردى.
VIII
ءوز باسىم باسقا ادامنىڭ كوڭىلىندەگىسىن وقي الاتىنداي كورىنەمىن؛ مۇمكىن ونىم قاتە دە بولار. ءبىراق كوڭىلىم تۇسكەندە، بىرەۋدىڭ جانىنا تەرەڭ ۇڭىلەتىنىم بار، ول استە مەنىڭ اقىلماندىعىمنان دا ەمەس. ايتالىق، بىرنەشە ەركەك پەن بىرنەشە ايەل ءبىر بولمەدە وتىرمىز، ال مەن ءبۇل ادامداردىڭ جان الەمىندە نە بولىپ جاتقانىن بىردەن بايقايمىن جانە ءوزىم تۋرالى دا نە ويلايتىنىن بىلەمىن. مەنىڭ نازارىمنان ەشتەڭە دە قاعاس قالا المايدى، مىنە، بىرەۋ بەتىنە قان جۇگىرىپ، نارتتاي جانىپ وتىر، ەندى بىرەۋ باسقا جاققا قاراعان بولىپ، كوزىنىڭ قيىعىن ماعان تاستايدى. مىنە، مەن بولسام، جاي عانا قاراپ، ەش جۇمباقسىز كەز كەلگەننىڭ كوڭىلىندەگىسىن قالت جىبەرمەي كورىپ وتىرمىن. وسىلاي ۇزاق جىلدار بويى جۇرتتىڭ كوڭىلىندەگىسىن وقي بىلەمىن دەپ ءوزىمدى-وزىم سەندىرىپ كەلدىم. مۇمكىن ونىم قاتە دە بولار...
ماك مىرزانىڭ ۇيىندە بۇكىل كەش بويى وتىردىم. البەتتە، بارعان بويدا-اق كەتىپ قالۋىما بولاتىن ەدى، تىپتەن قىزىقتى ەشتەڭە بولعان جوق، ونىڭ ۇستىنە كەلە قوياتىن ويىم دا بولمايتىن، ءبىراق ايتەۋىر بىردەڭە وسىلاي قاراي تارتتى دا تۇردى عوي. كەلگەن سوڭ جانە ءقايتىپ كەتىپ قالارمىن؟ ۆيست وينادىق، استان كەيىن شىرىن ىشتىك، بەتىمدى تەرەزەگە بەرىپ جايعاستىم دا، باسىمدى سالبىراتىپ وتىرعان مەنىڭ تۋ سىرتىمدا ارى-بەرى قوزعالىپ ەدۋاردا قوناقجايعا كىرىپ-شىعىپ ءجۇردى. دوكتور بولسا ۇيىنە كەتىپ قالعان.
ماعان ماك مىرزا جاڭا شامدارىن كورسەتتى. ءبۇل تەرىستىكتەگى كارەسىن شامداردىڭ العاشقى لەگى. تۇعىرى قورعاسىننان قۇيىلعان
اۋىر وتە ادەمى شام. كەش تۇسكەن سايىن ونى باسقاعا سەنبەي، ءوزى جاعادى، بوتەن بىرەۋ بۇزىپ نە ءورت جىبەرىپ الا ما دەپ قورقادى. سوز اراسىندا ول الدەنەشە رەت وز اتاسى كونسۋلدى ەسكە ءتۇسىردى: مىنا تۇيرەۋىش مەنىڭ اتام — كونسۋل ماكقا كارل — يۋاننىڭ ءوز قولىمەن تابىس ەتىلگەن — دەپ جاقۇت تۇيرەۋىشىن ساۋساعىمەن ءتۇرتىپ قويدى. زايىبى قايتىس بولعان ەكەن، بۇرىشتاعى بولمەدەن ونىڭ سۋرەتىن كورسەتتى. سۋرەتىنە قاراعاندا، سىپايى عانا جىميىپ وتىراتىن ماڭعاز ايەل سياقتى. سول بولمەدە كىتاپ شكافى تۋردى، وندا ءتىپتى كونە فرانسۋز كىتاپتارى دا بار ەكەن، تەگىندە مۋرا بوپ قالسا كەرەك، ءبارىنىڭ تىسى التىنداعان ادەمى-اق، بۇرىنعى يەلەرى ولارعا ءوز ءاتى-جونىن جازىپ قالدىرىپتى. كىتاپتاردىڭ اراسىندا ەنسيكلوپەديستتەردىڭ دە شىعارمالارى بار، دەمەك ماك مىرزا ويلاي بىلەتىن كىسى بوپ شىقتى.
كارت ويناۋعا ماك مىرزانىڭ ەكى پىركازشىگىنىڭ ەكەۋى دە شاقىرىلدى؛ ولار اقىرىن، ابايلاپ وينادى، ءار ءجۇرىستى ۇزاق ويلانىپ بارىپ جاسادى، ءبىراق قاتەدەن قاشىپ قۇتىلا العان جوق. بىرەۋىنە ەدۋاردا كومەكتەستى.
ستاقاندى توڭكەرىپ الىپ، قىسىلعاننان تۇرىپ كەتتىم.
— و، ءتاڭىرى، ستاقاندى اۋدارىپ الدىم، — دەدىم.
سىقىلىقتاپ كۇلىپ، جاۋابىن ەدۋاردا ايتتى:
— ونى ءوزىمىز دە كورىپ تۇرمىز.
بارلىعى دا كۇلىپ، وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق دەپ، كوڭىلىمدى جۇباتقان بولىپ جاتىر. ماعان ورامال اكەپ بەرىپ، ويىندى ءارى جالعاستىردىق. ساعات ون ءبىردى سوقتى. ەدۋاردانىڭ كۇلكىسى شامىما ءتيىپ، وعان كوز تاستاپ ەدىم، بەت-جۇزى تارتىم سىزداۋ، ءتىپتى ۇسقىنسىزداۋ كورىندى. اقىرى، ماك مىرزا ويىندى دوعارىپ، پىركازشىك تەرگە ۇيىقتايتىن ۋاقىت بولعانىن حابارلاپ، ءوزى ديۆاننىڭ ارقاسىنا شالقايىپ، جاڭا جارناما تۋرالى اڭگىمە ساباقتادى. جارنامانى دۇكەنشىنىڭ كەمەجاي جاعىنان ىلمەك ويى بار ەكەن. سوعان مەنەن اقىل سۇرادى. قانداي بوياۋ دۇرىس بولار ەكەن؟ — دەدى. مۇنىسى مەنى مەزى ەتىپ جىبەردى دە، ويلانباستان — قارا بوياۋ دۇرىس، دەپ دۇڭك ەتتىم، ال ماك مىرزا تاباندا قولداي كەتتى.
— قارا بوياۋ دەيسىز بە! مىنە، ناعىز كەرەگى! "ءتۇز بەن كىشكەنتاي كەسپەكتەر ساتىلادى" دەپ ءىرى قارا ارىپتەرمەن جازىپ قويسا، يگىلىكتى بولماي ما... ەدۋاردا، جاتاتىن ۋاقىتىڭ بولعان جوق پا؟
ەدۋاردا تۇرەگەلىپ، قوشتاسۋعا ەكەۋمىزگە دە قولىن ۇسىنىپ، شىعىپ كەتتى. ءبىز قوناقجايدا ءالى دە ءبىراز وتىردىق. بىلتىر تارتىلعان تەمىر جول تۋرالى العاشقى تەلەفون جەلىسى جايىندا اڭگىمەلەدىك. ءبۇل تەرىستىككە تەلەگراف ەندى قاشان كەلەتىنىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن!
ءسال ۇنسىزدىك ورنادى.
— بىلسەڭىز بار عوي، بۇرىلىپ قاراۋعا ۇلگەرتپەي، قىرىق التىڭ دا كەلىپ قاپتى، — دەدى الدەن سوڭ ماك مىرزا. — ساقال مەن شاش اعارىپ بارادى. كارىلىك جاقىنداپ قالعانىن سەزەمىن. ال ءسىز ماعان كۇندىز قاراساڭىز ءالى جاس دەپ ويلايسىز، كەشكىسىن جالعىز قالعاندا ءوزىمدى قايدا قويارعا بىلمەيمىن. سوسىن وز-وزىمنەن وتىرىپ كارت جايا باستايمىن. اراسىنان بىرەۋىن كوتەرىپ قالسام، كوزىر شىعار ما ەكەن دەيمىن دە، باياعى.. حا-حا-حا.
— ءسال كوتەرىپ جىبەرسەڭىز ءقازىر دە كوزىر دە شىقپاي ما؟ — دەي ءمىن.
— ءيا...
ونىڭ كوزىنە قاراپ، كوزقاراسىنان الدە نە وقيتىن سياقتىمىن.
ول ورنىنان كوتەرىلىپ، تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ سىرتقا كوز سالدى؛ تىم بۇكشيىپ كەتكەن ەكەن، شاشى ءوسىپ مويىنىن جاۋىپ كەتىپتى. مەن دە كوتەرىلدىم. اياعىندا ءبىزتۇمسىق باشماعى بار ول دا بۇرىلىپ، ماعان قارسى ءجۇردى، باس بارماقتارىن زەرلەتىنىڭ قالتاسىنا سۇعىپ، قولىن قانات سياقتى ءسال قيمىلداتىپ، جىميىپ كۇلدى. سوسىن قايىعىنا قوجالىق جاساۋىما بولاتىنىن تاعى دا قايتالاپ، قولىن سوزدى.
— ايتكەنمەن، مەن ءسىزدى شىعارىپ سالايىن، — دەپ ول ۇرلەپ شامدى ءسوندىردى. — از-مۇز ءجۇرىپ كەلەيىن، ءالى ونشا كەش ەمەس قوي.
ۇيدەن شىقتىق.
ول ۇستا ءۇيىنىڭ جانىنان وتەتىن جولدى نۇسقاپ:
— وسىلاي بارايىق. ءبۇل جاقىنىراق، — دەدى.
— جوق، كەمەجاي جاعىنان جاقىن، — دەدىم.
ەكەۋمىز از-كەم داۋلاسىپ، ءارقايسىمىز ءوز ايتقانىمىزدى دۇرىس دەپ تۇرىپ الدىق. مەن ءوز ايتقانىمنىڭ دۇرىستىعىنا كامىل سەنەمىن، سوندىقتان ونىڭ ءوز پىكىرىن كوپتەپ، تابانداپ تۇرىپ العانىنا تاڭمىن. اقىرى، ول اركىم ءوز جولىمەن ءجۇرسىن دەگەن ۇسىنىس جاسادى؛ قايسىمىز بۇرىن كەلسەك تە، كۇزەت جايدىڭ، جانىندا كۇتە تۇرامىز.
ءجۇرىپ تە كەتتىك. ۇزاماي ول باعانداردان ءارى اسىپ قارا ءۇزىپ كەتتى.
مەن ادەتتەگى ادىمىمنان اينىماي، ەڭ كەمى ودان بەس مينۋت بۇرىن كەلەمىن دەپ ەسەپ جاساعانمىن. ءبىراق كۇزەت جاي الاڭىنا شىققانىمدا ول سوندا كۇتىپ تە تۇر ەكەن. مەنى انادايدان كورىپ ايقاي سالدى.
— ال قالاي؟ كوردىڭىز بە؟ مەن ءدايىم وسى جولمەن جۇرەمىن، ءبۇل الدەقايدا جاقىن.
مەن وعان ايران-اسىر بوپ تاڭدانا قارادىم، ول القىنباعان، جۇگىرگەن ادامعا ۇقسامايدى. باسىن ءيىپ، كەلىپ-كەتىپ ءجۇر دەپ قوشتاستى دا، كەلگەن جولىمەن قايتا جونەلدى.
تۇرعان قالپىم، بۇل نە دەگەن عالامات! — دەپ ويعا باتتىم. قاشىقتىقتى سەزەتىن سياقتى ەدىم، ەكى جولمەن دە سان مارتە جۇرگەنمىن. ال سەن تاعى دا الداپ سوعىپ كەتكەن جوقسىڭ با، جارقىنىم؟ ولاي بولسا ءبۇل قايتالاۋدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
ونىڭ جون ارقاسى باعانداردان ءارى اسىپ قالاي عايىپ بولعانىن كوردىم.
ەندى ءبىر ساتتە شاپشاڭ باسىپ ونىڭ ىزىنە ءتۇستىم، بەتىن قايتا-قايتا ءسۇرتىپ بارا جاتقانىن كوردىم، ءبىراق ءدال ءقازىر ونىڭ جۇگىرگەن جۇگىرمەگەنىن بىلە المادىم. ءقازىر ول تىم باياۋ ءجۇرىپ بارادى، ودان كوز ايىرماي مەن دە كەلەمىن. ۇستا ءۇيىنىڭ جانىنا توقتادى. جاقىنىراق تۇسقا جاسىرىنىپ تۇرىپ، ەسىك اشىلعانىن كوردىم. ماك مىرزا ۇيگە كىرىپ كەتتى.
تۇنگى ساعات ءبىر، مەن ونى تەڭىز بەن شوپتەن بولجاپ تۇرمىن.
VIII
ورماننىڭ جانە ءوزىمنىڭ جالعىزدىعىممەن بىرمە-بىر تاعى دا بىرنەشە كۇندى امالداپ وتكىزدىم. ءتاڭىرى قۇداي، سول ءبىر العاشقى كۇندەگىدەي جالعىزدىقتى ەشقاشان سونشالىق قاتتى سەزىنبەگەن شىعارمىن. كوكتەم بارلىعىن بيلەپ-توستەپ، قىپ-قىزىل قالامپىرلار مەن قىرىق جاپىراقتار كوزگە تۇسە باستادى، سار تورعايلار مەن شىمشىقتار ۇشىپ كەلدى، مەن بىلمەيتىن قۇس جوق ورماندا. كەيدە قالتامنان ەكى باقىر الىپ، جالعىزدىقتان تىم تورىعىپ كەتپەيىن دەپ، سولاردى سىلدىرلاتامىن. يزەلينا مەن ديدەريك كەلسە عوي، دەپ ويلايمىن.
ءتۇن دەگەنىڭ اتىمەن بولماي قويدى، كۇن تەڭىزگە تەك سۇڭگىپ شىعادى دا تەرەڭدەگى سۋعا ابدەن قانىپ العانداي قىزارا ءبورتىپ شاقىرايادى دا تۇرادى. ءتۇن بالاسى مەنى نەبىر سۇمدىقتار جادىلايدى. ونى ايتسام، ماعان ەشكىم، دە سەنبەس ەدى. مەنى اڭدىپ اعاش باسىندا اناۋ وتىرعان پان، ورمان قۇدايى ەمەس پە ەكەن؟ قۇرساعى بۇراتىلىپ، بۇكتەتىلىپ وتىر، وز قارنىن ءوزى ساۋىپ، قابىرشىعىن عانا قالدىرعان سياقتى. ءبىراق بۇنىڭ ءبارى امال-ايلا، ماعان قاباعىنىڭ استىنان قاراپ، باسقان ءىزىمدى اندىپ وتىر، ويتكەنى ول مەنىڭ ويلارىمنان استان-كەستەن ءبىر بۇلىك كورەدى، سوعان ىزالانعان ءۇنسىز كۇلكىسىنەن اعاشتار قالتىراپ، ورماندى سىبدىر شۋ كەرنەپ كەتتى. اڭدار مۇرنىن تارتىپ ءيىس اۋلايدى، قۇستار قيقۋلاپ، بىر-بىرىنە حابار بەرەدى. ءبىرىن-بىرى شاقىرعان ۇندەر اۋانى كەرنەپ كەتتى. بيىلعى جىلى مامىر قوڭىزدارى قاپتاپ كەتىپتى، ولاردىڭ ىزىلىنا تۇنگى كوبەلەكتەر قاناتىنىڭ سۋىلى جاۋاپ قاتادى، سودان بۇكىل ورماندى كۇبىر-سىبىر كەزىپ جۇرگەندەي كورىنەدى.
نەبىر سىبىر سىبىستان قۇلاعىڭ سارسيدى. مەن ءۇش ءتۇن قاتارىنان كوز ىلمەي، تەك ديدەريك پەن يزەلينا تۋرالى ويلادىم.
تۇرا تۇر، ولار ءقازىر-اق كەلەدى، دەپ ويلادىم. يزەلينا ديدەريكتى اۋلاققا، اعاش جاققا الداپ شاقىرىپ الىپ:
— توقتا وسى اراعا، ديدەريك، اناعان قارا، ءوز يزەليناڭنىڭ ءىزىن ب ا ق، ءقازىر مەن اناۋ اڭشىدان باشماعىمنىڭ باۋىن بايلاپ بەرۋىن وتىنەمىن، — دەيدى.
ال ول اڭشىسى مەنمىن، ءتۇسىنسىن دەگەندەي ماعان كوزىن قىسىپ قويادى. ول جاقىنداي بەرگەندە مەنىڭ جۇرەگىم سوقپاي، شىركەۋدىڭ قوڭىراۋىنداي دۇڭگىرلەدى. كويلەگىنىڭ استىندا تۇلدىر جوق، باسىنان قارا تابانىنا دەيىن تىر جالاڭاش ەكەن، تانىنە قولىمدى تيگىزىپ تە كوردىم.
— باشماعىمنىڭ باۋىن بايلاپ بەر! — دەپ بۇيىرادى ول، بەتى الاۋ اتىپ. از-كەم كىدىرىپ تۋرا اۋزىما تاقالىپ، ەرىنىمە ەرنىن تيگىزە: — باشماعىمنىڭ باۋىن نەگە بايلامايسىڭ، سۇيىكتىم، جوق، سەن بايلاپ جاتقان جوقسىڭ... بايلاپ جاتقان جوقسىڭ... — دەپ سىبىرلايدى.
كۇن بولسا، تەڭىزگە سۇڭگىپ كەتىپ، تەرەڭدەگى سۋعا ابدەن قانىپ العانداي قىزارا ءبورتىپ شاقىرايىپ شىعا كەلدى. جەر-كوكتى ىبىر-سىبىر، سۋىل- سىبدىر كەۋلەدى دە كەتتى.
سوسىن ول تۋرا اۋزىما تاقاپ كەپ:
— ۋاقىت بولدى. كەتۋىم كەرەك، — دەپ كۇبىر ەتتى.
كەتىپ بارا جاتىپ ول قولىن بۇلعايدى، بەتى الاۋلاپ جانىپ بارادى، ونىڭ ءجۇزى نازىك تە سۇيكىمدى، قۇشتارلىقتىڭ، قۇمارلىقتىڭ القارى سياقتى. ول ماعان قايتادان بۇرىلىپ قاراپ، قولىن بۇلعايدى.
ال ديدەريك بولسا ءبىر اعاشتىڭ استىنان شىعىپ:
— يزەلينا سەن نە ىستەدىڭ؟ مەن ءبارىن دە كوردىم، — دەيدى.
— ديدەريك، سەن نە كوردىڭ؟ — دەيدى قىز. — مەن ەشتەڭە دە ىستەگەنىم جوق.
— يزەلينا، سەنىڭ نە ىستەگەنىڭدى مەن كوردىم، — دەيدى ول ءسوزىن قايتا قايتالاپ، — مەن كوردىم.
سول كەزدە قىزدىڭ سىڭعىرلاعان شات كۇلكىسى ورماندى باسىنا كوتەرىپ، باسىنان قارا تابانىنا دەيىن كۇناعا باتقان، ءبىراق سونىسىن ماقتان تۇتىپ ماسايراعان ول ديدەريككە ەرىپ جۇرە بەردى. سوندا ول قايدا بارادى؟ ارينە، ءبىر دەگەن ەر جىگىتكە، ورمان اڭشىسىنا بارادى دا.
ءتۇن ورتاسى بولدى. ەزوپ بايلاۋىنان بوسانىپ، ءوز بەتىمەن اڭشىلاپ كەتتى. مەن ونىڭ تاۋداعى ۇرگەن داۋسىن ەستىدىم، ونى الدارقاتىپ كەرى شاقىرىپ العاندا ساعات ءبىر بولعان ەدى. باقتاشى قىز كەلدى، ول شۇلىق توقىپ، باياۋ ىڭىلداپ اينالاعا كوز تاستايدى. ال ونىڭ تابىنى قايدا؟ مىنانداي مەزگىلدە ول ورمانعا قانداي قاجەتتىلىكتەن كەلىپ ءجۇر؟ ەشبىر، ءتىپتى ەشبىر قاجەتتىلىكسىز كەلگەن. الاڭدايتىن سياقتى، بالكىم، قۋاناتىن شىعار ءتۇن بيكە. ول ەزوپتىڭ ۇرگەنىن ەستىپ، مەن ورماندا ءجۇر دەپ ۇققان-اۋ، دەپ ويلادىم.
ماعان تاياپ كەلگەندە ورنىمنان تۇرىپ وعان سىناي قارادىم: تالدىرماش قانا جاپ-جاس قىز ەزوپ تا وعان قادالا قاراپ تۇر.
— سەن قايدان ءجۇرسىڭ؟ — دەپ سۇرادىم ودان.
— ديىرمەننەن، — دەپ جاۋاپ بەردى ول. مۇنشالىقتى كەش مەزگىلدە ول ديىرمەننەن نە الادى؟
— تۇندەلەتىپ ورمانعا جالعىز كەلۋگە قورىقپايسىڭ با؟ — دەپ سۇرادىم. — ءوزىڭ سونداي جىپ-جىڭىشكە، جاپ-جاس ەكەنسىڭ.
ول مىرس ەتىپ كۇلىپ، بىردەن جاۋاپ قاتتى.
— ويلاعانىڭىزداي جاپ-جاس ەمەسپىن، ون توعىزدامىن. الايدا وعان ون توعىزدى بەرۋگە بولمايدى، ەكى جاستى ادەيى قوسىپ جىبەرىپ وتىر، دەپ ويلادىم، ونىڭ جاسى ءالى ون جەتىگە دە تولعان جوق. ءبىراق وعان جاسىنا جاس قوسۋدىڭ قاجەتى قانشا؟
— وتىر، دەدىم وعان — ەندى ايتشى اتىڭ كىم بولادى؟
ول قىزارىپ كەتىپ، قاسىما كەپ وتىرىپ، ەسىمىنىڭ گەنريەتتا ەكەنىن ايتتى.
— ال، گەنريەتتا، جىگىتىڭ بار ما؟ — دەپ سۇرادىم. — ول سەنى قۇشاقتاپ پا ەدى؟
— ءيا، — دەپ ۇيالا جىميدى.
— نەشە رەت؟
— ول ۇندەمەدى.
— نەشە رەت؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادىم.
— ەكى رەت، — دەدى ول اقىرىن عانا. مەن ونى وزىمە ەڭسەرىپ، تاعى سۇرادىم:
— قالاي قۇشاقتادى؟ مىنە، بىلاي ما؟
— ءيا، — دەپ سىبىرلاعان ول دىرىلدەپ كەتتى. ساعات تورت تە بولىپ قالدى.
IX
ەدۋاردامەن ەكەۋارا اڭگىمەمىز بولدى.
— ۇزاماي جاڭبىر جاۋادى، — دەدىم مەن.
— ءقازىر ساعات نەشە؟ — دەپ سۇرادى ول مەن كۇنگە قاراپ جىبەرىپ:
— بەستەر شاماسى، — دەدىم.
— سىزگە بۇل كۇن ارقىلى بەلگىلى مە، ءدال ءتۇستىڭىز عوي؟ — دەپ سۇرادى ول.
— ءيا، كۇننەن كورىنەدى ول، — دەپ جاۋاپ قاتتىم. ارادا ۇنسىزدىك ورنادى.
— ال، كۇن جوق بولسا، وندا ۋاقىتتى قالاي بىلەسىز؟
— ونىڭ باسقا دا كوپتەگەن بەلگىسى بار. سۋدىڭ تاسۋى نەمەسە قايتۋى، شوپ وز مەزگىلىندە جاتادى، كۇس داۋسى وزگەرەدى، ءبىر قۇستار ساپ تىيىلعاندا كەلەسىلەرى سايراي باستايدى. تاعى دا گۇلدەر ارقىلى ۋاقىتتى ايىرۋعا بولادى، ولار كەشقۇرىم تۇيىقتالا باستايدى، جاپىراقتارعا قاراپ تا بىلە الاسىڭ — ولار كەيدە اشىق جاسىل بولىپ، كەيدە جارقىراپ، كەيدە قاراۋىتىپ تۇرادى.
جاۋىن كۇتىپ، ەدۋاردانى جولدا ۇستاعىم كەلمەي، كار ءتوزىمدى قولعا الدىم. ءبىراق ول اياق استىنان تاعى ءبىر سۇراق قويىپ، مەن قالىپ قالدىم. ول قىزاراقتاپ ارنەنى سۇرادى، اتاپ ايتقاندا: مۇندا نەگە ءجۇرمىن، نە ءۇشىن اڭشىلىقپەن شۇعىلدانامىن، تاعىسىن تاعىلار. مەن بولسام، ءوزىمدى اسىراۋ ءۇشىن اتپايمىن با اڭ-قۇستى، ەزوپ تا قاتتى قالجىرايتىنى جانە راس.
ول بۇرىنعىسىنان دا قاتتى قىزارىپ، مۇلدەم ابدىراپ قالدى. ونىڭ كوزىنشە بىرەۋ مەن تۋرالى ايتقانىن، ول باسقانىڭ ءسوزىن قايتالاپ تۇرعانىن بىردەن سەزدىم. وسى قىلىعى مەنى تەبىرەنتىپ، كەنەت ونىڭ اناسى جوقتىعىن ەسكە الدىم. ول اسىرەسە اناۋ جەتىمەك، جىڭىشكە قولدارى ءۇشىن سونداي قورعانسىز بوپ كورىندى. سول جەردە بۇيرەگىم بۇلك ەتە قالدى.
ءيا، مەن قۇستى ءولتىرۋ ءۇشىن اتپايمىن، ءوزىمنىڭ تىرشىلىك ەتۋىم ءۇشىن اتامىن. كۇنىنە ءبىر كەكىلىكتەن ارتىق جەمەيسىڭ، سوندىقتان بۇگىن بىرەۋىن، ەرتەڭ ەكىنشىسىن اتىپ اكەلەسىڭ. ارتىعىنىڭ نە كەرەگى بار؟ مەن ورماندا ءومىر سۇرەمىن، ورماننىڭ پەرزەنتىمىن. ءبىرىنشى ماۋسىمنان باستاپ كەكىلىك پەن قويان اۋلاۋعا تىيىم سالىنعان، ەندى اتاتىن ەشتەڭە جوق، امالسىز بالىق اۋلاپ، بالىق جەۋگە تۋرا كەلەدى. كوپ ۇزاماي ونىڭ اكەسىنەن قايىق الىپ، تەڭىزگە شىعامىن. ماعان تەك اڭ اۋلاۋ عانا كەرەك پە؟ ماعان ورماندا ءومىر ءسۇرۋ قاجەت. مۇندا جاقسى؛ داستارقانىم — جەر، تاماق ىشكەندە ورىندىققا وتىرۋدىڭ، اتىپ تۇرۋدىڭ قاجەتى جوق، ستاقانداردى دا اۋدارىپ المايسىڭ. ورماندا نە ىستەيمىن وز ەركىم، شالقامنان ءتۇسىپ جاتسام دا، كوزىمدى جۇمسام دا ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق، ويىما نە كەلسە، سونى ايتا الامىن. ءجيى-جيى بىردەڭە ايتقىڭ جانە داۋىستاپ ەستىرتە ايتقىڭ كەلەدى ەمەس پە، ال ورماندا سوز تۋرا جۇرەگىڭدى جارىپ شىعادى.
تۇسىنىكتى مە ءبۇل دەپ سۇراعانىمدا، ءيا، — دەپ جاۋاپ بەردى ول
مەن تاعى دا سويلەپ كەتتىم، ويتكەنى ونىڭ كوزى مەنىڭ جۇزىمە قادالىپ، ايىرىلار بولمادى.
— مەنىڭ باسىمنان نەلەر كەشكەنىمدى بىلەر مە ەدىڭىز! قىستا مىنە، ۇيدەن شىعاسىڭ دا، قارداعى كەكىلىكتىڭ ءىزىن بايقايسىڭ. كەنەت ءىز ءۇزىلىپ قالادى، دەمەك، قۇس ۇشىپ كەتكەن. ال قاناتتىڭ، قارعا تۇسكەن تاڭباسىنا ۇڭىلسەڭ ونىڭ، قاي جاققا قاراي ۇشقانى بەسەنەدەن بەلگىلى، ونى ىزدەپ بىردەن تاۋىپ الا قويامىن. مۇنىڭ ءوزى قاشاندا ءبىر عاجاپ قارەكەت. كۇزدە جۇلدىزداردىڭ قالاي اققانىنا ءجيى قارايسىڭ. جاپادان-جالعىز وتىرىپ، ايداي الەم كۇيرەگەلى تۇرعان جوق پا ەكەن، دەپ ويلايسىڭ. تۇتاس ءبىر الەم مەنىڭ كوز الدىمدا قۇلاپ، قۇرىپ كەتكەن سياقتى. ال مەن، مىنا مەن جۇلدىزدىڭ قالاي ولگەنىن كوردىم ەمەس پە! جاز كەلگەندە بار عوي، ءار جاپىراقتىڭ ءوز ءومىرى بولادى؛ كەيبىر جاندىكتى كورسەڭ، قاناتى جوق، وسى قايدا بارىپ كۇن كورەدى دەيسىڭ، ال ول سول ءوزى تۋعان جاپىراقتار ولە-ولگەنشە تىرلىك ەتەدى. نەمەسە كوك ماسانى كورەسىڭ. ءجا، جوق، مۇندايدى سوزبەن ايتىپ جەتكىزەر مە ەكەنسىڭ، ءسىز مەنى ءتۇسىنىپ تۇرسىز با؟
— ءيا، تۇسىنەمىن.
— ەندەشە بىلاي. كەيدە شوپكە قارايمىن، ول دا تۋرا ماعان قارايدى، ءبۇل شىنىم. مەن كىشكەنتاي قىلتاناققا قارايىق ول ءدىرىل قاعادى، ونىسى تەگىن ەمەس قوي. سوندا ويلايمىن: قاراشى، قىلتاناق تا دىرىلدەپ ءتۇر دەپ. بولماسا قاراعايعا قاراشى، ودان قاشاندا كوز الا المايتىن ءبىر بۇتاق تاباسىڭ، دا ويعا ازىق ەتەسىڭ. ال كەيدە كىسىنى دە تاۋدان كەزدەستىرەسىڭ، ونداي دا بولادى.
مەن وعان قارادىم، ول ەنتەلەي ءتۇسىپ، تىڭداپ ءتۇر. ونى مەن تانىماي قالعاندايمىز. اڭگىمەگە بەرىلگەنى سونداي، ءوزىنىڭ بەتىنە قاراۋعا دا مۇرشاسى جوق، سوندىقتان استىڭعى ەرنى سالبىراپ، ءجۇزى ۇسقىنسىز كورىندى.
— مەن تۇسىنەمىن، — دەپ ول بويىن تىكتەدى.
العاشقى تامشىلار دا ءبىلىندى.
— جاڭبىر! — دەدىم.
— و، ءتاڭىرى، جاڭبىر ما؟ — دەپ ول تاباندا جولعا ءتۇستى.
ونى شىعارىپ سالعانىم جوق، ول جالعىز كەتتى، ال مەن اسىعىپ ۇيگە تارتتىم. بىرنەشە مينۋتتەن سوڭ جاڭبىر كۇشەيە ءتۇستى. كەنەت ارتىمنان بىرەۋدىڭ جۇگىرىپ كەلە جاتقانىن ەستىدىم، جالت بۇرىلىپ ەدۋاردانى كوردىم. ول جۇگىرگەننەن قىزارىپ كەتكەن، جىميىپ ءتۇر.
— مۇلدەم ۇمىتىپ كەتىپپىن، — دەيدى ول القىنىپ. — الگى بالىق قاقتايتىن جەرگە سەيىلدەپ بارىپ قايتۋ قالاي بولادى؟ دوكتور ەرتەڭ بولادى، ال ءوزىڭىز ۋاقىت تاباسىز با؟
— ەرتەڭ بە؟ تاپپاعاندا شە! ءسوز جوق.
— مۇلدەم ۇمىتىپ كەتىپپىن، — دەپ ول قايتا جىميدى. ول كەتكەندە سىرتىنان قاراپ تۇرىپ، ونىڭ اياعى نازىك ءارى ادەمى ەكەنىن بايقادىم. ساز شاشىراعان اياعىندا وكشەسى باسىلعان باشماق.
X
سول كۇندى مەن ەسىمدە ايرىقشا ساقتادىم. جازدىڭ باسىن دا سودان سانايمىن. كۇن تۇننەن باستاپ-اق جارقىراپ، تاڭعا دەيىن جەردى كەپتىرىپ، جاڭبىردان كەيىنگى اۋا ساف تازا بولىپ ءتۇر ەدى.
كەمەجايعا مەن تۇستەن كەيىن كەلدىم. ايدىن تەپ-تەگىس، تىپ - تىنىش، قىزمەتشىلەر مەن قىزدار بالىق قاقتاپ جۇرگەن ارالدان اڭگىمە، كۇلكى بىزگە دەيىن جەتىپ جاتىر. ءوزى ءبىر كوڭىلدى كۇن بولدى. ايتارى جوق، كوڭىلدى، تىم-اق كوڭىلدى. شاراپ پەن تاماق سالىنعان سەبەتىمىز بار ءبىزدىڭ سەرىكتەر ەكى قايىققا سىيدىق، ايەلدەر اق كويلەك كيىپ العان. مەن بولسام، قۋانىشىم قوينىما سىيماي، اندەتتىم دە ءجۇردىم.
قايىقتا كەلە جاتىپ وسىنشا حالىق قايدان جينالا قالعان دەپ ويلادىم. مۇندا قازى مەن قاۋىم دارىگەرىنىڭ قىزدارى، ەكى تاربيەشى بيكەش، پاستور مەكەنىنىڭ باسقا دا ايەلدەرى بار؛ ولاردىڭ ءبىرى دە تانىس ەمەس، ءتۇڭعىش كورىپ تۇرمىن، سوعان قاراماستان اتامزاماننان ءبىر-بىرىمىزدى بىلەتىندەي ءبارى دە وزدەرىن ەركىن ۇستادى. البەتتە، اتتەگەنايلار دا بولماي قالعان جوق، مۇنداي قوعامنان جىراقتاپ قالعان مەن بيكەشتەردىڭ بارىمەن "سەن" دەپ سويلەستىم، ءبىراق ونى ەشقانداي دا كوڭىلىنە العان جوق. بىردە ءتىپتى بىرەۋىنە "سۇيىكتىم"، "اينالايىن" دەپ تە قالدىم، ول سول ساتتە-اق ونىمدى كەشىرىپ، ونداي ەشتەڭە ەسىتپەگەن دەي سىڭاي تانىتتى.
ماك مىرزا قاشانعى سىنداي جاۋھار تۇيرەۋىش قاداعان كراحمالدانعان ومىراۋشاسىن كيىپ كەلدى. زايىرى، ونىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى بولۋى كەرەك، كورشى قايىقتاعىلارعا ايقايلاپ تاپسىرىس بەرىپ جاتىر:
— سىزدەر اناۋ شولمەكتەرگە يە بولىڭىزدار، جاڭعالاقتار! دوكتور، شولمەكتەر ءۇشىن ءسىز جاۋاپ بەرەسىز.
— كەلىستىم! — دەپ ايعايلادى دوكتور.
جالعىز وسى داۋىستاردىڭ ءوزى-اق رۋحىڭدى كوتەرىپ، مەرەكەلىك كوڭىل كۇي ورناتتى...
ەدۋاردا وسىنىڭ قارساڭىندا كيىپ جۇرگەن كويلەگىمەن كەلىپتى — باسقا كيىم تاپپادى ما ەكەن، قايتا كيىنىپ جاتقىسى كەلمەگەن بە — ول جاعىن بىلە المادىم ەندى. باشماعى دا بۇرىنعى. ماعان ول ءتىپتى قولىن دا اۋماعانداي كورىندى، ونىڭ ەسەسىنە ول قاۋىرسىن تاققان سۋ جاڭا قالپاق كيىپتى. قايتا بويالعان كەۋدەشەسىن ورىندىققا توسەدى.
جاعاعا بارىپ تۇسكەندە ماك مىرزانىڭ سۇراۋىمەن مىلتىق اتتىم، ءبىر ەمەس ەكى رەت اتىپ، "ۋرا" دەپ جەر-كوكتى جاڭعىرىقتىر دىق. ارالدى ارالاعانىمىزدا بالىق قاقتاۋشىلار بىزگە تاعزىم ەتىپ، ماك مىرزا وز قىزمەتشىلەرىمەن سويلەسىپ جاتتى. ءبىز ارىستان كەڭىردەك پەن سارعالداق جۇلىپ، ىلگەكتەرىمىزگە قىستىرىپ، كەيبىرەۋلەر قوڭىراۋ باس جيناپ كەتتى.
تەڭىز قۇستارى جىرتىلىپ ايىرىلادى — ولار جاعادا گاگالاپ، بيىكتە قيقۋلاپ ءجۇر.
ءبىز سەلدىر وسكەن اق بالتىر اق قايىڭدارعا تاياۋ كوگالعا جايعاستىق تا، سەبەتتەردى قوتارىپ، ماك مىرزا شولمەكتەردى اشتى. اق
كويلەكتەر، كوگىلدىر كوزدەر، ايدىن تەڭىز، اقشاڭقان جەلكەندەر كوزدىڭ جاۋىن الادى. قوسىلىپ ءان سالدىق.
ءجۇزىمىز الاۋ اتادى.
ۇزاماي قۋانىشتان باسىم اينالدى؛ ماعان ەسەر ەتپەيتىن ەشتەڭە جوق، قالپاقتىڭ توبەسىندە جەلبىرەگەن پەردە دە، دۋدىراعان ساماي شاشى دا، كۇلكىدەن قىسىلعان ەكى كوز مەنى ەلەڭ ەتكىزىپ، تەبىرەنتپەي قويمايدى. قانداي عاجاپ كۇن ەدى، عاجاپ!
— ءسىزدىڭ ۇياداي عانا اسەم كيىز ءۇيىڭىز بار دەيدى عوي، لەيتەنانت مىرزا!
— ءيا، ورمان ۇيامنىڭ بارى انىق، جانىمنىڭ ساياسى ەكەنىندە شاك جوق. ءباز بىردە قوناققا كەلىڭىز، بيكەش، مۇنداي جايدى ىزدەسەڭىز دە تاپپايسىز. ءۇيدىڭ ار جاعى ورمان، نۋ ورمان.
ەكىنشى بيكەش كەلىپ ءىلتيپات ءبىلدىرىپ:
— ءسىز بۇرىن ءبىزدىڭ تەرىستىكتە بولعان جوق پا ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، ءبىراق ءقازىر مۇنداعىنىڭ ءبارىن بىلەمىن، حانىم، — دەپ جاۋاپ قاتتىم. — ءتۇن بالاسى تاۋلارمەن، جەرمەن، كۇنمەن بەتكە-بەت كەلىپ، قويىنداسىپ كەتەمىن... ال، ونشا لەپىرە بەرمەي، قاراپايىم قالىپقا تۇسسەم، جازدارىڭىز ايتارى جوق عاجايىپ! تۇندە جۇرتتىڭ ءبارى ۇيقىعا ەنگەندە ايالاپ كەپ، تاڭ اتقاندا باۋىرىنا باسادى. تەرەزەدەن قاراپ تۇرىپ، ونىڭ ءار قادامىن قالت جىبەرمەيمىن. كۇزەت جايدا ءبىر ەمەس، ەكى تەرەزە بار.
ءۇشىنشىسى كەلەدى. ونىڭ قولى نازىك، ال داۋسى قانداي دەسەيشى، ءوزى تۇرعان بويى ءبىر عاجايىپ. ولاردىڭ ءبارى دە قولقا — جۇرەگىڭدى سۋىرعانداي عالامات.
— كان ەكەي، گۇل الماستىرايىقشى، — دەيدى ءۇشىنشىسى. — بۇنىڭ . ءوزى باقىت اكەلەدى.
— ءيا، — دەگەنىم شە قولىم ەرىكسىز سوزىلىپ تا قالدى، — انەكەي ايىرباستايىق. راحمەت سىزگە! قانداي سۇلۋسىز، داۋىسىڭىز قانداي سۇيكىمدى، قۇلاق ءتۇرىپ تىڭداي بەرگىڭ، تىڭداي بەرگىڭ كەلەدى.
الايدا ول قوڭىراۋ باستى كەۋدەسىنە قىسا تۇرىپ، ماعان قاتقىل جاۋاپ قاتتى.
— سىزگە نە بولعان؟ جالپى، مەن سىزدەن گۇل سۇراعان جوقپىن.
كوزىمدى باقىرايتىپ قويىپ تۋرا وسىلاي دەدى. اسىعىستىعىم
مەن ابەستىگىم جانىما قاتتى باتتى، بۇلاردان اۋلاق ءوز ۇيىمە كەتىپ قالعىم كەلدى، وندا ايتەۋىر جالعىز سۇحباتتاسۋىم بار عوي.
— كەشىرىڭىز مەنى، — دەدىم — عاپۋ ەتىڭىز!
قالعان كەلىنشەكتەر بىر-بىرىنە قاراسىپ پۇشايمان بولعانىمدى كورگىسى كەلمەي شەتكەرىرەك بارىپ تۇردى.
سول ءسات بىزگە بىرەۋ كەلە جاتتى — بۇل ەدۋاردا ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى كوردى. ول تۋرا ماعان كەلىپ، ءباز بىردەڭەلەر ايتىپ موينىما
اسىلدى، باسىمدى وزىنە قاراي تارتىپ الىپ، قايتا-قايتا ەرىنىمنەن ءسۇيدى. سۇيگەن سايىن بىردەڭەلەر ايتادى، ال مەن ونى ەسىتپەيمىن. مەن جالپى ەشتەڭەگە تۇسىنبەدىم، جۇرەگىم توقتاپ قالعان سەكىلدى، تەك ونىڭ كوزى قالاي جايناپ جانىپ تۇرعانىن عانا كوردىم. مىنە، ول مەنى بوساتىپ، القىنىسىن ارەڭ باستى، ءبىراق ورنىنان تىرپ ەتكەن جوق. ۇزىن بويلى، تالدىرماش ونىڭ مويىنى مەن بەتى قوڭىرقاي، كوزى جالت-جۇلت ەتەدى، ءبىراق ءقازىر ەشتەڭە كورمەيدى، ونىڭ ەسەسىنە نە ىستەگەنىن جۇرت كورىپ تۇر. ونىڭ قارا قاسى تاعى دا قايران قالدىردى، بيىك دوعاداي ءيىلۋىن قاراسايشى.
اھ، ءتاڭىرى قۇدايىم-اي! اتى جوق، ءجونى جوق، كەلدى دە، تامام جۇرتتىڭ كوزىنشە تارپا باس ساپ ءسۇيىپ الدى!
— مۇنىڭىز نە، ەدۋاردا بويجەتكەن؟ — دەپ سۇرادىم. سۇراۋىن سۇراسام دا، ءون بويىمدا قانىم الاسۇرىپ، كوكىرەگىمە كەپ تىعىلىپ، دۇرسىلدەتىپ تۇرعانداي، ءۇنىم ءبىتىپ، ىرىققا كونەر ەمەس.
— ەشتەڭە دە ەمەس، — دەپ جاۋاپ بەرەدى ول قاننەن قاپەرسىز. — جاي عانا سۇيگىم كەلىپ كەتتى. جاي، انشەيىن.
كار ءتوزىمدى شەشىپ، ماڭدايىما تۇسكەن شاشىمدى جوعارى سەرپىپ، وعان تەسىلە قارادىم دا قالدىم. جاي، انشەيىن دەيدى، — دەپ ويعا باتتىم.
وسى ارادا ارالدىڭ شالعاي شەتىنەن ماك مىرزانىڭ داۋسى تالىپ جەتتى، ول بىردەڭە ايتادى، ءبىراق ءسوزى تۇسىنىكسىز. وز باسىم، ماك مىرزانىڭ ەشتەڭە كورمەگەنىنە، ەشتەڭە بىلمەگەنىنە قۋانىپ تۇرمىن. ونىڭ تۋرا وسى كەزدە ارالدىڭ شالعاي شەتىندە جۇرگەنى قانداي وڭدى بولدى! جۇرەگىم ءسال-پال باسىلىپ، قاۋىمداسىپ وتىرعان سەرىكتەرگە كەلىپ، الاڭسىز ادامداي-اق نەمقۇرايدى كورىنىپ كۇلگەن بولىپ اقتالىپ جاتىرمىن.
— كەلەڭسىز قىلىعىمدى ءبارىڭىز ءدىڭ دە كەشىرۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن، ونسىز دا وزىمە-وزىم كەلە الماي تۇرمىن. ەدۋاردا بويجەتكەن گۇل الماسۋدى وتىنگەندە، ءساتىن پايدالانىپ، كوڭىلىنە كەلەر سوز ايتىپ قالىپ ەدىم، ول ءۇشىن ونىڭ وزىنەن جانە بارشاڭىزدان عاپۋلىق وتىنەمىن. ال ەندى وزدەرىڭىزدى مەنىڭ ورنىما قويىپ كورىڭدەرشى: جاپا-جالعىز تۇرامىن، قىز-كەلىنشەكتەرمەن ارالاسىپ داعدىلانباعانمىن، ونىڭ ۇستىنە شاراپ ءىشتىم، ىشەتىن ادەتىم جانە جوق ەدى. شافحاتتى بولساڭىزدار ەكەن.
بەيقامسي كۇلىپ، بارلىعى دا ءقازىر ۇمىتىلىپ كەتەتىن تۇككە تۇرعىسىز نارسە دەگەندى بىلدىرگىم كەلدى، ال شىن مانىندە ويىن-قالجىڭنىڭ ءقازىر ورنى جوق. ايتقانداي، مەنىڭ ءسوزىم ەدۋارداعا ەشقانداي ەسەر ەتپەگەندەي. ونىڭ ەشتەڭە جاسىرار، ابەستىگىن جۋىپ-شايار ءتۇرى دە، ويى دا جوق، قايتا قاسىما قاتار وتىرىپ الىپ، ەكى كوزىن مەنەن ايىرار ەمەس. اۋىق-اۋىق ماعان ءسوز تاستاپ تا قويادى. سوسىن ۇر دا قاش ويناعاندا ول جۇرتتىڭ بارىنە ەستىرتە:
— ماعان لەيتەنانت گلاندى بەرىڭىزدەر، — دەدى. — كىم كورىنگەننىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ جۇرمەيىن! ول بولمايدى!
— و، سايتان، ۇندەمەڭىزشى ەندى ەڭ قۇرىسا، — دەپ سىبىرلاپ اياعىمدى تىپىرلاتتىم.
تۇسىنبەي اڭ-تاڭ بولعانى بەتىنە شىعا كەلدى، اۋىرسىنعانداي مۇرنىن تىرجيتىپ، جىميىپ قويدى. ول تاعى دا ماعان سونداي ءبىر قورعانسىز كورىندى، بەيكۇنا كوزقاراسىندا، اپالاقتاپ ابىرجۋ اتويلاپ، جۇرەگىم ەزىلىپ، اياعىمنىڭ باسىنا ءتۇستى. بويىمدى مەيىرىمدىلىك بيلەپ، ونىڭ سۇيرىكتەي ۇزىن ساۋساقتارىن ۇستاپ ءوز الاقانىما سالدىم.
— سوسىن! — دەدىم. — ءقازىر ەمەس! ەرتەڭ كورىسەمىز عوي، راس پا؟
XI
تۇندە ەزوپتىڭ ءوز بۇرىشىنان شىعىپ ىرىلداعانىن ەستىدىم، جانە ونى ۇيقىلى-وياۋ جاتىپ ەسىتتىم، سول ءسات تۇسىمە اڭشىلىق كىرىپ جاتىر ەدى، ءيتتىڭ ىرىلى تۇسىمدە ەكەن عوي دەپ ويانبادىم. تاڭعى ساعات ەكىدە ۇيدەن شىقسام شىق تۇسكەن شوپتە ادام اياعىنىڭ ءىزى جاتىر؛ مۇندا ءباز بىرەۋ بولعان، اۋەلى ءبىر تەرەزەگە، سوسىن ەكىنشىسىنە كەلگەن. ءىز جولعا بارىپ جوعالدى.
ول ماعان قارسى ادىمداپ كەلەدى، ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، كوزى جالت-جۇلت ەتەدى.
— ءسىز كۇتتىڭىز بە؟ — دەپ سۇرادى ول. — ءسىز كۇتىپ قالدى عوي دەپ قورقىپ ەدىم.
مەن كۇتكەنىم جوق، ءبىرىنشى ول كەلدى.
— جاقسى ۇيىقتادىڭىز با؟ — دەپ سۇرادىم، باسقا نە ايتارىمدى بىلمەدىم.
— جوق، ۇيقى قايدا، قيسايىپ جاتقام دا جوق، — دەپ جاۋاپ قاتتى ول. سوسىن ۇزاق ءتۇن ۇيىقتاماعانىن، ورىندىقتا كوزىن جۇمىپ جاي عانا وتىرعانىن ايتتى. ول ءتىپتى ۇيدەن دە شىعىپ كەتىپتى.
— تۇندە ءباز بىرەۋ مەنىڭ ءۇيىمنىڭ ماڭىندا بولىپتى، — دەدىم. — تاڭەرتەڭ شوپتەن سونىڭ ءىزىن كوردىم.
قىزارىپ كەتىپ ول تۋرا جول ورتاسىندا تۇرىپ قولىمنان ۇستادى دا، جاۋاپ قاتقان جوق. وعان كوز تاستاپ:
— سول ءسىز ەمەسسىز بە؟ — دەپ سۇرادىم.
— ءيا، — دەپ ماعان جابىسا ءتۇستى ول، ءيا، ول مەن ەدىم. مەن ءسىزدى وياتىپ العان جوقپىن عوي، ءا، اياعىمدى ابايلاي اقىرىن-اقىرىن باسقانمىن. ءيا،، ول مەن ەدىم. سىزبەن تاعى دا ءبىر رەت بىرگە بولدىم. مەن ءسىزدى سۇيەمىن.
Xءىى
ونى قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى كورىپ ءجۇردىم. جاسىرماي-اق قويايىن، قۋانىشىم قوينىما سىيماي، اقىل-ەسىمنەن مۇلدەم ايىرىلدىم. وعان دا ەكى جىل ءوتتى، ەندى ونى كوڭىلىم تۇسكەندە عانا ويلايمىن، بولعان وقيعالاردىڭ ءبارى كوڭىلدى الدارقاتىپ، ويىمدى ايىقتىراتىن سەكىلدى. ال ەكى جاسىل قاۋىرسىن قالامعا كەلسەك، ونى ءسوز جوق كەيىنىرەك بايانداپ بەرەمىن.
ءبىزدىڭ كەزدەسەتىن شارتتى جەرلەرىمىز كوپ بولاتىن: ديىرمەن، جول ءۇستى، ءتىپتى ءبىزدىڭ ءۇي جانە باسقالار، قايدا شاقىرسام، ول سوندا كەلىپ تۇردى. "سالەمەتسىڭ بە!" — دەپ قاشاندا ول ءبىرىنشى داۋىستايتىن، "سالەمەتسىڭ بە!" دەپ جاۋاپ قايتاراتىنمىن.
— سەن بۇگىن كوڭىلدى ەكەنسىڭ، اندەتىپ ءجۇرسىڭ، — دەيدى ول كوزى جايناپ.
— ءيا، كوڭىلدىمىن، — دەپ جاۋاپ بەرەمىن. — سەنىڭ يىعىڭدا داق ءتۇر، توزاڭ بولۋى كەرەك، جولدا قونعان عوي، سول داقتى قالاي ءسۇيىپ العىم كەپ ءتۇر دەسەيشى، ءسۇيىپ الۋعا رۇقسات ەتشى. سەندەگىنىڭ ءبارى ماعان قىمبات، ءوزىڭ دەگەندە مەندە اقىل-ەس قالمايدى. بۇگىن تۇندە كوز شىرىمىن العام جوق.
ءبۇل ەندى شىندىق، ونى ويلاپ تالاي ءتۇندى ۇيقىسىز وتكىزدىم.
قاتارلاسىپ قىدىرامىز دا جۇرەمىز.
— ايتشى، ءوزىمدى ۇستاۋىم ساعان ۇناي ما؟ — دەيدى ول. مۇمكىن مەن تىم كوپ مىلجىڭداپ كەتەتىن شىعارمىن؟ جوق دەيسىڭ بە؟ ال سەن ويداعىداي بولماي بارا جاتسا، بىردەن ايت. كەيدە ماعان بۇنىڭ ءبارى جاقسىلىقپەن بىتپەيتىن سياقتى كورىنەدى...
— نە جاقسىلىقپەن بىتپەيدى دەيسىڭ؟ — دەپ سۇرايمىن.
— ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى قاتىناستى ايتامىن. بۇل جاقسىلىقپەن بىتپەيدى. سەنسەڭ سەن، سەنبەسەڭ قوي، ال ماعان، مىنە سالقىن سوعىپ ءتۇر، ساعان جاقىنداسام بولدى، ارقام مۇزداپ كەتەدى. ءبۇل باقىتتان بولار.
— سەنى كورسەم بولدى، مەن دە توڭازي باستايمىن، — دەيمىن مەن دە. — جوق، ءبارى دە جاقسى بولۋى كەرەك. ءازىر سەنىڭ ارقاڭنان قاعىپ كورەيىن، جىلىناسىڭ.
ول بۇلدانىڭقىراپ بارىپ كونەدى دە، مەن قالجىڭ ءۇشىن ارقادان قاتتىراق قاعامىن، قارقىلداپ كۇلىپ جىلىندىڭ با دەپ سۇراپ قويامىن.
— اھ، اياساڭشى، ارقادان قاعامىن دەپ ساباعانىڭدى قوي ەندى، — دەيدى.
ءسوزى قانداي دەسەيشى! اياساڭشى دەپ ءبىر ءتۇرلى جالىنىشپەن ايتادى جانە.
جولمەن ودان ءارى تارتتىق. مەنىڭ قالجىڭىما شامدانىپ قالمادى ما ەكەن؟ — دەپ وزىمنەن-وزىم سۇراپ، سىناپ ءبىر كورەيىن دەپ ويلادىم.
— مىنە، ەسىمە مىنا ءبىر وقيعا ءتۇسىپ وتىر، — دەدىم. — بىردە ءبىر جاس كەلىنشەكپەن شانامەن سىرعاناق تەپكەنىمىز بار. سوندا ول اق ورامالىن شەشىپ الىپ مەنىڭ موينىما بايلاپ ەدى. كەشكىسىن وعان: ورامالىڭىزدى ەرتەڭ قايتارامىن، ءقازىر جۋۋعا بەرەمىن، دەدىم. جوق، — دەدى ول، — قايتارساڭىز ءقازىر قايتارىڭىز، ونى تۋرا سول قالپىندا ساقتايىن. وعان ورامالىن بەردىم. ءۇش جىلدان كەيىن كەلىنشەكتى قايتا كەزدەستىردىم. ال ورامال قايدا؟ — دەپ سۇرادىم. ورامالدى ول الىپ كەلدى. سول جۋىلماعان قالپىندا قالتاسىندا قاعازعا وراۋلى جاتىر ەكەن، ءوز كوزىممەن كوردىم.
ەدۋاردا ماعان جالت قارادى.
— ءيا؟ ودان ءارى نە بولدى؟
— جوق، ودان ءارى ەشتەڭە بولعان جوق، — دەدىم. — بۇل مەنىمشە، جاي عانا جاقسى قىلىق.
— ءقازىر ول قايدا؟
— شەتەلدە.
قايتىپ ول تۋرالى اڭگىمەلەگەن جوقپىز. ءبىراق ول قوشتاسىپ تۇرىپ بىلاي دەدى:
— ءتۇن تىنىشتى بولسىن! ول كەلىنشەك تۋرالى ويلاما، جاراي ما؟ مەن سەنەن باسقا ەشكىمدى دە ويلامايمىن.
وعان سەندىم، شىندىعىن ايتىپ تۇرعانىن كوردىم، ول تەك قانا مەنى ويلايتىن بولسا، ماعان ودان ارتىق نە كەرەك. ونى قۋىپ جەتتىم.
— راحمەت ساعان ەدۋاردا! — دەدىم. جۇرەگىم العىسقا شىپ-شىپ تولىپ، شىنىمدى ايتتىم: — مەن ءۇشىن سەن تىم جاقسىسىڭ، الايدا مەنى قۋىپ جىبەرمەگەنىڭ ءۇشىن ساعان العىس ايتامىن. قۇداي سىيلاسىن سەنى، ەدۋاردا... وز باسىم، ءدال مەنەن نە تاپقانىڭدى بىلمەيمىن، مەنەن الدەقايدا ارتىق، ابىرويلى دا لايىقتى ادامدار قانشاما. ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە مەن باسى ءبۇتىن سەنىكىمىن، تامىرداعى قانىممەن، ولمەيتىن جانىممەن سەندىكپىن.
— جوق،، وقا ەمەس، — دەدى ول. سەن تۇسىنىكسىز بىردەڭەلەر ايتىپ تۇرسىڭ... قۇداي مەنى نە ءۇشىن سىيلايدى. سەن ءبىر كادىك بولاتىنداي سويلەيسىڭ.. ال مەن سەنى قالاي سۇيەدى دەسەيشى!
ول ءدال جولدىڭ ورتاسىندا موينىما اسىلا كەتىپ، قۇشىرلانا ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى.
ول كەتكەن سوڭ، مەن ءوز قۋانىشىممەن ءوزىم جالعىز بولايىن دەپ بۇرىلىپ، ورمانعا قويىپ كەتتىم. سوسىن ابىرجىپ، الاڭداپ مەنى بىرەۋ-مىرەۋ بايقاپ قالمادى ما ەكەن دەپ، قاراعالى جولعا قايتا جۇگىردىم. الايدا وندا ەشكىم جوق ەكەن.
جازعى تۇندەر، تىنىش سۋلار جانە ورماننىڭ قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىعى قوسىلىپ توڭىرەك تۇگەل قالعىپ تۇرعان ءتارىزدى. جولدا دا نە شۋىل، نە زۋىل جوق. جۇرەگىم قىزىل شاراپ قۇيعانداي لىق-لىق، ءلۇپ-لۇپ ەتەدى.
وتقا ەلىگىپ، قۋىرعان ەتتىڭ يىسىنە ەلىكتەپ كىشكەنتاي كوبەلەكتەر مەن شىركەيلەر تەرەزەدەن ءۇنسىز ەنىپ، ۇيدەن شىعار ەمەس. توبەگە جالپ-جالپ سوعىلىپ، قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن ىزىڭداپ مازانى الدى، كەيبىرەۋلەر اق ءتۇستى وقشونتايىما قونىپ الىپتى. ولاردىڭ قاناتىن قوزعاپ، قالاي تىرباڭداعانىنا قاراسام، كوبەلەكتەر مەن جىبەك قۇرتتارى ماعان ۇڭىلەتىن ءتارىزدى. كەيبىرەۋلەرى ۇشىپ جۇرگەن كوپ گۇلگە ۇقسايدى.
ۇيدەن شىعىپ، توڭىرەككە قۇلاق توسامىن. ءۇپ ەتكەن ءۇن جوق، ءبارى دە ۇيقىدا. بارلىعى شىبىن-شىركەي، كوبەلەكتەردىڭ جەلپىنگەن قاناتىنىڭ اسەرىنەن كوگىلدىر كورىنەدى. ودان ءارى ورماننىڭ شەتىندە دولانا سياقتى اعاشتار شوقتانا قالعان، ولاردىڭ ۇساق گۇلدەرىن كەرەمەت جاقسى كورەمىن. كوك بۇتالاردىڭ ءار شوعىن قىزىقتاۋدى بۇيىرتقان قۇدايعا تاۋبە، ولار عوي جولدىڭ جيەگىندەگى كىپ-كىشكەنتاي راۋشان گۇلدەر ىسپەتتى، گۇلدى سۇيگەندىكتەن كەيدە جىلاپ تا الامىن. وسى ماڭدا ورمان قالامپىرى دا بار، ونى كورمەسەم دە، يىسىنەن بىلەمىن.
ال تۇندە كەنەت ۇلكەن اق گۇلدەر اشىلادى، جاپىراقتارىن جايىپ جىبەرىپ، كادىمگىدەي تىنىس الادى. ولارعا ءجۇندى قوڭىزدار قونىپ، قالتىلدايدى دا تۇرادى. گۇلدەن گۇلگە بارىپ ارالاعاندى ۇناتامىن، ولار وز يىسىنە ماس سياقتى كورىنەدى. ولاردىڭ ماحابباتتان ماس بولىپ، ءلايلىپ تۇراتىنىن بايقايمىن.
جەڭىل ادىمداپ كەلە جاتقان ادامنىڭ دەمىمەن "سالەمەتسىز بە" دەگەن تانىس ءۇن شىعادى.
ادەتتەگى جاۋابىمدى ايتىپ، جول شاڭىنا تىزەرلەي قالىپ، ونىڭ تىزەسىن قۇشىپ، بەلدەمشەسىنە بەتىمدى تيگىزەمىن.
— سالەمەت پە، ەدۋاردا! — دەيمىن قايتادان باقىتتان ۇزدىگىپ كەتە جازداپ.
— مەنى قالاي كۇشتى سۇيەسىڭ، ءا! — دەپ سىبىرلايدى ول
— بىلمەيمىن، قانداي العىس ايتىپ، قالاي ارداقتارىمدى بىلمەيمىن! — دەيمىن. — سەن مەنىكىسىڭ دەپ ۇزاقتى كۇن قۋانىشىم قوينىما سىيماي جۇرەدى، تەك ءبىر سەنى عانا ويلاپ، جۇرەگىم تىنشىمايدى. سەن مىناۋ جۇمىر جەردەگى ەڭ سۇلۋ قىزسىڭ، سەنى سوندىقتان دا ءسۇيدىم. كەيدە سەنى ايمالاپ ءسۇيدىم عوي دەپ ويلاسام-اق، قۋانىشتان قىزارىپ كەتەمىن.
— ال بۇگىن مەنى سونشا ەرەك ءسۇيۋىڭنىڭ سەبەبى نە؟ — دەپ سۇرايدى ول.
سەبەبى مىڭ سان عوي، ءبىر عانا ول تۋرالى ويلاۋدىڭ ءوزى نە تۇرادى. بيىك دوعاداي يىلگەن قاسىنىڭ استىنداعى مىناۋ كوزقاراس، مىناۋ سونىرقاي سۇيكىمدى بەت-الپەتى سۇيدىرمەي، سۇيىندىرمەي قويسىن با!
— سەنى قالاي سۇيمەي تۇرا الامىن! — دەيمىن. — مەن بار عوي، سەنىڭ كوڭىلىڭ كوتەرىڭكى، دەنساۋلىعىڭ جاقسى بولعانى ءۇشىن ءاربىر بۇتاعا، ءاربىر اعاشقا ريزالىق ءبىلدىرىپ، العىس ايتامىن. بىلەسىڭ بە، ءبىر بالدا ءبىر جاس كەلىنشەكتىڭ بيلەمەي، كەش بويى وتىرىپ قالعانى، ەشكىم بيگە شاقىرمادى عوي ونى. مەن ونىمەن تانىس ەمەس ەدىم، بەت الپەتى ءبىراق ۇنادى، سوسىن بيگە شاقىردىم. ار جاعى نە بولدى دەيسىڭ عوي؟ ول باسىن شايقادى "بيكەش بيلەمەس پە ەكەن؟" دەپ سۇرادىم مەن "ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، — دەدى ول، — اكەم جاقسى-اق ادام ەدى، ال انام ايتۋلى سۇلۋ بولاتىن، اكەم ونى ەسسىز ءسۇيدى. ال مەن بولسام، ىشتەن اقساق بوپ تۋدىم".
ەدۋاردا ماعان قارادى. ءبىز كوك بۇتانىڭ اراسىنا وتىردىق.
— سەن تۋرالى مەنىڭ ءبىر قۇربىمنىڭ نە ايتقانىن بىلەسىڭ بە؟ — دەپ باستادى ول ءسوزىن. — سەنىڭ كوزقاراسىڭ جىرتقىشتىكى سياقتى، كوزى ءتۇسىپ كەتسە-اق ەسىمنەن اداسىپ قالامىن، دەيدى ول. بەينە ءبىر سەن وعان قول سالاتىن سياقتى.
جۇرەگىم تاعاتسىز قۋانىشتان دۇرسىلدەپ كەتتى. ءوزىم ءۇشىن ەمەس، ەدۋاردا ءۇشىن ءماز بولىپ، ماعان تەك ءوزى، جالعىز ءوزى عانا كەرەك، وزگەلەر مەنىڭ كوزقاراسىم تۋرالى نە ايتسا، ونى ايتسىن، دەپ ويلادىم.
— ول قانداي قۇربىڭ؟ — دەپ سۇرادىم.
— ونى ساعان ايتپايمىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى ول ءبىراق ول بالىق قاقتايتىن ورىنعا بارعاندا بىزبەن بىرگە بولعان.
— ءا... — دەپ اڭتارىلىپ قالدىم.
ەندى اڭگىمە بەتى باسقاعا اۋدى.
— اكەم وسى كۇندەرى رەسەيگە بارعالى جينالىپ ءجۇر، — دەدى ول ونىڭ اتتانىپ كەتۋىن ءالى اتاپ وتەمىز. سەن كۋرحولمادا بولىپ پا ەدىڭ؟ ءبىز وزىمىزبەن ەكى سەبەت شاراپ الامىز، پاستور مەكەنىنىڭ ايەلدەرى دە بىرگە بارادى. شاراپ جونىندە اكەم نۇسقاۋ بەرىپ تە قويعان تەك سەن ەندى قايتىپ مەنىڭ قۇربىما كوز سالمايتىن بولاسىڭ. سولاي ەمەس پە؟ ايتپەسە ونى شاقىرمايمىن.
كەنەت ول ءسوزىن قويا سالىپ، موينىما اسىلدى دا، كوزىن ايىرماستان بەتىمە تەسىلە قارادى، قالاي دەم العانى ەستىلىپ تۇردى. ونىڭ كوزى تۇڭعيىق تانىپ قاپ-قارا بولىپ كەتتى.
مەن كىلت كوتەرىلىپ، ابدىراعاننان اۋزىما تۇسكەنى؛
— ءا... اكەڭ رەسەيگە بارا ما؟ — عانا بولدى.
— سەن نەگە كەنەتتەن تۇرىپ كەتتىڭ؟ — دەپ سۇرادى ول
— ويتكەنى كەش بوپ قالدى، ەدۋاردا، — دەدىم مەن. — اق گۇلدەر جابىلا باستادى، كۇن شىعىپ كەلەدى، تاڭ اتتى عوي.
ونى ورمان اراسىمەن شىعارىپ سالىپ، قاشان كوزدەن ۇزاعانشا سىرتىنان قاراپ تۇردىم، ول ءبىراز جەرگە الىستاپ بارىپ "تىنىشتى ءتۇن!" دەدى، ول داۋسى ماعان تالىپ جەتتى دە، ءوزى كوزدەن عايىپ بولدى. سول ساتتە ۇستا ءۇيىنىڭ ەسىگى اشىلىپ، اق ومىراۋشالى ادام شىقتى، ول قالپاعىن ماڭدايىنا ىسىرىپ، جان-جاعىنا جالتاقتاي قارادى دا، سيريلۋنن جاققا جونەلدى.
مەنىڭ قۇلاعىمدا "ەدۋاردانىڭ "تىنىشتى ءتۇن!" دەگەنى سىڭعىرلادى دا تۇردى.
XIV
قۋانىشتان باسىم اينالىپ كەتتى. مىلتىقتىڭ وعىن الىپ تاستاپ ەدىم، ويلاماعان جاڭعىرىق تاۋدان تاۋعا سامعاپ، تاستان تاسقا سەكىرىپ، تەڭىزدىڭ بەتىمەن زىرلاپ وتىرىپ، ۇيقى كورمەگەن باسقارۋ تۇتقا سىنداعىنىڭ قۇلاعىن شىڭ ەتكىزدى. ال مەن نە ءۇشىن قۋانامىن، وسى؟ ويلارىم، ەستەلىگىم، ورماننىڭ شۋىلى، تانىستاردىڭ ءۇنى ءۇشىن قۋانامىن با؟! مەن ول تۋرالى عانا ويلايمىن، كوزىمدى جاۋىپ، ءۇن-تۇنسىز تۇرىپ، ونى ويلاپ، مينۋت سانايمىن.
مىنە، سۋ ىشكىم كەلىپ ەدى، بۇلاققا باس قويىپ ءشولىمدى قاندىردىم، مىنە، ءجۇز قادام سولاي قاراي ادىمداپ، كەرى قايتتىم، ول بولسا كەشىگىپ جاتىر.
بىردەڭە بولىپ قالمادى ما ەكەن؟ نەبارى ءبىر-اق اي ءوتتى، ءبىر اي ونشا ۇزاق مەرزىم ەمەس، جوق، ەشتەڭە بولعان جوق. قۇداي كۋا، ءبىر اي قاس قاعىمدا وتە شىقتى. ال تۇندەر كەيدە جىلداي ۇزاق بولادى، ۋاقىت قىسقارتۋ ءۇشىن كار ءتوزىمدى بۇلاققا سالىپ، سۋلاپ الدىم.
ۋاقىتتى مەن ءتۇن سايىن سانايمىن. بىلاي دا بولدى، ىمىرت ءۇيىرىلدى، ال ەدۋاردا كەلگەن جوق، بىردە ول تابانداتقان ەكى ءتۇن بويى كەلمەدى. تابانى كۇرەكتەي ەكى ءتۇن! جوق، وعان ەشتەڭە دە بولماپتى، ەندى قايتىپ باقىت دەگەندى بىلمەسپىن دەپ ويلاپ ەدىم.
الدە مەن قاتەلەستىم بە ەكەن؟
— بۇگىن ورماننىڭ تىنىمسىز ەكەنىن بايقادىڭ با، ەدۋاردا؟ جاپىراقتار قالتىراپ، تومارلاردىڭ ءىشى ۋ-شۋ، ابىر-سابىر. ولار وقىس بىردەڭەلەر ويلاستىرعان سىڭايلى... ال مەن ساعان و تۋرالى ايتقالى تۇرعان جوقپىن. تاۋدا قۇس سايرايدى، كادىمگى سارى شىمشىق. ول ەكى ءتۇن تاپجىلماي ءبىر ورىندا سايراپ، ءوزىنىڭ دوسىن شاقىرادى. ءبىر اۋەننەن تانباي، قايتا-قايتا شىرىلداپ، سايراۋىن ەستىدىڭ بە؟
— ءيا،، ەستىدىم. ال ونى نە ءۇشىن سۇراپ وتىرسىڭ؟
— ءوزىم دە بىلمەيمىن. ول ەكى ءتۇن وسىندا وتىر. ساعان سونى •ايتپاقشى ەدىم، باسقا ەشتەڭە ەمەس... كەلگەنىڭ ءۇشىن راحمەت سۇيىكتىم، راحمەت! سەنى بۇگىن، الدە ەرتەڭ، كەلە مە دەپ كۇتتىم عوي، كۇتتىم. ءوزىڭدى كورگەندە قالاي قۋانعانىمدى سۇراما.
— مەن دە كۇتتىم. ۇدايى ءوزىڭدى ويلادىم. سەن سىندىرعان ستاكاننىڭ سىنىقتارىن جيناپ تىعىپ قويدىم. سىنعان ستاقان ەسىڭدە مە؟ اكەم بۇگىن كەتتى، ماعان كەلۋگە بولمادى، ونى جولعا قامداپ، ءبىراز دۇنيەلەر سالۋعا تۋرا كەلدى. سەنىڭ ورماندا ارلى-بەرلى ءجۇرىپ كۇتەتىنىڭدى بىلەمىن، ونىڭ زاتتارىن دەستەلەپ ءجۇرىپ جىلاپ ءجۇردىم.
ال، باقانداي ەكى ءتۇن ءوتتى عوي، دەپ ويلادىم، سوندا العاشقى ءتۇنى نە بىتىرگەن؟ ونىڭ كوزىندە بۇرىنعىداي قۋانىشتىڭ بولماۋى نەدەن؟
ارادا ءبىر ساعات ءوتتى. تاۋداعى سارى شىمشىق ساپ بولىپ، ورمان ىشتەن تىنىپ تىمسىرايا قالدى. جو-جوق ەشتەڭە دە بولعان جوق، بارلىعى دا بۇرىنعىشا قاز-قالپىندا: قوشتاساردا ول قولىن سوزىپ، قيماستىقپەن سۇيىسپەنشىلىكپەن قارادى.
— ەرتەڭ بە؟ — دەدىم.
— جوق، ەرتەڭ ەمەس، — دەپ جاۋاپ بەردى ول
نەگە ەكەنىن مەن سۇراعان جوقپىن.
— ەرتەڭ مەن توي جاسايمىن عوي، — دەپ ول كۇلىپ جىبەردى. — جاي عانا ساعان كۇتپەگەن سىيلىق بولسىن دەپ ەدىم، ءوڭىڭ وزگەرىپ كەتتى عوي، زايىرى، بىردەن ايتۋىم كەرەك ەكەن. ساعان حات جىبەرمەك ەدىم.
جۇرەگىم ەندى عانا ورنىنا ءتۇستى.
ول باسىن يزەپ كەتپەكشى بولىپ ەدى.
— تاعى دا ءبىر سۇراق، — دەدىم مەن ورنىمنان قوزعالىپ.
— ايتشى، ستاقاننىڭ سىنىعىن قاشان جيناپ جاسىرىپ ءجۇرسىڭ؟
— قاشان جينادىڭ دەيسىڭ بە؟
— ءيا، ءدال سولاي. ءبىر اپتا، الدە ەكى اپتا بۇرىن با؟
— بالكىم، ەكى اپتا بۇرىن شىعار. ونى نەگە سونشا ەجىكتەپ سۇرادىڭ؟ جوق، ولاي بولسا شىندىعىن ءوزىم ايتايىن. ول كەشە بولعان.
كەشە دەيدى، كەشە، ودان ءارى ەمەس، ول مەنى كەشە عانا ويلاپتى. دەمەك، ءبارى دە تاماشا.
XV
ءبىز ەكى قايىققا جايعاستىق. ءان سالىپ، ايقايلاپ ءبىر-بىرىمىزدى شاقىردىق. قۋرحولمى ارالداردىڭ ار جاعىندا، اجەپتاۋىر الىس جەر. دوكتور ءبىزدىڭ قىز-كەلىنشەكتەر سياقتى، بۇگىن باستان-اياق اق كيىم كيىپ الىپتى، ونى ءدال وسىنداي رازىلىق پەيىلدە ەشقاشان كورگەن ەمەن، ادەتتە ۇندەمەۋشى ەدى، بۇگىن شەشىلىپ، كوسىلىپ كەتىپتى، اڭگىمەشىل-اق. ەپتەپ ءىشىپ العان بولار، كوڭىلدىلىگى سودان دا شىعار دەپ ويلادىم. جاعاعا تۇسكەنىمىزدە ول ءبىر ءسات نازار اۋدارۋىمىزدى تالاپ ەتىپ، بارلىعىمىزدىڭ ءوز ۇيىندەگى دەي ەركىن سەزىنۋىمىزدى ءوتىندى. ءسىرا، ەدۋاردا ونى قوجايىن سايلاعان عوي، دەپ ويلادىم.
قىز-كەلىنشەكتەرگە ول كەرەمەت ءىلتيپات ءبىلدىردى. ال ەدۋارداعا قامقور كوڭىلمەن سونداي جىلى قاراپ، كەيدە ءتىپتى اكەسىن دەي ەركەلەتكىسى كەلدى، بۇرىنعى ەسكەرتۋ جاساپ، اقىلگويسۋدىڭ ءبىرى جوق. ايتپەسە، ول تۋعان كۇنىن ەسكە الىپ "وتىز سەگىزىنشى جىلى تۋدىم" دەسە، "مىڭ دا سەگىز ءجۇز وتىز سەگىزىنشى جىلى، سولاي ەمەس پە؟" دەپ تۇزەتەر ەدى. وعان جاۋاپ رەتىندە ەدۋاردا "جوق، مىڭ سەگىز ءجۇز وتىز سەگىزىنشى جىلى" دەيتىن، ول ءسال ابىرجىپ قالىپ قايتا تۇزەتەتىن، ونىمەن قويماي: "ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس" دەپ سوزگە قوناق بەرمەيتىن. مەن سويلەگەندە ول سىپايى، مۇقيات تىڭداپ، ۇناتپايتىنداي كەيىپ تانىتپايتىن.
ماعان كەلىپ ءبىر جاس قىز امانداستى. مەن ونى تانىمادىم، قايدان كورگەنىمدى ەسىمە جانە تۇسىرە المادىم، بىردەڭەنى شاتاستىرىپ ايتقان بولىپ ەدىم، ول كۇلىپ جىبەردى. باقسام، ول بالىق قاقتاۋشىلار ساراپشىسىنىڭ ءبىر قىزى ەكەن، ارالدا بىرگە بولىپپىز، ءتىپتى ونى ورمانشى ۇيىنە، وزىمىزدىكىنە شاقىرىپپىن. از-كەم اڭگىمەلەسكەن بولدىق.
ءبىر ساعات الدە ەكى ساعات ءوتتى مە، زەرىگە باستادىم. نە قۇيسا، سونىڭ ءبارىن ءىشتىم، قىسقا-قىسقا جۇرتتىڭ بارىمەن ءتىل قاعىستىم. ءبىر ءان تەكتىكتەن كەيىن ءبىر ءان تەكتىككە جول بەردىم، كوڭىل حوشىم كەلمەي، ابدىراپ، ىقىلاس-پەيىلگە نە جاۋاپ قايتارارىمدى بىلمەي ساستىم. كەيدە اۋزىما كەلگەندى، ايتا سالام دا، كەيدە سوز تاپپاي قالام. اۋلاعىراق، ۇستەل ورنىنا پايدالانعان ۇلكەن تاستىڭ قاسىندا وتىرىپ الىپ دوكتور جۇلقىنا سويلەدى.
— كوڭىل! كوڭىل دەگەنىمىزدىڭ ءوزى نە؟ — دەيدى ول. وسىندا ساراپشىنىڭ قىزى ونى ەركىن ويلىلىعى ءۇشىن كىنالادى، ال ەركىن ويلاۋعا بولمايدى دەپ ايتىپ جۇرگەن كىم! ايتالىق، كەيبىرەۋلەر توزاقتى جەر استىنداعى ءبىر ءۇي دەپ ويلايدى، ال الباستىنى سونىڭ باستىعى، بىلايشا ايتقاندا جوعارى مارتەبەلىسى دەپ سانايدى
ال دوكتور بولسا، قاۋىم شىركەۋىندەگى قۇدايى بەينەلەر تۋرالى ايتقىسى كەلەدى: عايسا، بىرنەشە جەبىرەي ەركەكتەر مەن ايەلدەر، سۋدى شاراپقا اينالدىرۋ... — ءبارى دە عاجاپ ەمەس پە. عايسانىڭ باسىنداعى نۇر شەڭبەر شە؟ نۇر شەڭبەر دەگەنىمىزدىڭ ءوزى نە؟ كەسپەكتەن الىنعان التىن قۇرساۋ، ءۇش اق تال شاشقا ءىلىنىپ تۇرادى.
ەكى كەلىنشەك شوشىنا قولدارىن سىلتەدى. الايدا دوكتور قيىندىقتان تەز شىعىپ، ءسوزىن ازىلمەن جالعاستىردى.
— ۇرەيلى بولىپ ەستىلەتىنى راس ەمەس پە؟ ونى مويىندايمىن، البەتتە، مويىندايمىن. ال ەگەر ىشىڭنەن ونى قايتالاي بەرسەڭ، ءتىپتى جەتى، سەگىز مارتە قايتالاساڭ، سوسىن ءسال-پال ويعا سالساڭ، ەشقايسىسى دا ۇرەي شاقىرىپ، قورقىنىشتى كورىنبەيدى. حانىمدار، ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، مەنىمەن بىرگە ءىشىپ قويىڭدارشى!
الگى ەكى كەلىنشەكتىڭ الدىنا تىزەرلەي وتىرا قالىپ، قالپاعىن قاسىنا قويماي، كوككە كوتەرىپ، ستاقاندى ءبىر قولىمەن اۋزىنا اپارىپ، باسىنا ءبىر-اق كوتەردى. ونىڭ مۇنداي ەپتىلىگىنە قىزىعا دا قىز عانا قارادىم، ءتىپتى ءسوز جوق بىرگە ىشەتىن ەدىم، ءبىراق ۇلگەرمەي قالدىم.
ەدۋاردا ونى كوزىمەن قاداعالاپ وتىردى. ونىڭ قاسىنا كەلىپ قاتار وتىرىپ:
— ال بۇگىن كۇلىس وينايمىز با؟ — دەدىم وعان.
ول ءدىر ەتە قالىپ. ورنىنان كوتەرىلدى دە:
— ەسىڭدە بولسىن، بىزگە ەندى بىر-بىرىمىزگە "سەن" دەۋگە بولمايدى، — دەپ سىبىرلادى ول
مەن بولسام، وعان "سەن" دەپ ايتۋدى ويلاعان دا جوقپىن. قايتادان شەگىنىپ كەتتىم.
تاعى دا ءبىر ساعات ءوتتى. قانداي ۇزاق كۇن ەدى! ءۇشىنشى قايىعىم بولعاندا ۇيگە مانا كەتىپ قالاتىن ەدىم. ەزوپ كۇزەت جايدا بايلاۋلى تۇر، مەن تۋرالى ويلاپ تۇر عوي بەيشارا. ەدۋاردانىڭ ويى الدەقايدا مەنەن الىستا سامعاپ ءجۇر، بۇل ونىڭ شالعايعا، بەيتانىس ولكەگە كەتىپ قالۋ قانداي باقىت دەگەن سوزىنەن-اق بەلگىلى بولدى، ونى ايتقاندا ءجۇزى الاۋ اتىپ، ءتىپتى قاتە دە جىبەرىپ الدى.
— ول كۇنى مەنەن اسقان باقىتتى جان بولمايدى...
— مەنەن باقىتتى، — دەيدى دوكتور.
— نە؟ — دەپ سۇرايدى ول
— مەنەن باقىتتى.
— تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.
— ءسىز "اسقان باقىتتى" دەدىڭىز. تەك سول عانا.
— و، شىنىندا دا! كەشىرىم وتىنەمىن. پاروحود پالۋباسىنا تابانىم تيگەن كۇنى مەنەن اسقان باقىتتى ەشكىم بولمايدى. كەيدە مەنى ءبىر جاققا تارتادى دا تۇرادى، قايدا ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن
ونى ءبىر جاققا تارتىپ تۇرادى، ال مەن تۋرالى ويلامايدى. بەتىنە قاراپ ەدىم، جۇزىنەن مەنى ۇمىتقانىن كوردىم. ءبۇل ارادا ءسوزدىڭ قاجەتى جوق. جاي عانا قاراپ، جۇزىنەن ءبارىن، دە كوردىم. سوندىعىنان مينۋتتەردىڭ ءوزى تورىقتىرىپ، زارىقتىرىپ ارەڭ ءوتتى. ۇيگە قايتاتىن مەزگىل بولعان جوق پا دەپ سۇراپ، جۇرتتىڭ ءبارىن مەزى قىلدىم. ابدەن كەشىكتىك قوي، ەزوپىم كۇزەت ۇيىندە بايلاۋلى قالىپ ەدى، دەسەم تىڭدايتىن ءتىرى پەندە جوق. ەشكىمنىڭ دە ۇيگە قايتقىسى كەلمەيدى.
ءۇشىنشى رەت ساراپشىنىڭ قىزىنا كەلدىم، مەنىڭ كوزقاراسىمدى جىرتقىشتىكى نە تەڭەپ جۇرگەن وسىدان باسقا ەشكىم جوق. ونىمەن وتىرىپ ىشتىك: ونىڭ جانارىندا ءبىر ۇرەي بار سياقتى، كوزى ءبىر جەرگە بايىزدامايدى، ءبىر ءسات ماعان قادالا قالىپ، زامات اۋدارىپ جىبەرەدى.
— ايتىڭىزشى، بيكەش، — دەپ باستادىم ءسوزدى، — سىزگە وسى جاقتىڭ ادامدارى اۋدەمدە وتەتىن جازعا ۇقساس بولىپ كورىنبەي مە؟ سونداي قۇبىلمالى، سونداي كوركەم وزدەرى!
مۇنى مەن داۋىستاپ، قاساقانا داۋىستاپ ايتتىم. داۋىسىمدى باسەڭدەتپەي بيكەشتى ءوزىم قايتادان قوناققا، كۇزەت جايىمدى كورىپ كەتۋگە شاقىردىم.
— سونداي ءبىر قۇدايى قايىرىم جاساپ، مەنى ءبىر باقىتقا بولەڭىزشى، — دەپ جالىنا تۇرىپ، كەلسە وعان نە سىيلارىمدى ويلادىم. جالپى، وقشونتايدان وزگە سىيلايتىن ەشتەڭە تابىلماس، دەپ ءتۇيدىم.
بيكەش كەلۋگە ۋادە بەردى.
ەدۋاردا بولسا باسقا جاققا قاراپ، مەنىڭ سوزىمە ەشقانداي ءمان بەرگەن جوق. ول باسقالاردىڭ، اڭگىمەسىنە قۇلاق ءتۇرىپ، اراكىدىك ءسوز قوسىپ قويىپ وتىردى. دوكتور ايەلدەردىڭ الاقانىنا قاراپ بال اشىپ، اۋىز جاپپاي مىلجىڭداپ وتىر، ءوزىنىڭ دە قولى ولاردىكىنەن كىشى بولماسا، ۇلكەن ەمەس، ناعىز اقساۋساق، ءبىر ساۋساعىندا ساقينا ءجۇر. مەن ءوزىمدى باسى ارتىق ساناپ، شەتكەرىرەك تاسقا بارىپ وتىردىم. كۇن نەداۋىر كەشكىرىپ قالدى. تاستا جاپادان-جالعىز وتىرىپ، ءبىر عانا ويلاعانىم: ءقازىر ول اياق استىنان شاقىرىپ قالسا، سول ءسات كىمگە جەتىپ بارار ەدىم، ءبىراق ول مەنى مۇلدەم ەلەيتىن ەمەس. جارايدى، ماعان ءبارىبىر ەندى ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق...
ءوزىمدى جەتىمسىرەپ قالعانداي سەزىندىم. تۋ سىرتىم داعى اڭگىمەلەردى ەستىدىم، قۇلاعىمدا ەدۋاردا كۇلكىسىنىڭ سىڭعىرى، سول ءسات كەنەت قارعىپ تۇرىپ سولارعا كەلدىم. ءدال ءقازىر ءوزىمدى-وزىم ۇستار حالدە ەمەس ەدىم.
— ءبىر ءسات، ءبىر، عانا ساتكە بەرى قاراڭىزدارشى، دەدىم. — بايقايسىزدار ما، الگىندە مەن اناۋ تاستا وتىرىپ سىزدەرگە نە قىزىق كورسەتسەم ەكەن دەپ ويعا شومدىم، اقىرى، مەنىڭ مىنا كوللەكسيامدى قاراعاندارىڭىز دۇرىس بولار، دەپ ءتۇيدىم، — دەپ قوراپشانى الىپ شىقتىم. — كەشىرىڭىزدەر، مۇنى ەندى بولماسا ۇمىتىپ كەتە جازداپپىن. مارحابات ەتىپ قاراڭىزدارشى، بارشاڭىز دا كورىڭىزدەر، مۇندا قىزىل، مۇندا سارى شىبىندا بار. سىزدەردىڭ بۇنى قىزىقتاپ قاراعاندارىڭىز مەن ءۇشىن قۋانىش. — سويلەپ تۇرىپ كار ءتوزىمدى قولىما ۇستاپ قالعان ەكەنمىن، كەيىن ونى شەشكەنىم ىڭعايسىز بولعان ەكەن دەپ ويلاپ، باسىما قايتا كيدىم.
ءبىر ءسات جاپپاي ۇنسىزدىك ورنادى، قوراپشاعا ەشكىم دە جاقىنداپ كەلگەن جوق. اقىرى، وعان دوكتور قولىن سوزىپ، سىپايى عانا:
— راقىم ەتىڭىز. ءيا، نە زات ەكەنىن كورەيىك، — دەدى. — مەن ءۇشىن وسى قاۋىرسىن شىبىندى قالاي جاسايتىنى قاشاندا جۇمباق بولۋشى ەدى.
— بۇلاردى مەن ءوزىم جاسايمىن، — دەدىم ءدان ريزا بولعان كەيىپپەن. سودان سوڭ بۇلاردى قالاي جاسايتىنىمدى بايانداۋعا كىرىستىم. — ۋا، بۇل ونشا قيىن دا ەمەس، اۋەلى قاۋىرسىن مەن ىلمەك ساتىپ الامىن... ءبىراق ءبۇل شىبىقشا شىبىندار ونشا ءساتتى ەمەس، جاي كورسەتۋ ءۇشىن جاسالا سالعاندار. ال بۇلاردىڭ دايىندارى بولادى، وتە ادەمى-اق.
ەدۋاردا ماعان نەمكەتتىلەۋ كوز تاستادى دا، سوسىن قوراپشاعا ءبىر قاراپ قۇربىلارىن قوزعالتپاي اڭگىمەسىن جالعاستىرا بەردى.
— مۇندا مىنە، ماتەريالدارى جاتىر، — دەدى دوكتور. — كوز سالىڭىزدار، قانداي اسەم قاۋىرسىندار.
ەدۋاردا دا كورىپ:
— بارىنەن جاسىلدارى جاقسى ەكەن، — دەدى. — ماعان بەرىپ جىبەرىڭىزشى، دوكتور.
— ولاردى وزىڭىزگە الىپ قالىڭىز، — دەپ داۋىستادىم. — كانە كەي، وتىنەمىن. مىنە، مىنا ەكى جاسىلى. مارحابات ەتىڭىز، ءبۇل ءبىر سىزگە ەسكەرتكىش بولسىن.
قاۋىرسىنداردى ول قولىندا دوڭگەلەتىپ تۇرىپ:
— ولار جاسىل بولعانىمەن كۇنگە ۇستاعاندا التىنعا بۋلاعانداي بولادى ەكەن، — دەدى. — جارايدى، تاقا ماعان سىيلاعىڭىز كەپ تۇرسا، راحمەت!
قاۋىرسىنداردى ول كويلەگىنە قاداپ الدى.
سالدەن سوڭ دوكتور قوراپشانى وزىمە قايتارىپ العىس ايتتى. سوسىن ورنىنان تۇرىپ قايتۋ جايىندا ويلاناتىن ۋاقىت بولعان جوق پا، دەپ سۇرادى.
— ءيا، قۇداي ءۇشىن، قايتايىقشى، — دەدىم. — ۇيدە ءيتىم قالدى، بىلەسىز بە ءبىر توبەتىم بار عوي، ءقازىر ورالعانىمدا الدىڭعى ەكى اياعىن تەرەزەگە قويىپ، مەنى قارسى الادى. كۇن سونداي عاجاپ بولدى، ۇزاماي باتادى، ۇيگە قايتۋ كەرەك. بارىڭىزگە راحمەت.
ەدۋاردا قاي قايىققا وتىراتىنىن كورۋ ءۇشىن مەن سۋدىڭ وزىندە تۇردىم، ويىم ونىڭ قايىعىنان باسقاعا ءمىنۋ. مەن وعان تاڭدانا كوز تاستادىم، ءجۇزى الاۋ اتىپ، بال-بۇل جانىپ ءجۇر. مىنە، ول ماعان كەلىپ، قولىن ۇسىنىپ، قيىلا تۇرىپ:
— قاۋىرسىن ءۇشىن راحمەت... — دەدى. — ءبىز ءبىر قايىققا وتىرامىز عوي، سولاي ەمەس پە؟
— قالاي ايتساڭىز سولاي بولادى دا، — دەپ جاۋاپ قاتتىم.
ءبىز ءبىر قايىققا ءمىنىپ، ول مەنىڭ جانىنداعى ورىندىققا وتىردى دا تىزەمىزگە تىزەمىز ءتۇيىستى. مەن وعان قاراپ ەدىم، جاۋاپ رەتىندە ول دا ماعان زامات كوز تاستادى. ونىڭ تىزەسىنىڭ ءتيۋى سونداي ىستىق سەزىلىپ، بۇگىنگى اۋىر كۇننىڭ قارىمتاسى رەتىندەگى سىي سياقتى كورىنىپ، بۇرىنعى قۋانىشتى كوڭىل كۇيىنە ورالعالى وتىر ەم، كەنەت ول بۇرىلىپ كەتىپ ماعان ارقاسىن بەرىپ، رولدە وتىرعان دوكتورمەن اڭگىمەگە كىرىستى. تابانى كۇرەكتەي شيرەك ساعات مەن ول ءۇشىن دۇنيەدە جوقتاي بولدىم. سول ارادا ءوزىمدى-وزىم ءومىر-باقي كەشپەيتىن دەي ءبىر ابەستىك جاساپ الدىم. ونىڭ اياعىنان باشماعى سىپىرىلىپ قالدى دا، مەن ونى الا ساپ سۋعا الىسقا لاقتىرىپ كەپ جىبەردىم — نە ءۇشىن ويتكەنىمدى بىلمەيمىن، الدە ول قاسىمدا وتىرعانىنا قۋانعاندىقتان با، الدە مۇندا مەن دە بارمىن دەپ نازارىن اۋدارعىم كەلگەندىكتەن بە — تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. قىز-كەلىنشەكتەر ۋ-شۋ بولدى. ءوزىم دە ىڭعايسىزدانىپ قالدىم، ءبىراق ودان نە پايدا. بولارى بولدى، بوياۋى ءسىڭدى. مەنى قۇتقارعالى دوكتور: "قاتتىراق ەسىڭدەر!" دەپ ايعاي ساپ قايىقتى باشماققا قاراي بۇرعىزدى. بىرەر ساتتە باشماققا سۋ تولىپ باتا بەرگەندە ەسكەكشى ونى ۇستاپ قالدى، ءوزىنىڭ دە جەڭى سۋعا مالىندى. باشماقتىڭ قۇتقارىلۋىنا بايلانىستى كوپ ءۇندى "ۋرا" ەكى قايىقتان دا دابىلداتىپ، توڭىرەكتى تۇگەل جاڭعىرىقتىردى.
ۇيالعاننان كىرەرگە تەسىك تاپپادىم، قول ورامالىمدى الىپ باشماقتى سۇرتكەنىمدە ءوڭىمنىڭ قالاي مىڭ قۇبىلعانىن عانا سەزەمىن. ەدۋاردا ونى قولىمنان ءۇنسىز عانا الدى. تەك سودان سوڭ عانا:
— ومىرىمدە ءدال مۇندايدى كورگەن ەمەن، — دەدى.
— راس، كورمەپسىز، — دەپ قوستادىم ونىڭ ءسوزىن. كۇلىپ-ويناپ، بۇل قىلىعىم ءباز ءبىر ويدان تۋعانىن، ونىڭ استارىندا جاتقان سىر بارىن بىلدىرگەن كەيىپ تانىتتىم. ءبىراق استارىندا قانداي سىر جاتۋى، مۇمكىن؟ دوكتور ماعان العاش رەت جاراتپاي قارادى.
ۋاقىت جىلجىپ قايىق سىرعىپ جاعاعا جەتتى. ءان تەكتىكتىڭ ءىزى سۋىپ، ءبارىمىز قوسىلا ءان سالىپ كەمەجايعا توقتادىق.
— بەرى قاراڭىزدار، — دەدى ەدۋاردا. — شاراپتى ءالى تاۋىسپاقپىز عوي، وندا كوپ قالىپتى. كانە، كوپ ۇزاماي قايتا جينالىپ، ءبىزدىڭ زالدا بي بيلەپ، شىن مانىندە بال جاسايىق.
جاعاعا كوتەرىلگەنىمىزدە مەن ەدۋاردادان كەشىرىم سۇرادىم.
— كۇزەت جايىما قالاي تەزىرەك جەتكىم كەلەدى دەسەيشى مەنى، — دەدىم. — بۇگىن ابدەن تيتىقتادىم.
— سولاي ما، لەيتەنانت مىرزا، ابدەن تيتىقتاپ شارشاعان ەكەنسىز عوي بۇگىن؟
— ءوزىمنىڭ دە، وزگەنىڭ دە كوڭىلدى كۇنىنە كولەڭكە ءتۇسىرىپ، بۇزىپ جىبەرگەنىمدى ايتپاق ەدىم، — دەدىم. ەدۋاردانىڭ سوزىنە جاۋاپ قايتارىپ. — جايدان-جاي باشماعىڭىزدى سۋعا لاقتىرىپ جىبەردىم.
— ءيا، مۇنىڭىز عاجاپ بولدى.
— كەشىرىڭىز مەنى! — دەپ مىڭگىرلەدىم.
بۇدان اسقان جامان قىلىق بولماس. ەندى ءوز تىنىشتىعىمدى عانا ساقتاۋعا بەكىندىم. قۇداي كۋا، نە بولىپ، نە قويسا دا، ءوز تىنىشتىعىمدى قورعايتىن بولامىن. مەن نە، وعان ءوزىم بارىپ بايلانىپپىن با؟ جو-جوق، جوق، جانە دە جوق. ءبارى دە تامىلجىپ تۇرعان ءبىر كۇنى ول جانىمنان جاناي وتكەندە جولدا بولدى.
وي، ءبۇل تەرىستىكتىڭ جازى ما جازى! مامىر قوڭىزدارىن ەندى ەمگە تاپپايسىڭ، ال كۇنى كۇندىز دە، تۇندە دە جارقىراپ تۇرعانمەن، ادامدارىن مۇلدەم تۇسىنە الماي-اق قويدىم. وسىناۋ كوگىلدىر كوزدەرى تەسىلگەندە نە كورەتىنىن، اناۋ عاجاپ ماڭدايلاردىڭ ار جاعىندا نەندەي ويلار دۇبىرلەپ جۇرگەنىن كىم ءبىلسىن. ءبىراق ونىڭ مەن ءۇشىن ءبارى ءبىر عوي. ماعان ەشكىمنىڭ دە كەرەگى جوق. مەن قارماق سالىپ، بالىق اۋلاۋعا كىرىستىم. ەكى كۇن، ءتورت كۇن ءوتتى. ءتۇن بالاسى كۇزەت جايىمدا جاتقاندا كىرپىگىم ىلىنبەيدى.
— ءسىزدى كورمەگەلى ءتورت كۇن بولدى عوي، ەدۋاردا؟
— ءيا، شىنىندا دا تورت كۇن. تۇسىنسەڭىز بار عوي، شارۋا باستان اسادى. كىرىپ، كورۋىڭىزگە بولادى.
ول مەنى زالعا ەرتىپ كەلدى. ۇستەلدەر شىعارىلىپ، ورىندىقتار قابىرعا جاعالاتىپ قويىلعان. بارلىعى دا ورنىنان قوزعالعان؛ اسپا شام، پەش جانە قابىرعالارعا ارشا جاپىراقتارى ءىلىنىپ، دۇكەننەن الىنعان قارا ماتامەن سەيسەپ تەلگەن. فورتەپيانو بۇرىشقا ىسىرىلىپتى.
ءبۇل ونىڭ "بالعا" ازىرلەنگەنى.
— ال قالاي، سىزگە ۇناي ما؟ — دەپ سۇرادى ول
— تاماشا! — دەپ جاۋاپ بەردىم.
زالدان شىققاندا وعان:
— ءسىز مەنى مۇلدەم ۇمىتتىڭىز عوي، ەدۋاردا؟ راس پا وسىنىم؟ — دەپ سۇرادىم.
— مەن ءسىزدى تۇسىنبەيمىن، — دەپ تاڭدانا جاۋاپ قاتتى ول — ءسىز مەنىڭ قانشاما شارۋا تىندىرعانىمدى كورىپ تۇرعان جوقسىز با؟ سىزگە سوعۋعا قولىم ءتيدى مە؟
ارينە،، ماعان كىرىپ كەتۋگە ۋاقىتىڭىز قايدا؟ — دەدىم. ۇيقىسىز تۇندەردەن باسىم اينالىپ، اياعىمنان ارەڭ تۇرمىن ءوزىم، ءسوزىم دە سۇرەڭسىز ءارى تۇسىنىكسىز، كۇنى بويى جۇرەگىم اۋىردى. — البەتتە، ماعان سوعۋعا ۋاقىتىڭىز بولماعان عوي... مەن نە ساندىراقتاپ كەتتىم، ءوزى؟ ءيا، ايتپاقشى، ءسىز مەن تۋراسىندا وزگەرىپ كەتتىڭىز، ايتەۋىر بىردەڭە بولدى. وعان داۋلاساڭىز. الايدا جۇزىڭىزگە قاراپ نە بولعانىن ايىرا الماي-اق قويدىم. ءسىزدىڭ ماڭدايىڭىز قانداي عاجاپ، ەدۋاردا! ونى مەن ەندى عانا بايقاپ تۇرمىن.
— ءبىراق مەن ءسىزدى جالپى ۇمىتقان جوقپىن! — دەپ ىشقىنىپ قالىپ، قىزارىپ كەتتى دە، ول مەنى قولتىعىمنان الدى.
— ال ءيا، مۇمكىن ءسىز مەنى ۇمىتپاعان شىعارسىز. ولاي بولسا، نە ايتىپ تۇرعانىمدى مەنىڭ ەزىم دە بىلمەيتىن شىعارامىن. ايتەۋىر ەكىنىڭ ءبىرى.
— ەرتەڭ سىزگە شاقىرتۋ جىبەرەمىن. ءسىز مەنىمەن بيلەيسىز. سونى¬مەن بيلەيمىز عوي ءبىز!
— مەنى ەپتەپ شىعارىپ سالمايسىز با؟ — دەپ سۇرادىم.
— ءقازىر مە؟ جوق، شىعارىپ سالا المايمىن، — دەدى ول. — ۇزاماي دوكتور كەلەدى، ول كومەكتەسەمىن دەپ ۋادە بەرىپ ەدى، ءالى دە بىردەڭەلەر جاساۋ كەرەك بوپ تۇر. دەمەك، ءسىز زال جاقسى جاساۋلانعان دەپ سانايسىز عوي. ال سىزگە ول بىلاي...
ەسىك الدىنا كەلىپ اربا توقتادى.
— و، دوكتور بۇگىن كۇيمەمەن ءجۇر ەكەن عوي، — دەدىم.
— ءيا، وعان ات جىبەرگەنمىن مەن. — ارينە، ونىڭ اۋرۋ اياعىن ساقتاۋ كەرەك قوي. ال كەشىرىڭىز، مەن كەتتىم... قايىرلى كۇن، قايىرلى كۇن، دوكتور. ءوزىڭىزدى كورگەنىمە قۋانىشتىمىن. ادەتتەگىدەي، دەنساۋلىعىڭىز وتە مىقتى بولار؟ سىزدەردى ءقازىر تاستاپ كەتىپ قالسام، كەشىرەر دەپ سەنەمىن.
شىعا بەرىس تابالدىرىقتان ءتۇسىپ، بۇرىلىپ ارتىما قاراسام ەدۋاردا تەرەزەدە سىرتىمنان مەنى باعىپ ءتۇر ەكەن. ەكى قولىمەن پەردەنى سەرپە اشىپ قاراعاندا ءجۇزى ويلى، الدە نەگە الاڭ سياقتى كورىندى. ەسەر قۋانىش ەلتىتىپ، كوزگە ىستىق ۇيدەن قارىشتاي اتتاپ كەتىپ بارامىن، اياعىمنىڭ بار-جوعىن دا سەزبەيمىن، كوزىمدە تۇمان، قولىمداعى مىلتىعىم تاياقتاي جەپ-جەڭىل. ەگەر ول مەنىمەن بولسا، مەنەن جاقسى ادام شىعار ەدى دەپ ويلايمىن. ورمانعا كىرىپ، ويلارىمدى جەرىنە جەتكىزبەكپىن ەگەر ول مەنىمەن بولسا، ءتىلىن دە، بابىن دا تاۋىپ، قۇراق ۇشىپ قىزمەت ەتەر ەدىم، ءتىپتى ناشار ادام بوپ شىعىپ قولدان كەلمەيتىندى تالاپ ەتسە دە، كوڭىلىنەن شىعىپ قۋانتۋ ءۇشىن ءبۇل دۇنيەدەگىنىڭ ءبارىن جاسار ەدىم... توقتاپ تىزەرلەي وتىرا قاپ ۇكىلى ۇمىتپەن ەرىنىمدى جول جيەگىندەگى شوپكە تيگىزدىم. سوسىن تۇردىم دا، ءارى تارتتىم.
اقىر سوڭىندا تىنىشتالدىم. مەن تۋراسىندا وزگەرگەن ەكەن-اق، ءبىراق وندا تۇرعان نە بار! بۇل انشەيىن عانا، ونىڭ مىنەزى وسىنداي، الگىندە ول تەرەزەدە مەنەن كوز الماي، تەلمىرىپ تۇرعان جوق پا، قاشان مەن كوز ۇشىنا ءسىڭىپ، قارام وشكەنشە كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى. ماعان ودان ارتىق نە كەرەك؟ مەنىڭ كوڭىلىم كوتەرىلىپ، جانىم جايلانىپ قالدى. تاڭ اتقالى ەشتەڭە ىشپەسپىن عوي، ءبىراق قارنىمنىڭ اشقانىن بىلگەنىم جوق.
الدا جۇگىرىپ بارا جاتقان ەزوپ كەنەت ءۇرىپ قويا بەردى. باسىمدى كوتەردىم. اق ورامالدى ايەل مەنىڭ كۇزەت جايىمنىڭ قاسىندا تۇر ەكەن، بۇل ۇستانىڭ قىزى ەمۆا ەدى.
— سالەمەت پە، ەمۆا! — دەپ داۋىستاپ جىبەردىم.
ول ءداۋ سۇر تاستىڭ تۇبىندە ءتۇر ەكەن، قىزارىپ كەتىپتى، ساۋساعىن ۇرلەي بەرەدى.
— ەمۆا! سەنبىسىڭ! ساعان نە بولدى؟ — دەپ سۇرادىم.
— ەزوپ مەنى قاۋىپ الدى، — دەپ جاۋاپ قاتقان ول تۇنجىراپ تەمەن قارادى.
مەن ونىڭ ساۋساعىن قارادىم. ونى ءوزى تىستەپ الىپتى. كەنەت مەنىڭ باسىما كۇدىك ساپ ەتە قالىپ:
— كوپ كۇتىپ قالدىڭ با؟ — دەپ سۇرادىم.
— جوق، كوپ ەمەس، — دەپ جاۋاپ بەردى ول
بىر-بىرىمىزگە باسقا ءبىر اۋىز دا سوز ايتپاي، مەن ونى قولىنان ۇستاپ كۇزەت جايعا كىرگىزدىم.
XVII
بالىق اۋلاۋدان ادەتتەگىدەن ەرتە قايتقام جوق، سوندىقتان "بالعا" تۋرا سومكەممەن ءھام مىلتىعىممەن ءتۇستىم، ۇستىمدەگى ءتاۋىر كيىمىم تەك كۇرتەم عانا. سيريلۋننعا كەلگەنىمدە كۇن كەشكىرگەن بولا¬تىن، سىرتتان زالدا بي قىزىپ جاتقانى ەستىلدى، سوسىن بىرەۋ ايعايلاپ جىبەردى: — مىنە، لەيتەنانت مىرزانىڭ ءوزى! اڭنان كەلدى! مەنى جاستار القا قوتان قورشاپ الدى، بارلىعىنىڭ دا مەنىڭ ولجامدى كورگىسى كەلەدى. بۇگىن بىرنەشە تەڭىز قۇسىن اتىپ الىپ، شامالى بالىق اۋلاعانمىن. ەدۋاردا بيلەپ ءجۇر ەكەن، نارتتاي جانىپ كۇلىمدەي قارسى الىپ: — ءبىرىنشى ءبيىڭىز مەنىمەن! — دەدى. ءبىز بيلەي جونەلدىك. بارلىعى دا ويداعىداي بولدى، باسىم اينالىپ ەدى، ءبىراق قۇلاعانىم جوق. مەنىڭ ەبەدەيسىزدەۋ ەتىگىمنىڭ ءنال وكشەسى ەدەندى تارس-تۇرس سوعىپ، سىرىن ۇشىراتىنىن سەزدىم دە، كوپ بيلەمەي قويا قويدىم. كوپ زيان كەلتىرمەگەنىمە جانە قۋانىپ قالدىم. ماك مىرزانىڭ ەكى پىركانشىگى جانىن سالىپ ءوڭىن بۇزىپ تۇرىپ بيلەدى. دوكتور بارىن سالىپ كادريلپاعا باستى. زالدا جىگىتتەردەن باسقا مۇلدەم جاس تورت بوزبالا بولدى، ولار ساراپشى مەن وسىنداعى دارىگەردىڭ بالالارى. قايدان كەلگەنى بەلگىسىز، ءبىر كوممەرسانت بولدى، ءتاپ-تاۋىر داۋسى بار ەكەن، ول ءان سالىپ، فورتەپيانو الدىندا قىز-كەلىنشەكتەردى اۋىستىردى.
دۋماننىڭ العاشقى كەزەڭى قالاي وتكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق سوڭعى ساتتەرىنىڭ ءبارى ەسىمدە. كۇننىڭ جالقىن جارىعى زالعا قۇيىلىپ، تەڭىز قۇستارى ۇيقتاپ قالدى. بىزگە شاراپ پەن پەچەنە اكەلدى، داۋرىعا اڭگىمەلەسىپ، جەلپىنە اندەتىپ مارە-سارىمىز، ەدۋاردانىڭ سىڭعىرلاعان بەيكۇنا كۇلكىسى زالدى جاڭعىرىقتىردى. الايدا ول العاشقىدان كەيىن جالعىز اۋىز ءسوز بولسا دا، ءتىل قاتىسپاعانى نەسى. مەن قاسىنا كەلىپ، ماقتاۋعا شەبەر بولماسام دا، ءبىر جىلى سوز ايتقالى وقتالدىم، ول دەنەسىمەن دەنە قارا كويلەك كيىپتى، ءسال قىسقالاۋ كورىنگەنىمەن بيلەگەندە ءتىپتى جاراسىپ كەتەدى ەكەن.
— قارا كويلەگىڭىز... — دەپ باستاي بەرگەنىمدە ول ورنىنان تۇرىپ، ءبازبىر قۇربىسىن بەلىنەن قۇشىپ شەتكەرىرەك كەتىپ قالدى. وسى داعدىسىن الدەنەشە قايتالادى. جارايدى، جاسار لاجىڭ قايسى، دەپ ويلادىم دا قويدىم. بۇيتەتىنى بار تەرەزەنىڭ الدىندا تۇرىپ مۇڭلى كوزىمەن شىعارىپ سالىپ نەسى بار مەنى؟ نە ءۇشىن؟
ءبىر كەلىنشەك مەنى بيگە شاقىردى. ەدۋاردا جاقىنىراق وتىرعان، سوندىقتان جاۋاپتى قاتتىراق قايتاردىم.
— جوق، كەتەتىن ۋاقىتىم بولدى.
ەدۋاردا قاباعىن تۇيە قاراپ، كەسىمىن ءبىر-اق ايتتى.
— كەتەم دەيدى؟ اھ جوق، ءسىز كەتپەيسىز!
ابدىراپ قالىپ، ەرىنىمدى قانىن شىعارا تىستەپ تۇرىپ كەتتىم.
— ءسىزدىڭ الگىندە ايتقانىڭىزدى ۇمىتپاسپىن، ەدۋاردا بويجەتكەن، — دەپ اشىنا سويلەپ، ەسىككە قاراي بىرنەشە قادام جاسادىم.
دوكتور ءبىر-اق ىرعىپ قاسىما كەلدى، ەدۋاردا دا ماعان ۇمتىلدى.
— مۇنىڭىز قالاي؟ — دەدى ول كىنالاي قاراپ. — مەن ءسىز ەڭ سوڭىنان كادىمگىدەي جۇرتتىڭ ءبارى تاراعاننان كەيىن كەتەدى دەپ ويلاعانمىن. ۋاقىت ءالى نەبارى ساعات ءبىر... اھ، بەرى قاراڭىزشى، — دەپ ول جارقىلداي ءجۇرىپ ءسوزىن جالعاستىردى، — ءسىز مەنىڭ باشماعىمدى امان الىپ قالعانى ءۇشىن ەسكەكشىگە بەس تالەر بەرىپسىز عوي، ونىڭىز تىم كوپ. — وسىنى ايتىپ شىن كوڭىلدەن سىقىلىقتاي كۇلىپ قالعاندارعا بۇرىلدى.
تاڭدانعانىمنان اۋزىمدى اشىپ اڭىرىپ، ويىمنان جاڭىلىپ، ابدىراپ قالدىم.
— شاماسى، ءسىز مەنى كەلەكە قىلاسىز-اۋ، — دەدىم شامدانىڭقىراپ. — جالپى مەن ەسكەكشىگە ەشقانداي بەس تالەر بەرگەنىم جوق.
— بەرمەدىم دەيسىز بە؟ — ول اس ۇيگە شىعار ەسىكتى اشىپ قىزمەتشىنى شاقىردى. — ءبىزدىڭ كۋرحولماعا ساياحاتىمىز ەسىڭدە مە، ياكوۆ؟ سەن مەنىڭ باشماعىمدى قۇتقارىپ قالىپ ەدىڭ عوي.
— ءيا، — دەپ جاۋاپ قاتتى ياكوۆ.
— باشماقتى قۇتقارىپ قالعانىڭ ءۇشىن بەس تالەر الدىڭ عوي؟
— ءيا، ماعان بەرىپ جىبەرىپتى...
— ءجا، جاقسى، بارا بەر!
بۇل نە عالامات، دەپ ويلادىم مەن. ماسقارالاعىسى كەلگەنى مە مەنى؟ جوق، ولاي مەنىڭ بەتىمدى شيەدەي قىلا المايسىڭ. داۋىستاپ، ءبارىن ايقىن ايتتىم.
— مىرزالار، بۇل ارادا ءبىر نە الداۋ، نە قاتەلىك بارىن بارشاڭىز ءبىلىپ الىڭىزدار. باشماق ءۇشىن ەسكەكشىگە بەس تالەر بەرۋ مەنىڭ ويىما كەلگەن ەمەس. راس، سولاي جاساۋعا ءتيىس ەدىم، ءبىراق ونى ويلاماپپىن.
— ولاي بولسا، كانە، قايتادان بيلەيىك، — دەدى ەدۋاردا ماڭدايىن قىرىستىرىپ. — بيلەمەي تۇرعانىڭىز نە، وسى؟
توكتاي تۇر، بۇنىڭ ءبارىن ءوزىڭ بايانداپ بەرىسىن، دەپ وز-وزىمنەن ىشتەي شەشىم شىعارىپ، سول ساتتەن باستاپ ونى كوزدەن قاقاس قىلمادىم. اقىرى ول زالمەن جاپسارلاس بولمەگە شىقتى دا، مەن ارتىنان ىلەسە كىردىم.
— ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن! — دەپ ستاقانىمدى كوتەردىم.
— مەنىڭ ستاقانىم بوس، — دەپ قانا جاۋاپ بەردى ول
ال الدىندا شۇپىلدەي تولعان ستاقان ءتۇر.
— اناۋ ءسىزدىڭ ستاقانىڭىز عوي دەپ ويلاعان ەدىم.
— جوق، ول مەنىكى ەمەس، — دەپ كورشىسىنە بۇرىلىپ، ونىمەن قىزۋ اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتتى.
— وندا كەشىرىڭىز، — دەدىم.
قوناقتاردىڭ اراسىنان وسى ءبىر بولماشى وقيعانى بايقاپ قالعاندارى بولدى.
جابىرلەنگەننەن جۇرەگىم اۋدارىلىپ تۇسكەندەي بولىپ:
— ايتكەنمەن ارىزداسىپ، ارىلۋىمىز كەرەك... — دەدىم.
ول ورنىنان تۇرىپ ەكى قولىمدى ءوز الاقانىنا سالىپ تۇرىپ جالىنعانداي بوپ سويلەدى.
— تەك بۇگىن ەمەس، ءقازىر ەمەس. مۇڭ باسىپ، ماعان ونسىز دا كوڭىلسىز. قۇدايا، قالاي-قالاي قارايسىز ماعان! ءسىز مەنىڭ دوسىم بولعان جوق پا ەدىڭىز؟..
ابدەن ابىرجىپ ەسىم كەتتى، وڭعا دا، سولعا دا بۇرىلدىم، سوسىن بيلەپ جۇرگەندەرگە تارتتىم.
ۇزاماي زالعا ەدۋاردا كىردى، كەلىمسەك كوممەرسانت بي سازىن ويناپ وتىرعان فورتەپيانونىڭ قاسىنا كەلىپ تۇرعان ونىڭ جۇزىندە قۇپيا ءبىر الاڭ بار.
— فورتەپيانودا ويناۋدى ەشقاشان ۇيرەنگەن ەمەسپىن، — دەدى ول — سوسىن ماعان قارادى، كوزى قاراۋىتىپ كەتكەن سەكىلدەندى. — ەھ، ويناي بىلسەم عوي، بۇنى تەك!
وعان قانداي جاۋاپ تاپپاقپىن. ءبىراق جۇرەگىم تاعى دا الابۇرتىپ:
— كەنەتتەن نەگە مۇڭايا قالدىڭ، ەدۋاردا؟ — دەپ سۇرادىم. — ونىڭ ماعان قانداي اۋىر ەكەنىن بىلسەڭىز عوي.
— سونى ءوزىم دە تۇسىنبەيمىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى ول. بىلايىنشا، ءبارى ورنىندا بولۋعا ءتيىس. كەتسە عوي ءبارى تەزىرەك ءبىرى دەپ قالماي. تەك ءسىز ەمەس، جوق،، جوق. ەسىڭىزدە عوي، ءسىز ەڭ سوڭىنان كەتەسىز.
بۇل سوزىنەن تاعى دا ءتىرىلىپ، قۋاتىم تاسىپ، كۇن جارىعى جادىراتىپ تۇرعان زالعا جانارىم جارقىراي قارايمىن. ساراپشىنىڭ قىزى قاسىما كەلىپ، اڭگىمە باستادى، ونىمەن مىلجىڭداسىپ وتىرۋعا زاۋقىم جوق ەدى، سوندىقتان سۇراقتارىنا ۇزدىك-سوزدىق جاۋاپ بەردىم. ودان كوزىمدى قاساقانا اۋدارىپ اكەتتىم، ويتكەنى مەنىڭ كوزقاراسىمدى جىرتقىشقا تەڭەپ جۇرگەن وسى عوي. ول ەدۋارداعا بۇرىلىپ، بىردە شەتەلدە، شاتاستىرىپ الماسام، ريگادا ءبازبىر مىرزا ونىڭ قىر سوڭىنان قالماعانىن ايتتى.
— ول مەنىڭ ءتۇپ ىزىمە ءتۇسىپ، كوشەدەن كوشەگە ءوتىپ سوڭىمنان قالمادى، كوزىم تۇسسە-اق تەك جىميعانىن بايقايمىن، — دەدى ول.
— ولاي بولسا، ول سوقىر شىعار، — دەپ دۇڭك ەتكىزدىم. ەدۋاردانىڭ كوڭىلىنەن شىعايىن دەپ. وعان قوسا يىعىمدى دا قيقاڭ ەتكىزىپ قويدىم.
بيكەش مەنىڭ دوكىرلىگىمدى تاباندا ءتۇسىنىپ:
— ءيا، ارينە، مەندەي كارى شاندىردىڭ قىر سوڭىنان قالماي جۇرگەن سوقىر بولماي، كىم بولۋشى ەدى، — دەپ شاعىپ الدى.
ءبىراق مەن ەدۋاردانىڭ رازىلىعىن بايقاي المادىم، ول وز قۇربىسىن ەلىكتىرىپ، شەتكەرى بورىشقا بارىپ اڭگىمەلەرىن قايتا جالعاستىرىپ، ءوزارا سىبىرلاسىپ، باستارىن شايقاپ قويادى. وزىممەن-وزىم بولىپ مەن قالدىم.
تاعى دا ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت ءوتتى، ارال تاستاردا تەڭىز قۇستارى ويانىپ، قيقۋى تەرەزە ارقىلى ىشكە ەستىلدى. وسىناۋ تاڭعى ءتۇڭعىش قيقۋى ەسىتكەندە ءاربىر تامىرىڭ دىرىلدەپ، ارالدارعا تۇرا تارتقىم كەلەدى...
دوكتور كوڭىل كۇيىنىڭ تاماشا ساتىنە قايتا ەنىپ، جاپپاي نازارعا ءىلىنىپ، قىز-كەلىنشەكتەر سونىڭ اينالاسىنا جاپىرلادى. مەنىڭ باقتالاسىم وسى ەمەس پە ەكەن؟ — دەپ ويلاپ، زامات ونىڭ اقساقتىعىن، تۇلعاسىنىڭ تۇككە تۇرعى سىزدىعىن ەسكە ءتۇسىردىم. ول جاڭا ءبىر ەرتەگىنىڭ سۇرلەۋىنە ءتۇسىپ، ۇدايى "ماعان ءتۇبى دە، توبەسى دە بۇيىرماسىن" دەگەندى قايتا-قايتا قاقساپ، قايتالاعان سايىن قارقىلداپ كەپ كۇلەدى. اقىرى، شىداماي زىعىردانىم قايناعان مەن ءبۇل كىسى باقتالاسىم بولسا، داراقىلىعىن ايگىلەيىن دە وتىرايىن دەگەن بايلامعا كەلدىم. ونىڭ ءاربىر وتكىر سوزىنە جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارۋعا تىرىستىم.
— قۇلاق سالىڭىزدار تەك، دوكتور نە ايتادى ەكەن! — دەپ ول نە ايتسا دا ءوزىمدى-وزىم قارقىلداپ كۇلۋگە ءماجبۇر ەتتىم.
— مەن مىناۋ جالعانعا عاشىقپىن، — دەيدى دوكتور. — ومىرگە قولىممەن دە، اياعىممەن دە جارماسامىن. الايدا ولىمنەن قاشىپ قۇتىلا المايتىن بولساق، مەن و دۇنيەدە، ياعني كوك ءتاڭىردىڭ پاتشالىعىندا لوندون نەمەسە ءپاريجدىڭ ءدال ۇستىنەن ورىن الۋعا تىرىسامىن، ءسويتىپ وندا دا توبىردىڭ عاسىردان عاسىرعا جالعاسىپ جاتاتىن ماڭگى شۋىلى مەن ماڭگى گۋىلىن تىڭداپ جاتامىن.
— تاماشا! — دەپ ايقايلاپ جىبەرىپ، تۋك تە ماس بولماسام دا كۇلكىگە بۋلىعىپ جوتەلىپ قالدىم.
ەدۋاردا دا تاڭدانىپ تۇرعانداي كورىندى.
جۇرت تاراي باستاعان كەزدە بۇرىشتاعى بولمەگە كىرىپ الىپ، كۇتىپ وتىردىم. قوناقتار بىرىنەن كەيىن ءبىرى قوشتاسىپ ەسىك الدىنا شىققانىن ەستىدىم. دوكتور دا قوشتاسىپ سىرتقا شىقتى. ۇزاماي بارلىق داۋىس باسىلدى. جۇرەگىم تارس-تارس سوعىپ، كۇتىپ وتىرمىن.
مىنە، ەدۋاردا دا ورالدى. مەنى كورىپ اۋەلى تاڭدانعاننان قالشيىپ تۇرىپ قالدى دا، سوسىن كۇلىمدەپ:
— Ah، ءسىز وسىندا ەكەنسىز عوي، — دەدى. — ءبارى كەتكەنشە كۇتكەنىڭىز قانداي جاقسى. ال مەن قالجىراپ ولگەلى تۇرمىن.
ول وتىرعان جوق.
ورىندىقتان مەن دە تۇرىپ:
— ءيا، راس، سىزگە جاتىپ دەمالۋ كەرەك، — دەدىم. — ەندى سىزگە جەڭىل بولار دەپ سەنەمىن، ەدۋاردا. ءسىز كەنەت مۇڭايا قالىپ، ونىڭ ءوزى مەنى ازاپقا سالدى.
— وقا ەمەس، ۇيىقتاپ ۇيقىم قانسا، ءبارى تارايدى.
وعان قوسار ەشتەڭەم بولماي، ەسىككە بەتتەدىم.
— ءيا، كەلگەنىڭىز ءۇشىن راحمەت، — دەپ ول ماعان قولىن ۇسىندى. سوسىن سوڭىمنان ەرىپ، اۋىز ۇيگە شىقتى، مۇنىسى ەندى ارتىق بولدى.
— قاجەتى جوق، — دەدىم وعان، — قينالماڭىز، مەن ءوزىم...
سوعان قاراماستان ول مەنىمەن بىرگە شىقتى. ەسىكتىڭ اۋزىندا
تۇرىپ، مەن قاشان كار ءتوزىمدى، سومكەمدى، مىلتىعىمدى تاۋىپ العانشا توستى. بۇرىشتا تاياق تۇر ەدى، بايقاپ قاپ قاراپ كورسەم دوكتوردىكى ەكەن. ەدۋاردا مەنىڭ نەگە قاراپ تۇرعانىمدى بايقاپ قىزارىپ كەتتى. ءبىراق ءبۇل ارادا ونىڭ ەش قاتىسى جوعى، تاياقتىڭ قالعانىن بىلمەيتىنى جۇزىنەن كورىنىپ تۋر. ءبىر مينۋتتەي ۋاقىت ءوتتى. اقىرى، ونىڭ تاعاتى تاۋسىلىپ شىداي الماعان سوڭ:
— ءسىزدىڭ تاياعىڭىز با؟ — دەدى. — تاياعىڭىزدى ۇمىتىپ كەتپەڭىز.
ءسويتىپ ول دوكتوردىڭ تاياعىن الىپ، ماعان ۇسىندى.
وعان قادالا قارادىم، تاياق ۇستاعان قولى ءبىر ءتۇرلى دىرىلدەپ تۇردى. ماسەلەگە نۇكتە قويعالى قولىنان تاياقتى الدىم دا، ورنىنا سۇيەي سالدىم.
— بۇل دوكتوردىڭ تاياعى، — دەدىم. — اقساقتىڭ ءوز تاياعىن قالاي ۇمىتىپ كەتكەنىن تۇسىنبەيمىن.
— اقساق! اقساق! — دەپ اشىنا ايقايلاپ جىبەردى دە ول مەنىڭ قاسىما تاقاسا كەلدى. — ءسىز عوي، اقسامايسىڭ؟ اقساۋ قايدا! ال ءتىپتى ءسىز اقساماساڭ دا ءبارىبىر وعان تاتىمايسىڭ، سىزگە وعان جەتۋگە ءالى الىس.
جاۋاپ بەرەيىن دەپ ەدىم، باسىما ەشتەڭە، كەلمەگەنى عوي، سوندىقتان ۇندەگەنىم جوق. باسىمدى تەمەن ءيىپ، ىعىسىپ اۋەلى ەسىككە، سوسىن شىعا بەرىسكە شەگىندىم. شىعا بەرىستە كوز الدىما قاراپ ءبىراز تۇردىم دا، ءجۇرىپ كەتتىم.
ءيا، سولاي! ول تاياعىن ۇمىتىپ كەتتى. ونى الۋعا وسى جولمەن كەلەدى. ارينە، ول مەنىڭ ەڭ سوڭىندا قالعانىمدى قالاعان جوق. جان-جاعىما قارانىپ، ءىلبىپ ەتە باياۋ ءجۇرىپ وتىرىپ ورماننىڭ شەتىنە جەتكەندە توقتادىم. جارتى ساعاتتاي كۇتتىم، اقىرى دوكتوردىڭ قاراسى كورىندى، مەنى بايقاپ ول دا ادىمىن جەبەي ءتۇستى. ول اۋزىن اشىپ ۇلگەرگەنشە مەن كار ءتوزىمدى كوتەردىم. ونىڭ نە ىستەيتىنىن كورىپ العىم كەلدى. جاۋاپ رەتىندە ول دا قالپاعىن كوتەردى. مەن ەندى توتەسىنەن كەتتىم وعان.
— مەن سىزگە تاعزىم ەتكەن جوقپىن.
ول ءبىر ادىم كەرى شەگىنىپ، مەنىڭ بەتىمە تەسىلە قارادى.
— تاعزىم ەتپەدىم دەيسىز بە؟
— تاعزىم ەتكەم جوق.
ەكەۋمىز دە سوسىن ءۇنسىز قالدىق.
— وندا جارايدى، ماعان ونىڭ ءبارىبىر، — دەپ جاۋاپ قاتتى ءوڭى سۇرلانىپ. — مەن تاياعىما بارا جاتىرمىن، ۇمىتىپ كەتىپپىن
ءبۇل ارادا وعان ايتار ەشتەڭەم جوق، الايدا باسقا ءبىر قارەكەتتى ويلاپ تاپتىم، يت ۇقساتىپ الدىنا مىلتىعىمدى ۇستاي قويدىم دا جەكىرىپ:
— ءاۋپ! — دەپ قويىپ قالىپ، ىسقىرىپ جىبەردىم.
ءبىر ءسات ول ىشتەي وزىمەن-وزى ارپالىسىپ، بەت الپەتى سۇمدىق وزگەرىپ، ەرنىن تىستەپ، كوزىمەن جەر شۇقىدى. كەنەت ماعان وڭمەنىڭنەن وتەردەي قاراپ، ميىعىنان كۇلكى سياقتى بىردەڭە ءۇيىرىلىپ:
— ال، بۇنىڭ ءبارىنىڭ نە قاجەتى بار ەدى؟ — دەدى.
جاۋاپ بەرگەم جوق، ءبىراق ءسوزى شىمبايىما باتتى. كەنەت ول ماعان قولىن سوزىپ:
— ءسىزدى قيناپ جۇرگەن بىردەڭە بار، — دەدى باياۋ عانا. — ودان دا ماعان اشىپ ايتساڭىز عوي، بالكىم مەن...
وسى ارادا مەنى ۇيات پەن ۋايىم قاتار قامشىلاپ، ونىڭ سالماقتى، سابىرلى ءسوزى كۇيگەلەكتىگىمدى سۋ سەپكەندەي باستى. وعان ءبىر جاقسىلىق جاساعىم كەپ كەتىپ، بەلىنەن قۇشاقتاپ:
— كەشىرىڭىز مەنى، تىڭداڭىزشى! جوق، مەنى قينايتىنداي نە بولۋى كەرەك! — دەدىم ويلانباستان. — شىنىندا دا، الاڭدا ماڭىز، ماعان كومەكتىڭ قاجەتى بولمايدى. شىنىمەن سىزگە ەدۋاردا قاجەت پە؟ ونى ۇيىنەن تاپ باساسىز... تەك اسىعىڭىز، ايتپەسە ول ۇيىقتاپ قالادى. جازعان، قاتتى شارشاپتى، ونى كوزىممەن كوردىم. راس، اسىعىڭىز، مەنىڭ اقىلىمدى تىڭداساڭىز، ءالى دە ورنىنان تابۋىڭىز مۇمكىن. نەمەنەگە اڭىرىپ تۇرسىز؟
سوسىن بۇرىلىپ الىپ اۋلاققا تارتتىم، ورماندى كوكتەي ءوتىپ، ەز ءۇيىم، ولەڭ توسەگىم — كۇزەت جايعا كەلدىم.
ۇيگە كىرگەن بەتىممەن يىعىمنان مىلتىعىم مەن سومكەمدى الماي، ناردىڭ ۇستىندە ۇزاق وتىردىم. باسىمدا وقشاۋ ءبىر ويلار بەزەك قاعىپ ءجۇر. دوكتوردىڭ الدىنداعى الگى ۇستامسىزدىقتىڭ نە قاجەتى بار ەدى؟ كوز الدىما ونى بەلىنەن قۇشاقتاپ، سۋلانعان كوزبەن بەتىنە قاراعىم كەلدى، ءقازىر ەدۋاردا ەكەۋى مەنىڭ قىلىعىمدى كۇلكى ەتىپ مىسقىلداپ وتىرعان شىعار دەگەن كۇدىكتى وي سۋماڭ ەتتى. ول عوي، اۋىز ۇيدە ۇمىتىپ تاياعىن تاستاپ كەتتى. ءيا،، بايقايسىز با، ەگەر مەن ءتىپتى اقساسام دا، دوكتورعا تاتىمايمىن وعان جەتۋگە ماعان ءالى الىس. بولمەنىڭ ورتاسىنا شىعىپ، مىلتىقتىڭ شۇرىپپەسىن العا يتەرىپ، اۋزىن سول اياعىمنىڭ جىلىنشىگىنە قويىپ، باسىپ قالدىم. وق تابانىمنان ءوتىپ، ەدەنگە قادالدى. شوشىپ كەتكەن ەزوپ ارس-ارس ەتىپ ءۇردى دە تىنا قالدى. ۇزاماي بىرەۋ ەسىك قاقتى.
بۇل دوكتور ەكەن.
— كەشىرىڭىز، باسا كوكتەپ كەلە جاتقانىما، — دەپ باستادى ول. — ءسىز سونشالىق اسىعىس كەتىپ قالدىڭىز، ال بىزگە سويلەسكەننىڭ ارتىقتىعى جوق ەدى. مۇندا ءوق-دارى ءيىسى شىعا ما، قالاي؟
ول مۇلدەم ىشپەگەن ساپ-ساۋ ەدى.
— ەدۋاردانى كوردىڭىز بە؟ تاياعىڭىزدى الدىڭىز با؟ — دەپ سۇرادىم.
— تاياعىمدى الدىم. جوق، ەدۋاردا جاتىپ قالعان ەكەن... مىناۋ نە؟ قۇدايا، قان اعىپ تۇر عوي سىزدەن؟
— جوق، بۇل انشەيىن، نازار اۋداراتىن نارسە ەمەس. مىلتىعىمدى قويىپ جاتقاندا اتىلىپ كەتكەنى، جاي عانا بولماشى جارا. ءتايىرى السىن ءسىزدى، الدىڭىزدا ەسەپ بەرۋگە ءتيىستى ەمەسپىن. دەمەك، تاياعىڭىزدى العان ەكەنسىز عوي!
ول مەنىڭ وق تەسكەن ەتىگىم مەن جىلاپ اعىپ جاتقان قانعا تەسىلە قارادى. ىلە شالت قيمىلمەن تاياعىن قويا سالىپ، قولعابىن شەشتى.
— تىنىش وتىرىڭىز، ەتىگىڭىزدى شەشۋ كەرەك. جاڭا مىلتىق داۋ¬سىن ەستىگەنىم تەگىن بولمادى عوي.
XVIII
ءبۇل اقىماقتىعىما كەيىننەن قالاي وكىندىم دەسەيشى! شىنىن ايتقاندا، بۇنىمەن كىمدى قيراتىپ، كىمدى مۇقاتتىم، تەك ءوزىم كۇزەت جايدىڭ ءتورت قابىرعاسىندا پەندە بوپ بىرنەشە اپتا تابالدىرىقتان اتتاي الماي جاتقانىم بولماسا. ءوزىمدى-وزىم ىشتەي جەپ، ازاپقا تۇسكەنىم كۇنى بۇگىنگىدەي ەسىمدە، بارىنەن كىر جۋۋشى ايەلگە وبال بولدى، تاماق تاسىپ، شارۋانى جايعاپ ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن كۇيبەڭدەپ، ءبىزدىڭ ۇيدەن شىقپاۋىنا تۋرا كەلدى. ال — كەتتىم اشۋدان كورگەن پايدانىڭ سۇرى، مىنە، وسىنداي!
بىردە دوكتور ەدۋاردا تۋرالى اڭگىمە قوزعادى. ونىڭ اتىن ەستىدىم، نە ىستەپ، نە قويعانىن، نە ايتقانىن ەستىدىم، ءبىراق ونىڭ ءبىرىنىڭ دە ماڭىزى جوق سەكىلدەندى، بەينە ءبىر ماعان قاتىسى جوق الىستاعى ءبىر نارسە جايىنداعى اڭگىمە سياقتى. ياپىرماۋ، ءبارى دە قالاي تەز، ۇمىت بولادى دەپ، تاڭداندىم وز-وزىمنەن.
— ال، ەدۋاردا تۋرالى سوز قوزعاعان ەكەنسىز، ءوزىڭىز ول جونىندە نە ويلايسىز؟ شىنىمدى ايتسام، وز باسىم، ونى ەسىمە الماعالى الدەنەشە اپتا بولدى. تۇرا تۇرىڭىز، مەنىمشە، ەكەۋىڭىزدىڭ اراڭىزدا بىردەڭە بولعان سياقتى ەدى عوي، ءجيى كەزدەسىپ تۇراتىنسىزدار، ارالعا بارعاندا، ءسىز قوجايىن، ول قوجايىن ورنىندا جۇردىڭىزدەر. تانباڭىز، دوكتور، تانباڭىز، ءوزارا ءبىر ىقىلاستارىڭىز بولعانى انىق. ءجا، جوق، قۇداي اقسىنا، جاۋاپ قايتارماي-اق قويىڭىز، مەنىڭ الدىمدا ەسەپ بەرىپ جاتۋعا ءتيىستى ەمەسسىز عوي، جاي عانا سۇراپ جاتىرمىن جانە نە ءۇشىن سۇراعانىمدى دا بىلمەيمىن. قاجەتسىنسەڭىز باسقا بىردەڭە جايىن اڭگىمەلەيىك. ال مەن قاشان جۇرە الامىن.
وتىرا قالىپ وسى ءقازىر نە ايتقانىمدى ويلاندىم. جۇرەگىمنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە دوكتوردىڭ بادىرايتىپ ءبارىن اشىق ايتپاۋىن تىلەيتىنىم نەسى ەكەن! ەدۆارد ادا ەندى نە اقىم بار؟ ونى ۇمىتتىم ەمەس پە!
سوسىن تاعى دا ءبىر اڭگىمە ەدۋارداعا ويىسقاندا، دوكتوردىڭ ءسوزىن قايتادان ءبولىپ جىبەردىم، ونىڭ اۋزىنان نە ەستۋدەن قورىققانىمدى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن.
— ءسوزىمدى نەگە بولە بەرەسىز؟ — دەپ سۇرادى ول. — ونىڭ اتىن ەسىتكىڭىز كەلمەي مە؟
— ايتىڭىزشى، دوكتور، — دەپ ءوتىندىم مەن، — شىنىن ايتقاندا، ەدۋاردا بويجەتكەن تۋرالى پىكىرىڭىز قانداي؟ ماعان قىزىعى وسى.
ول ماعان قۋىستانا قارادى.
— ول تۋرالى پىكىرىڭىز قانداي دەيسىز بە؟
— بالكىم، بۇگىن ءسىز ول تۋرالى جاڭا بىردەڭە ايتارسىز، مۇمكىن، قۇدا ءتۇسىپ، كەلىسىمىن دە الىپ قويعان شىعارسىز؟ ءسىزدى قۇتتىقتاۋ كەرەك بولار. جوق دەيسىز بە؟ ءيا، سوعان سەنە قوياتىن شىعارمىن، ءسىرا مەن، حا-حا-حا!
— اھ، ءسىزدىڭ قورقىپ وتىرعانىڭىز وسى ەكەن عوي.
— قورقىپ دەيسىز بە، قادىرمەن دوكتور؟
ءسال ۇنسىزدىك ورنادى.
— جوق، مەن قۇدا تۇسكەنىم دە جوق، كەلىسىم العانىم دا جوق، — دەدى ول. — مۇمكىن، ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدى قۇتتىقتاۋعا تۋرا كەلەر. جوق، ەدۋارداعا قۇدا تۇسپەيدى، قالاعانىن ونىڭ ءوزى-اق الادى. ول سەلونىڭ سالپى ەتەگى دەپ ويلايسىز با؟ ءسىز ءوزىڭىز دە كورىپ ءجۇرسىز عوي، تەرىستىكتىڭ مەڭىرەۋ شالعايىندا كەنەت مىناداي جان يەسى جارق ەتە قالعانىن! تاياقتاپ-اق وتىراتىن قارشاداي قىز بالا بىلايىنشا، ال بارىپ تۇرعان وت، مىڭ قۇبىلعان ەلەس. سالقىن دەيسىز بە؟ و جاعىنان قام جەمەڭىز! ىستىق دەيسىز بە؟ قاتىپ قالعان مۇز! سوندا ول نە، ءوزى؟ ون جەتى جاسار قىز بالا ەمەس پە؟ ال ءسىز سول قىز بالاعا ىقپال ەتۋگە تىرىسىپ قاراڭىزشى، بار ىنتا-جىگەرىڭىزدى ول بىردەن-اق قۇم قىلادى. اكەسىنىڭ ءوزى دە وعان ايتقانىن ورىنداتا المايدى، سىرت كوزگە اقىلىن تىڭدايتىن سياقتى، شىن مانىندە سول اياعى نە قالاسا، سونى ىستەيدى. ول ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز جىرتقىشتىڭ كوزىندەي دەيدى...
— بۇل ارادا ءسىز قاتەلەسىپ تۇرسىز، مەنىڭ كوزقاراسىم جىرتقىشقا ۇقسايدى دەپ ايتىپ جۇرگەن باسقا.
— باسقا دەيدى؟ ول كىم؟
— بىلمەيمىن. سونىڭ ءبازبىر قۇربىسى؟ جوق، ونى ايتقان ەدۋاردا ەمەس. تۇرا تۇرىڭىز، بالكىم، ول شىنىندا دا ەدۋاردانىڭ ءوزى شىعار...
— ءسىز كوز سالساڭىز بولدى، اربالعانداي ەسەر الاتىن سياقتى... ءبىراق ءبۇل ءسىزدى قىلداي بولسىن وعان جاقىنداتا تۇسەدى دەپ ويلايسىز با؟ تيتتەي دە جاقىنداستىرمايدى. وعان، ونىڭ دەنساۋلىعىنا قاراڭىز. ول ءوزىن ءسىزدىڭ ىرقىڭىز دامىن دەپ ءسال سەزىنسە بولدى، مىنانىڭ جەڭىمپاز ساناۋىن قارا ءوزىن دەپ، ايعا شاپشىپ شىعا كەلەدى. ءبىر عانا ىزعارلى كوزىمەن، ىزباردى سوزىمەن ءوزىڭدى جەردىڭ تۇبىنە اتىپ جىبەرەدى. الدە مەن ونى بىلمەيدى عوي دەپ ويلايسىز با؟ سىزدىڭشە، ونىڭ جاسى نەشەدە؟
— ول وتىز سەگىزىنشى جىلى تۋعان ەمەس پە؟
— وتىرىك. ەرمەك ءۇشىن زەرتتەپ تەكسەرگەنىم بار. وپ-وڭاي ول ون بەس جاسار قىزعا سايعانمەن، جاسى جيىرمادا. ونىڭ سىرلى مىنەزى بار، سول بەيشارا باسىنا دامىل — تىنىم بەرمەيدى. ول تەڭىز بەن جارتاستارعا قاراپ تۇرعاندا كورسەڭىز، اۋىزى كەمسەڭدەپ، سونداي ءبىر باقىتسىز كەيىپ تانىتادى، ءبىراق ول تىم تاكاپپار، ءبىر بەت ءور، ءومىرى كوزىنە جاس المايدى. ول توتەن وقيعالار اڭسايدى، قيالى ۇشان-تەڭىز، ءبىر حانزادا تاپ كەلەر دەپ كۇتەدى. ايتقانىنداي، ءسىز ەسكەكشىگە بەردى-مىس دەگەن بەس تالەر نە وقيعا؟
— قالجىڭ عوي. تۇككە تۇرعىسىز نارسە...
— جوق، ول تۇككە تۇرعىسىز نارسە ەمەس. ول وسىندايدى بىردە ماعان دا جاساعان. ءبىز پوشتا پاروحودىنىڭ پالۋباسىندا تۇرعانبىز. ول ءالى قوزعالعان جوق-تى. جاڭبىر جاۋىپ تۇرعان، اجەپتاۋىر سۋىق. پالۋبادا بالالى ايەل وتىرعان، سۋىقتان تۋلا بويى قالش-قالش ەتەدى. سوعان قاراماي ەدۋاردا سالقىن ەمەس پە دەپ سۇرايدى. قايدان سالقىن بولماسىن.
— ال، كىشكەنتايعا سۋىق ەمەس پە؟
قايدان سۋىق بولماسىن.
— وندا كايۋتاعا نەگە تۇسپەيسىزدەر؟ — دەپ سۇرايدى ەدۋاردا.
— مەنىڭ بيلەتىم پالۋباعا، — دەپ جاۋاپ قايتاردى ايەل. ەدۋاردا ماعان قارايدى.
— مىنا كىسىنىڭ بيلەتى پالۋباعا ەكەن، — دەيدى.
ءبۇل ارادا ەندى نە جاساۋعا بولادى دەپ ويلادىم ىشتەي. ءبىراق ەدۋاردا كوزىنىڭ قاراسىنان نە ايتپاعىن ءتۇسىنىپ تۇرمىن. مەن دە سارايدا تۋعان جان ەمەن، ءومىردى باقىر تيىننان باستاعان اداممىن، اقشانى ەسەپسىز شاشا بەرمەيمىن. بالالى ايەلدەن اۋلاعىراق كەتىپ، ول ءۇشىن قوسىمشا تولەۋ كەرەك بولسا، اقشانى ەدۋاردانىڭ ءوزى بەرەدى، اكەسى ەكەۋى مەنەن باي عوي دەپ ويلايمىن. سونىمەن، شاماسى اقشانى ەدۋاردا تولەسە كەرەك. ونىڭ مۇنداي كىسىلىگى بار، جۇرەگى دە، سوز جوق، جومارت. الايدا الگى ايەل ءۇشىن كايۋتاعا بيلەتتى مەن السىن دەپ كۇتكەنى انىق، ول ونىڭ كوزىنەن-اق كورىنىپ تۇردى. ايەل ورنىنان تۇرىپ العىس ايتا باستادى.
— العىستى ماعان ەمەس، اناۋ مىرزاعا ايتىڭىز، — دەپ ەدۋاردا شىمىرىكپەستەن مەن جاقتى نۇسقادى. ال بۇعان نە ايتاسىز؟ ايەل ەندى العىستى ماعان جاۋدىرا باستاعانىن ەستىپ تۇرمىن، الايدا وعان نە دەپ جاۋاپ بەرمەكپىن، امال بار ما، وز-وزىنەن دىڭكەڭ قۇرىپ، ەڭسەڭ تۇسەدى. كەزدەسكەن كوپ جاعدايدىڭ ءبىرى وسىنداي، ءالى دە ولاردى ءتىزىپ ايتا بەرۋگە بولادى. ەسكەكشىگە تەگى بەس تالەردى بەرىپ وتىرعان ونىڭ ءوزى. ەگەر ونى ءسىز جاساساڭىز، قورقۋ-ۇركۋ، كىنا-كۇماندى بىلمەيتىن سەرىنىڭ ءوزى دەپ موينىڭىزعا اسىلار ەدى، ويتكەنى ءسىز وكشەسى باسىلعان ەسكى باشماك ءۇشىن اجەپتاۋىر سوما تولەپ تۇرسىز عوي. ونىڭ ويشا سالار سۋرەتى دە، ءوزى بىلەر تۇسىنىگى دە وسى. ال ءسىزدىڭ ويىڭىزعا ول كەلمەگەن ەكەن، اتىڭىزدى اتاپ ونى ءوزى جاساي بەرەدى. ءبىر باسىنا ىسىراپقورلىق پەن ەسەپقورلىق بىردەي بىتكەن ءبىر جان.
— سوندا ەشكىم دە ونىمەن ءتىل تابىسىپ ۇيلەسىپ كەتە الماي ما؟ — دەپ سۇرادىم.
— ونى تاربيەلەۋ كەرەك، — دەدى دوكتور، جالتارىڭقىراپ. — قيىندىقتىڭ ءوزى دە وعان ەركىندىكتىڭ تىم كوپ بەرىلگەندىگىندە بولىپ ءتۇر عوي، ول ويىنا نە كەلسە، سونى ىستەيدى، ەركە، جۇرتتىڭ ءبارى وبەكتەپ، جامان ۇيرەنگەن. قول استىنا قاشاندا كۇش كورسەتىپ، قۋاتىن تەكسەرۋگە قولايلى بىرەۋ تۇسەدى. مەنىڭ ونىمەن قالاي تىلدەسەتىنىمدى كوردىڭىز بە؟ مەن وعان شاكىرت قىز بالا سياقتى قارايمىن. رەتتى جەرىندە قۋىرىپ الامىن، ءتىلىن تۇزەيمىن، ونى تىعىرىققا تىرەيتىن جاعدايدى قالت جىبەرمەيمىن. ول ونى تۇسىنبەيدى دەپ ويلايسىز با. وي، ول سونداي ءور كوكىرەك ءارى قىڭىر، شامىنا تيۋدەي-اق تيەدى، ءبىراق سونى تاكاپپارلىقپەن بىلدىرمەي، ءجۇز جانبايدى. ونىڭ شاشباۋىن كوتەرۋگە استە بولمايدى. ءسىز كەلگەنگە دەيىن ونى ءبىر جىلداي تاربيەلەدىم، كەيبىر وزگەرىستەر توبە كورسەتە باستاپ ەدى، ول اۋىرسىنعاندا نەمەسە وكىنگەندە جىلايتىن بولعان، ەپتەپ ادامعا ۇقساپ كەلە جاتقان. ال ءسىز كەلىسىمەن سونىڭ ءبارى دالاعا كەتتى. مىنە، سولاي. بىرەۋدىڭ ءتوزىمى تاۋسىلسا، ونى باسقا ءبىر كىسى ءىلىپ اكەتەدى، سىزدەن كەيىن، كىم ءبىلسىن، ءۇشىنشى بىرەۋ شىعا كەلەر...
وھو، بايعۇس دوكتور، زادى، مەنەن ەسە قايتارماق قوي، دەپ ويلا¬دىم دا تۋراسىن ايتتىم.
— الايدا ايتىڭىزشى، وسىنىڭ ءبارىن ماعان حابارلاپ، وزىڭىزگە بەينەت ساتىپ الۋىڭىزدىڭ سەبەبى نە؟ ەدۋاردانى تاربيەلەۋىڭىزگە مەنىڭ كومەكتەسۋىم كەرەك پە؟
— ال ول جانارتاۋداي ىستىق قوي، — دەپ مەنى تىڭداماي ءسوزىن ودان ءارى جالعادى ول — ونى جونگە سالاتىن ءبىر پەندە نەعىپ شىقپايدى دەپ وتىرسىز. نەعىپ شىقپاسىن. ءبىراق ول ءوزىنىڭ حانزاداسىن كۇتەدى، ءبىراق كەلگەن ول جوق، كەلەدى دەپ جانە قايتا-قايتا قاتەلەسەدى. ءسىزدى دە العاش حانزادا دەپ قابىلداعان، ويتكەنى كوزقاراسىڭىز تۋرا جىرتقىشتىكى سياقتى عوي، حا-حا! بەرى قاراڭىزشى، لەيتەنانت مىرزا، ءسىز مۇندا ءمۋنديرىڭىزدى الا كەلۋىڭىز كەرەك ەدى، كادەگە اسارى ءسوزسىز. جوق، ونى نەعىپ ءبىر پەندە جونگە سالا المايدى دەيسىز. ءتانىن دە، جانىن دا بىردەي باۋراپ الىپ كەتەتىن بىرەۋدى كۇتىپ، قولىن قايشىلاپ وتىرعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم. الايدا ول ءتۇۋ الىستان كەلۋى كەرەك، مىندەتتى تۇردە باسقالارعا ۇقساماي ءساتتى ءبىر كۇنى سۋ استىنان سۇڭگىپ شىعا كەلگەنى ابزال. ماك مىرزانىڭ ەكسپەديسيا جاساقتاپ، اياق استىنان ساياحاتقا شىعۋى تەگىننەن تەگىن ەمەس. ماك مىرزا بۇرىن دا ءبىر وسىنداي ساياحاتقا اتتانىپ ءبازبىر مىرزانى ەرتىپ اكەلگەن.
— مىنە، قىزىق، ءبىر مىرزانى دەيسىز بە؟
— اھ، ول جورامال بولىپ شىقتى، — دەپ دارىگەر مىسقىلمەن مىرس ەتىپ كۇلدى. — ول دا اقساق، مەنىڭ جاسىنداعى ادام ەدى. حانزادانىڭ سۇيىنشىسىنە تۇرمايدى.
— سونىمەن، ول قايدا كەتتى؟ — دەپ سۇرادىم دوكتوردان كوز ايىرماي.
— قايدا كەتتى دەيسىز بە؟ وسىدان با؟ ول جاعىن ەندى بىلمەيمىن، — دەپ شاتاسىڭ قىراپ جاۋاپ قاتتى ول. — ءجا، ءبىز ايتكەنمەن دە كوپ مىلجىڭداستىق. ءبىر اپتادان كەيىن اۋرۋ اياعىڭىزبەن باسا بەرۋگە بولادى. جولىققانشا!
XIX
كۇزەت جايىمنىڭ ماڭىنان ايەل داۋسىن ەسىتتىم، قانىم شاپشىپ باسىما شىقتى. ءبۇل ەدۋاردانىڭ داۋسى. — گلان، اۋرۋ كورىنەدى عوي. مەنىڭ كىر جۋۋشىم جاۋاپ بەرىپ جاتىر. — ءيا، ول ءقازىردىڭ وزىندە جازىلدى دا. مىناۋ "گلان،" دەگەنى وكپە-باۋىرىمدى سۋىرعانداي بولدى، مەنىڭ اتىمدى ءبىر ەمەس، ەكى مارتە اتادى عوي ول قۇدايىم-اي، داۋسىنىڭ سىڭعىرلاپ شىعۋىن كورمەيسىڭ بە؟
ول ەسىكتى قاقپاي يتەرىپ جۇگىرىپ كىردى دە، مەنى اينالا شولىپ قاراي باستادى. كەنەت بارلىعى دا بۇرىنعى قاز-قالپىندا ءتۇستى: ونىڭ ۇستىندە قايتا بويالعان كەۋدەشەسى، بەلىن ۇزىنىراق كورسەتۋ ءۇشىن الجاپقىشىن ادەتتەگىدەي كىندىكتەن تومەن بايلاپ العان. ونىڭ ءبارىن بىردەن بايقادىم، سول باياعى كوزقاراس، سول قاراتورى ءوڭ، سول دوعارا يىلگەن قاس، سول نازىك قول — ءبار-بارى جۇرەگىمدى ءتىلىپ ءوتىپ، باسىم اينالدى. مەن وسىنى ءسۇيدىم-اۋ، ءا! — دەپ ويلادىم. تۇرەگەلدىم دە وتىرمادىم.
— ءسىز تۇرەگەلدىڭىز، وتىرمايسىز با، — دەپ ءتىل قاتتى ول — وتىرىڭىز،، اياعىڭىز اۋىرادى عوي، ونى اتىپ العانسىز با؟ ءتاڭىرى قۇداي، وعان قالاي بارىپ ءجۇرسىز؟ مەن تەك الگىندە عانا ءبىلدىم. بۇرىن ەشتەڭە ەستىم ەپپىن. ءسىزدىڭ اياعىڭىزدى اتىپ العانىڭىزعا بىرنەشە اپتا بولىپتى، ءبىراق ماعان ەشكىم ەشتەڭە ايتقان جوق. ەندى قالاي بولادى! ءوڭىڭىز قانداي قۇپ-قۋ، تانىماي قالۋعا بولعانداي ءتىپتى. ال اياعىڭىز؟ ەندى اقساڭداپ جۇرەسىز بە؟ دوكتور ءسىز اقسامايدى دەيدى. اقسامايتىن بولساڭىز قانداي سۇيكىمدىسىز، قۇداي-اي، ءتاۋبا، ءتاۋبا! ۇيىڭىزگە باسا كوكتەپ كىرىپ كەلگەنىمە كەشىرەرسىز دەپ ويلايمىن، ەستىگەن سوڭ جاي ادىمداماي، تۋرا جۇگىرىپ كەلدىم.
ول بۇكىل دەنەسىمەن ماعان تاقالىپ، سونداي جاقىن ءتۇر، ءوز بەتىمنەن ونىڭ تىنىس لەبىن سەزىپ، قولىمدى سوزىپ ەدىم، شەگىنىپ كەتتى. كوزىندە ءالى مولتىلدەپ جاس ءتۇر.
— وسىلاي بولدى ەندى، — دەدىم ءۇنىم وزىمە باعىنباي دىرىلدەڭكىرەپ شىقتى. — مىلتىقتى بۇرىشقا قويىپ جاتىر ەدىم، تەگىندە دۇرىس ۇستاماي، اۋزى تومەن قاراپ قالسا كەرەك، گۇرس ەتكەنىن ءبىر-اق ەستىدىم. كەزدەيسوق قىرسىق دەگەن وسى.
— كەزدەيسوق قىرسىق دەيسىز بە؟ — دەدى ول ويلانىپ قالىپ. — توقتاي تۇرىڭىز، ءبۇل سول اياعىڭىز عوي، نەلىكتەن ءدال سول اياق؟ ءيا،، كەزدەيسوقتىق...
— ءيا، كەزدەيسوقتىق، — دەپ ءسوزىن ءبولدىم. — ونىڭ نەلىكتەن ءدال سول اياعىم بولعانىن قايدان بىلەيىن؟ كورىپ تۇرسىز عوي، مىلتىقتى بۇلاي ۇستاعانىمدا ونىڭ وڭ اياققا ءتيۋى ەش مۇمكىن ەمەس. ارينە، اياقتىڭ قايسىسىنا تيسە دە جاقسىلىعى شامالى.
ول ماعان قاراپ، بىردەڭە جايىندا ويلانىپ قالدى.
— ال، جارايدى، جازىلىپ كەلەدى ەكەنسىز، — دەپ جان-جاعىنا قارايدى. — بىزگە اس-سۋعا كىسى جىبەرىپ تۇرمادىڭ ىز با؟ قالاي كۇنەلتتىڭىزدەر؟
تاعى دا بىرنەشە مينۋت سويلەستىك. سوسىن مەن:
— كىرگەندە ءجۇزىڭىز قوبالجىپ كوزىڭىز ۇشقىن اتىپ ماعان قول سوزىپ ەدىڭىز. ەندى كوزىڭىزدىڭ وتى قايتا ءسونىپ قالعان سەكىلدى. الدە ماعان سولاي ەلەستەدى مە؟ — دەپ سۇرادىم.
— ءبارى بىردەي وزگەرمەي تۇرۋى مۇمكىن ەمەس قوي... — دەدى ول ءسال كىدىرىستەن سوڭ.
— الايدا ءسىز ماعان ءقازىر، تەك ءقازىر ايتىڭىزشى، — دەپ ءوتىندىم، — سىزگە جاقپايتىنداي مەن نە ايتىپ، نە ىستەپ قويدىم وسى. سونى تىم قۇرعاندا كەلەشەككە ساباق بولۋى ءۇشىن ءبىلۋىم كەرەك ەدى.
ول تەرەزەدەن كوكجيەكتىڭ شالعاي قيىرىنا كوز سالدى، ويعا شومعان قالپى تەك الدىنا قاراپ، ماعان بۇرىلماستان جاۋاپ قاتتى:
— وقاسى جوق، گلان پەندەنىڭ باسىنا قانداي ويلار كەلىپ كەتپەيدى دەيسىز. مىنە، ءسىز تاعى دا اشۋلاندىڭىز؟ مىنانى ۇمىتپاعايسىز: بىرەۋ از بەرەدى، ءبىراق ءوزى ءۇشىن ول كوپ، ەندى بىرەۋ ءبارىن بەرەدى، ءبىراق ول ءۇشىن ەشبىر قينالمايدى، سوندا قايسىسى كوپ بەرگەنى؟ ءسىز اۋىرعان كەزىڭىزدە ءجۇنجىپ جۇدەپ كەتىپسىز؟ ءيا، ونى نە ءۇشىن ايتتىم، ءوزى؟
كەنەت ول ماعان جايراڭداي قارادى، جۇزىنە قان جۇگىرىپ:
— ال، تەزىرەك ساۋىعىڭىز ەندى، — دەدى. — بار جاقسىلىقتى تىلەيمىن.
ول ماعان قولىن ۇسىندى.
ءدال وسى ارادا وعان قولىمدى بەرگىم كەلمەي قالدى.
ورنىمنان تۇرىپ، ەكى قولىمدى ارتىما ۇستەپ، باسىمدى ءيدىم، مارحابات ەتىپ كەلىپ ءحالىمدى بىلگەنىنە العىس ايتتىم.
— ءسىزدى شىعارىپ سالا المايتىنىما كەشىرىم وتىنەمىن، — دەدىم.
ول كەتكەن سوڭ ورنىما قايتا وتىرىپ، الگىندە بولعاننىڭ ءبارىن سانا سۇزگىسىنەن وتكىزىپ، ۇزاق ويلاندىم. سوسىن وتىرا قالىپ ءمۋنديرىمدى جىبەر دەگەن وتىنىشپەن حات جازدىم.
XX
ورمانداعى العاشقى كۇن.
اياعىمنان ارەڭ تۇرسام دا، ءوزىمدى باقىتتى سەزىنەمىن، ءاربىر جاندىك ماعان كوز سالاتىن سياقتى: جاپىراقتاردا قوڭىزدار ءجۇر، ىزىلداق شىركەيلەر جولعا جايىلىپ جاتىر. مەنى قارسى الۋىن قاراسايشى! — ءماز بولامىن. ءسات سايىن ورماننىڭ جانىنا ءۇڭىلىپ، قۇلاي سۇيگەننەن جىلايمىن، شەكسىز قۋانعانىمنان العىس جاۋدىرامىن. ورمان، سەن مەنىڭ سۇيىكتىم ءسىڭ، ءۇيىمسىڭ عوي، ارمىسىڭ! — دەگىم كەلەدى جان-جۇرەگىممەن. ايالداپ، جان-جاعىما كوز تاستايمىن، جاسىمدى تىيا الماي قۇستاردىڭ، اعاشتاردىڭ، شوپتەر مەن قۇرتتاردىڭ اتتارىن اتايمىن، بۇرىلىپ قاراپ كەزەك-كەزەك شاقىرامىن.
تاۋلارعا كوز تاستاپ، ءقازىر كەلەمىن، ءقازىر دەيمىن بەينە ءبىر ولار مەنى شاقىرىپ تۇرعانداي. اناۋ شىڭدا سۇڭقاردىڭ سالعان ءۇياسى بار، ونى كوپتەن بىلەمىن. ال سۇڭقار ۇياسىن ەسكە السام-اق بولدى، قيالىم مەنى شارىقتاتىپ قياندارعا الىپ كەتەدى.
ءتۇس الەتىندە قايىققا وتىرىپ تەڭىز تورىنە تامان اۋلاعىراق تاعى ءبىر شاعىن ارالعا كەلىپ توقتادىم. ءبۇل ارادا مەنىڭ تىزەمنەن كەلەتىن ۇزىن ساباقتى اقشىل كوك گۇلدەر وسەدى، جاباعىداي ۇيىسقان ناۋدىڭ اراسىنا كىرىپ كەتىپ، بۇلدىرگەن مەن تۇيە تىكەندى كەشىپ كەلەمىن، بۇل وڭىردە اتىمەن اڭ جوق، جالپى ادام اياعى تيمەگەن جەر. جەڭىل كوبىكتەردى تەڭىز جاعاعا قۋىپ تىعىپ جاتىر، الىستا ەگەحولىم جاقتا جاعالاۋ قۇستارى ۋ-شۋ بولىپ، ءوق-دارى ءيىسى كەلدى. جان-جاعىمنىڭ ءبارى شەكسىز-شەتسىز تەڭىز، مەنى قاۋمالاپ قۇشاعىنا قىسىپ تۇرعان سياقتى. وسى راقىمىڭنان ايىرىلما ءومىر، جەر مەن اسپان، سەندەر دە راقىمشىل بولىڭدار، دۇشپاندار. ءدال وسى ءسات مەن قاس جاۋىمنىڭ ءوزىن دە ءسۇيىپ، اياق كيىمىنىڭ قايسىسىن شەشۋگە دە بار ەدىم...
ماعان ماك مىرزانىڭ جۇك كەمەلەرىندەگى كەم بالداردىڭ قاتتى ايقايى جەتىپ، تانىس داۋىستى ەسىتكەن قۋانىشتان ون بويىم دىرىلدەپ كەتتى. ىلە كەمەجايعا قاراي ەسە جونەلىپ، جاعاعا شىقتىم، بالىقشى باراقتارىن وراي ءوتىپ، ۇيگە تارتتىم. ءالى كۇن ەرتە، ولجامدى رەتتەۋگە كىرىستىم، ەزوپقا ءوز سىباعاسىن تاستاپ، قايتادان ورمانعا بەت الدىم. سامال جەل ساعىنعانداي ءجۇزىمدى ايمالايدى. ارمىسىڭ، اينالايىن، دەيمىن بەتىمدى سۇيگەن سامالعا، ءاربىر جۇيكە تامىرىم ساعان مارە-سارە، قۋانىشىمدا شەك جوق! ەزوپ اياعىن تىزەمە سالادى.
شارشاۋ ابدەن مەڭدەتىپ، ۇيىقتاپ بارامىن.
تارام! تام! قوڭىراۋلار ما؟ الىستا تەڭىز تورىندە جاعالاۋدان بىرنەشە ميل تاۋ ءتۇر. مەن ەكى دۇعا: ءبىرىن ءوزىم ءۇشىن، ءبىرىن توبەتىم ءۇشىن وقىپ، تاۋدىڭ تەرەڭ قويناۋىنا كىردىك. ارتىمىزدان داربازا سارت ەتىپ جابىلىپ، مەن ويانىپ كەتتىم.
اسپان ورتەنىپ الاۋلاپ ءتۇر، كۇن بىردەن كوزگە ۇردى؛ ءتۇن، كوكجيەك جارىقتان دىرىلدەپ ءتۇر. ەزوپ ەكەۋمىز كولەڭكەگە جاسىرىندىق. بارلىعى تىپ-تىنىش. كانە، ەندى ۇيىقتامايىق دەيمىن ەزوپقا، تاڭەرتەڭ اڭعا شىعامىز، كوردىڭ بە بىزگە جالقىن كۇن جارىق ءتۇسىرىپ تۇرعانىن، ەكەۋمىز تاۋدىڭ تەرەڭ قويناۋىنا، جالپى ەنگەن جوقپىز... ماعان تاعى ءبىر عالامات تاپ بولدى، قانىم بەتىمە شاپشىدى، بىرەۋ بەينە بىرەۋ قۇشىرلانا سۇيگەندەي، ەرىنىمدى دە ءسۇيىستىڭ وتى دۋلاتىپ تۇرعان سەكىلدى.
جان-جاعىما قاراسام — ەشكىم جوق. يزەلينا، — دەپ سىبىرلايمىن. شوپ سىبدىرلادى، شاماسى، جەرگە جاپىراق تۇسسە كەرەك، الدە بىرەۋدىڭ اياق دىبىسى ما ەكەن. ورماندى بويلاپ ءبىر ءدىرىل جۇگىرىپ وتكەندەي، بۇل شىنىمەن يزەلينانىڭ كۇرسىنىسى.
يزەلينا وسى ارادا قىدىرىپ، وسى ارادا سارى ەتىكتى، جاسىل جەلەكتى اڭشىلاردىڭ جالبارىنعان تىلەگىنە يىلگەن. وسى ارادا جارتى ميل جەردە ءوزىنىڭ اسەم مەكەنىنىڭ تەرەزەسىندە وتىرىپ الىپ اڭشىلاردىڭ توڭىرەكتى جاڭعىرىقتىرعان كەرنەي ۇنىنە ەمىرەنە قۇلاق تۇرەتىن. بۇل اتا-بابالار كۇنى بولعان ەدى. ورماندا بۇعى، قاسقىر، ايۋ جۇرەتىن، اڭشىلار دا از بولمايتىن؛ ول سولاردىڭ قاسىندا ءوستى، ءارقايسى ونى كۇتۋمەن بولاتىن. ونىڭ كوزىن كورگەن، ءۇنىن دە ەستيتىن؛ الايدا ءبىر جىگىت بىردە ءتۇنى بويى ءۇيىقتاي الماي، يزەلينا قوناقجايىنىڭ قابىرعاسىن بۇرعىلاپ، ونىڭ اپپاق بارقىتتاي قارنىن كورىپ قالىپتى. مۇندا ونىڭ ون ەكى جاسىندا دۋدا كەلەدى. ونىڭ ءتۇبى شوتلاندىق بولاتىن، بالىقپەن ساۋدا جاسايتىن، يەلىگىندەگى كەمەلەرى دە كوپ ەدى. ەر جەتىپ قالعان ۇلى جانە بار. يزەلينا ون التىدان اسقاندا جاس دۋنداستى كورەدى. ول ونىڭ العاشقى ماحابباتى بولادى...
مەنى ءبىر عاجايىپ تىلسىم اينالدىرىپ الدى. باسىم تومەن ءيىلىپ، كوزىمدى جۇمسام، ەرىنىمدە قايتادان يزەلينانىڭ ءسۇيىسى تۇرادى.
— سەن وسى ارماداسىڭ با، يزەلينا — مەنىڭ ماڭگى عاشىعىم؟ — دەپ سىبىرلايمىن. — ال ديدەريك، شاماسى، اعاشتىڭ تاساسىندا تۇرعان شىعار.
الايدا باسىم يىلگەننەن ءيىلىپ، ۇيقىلى تولقىنعا قۇلاپ بارامىن
تامتام! زادى، دىبىس بولار! تامىر — تامىرىما تاراعان قۇس جولى يزەلينانشش داۋسى بۇل:
— ۇيىقتا، ءۇيىقتا، ۇيىقتاي عوي! مەن ساعان ماحابباتىم تۋرالى ايتىپ بەرەيىن، ۇيقتاپ جاتقانىڭدا ءتۇڭعىش ءتۇنىمنىڭ قالاي ەتكەنىن باياندايىن. ءالى ەسىمدە، ەسىكتى بەكىتىپ جابۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن؛ جاسىم ون التىدا، تامىلجىعان كوكتەم، جىلى سامال جەلپيدى؛ ءبىر كەزدە قاناتى سۋىلداعان قىرانداي سامعاپ دۋدا كەلدى. ونى ەرتەڭگىلىك اڭعا شىعار الدىندا توسىپ الدىم. ول جيىرما بەستە ەدى، جات ولكەلەردەن كەلدى، ەكەۋمىز باقشانىڭ ىشىمەن وتتىك، سوندا ول مەنى شىنتاعىمەن قاعىپ كەتىپ، مەن عاشىق بولىپ قالدىم.
ونىڭ ماڭدايىندا ەكى قىزىل داق بار-تىن، سول داقتى سۇيگىم كەلەدى دە تۇردى.
اڭنان كەيىن كەشكىلىك باقشادا قىدىرىپ، ءجۇرىپ ونى كۇتتىم، ءبىراق كەلەدى-اۋ دەپ قورىقتىم دا. اقىرىن عانا ونىڭ ەسىمىن اتادىم، ءبىراق ەستىپ قالا ما دەپ قورىقتىم. مىنە ول بۇتانىڭ سىرتىنان شىعىپ سىبىر ەتە قالدى:
— بۇگىن تۇندە ساعات بىردە!
وسىنى ايتتى دا عايىپ بولدى.
بۇگىن تۇندە ساعات بىردە دەگەنى نە ەكەن، تۇسىنبەدىم عوي. ول بۇگىن تۇندە ساعات بىردە جات ولكەگە اتتانامىن دەپ ايتپاق بولعان شىعار. اتتانسا، مەنىڭ وندا نە جۇمىسىم بار؟
ءسويتىپ ەسىكتى بەكىتىپ جابۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن...
تۇندە تۋرا ساعات بىردە ول ماعان كەلدى.
— ەسىك اشىق بولعانى ما؟ — دەپ سۇرايمىن.
— ءقازىر مەن ونى جابامىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى ول
ايتقانداي، ەسىكتى ىشتەن بەكىتىپ جاپتى دا. ونىڭ بيىك ەكشە ەتىگى
ەدەندى سىقىرلاتىپ، سونداي قورىقتىم.
— قىزمەتشى كۇڭىمدى وياتىپ الما! — دەدىم.
مەنىڭ تاعى دا ءبىر قورىققانىم — ورىندىقتىڭ سىقىرلاۋى.
— ورىندىققا وتىرما، سىقىرلايدى، — دەدىم.
— وندا سەنىڭ توسەگىڭە وتىرۋعا بولا ما؟ — دەپ سۇرادى ول
— بولادى، — دەدىم.
ولاي ايتقان سەبەبىم تەك ورىندىق سىقىرلايتىن بولعاندىقتان عانا.
ەكەۋمىز مەنىڭ توسەگىمە وتىردىق. مەن ىسىرىلىپ، ول جاقىندادى. ىڭعايسىزدانىپ ەدەنگە قارادىم.
— توڭىپ قالىپسىڭ عوي، — دەپ ول قولىمدى ۇستادى دا، ءسال كىدىرىپ: — و، قالاي توڭىپ قالعانسىڭ، — دەپ قۇشاعىنا قاۋسىردى.
ماعان ەندى ىستىق بولدى. ءۇن-تۇنسىز وتىر ەدىك، تاۋىق شاقىردى.
— ەستىدىڭ بە، تاۋىق شاقىردى، — دەدى ول، — تاۋىق شاقىرعانى تاڭ جاقىن دەگەن ءسوز!
ول جاناسا بەرگەندە، ءوزىمدى-وزىم ۇمىتتىم.
— تاۋىقتىڭ شاقىرعانىن انىق ەستىدىڭ بە؟ — دەپ بىردەڭە سۇراعان بوپ دالباسالادىم.
سول ءسات ونىڭ ماڭدايىنداعى ەكى داقتى قايتا كورىپ، ورنىمنان تۇرماق بولدىم. ءبىراق ول مەنى جىبەرمەدى دە، مەن ەكى سۇيكىمدى، سونداي سۇيكىمدى داقتى ءسۇيىپ، كوزىمدى جۇمدىم...
تاڭ دا اتتى، اينالا جاپ-جارىق. ويانىپ قوناقجايىمنىڭ قابىرعاسىن تاني الماي قالدىم. ورنىمنان تۇرىپ، باشماعىمدى تانىماي قالدىم، كوكىرەگىمدە ءباز بىردەڭە سىبدىر قاعىپ، ىشىمدە ساپىرىلىسىپ جاتقان سياقتى. كەۋدەدە سىبدىراپ، سىلدىراپ جاتقان نە بولدى ەكەن، دەپ ويلايمىن دا، جۇرەگىم لەپىرە جونەلەدى. شاماسى، ساعات سوعىپ تۇرعان سياقتى، ۋاقىت قانشا ەكەن، ءوزى؟ ەشتەڭەگە دە تۇسىنگەن جوقپىن، ۋاقىت قانشا ەكەن؟ ەسىمدە بار بولعانى — ەسىكتى جابۋدىڭ ۇمىت بولعانى.
مەنىڭ كۇتۋشى كۇڭىم كەلدى.
— ءسىزدىڭ گۇلىڭىزگە سۋ قۇيىلماپتى، — دەدى ول
مەن گۇلدى ۇمىتىپ كەتىپپىن.
— كويلەگىڭىزدى ۋماجداپ الىپسىز عوي، — دەيدى كۇڭ.
كويلەگىمدى قاشان ۋماجداپ الدىم ەكەن، — دەپ ويلادىم، جۇرەگىم الاس ۇرىپ، بۇگىن تۇندە بولمادى ما ەكەن، ءوزى دەپ ويلايمىن.
قاقپانىڭ الدىنا ءبىر اربا كەپ توقتادى.
— ءسىزدىڭ مىسىعىڭىز دا تاماقتاندىرىلماپتى، — دەيدى كۇڭ.
ال گۇلدەر، كويلەك پەن مىسىق ءالى دە ەسىمدە، سوندىقتان:
— اناۋ دۋدا ەمەس پە؟ تەزىرەك شاقىر ماعان، ونى كۇتىپ وتىرمىن عوي، مەن ونى، مەن، مەن...
ىشتەي ول كەشەگىدەي ەسىكتى بەكىتىپ جابار ما ەكەن، جاپپاس پا ەكەن؟ — دەپ ويلايمىن.
ول ەسىك قاقتى. ەسىكتى وعان ءوزىم اشىپ، ونى اۋرەلەمەس ءۇشىن ءوزىم بەكىتىپ جاپتىم.
— يزەلينا! — دەپ قيىلا سىبىرلاپ، بىردەن اۋزىما جابىستى.
— سەنى شاقىرۋعا مەن جىبەرگەن جوقپىن، — دەپ سىبىرلايمىن.
— جىبەرگەن جوقسىڭ با؟ — دەيدى ول دا سىبىرلاپ.
تاعى دا ءوزىمدى-وزىم بيلەي الماي:
— و، شاقىرۋعا جىبەرگەن مەنىڭ ءوزىم، سەنى سونداي توستىم، سەنسىز جانىم جابىرقاپ كەتتى، — دەيمىن. — مەنىمەن بىرگە بول، سۇيىكتىم!
ماحابباتقا ماس بولىپ كوزىمدى جۇمامىن. ول مەنى بوساتپاي باۋىرىنا باسىپ، اياعىم تالتىرەكتەپ كەتتى دە، بەتىمدى ومىراۋىنا سۇڭگىتىپ:
— تاعى دا قيقۋ شىقتى عوي، شاماسى شاقىرعان قوراز بولار، — دەپ ول سىرتقا قۇلاق ءتۇردى.
ونىڭ ءسوزىن دەرەۋ ءبولىپ:
— ءجا، جوق، قانداي قوراز؟ قىشقىرعان ەشكىم جوق، — دەپ جەدەل جاۋاپ قاتتىم.
ول تۇمسىعىن تىعىپ ومىراۋىمنان ءسۇيدى.
— الگى قىت-قىتتاپ جۇرگەن جاي ءبىر تاۋىق بولۋى كەرەك، — دەدىم.
— تۇرا ءتۇر، ەسىكتى جاۋىپ كەلەيىن، — دەپ ول تۇرۋعا ىڭعايلانىپ ەدى، مەن جىبەرمەي:
— ول بەكىتۋلى ءتۇر... — دەپ سىبىرلادىم.
تاعى دا كەش بولىپ، دۋدا كەتىپ قالدى. التىن تۇنەك تۇلا بويىمدى شارلادى. تۇرىپ اينانىڭ الدىنا كەلدىم، ودان ەكى بىردەي عاشىق كوز مولدىرەپ تۋرا ماعان قارادى. وسى كوزقاراستان كەۋدەمدە بىردەڭە جەلپ ەتكەندەي بولىپ اعىنداي جونەلدى دە، جۇرەگىمنىڭ اينالاسىنا كەپ ىركىلدى. قۇدايا! وزىمە-وزىم مىنانداي كوزبەن ەشقاشان قاراماپپىن عوي، ماحابباتتان ۇزدىگىپ، ايناداعى اۋزىمدى ءسۇيىپ الدىم.
مىنە، مەن العاشقى ءتۇنىم جايىندا، تۇننەن كەيىن كەلگەن تاڭىم كەيىن كەلگەن كەشىم تۋرالى ايتىپ بەردىم. ءبىر دە بولماسا بىردە ەۆەن حەرلۋفسەن جونىندە جانە ايتامىن. ونى دا سۇيگەنمىن، ول وسى ارادا ءبىر ميل جەردە اناۋ شاعىن ارالدا تۇرادى، انە، كوردىڭ بە؟ جازعى تىمىق، تىنىش تۇندەردە مەن وعان كايىقپەن باراتىنمىن، ويتكەنى ونى سۇيەتىنمىن. ستايەر جايىندا دا ايتارمىن
ول پوپ بولاتىن، ونى دا سۇيگەن ەدىم. جالپى مەن ءبارىن دە سۇيگەنمىن.
ۇيقىلى-وياۋ جاتىپ سيريلۋننان اندەتكەن قوراز داۋسىن ەسىتتىم.
— ەستيسىڭ بە، يزەلينا، ءبىز ءۇشىن دە اتەش ءان سالىپ جاتىر! — دەپ قۋانىشىم قوينىما سىيماي ايعايلاپ جىبەرگەن مەن باقىتىمدا شەك بولماي قولىمدى سوزامىن. قولىمدى سول سوزعان قالپىمدا ويانىپ كەتتىم. ەزوپ باياعىدا اتىپ تۇرىپتى. كەتىپ قالدى ما! — دەيمىن قايعىرا وكىنىپ، جان-جاعىما جاۋتاڭداپ. ەشكىم، دە جوق! تۇلا بويىم ورتەنىپ بارادى، ۇيگە جەتۋ كەرەك. تاڭ الدىندا قورازداردىڭ ءبارى شاقىرادى، سيريلۋنندە دە قيقۋلاماي تۇرمايدى، ارينە.
كۇزەت جايدا ءبىر ايەل تۇر، بۇل ەمۆا. قولىندا ارقانى بار، وتىنعا بارا جاتقان بولۋى كەرەك. ول سونداي جاپ-جاس، ءوزى دە جارقىراعان تاڭ سىندى، ومىراۋى القىنا كوتەرىلىپ باسىلادى، كۇن ونى التىن نۇرىمەن ايالاپ تۇرعانداي.
— ءسىز تەك باسقاشا ويلاپ قالماڭىز... — دەپ باستاپ ول ءمۇدىرىپ قالدى.
— نەنى باسقاشا ويلاپ قالما دەيسىڭ، ەمۆا؟
— مەن مۇندا ادەيى كەلدى دەپ ويلاماڭىز. جاي عانا وسى ءۇيدىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان سوڭ بۇرىلعانىم عوي.
ونىڭ ءجۇزى قىزارىپ كەتتى.
XXI
اۋرۋ اياعىم ۇدايى مازامدى الىپ، ءتۇن بالاسى قىشىپ ۇيىقتاتپايدى، كەيدە قاقساپ اۋىرىپ، اۋا رايىنا سىر بەرەتىن بولىپ ءجۇر. وسىلاي ۇزاق سوزىلدى. ءبىراق اقساق بولىپ قالعانىم جوق.
كۇندەر ءوتىپ جاتتى.
ماك مىرزا ساياحاتىنان ورالدى، ونى سول زامات ءوز تىرلىگىمنەن ءتۇيسىندىم. قايىقتى تاباندا الىپ قويىپ، مەنى قيىن جاعدايدا قالدىردى؛ اڭ اۋلاۋ ماۋسىمى باستالعان جوق، ەشتەڭە اتۋعا بول¬مايدى. ءبىر اۋىز سوز ايتىپ ەسكەرتپەي، قايىعىن الىپ قويعانىنا تاڭىم بار. ماك مىرزانىڭ ەكى قىزمەتشىسى تاڭەرتەڭ تەڭىزگە ءباز ءبىر بەيتانىستى الىپ شىقتى.
دوكتوردى ۇشىراتتىم.
— مەنەن قايىقتى الىپ قويدى، — دەدىم.
— بىزگە ءبىر قوناق كەلدى، — دەدى ول، — سونى كۇن سايىن تەڭىزگە الىپ شىعىپ، كەشكىسىن جاعاعا الىپ كەلەدى. ول تەڭىزدىڭ ءتۇبىن زەرتتەيتىن كورىنەدى.
كەلگەن كىسى فين ەكەن ماك مىرزا ونىمەن كەزدەيسوق پاروحودتىڭ بورتىندا تانىسىپتى. شپيسبەرگەننەن كەلگەن ول ۇلۋلار مەن تەڭىز اڭدارىنىڭ تۇلىبىن جيناپ اكەلىپتى، ءوزىن بارون اتايتىن ءتارىزدى. ماك مىرزا وعان ءۇيىنىڭ زالى مەن سوعان جاپسارلاس بولمەسىن بەرىپتى. وعان كوبىرەك نازار اۋدارىلاتىن سىڭايلى.
كوپتەن ەت جەگەن جوق ەدىم، بالكىم، ەدۋاردا كەشكى ەتپەن ازىقتاندىرار دەپ ويلادىم دا، سيريلۋننگا تارتتىم. ەدۋاردانىڭ جاڭا كويلەك كيىپ جۇرگەنىن بارعان بەتتەن بايقادىم، ءوزى ءوسىپ كەتكەن سياقتى، كويلەگى ۇپ-ۇزىن.
— كەشىرىڭىز ورنىمنان تۇرماعانىما، — دەگەندى عانا ايتتى دا ول قولىن سوزدى.
— ءيا، باقىتسىزدىققا قاراي، قىزىم اۋىرىڭقىراپ تۋر، — دەپ ونىڭ ءسوزىن ماك مىرزا دا بەكىتە ءتۇستى. — سۋىقتاپ قالىپتى. ساقتانۋ دەگەندى بىلمەيدى... ءسىز قايىق تۋرالى بىلۋگە كەلگەن شىعار دەپ ويلايمىن. سىزگە نەسيەگە باسقا كىشىرەگىن بەرە تۇرۋعا تۋرا كەلەر. ول جالپى جاڭا، دۇرىستاپ جوندەپ، مايلاپ، سىرلاپ الساڭىز جەتىپ جاتىر... ماسەلە مىنادا بولىپ تۋر، بىزدە ءبىر عالىم مىرزا قوناقتا جاتىر. ول جاعىن ءوزىڭىز دە تۇسىنەسىز عوي... ونىڭ بوس ۋاقىتى جوق، جۇمىستى كۇن ۇزاق ىستەپ، كەشكىسىن ءبىر-اق ورالادى. ءسىز ونى كۇتىڭىز، ول انە-مىنە كەلىپ قالادى. ونىمەن تانىسقانىڭىز وزىڭىزگە دە قىزىق قوي. مىنە، ونىڭ كارتىشكەسى، پاتشا ءتاجى بار. ول بارون. اسا جۇعىمدى دا سۇيكىمدى ادام. ونىمەن مەن كەزدەيسوق تانىستىم.
Aha، كەشكى اسقا سەنى قالدىرمايدى ەندى، دەپ ويلادىم. قۇداي — اي ءتاۋبا، وعان ءوزىم دە ەسەپ جاساعان جوقپىن دا، ۇيگە بارامىن. كۇزەت جايىمدا ءالى دە ءبىرازىراق بالىق جاتىر. بالىقتىڭ تاماق بولماس نەسى بار؟ اسقا قالدىرماسا قالدىرماسىن سوعان بولا قۇنىمدى ساتام با!
بارون كەلدى. الاسا بويلى، قىرىقتار شاماسىنداعى ادام ەكەن، بەتى سوپاق ۇزىنشا، بۇلشىق ەتتەرى شىعىڭقى، سيرەك قارا ساقالى بار. قالىڭ كوزىلدىرىكتىڭ استىنان قاراعان كوزى وتكىر، وڭمەنىڭنەن وتەدى.
تانىسۋ كارتىشكەسىندەگى دەي بەس ءتىستى ءتاج ونىڭ زاپونكەسىندە دە بار ەكەن. ەپتەپ ەڭكىش سياقتى، قولىنىڭ سىرتى كوك تامىرلارمەن ايباق تالعان، ال تىرناعى تۋرا سارى مەتالدان جاسالعانداي.
— وتە-موتە قىزىعۋلىعىن، لەيتەنانت مىرزا! ءسىز مۇندا كوپتەيسىز بە، لەيتەنانت مىرزا؟
— بىرنەشە ايدىڭ ءجۇزى بولدى.
كىسىگە جۋىق سىپايى ادام سياقتى. ماك مىرزا ۇلۋ قابىرشاقتارى مەن تەڭىز اڭدارى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەرۋىن ءوتىندى. ول بىردەن كەلىسىپ، بىزگە كۋرحولمى توڭىرەگىندە بالشىقتىڭ قانداي ءتۇرى جاتقانىن بايانداپ، زالعا شىعىپ كەتىپ، اق تەڭىزدىڭ تەڭىز جىنىسىنىڭ ۇلگىسىن الىپ كەلدى. سوسىن قالىڭ كەمەرلى التىن كوزىلدىرىگىن كەڭسىرىگىنە قاراي سۇق ساۋساعىمەن كوتەرىپ قويدى. ماك مىرزانى باروننىڭ بايانداۋى مۇلدەم باۋراپ الدى. ارادا ءبىر ساعات ءوتتى.
بارون مەنىڭ اياعىما بايلانىستى قىرسىقتى جاعداي، مىلتىقتىڭ ءساتسىز اتىلۋى تۋرالى ءسوز قوزعادى. قۇلان تازا ايىعىپ جازىلىپ كەتكەنىمدى بىلگىسى كەلدى. وعان وتە قۋانىشتى ەكەنىن ايتتى. ول باقىتسىزدىقتى ءبۇل قايدان ءبىلىپ ءجۇر؟ — دەپ ويلادىم.
— بارون مىرزاعا ول قايعىلى وقيعانى كىم ايتىپ ءجۇر؟ — دەپ سۇرادىم.
— كىم دەيسىز بە؟ شىنىندا دا كىم ەدى؟ تەگىندە ماك بيكەش بولۋى كەرەك. شىنىندا، ماك بيكەشتىڭ ءوزى!
ەدۋاردا شاشىنىڭ تۇبىنە دەيىن قىزارىپ كەتتى.
ماعان سونداي جامان بولدى، كوپ كۇن ۇدايى ءبىر ۋايىم ەڭسەمدى ەزىپ كەلىپ ەدى، باروننىڭ سوڭعى سوزىنەن جانىم كەنەت جادىرايىن دەدى. ەدۋارداعا قاراپ ىشتەي — مەن تۋرالى ايتىپ، اتىمدى اتاپ، وندا تۇرعان ەشتەڭە بولماسا دا اۋزىڭا الىپ جۇرگەنىڭە راحمەت دەيىن دەپ ويلادىم. قايىرلى ءتۇن.
قوشتاسىپ باسىمدى ءيدىم. ەدۋاردا تاعى دا كوتەرىلگەن جوق، سىپايىلىقپەن سىرقاتىن سىلتاۋ ەتتى. سۇلەسوق قولىن عانا سوزدى ماعان.
ماك مىرزا بولسا، باروننىڭ اڭگىمەسىنە ەلىگىپ العان. ءوزى دە اتاسى، كونسۋل ماك تۋرالى ايتىپ جاتىر.
— بارون مىرزاعا ايتقان، ايتپاعانىم ەسىمدە جوق، مىناۋ تۇيرەۋىشتى كورول كارل يۋان اتامنىڭ كەۋدەسىنە ءوز قولىمەن قاداعان.
مەن ۇيدەن شىقتىم، شىعارىپ سالعان ەشكىم بولعان جوق. وتە بەرە كوزىمدى زالدىڭ تەرەزەسىنە تاستادىم، وندا سۇڭعاق بويلى، تىپ-تىك ەدۋاردا تۇر، ەكى قولىمەن پەردەلەردى ىسىرىپ تەرەزەگە قارايدى. ءتىپتى مەن باس تا يگەم جوق، اسىپ-ساسىپ ابدىراۋ اۋلاققا قۋدى.
توقتاي قال، ءبىر ساتكە عانا، دەدىم وزىمە-وزىم ورماننىڭ شەتىنە ىلىنگەندە. كوك ءتاڭىرى اكەم -اۋ، بۇنىڭ ءبارى قاشان بىتەدى. كەنەت ىستىعىم كوتەرىلىپ، بەي قۋات ىزادان اھ ۇرىپ ىڭقىلداۋعا اينالدىم. جوق، ار-نامىس تا، تاكاپپارلىق تا قالماعانى نەسى، ەدۋاردانىڭ ءىلتيپات مەيىرىمىن نەبارى ءبىر اپتا عانا كوردىم، ونىڭ ءبارى باياعىدا بولعان، اقىل-ەسىمدى جياتىن كەز بولدى عوي. ال مەنىڭ جۇرەگىم ونى شاقىرۋدان جالىقپايدى دا تالىقپايدى، ول جايىندا جولدىڭ شاڭى، اينالاداعى اۋا، تابانىمنىڭ استىنداعى جەر شۋلايدى.
كۇزەت جايىما كەلىپ، بالىق ءپىسىرىپ، اۋقات جاسادىم.
سول كۇندەرى ۇدايى تۇككە تۇرمايتىن مەكتەپ شاكىرتى ءۇشىن جانىمدى جىرىمداپ، ءتۇن بالاسى قايداعى ءبىر قيال جەتەگىندە تۇشىركەنىپ ۇيىقتاماپ ەدىم. جانە قاپاس قاپىرىق اۋا باسىڭدى قۇرساۋداي قىسىپ، وتكەن جىلعى ءشوپ-شالامنىڭ شىرىك ءيىسى قولقانى اتاتىن. ال اسپان سونداي ءبىر اقىلعا سيماي كوگىلدىر تۇسپەن ءدىرىل قاعىپ، تاۋلار سەنى وزىنە شاقىرادى. ەي، ەزوپ، تەزىرەك!
ءححىى
اپتا ءوتتى. ۇستانىڭ قايىعىن سۇراپ الىپ، بالىقپەن قورەكتەندىم. ەدۋاردا مەن كەلىمسەك بارون بارلىق كەشتەردى ول تەڭىزدەن ورالعان سوڭ بىرگە وتكىزەدى. مەن ولاردى ديىرمەننىڭ ماڭىنان كوردىم. ەندى بىردە ولار كۇزەت جايىمنىڭ قاسىنان ءوتىپ، مەن تەرەزەدەن جالت بۇرىلىپ، ارتىقتىعى بولماس دەپ ەسىكتىڭ ىلگەگىن سالا قويدىم. ەكەۋىن بىرگە كوردىم، ءبىراق ەشقانداي اسەرى بولعان جوق، يىعىمدى قيقاڭ ەتكىزدىم دە قويدىم. تاعى بىردە كەشكىسىن ولارمەن جولدا ۇشىراسىپ قالدىم، يەك قاعىسىپ سالەمدەسىپ، مەن باروننىڭ باس ءيۋىن توستىم، ءوزىم ەكى ساۋساعىممەن كار ءتوزىمدى قوزعاپ، دوكىر كورىنبەس ءۇشىن يشارا جاسادىم. قاتارلاسقان كەزدە ءجۇرىسىمدى باياۋلاتىپ، ولاردىڭ جۇزىنە ەنجار عانا كوز تاستادىم.
تاعى دا ءبىر كۇن ءوتتى.
وسىناۋ كۇندەردىڭ، جىلداي ۇزاق كۇندەردىڭ نەشەسى وتپەدى دەيسىڭ! جۇرەكتى سىعىمداپ زارىعۋ مەن تورىعۋ ۋىسىنان بوساتپادى، ءباز-باياعى ءبىر وي باسىمنان شىقپاي شىرمادى دا تاستادى، ءتىپتى كۇزەت جايدىڭ تۇبىندەگى سۇيكىمدى ءسۇر تاستىڭ ءوزى قاسىنا كەلگەنىمدە ماۋان ءبازبىر ۇمىتسىزدىكپەن كەمسەڭدەي قارايتىن سەكىلدەنەدى. جاۋىن ءيىسى شىعادى، كەرەمەت تىمىرسىق ىستىق، سول اياعىم سىرقىراپ سىنىپ اۋىرعان، ەرتەڭگىلىك ماك مىرزانىڭ جەگۋلى تۇرعان ايعىرى پىسقىرعان — وسى بەلگىلەردىڭ ءمان-ماعىناسى ماعان ايان بولاتىن. اۋا رايى قولايلى بولىپ تۇرعاندا ازىق-تۇلىك قورىن جاساپ الۋ كەرەك.
ەزوپتى قارعىباۋىنان ۇستاپ، بالىق اۋلايتىن قۇرالدار مەن مىلتىعىمدى الىپ كەمەجايعا تارتىم. ساعىنىش سارعايتىپ، جانىمدى ازاپقا سالىپ قويدى.
— پوشتا پاروحودى قاشان كەلەدى دەپ وتىر؟ — دەپ سۇرادىم ءبىر بالىقشىدان.
— پوشتا پاروحودى ما؟ ءۇش اپتادان كەيىن، — دەپ جاۋاپ بەردى ول.
— ماعان ءمۋنديرىمدى سالىپ جىبەرىپ ەدى، — دەدىم.
سوسىن ماك مىرزانىڭ ءبىر پىركازشىگىن جالعاستىردىم. ونىڭ قولىن قىسىپ تۇرىپ:
— عايسا پايعامبار ءۇشىن ايتىڭىزشى، بۇدان بىلاي ارا-تۇرا بولسا دا كارت وينامايسىز با؟ — دەپ سۇرادىم.
— نەگە؟ وينايمىز. جانە ءجيى وينايمىز، — دەدى ول.
ۇنسىزدىك.
— سوڭعى كەزدە سىزدەرمەن قاۋىمداسىپ كارت ويناۋدىڭ رەتى كەلمەي ءجۇر، — دەدىم.
ساياز جەرگە ءجۇزىپ باردىم. ءتىپتى قاپىرىق بولىپ، دەم الۋ اۋىرلاپ كەتتى، شىبىن-شىركەيلەر قارا بۇلت سياقتى قاپتاپ، ولاردان تەمەكىنىڭ تۇتىنىمەن عانا قورعانىپ ءجۇرمىن. بالىق جاقسى قاۋىپ، ەكى قارماقپەن اۋلادىم، ولجام جاقسى بولدى. قايتار جولدا ەكى شۇرەگەي اتىپ الدىم.
كەمەجايعا كەلىپ تۇمسىق تىرەگەندە، وندا ۇستا تۇر ەكەن. مەنى ءبىر تۇتقيىل وي باۋراپ ۇستاعا:
— كانە، ءبىزدىڭ ۇيگە بىرگە بارايىق، — دەدىم.
— جوق، — دەپ باس تارتتى ول — ماك مىرزا ءتۇننىڭ ورتاسىنا دەيىن جەتەتىن جۇمىس تاپسىرعان.
باسىمدى يزەپ، وزىمشە مۇنىسى جاقسى ەكەن دەپ ويلادىم.
ولجامدى الىپ ۇيگە تارتتىم، تاڭداعان جولىم ۇستانىڭ ۇيىنە الىپ كەلدى. ەمۆا جالعىز ەكەن.
— مەن سەنى سونداي ساعىندىم، — دەدىم وعان. مەنى ونىڭ قىسىلىپ ۇيالعانى تەبىرەنتىپ كەتتى، ول ماعان ءتىپتى كوزىن اۋدارعان دا جوق. — سەن سونداي جاسسىڭ، جانارىڭنان مەيىرىم توگىلىپ تۇرادى، سۇيكىمدىلىگىڭە ءتىپتى تەڭدەس جوق. ال باسقالار تۋرالى سەنەن دە كوبىرەك ويلاپ كەتكەنىم ءۇشىن مەنى جازعىر دا جازالا. مەن سوعان ءبىر عانا كوزىمنىڭ قيىعىن سالىپ كەتكەلى كەلدىم، سەنىمەن بىرگە بولۋ سونداي جاقسى، پەرىشتە قىزىم مەنىڭ. تۇندە سەنى قالاي اتاعانىمدى ەسىتتىڭ بە؟
— جوق، — دەدى ول ۇرەيلەنىپ.
— مەن ەدۋاردا، يومفورۋ ەدۋاردا! — دەپ شاقىردىم، ءبىراق ويىمدا ءوزىڭ تۇردىڭ. ءتىپتى ويانعاندا وڭىمدە دە — ەدۋاردا دەدىم، ونىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە. جارايدى، ول تۋرالى ەندىگارى ايتپاي-اق قويايىق. قۇداي-اۋ، سەن قانداي تاماشا ەدىڭ، ەمۆا. ويماقتاي اۋزىڭ بۇگىن اسىرەسە ادەمى. اياعىڭ ەدۋارداعا قاراعاندا الدە قايدا اسەم، مىنە، ءوزىڭ قاراشى.
ول اياعىنا ءوزى كوز سالسىن دەپ بەلدەمشەسىن ءسال كوتەردىم.
بۇرىن بايقالماعان ءبىر قۋانىش ونىڭ جۇزىنەن شالقىپ شىعا كەلدى، ول تەرىس اينالعىسى كەلدى دە، كايتا ويلانىپ، ءبىر قولىمەن موينىمنان قۇشاقتاي الدى.
ۋاقىت ءوتىپ جاتىر. ۇزىن ورىندىققا جايعاسىپ، قاي-قايداعىنى ايتىپ ءبىز وتىرمىز.
— سەنەسىڭ بە، ەدۋاردا بويجەتكەن كۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن دۇرىس سويلەي المايدى، "اسقان باقىتتىراق" دەيدى، ونى ءوزىم ەستىدىم. قالاي، سەنىڭشە ونىڭ ماڭدايى ادەمى مە؟ مەنىڭشە، ادەمى ەمەس. ماڭدايى سۇمدىق. قولىن دا جۋىپ جۇرمەيدى.
— ءبىراق ءبىز ول تۋرالى ايتپاي-اق قويالىق دەپ ەدىك قوي.
— دۇرىس. مەن انشەيىن ۇمىتىپ كەتىپپىن.
ۋاقىت قايتا ءوتىپ جاتىر. ويلانىپ ءۇنسىز قالدىم.
— سەنىڭ كوزىڭ نەگە سۋلانىپ كەتكەن؟ — دەپ سۇرايدى ەمۆا.
— جوق، ونىڭ ماڭدايى ادەمى، — دەيمىن، — قولى ىلعي تاپ-تازا. ول بىردە كەزدەيسوق قولىن بىلعاپ العانى بار. سونى ايتايىن دەگەنىم عوي مەن.
الايدا اسىعىپ، تىستەنىپ الىپ ءسوزىمدى جالعاستىرامىن.
— كۇنى-تۇنى سەنى ويلايمىن، ەمۆا، جاي عانا ويىما الدە نەلەر ايتۋ كەلىپ قالعانى عوي، سەن مۇنى ءالى ەسىتپەگەن شىعارسىڭ، مىنە تىڭدا. ەدۋاردا ەزوپتى العاش كورگەندە "ەزوپ — بۇل سونداي دانىشپان، تەگى فريگيالىق بولۋى كەرەك" دەدى. اقىلسىزدىق ەمەي، نە ءبۇل؟ ول سول كۇنى تاڭەرتەڭ ونى كىتاپتان وقىپ العان، وعان مەن كامىل سەنىمدىمىن.
— سولاي ما؟ — دەدى ەمۆا. — مۇندا تۇرعان نە ابەستىك بار؟
— قانشالىق ەسىمدە قالعانىن بىلمەيمىن، ول تاعى دا ەزوپتىڭ ۇستازى ساف بولعان دەدى. حا-حا-حا!
— سولاي ما؟
— جينالعاندارعا ەزوپتىڭ ۇستازى ساف بولدى دەپ جار سالۋدىڭ سايتانىما كەرەگى بار ما ەدى؟ مەن جاي عانا سۇراپ وتىرمىن Ah، بۇگىن سەنىڭ كوڭىل حوشىڭ جوق قوي، ەمۆا، ايتپەسە كۇلكىدەن ءولىپ قالار ەدىڭ.
— جوق، ءبۇل شىنىندا دا قىزىق، — دەيدى ەمۆا ىنتالانا، تاڭىرقاي كۇلىپ. — ءبىراق مەن مۇنى ءدال سەن تۇسىنگەندەي تۇسىنە المايمىن.
مەن بولسام، ۇندەمەي قاپ ويلايمىن، ويلانا قاپ ۇندەمەيمىن.
— كەل، مۇلدەم سويلەسپەيىك، جاي عانا وتىرايىق، — دەيدى ەمۆا اقىرىن عانا. ول مەنى شاشىمنان سيپادى، جانارىندا مەيىرىم شاپاعى جارقىرايدى.
— قايىرىمدى دا مەيىربان جانسىڭ عوي سەن، — دەپ سىبىرلاپ، ونى قۇشاققا اپ قىسا تۇسەم. — ساعان دەگەن ماحابباتتان ءولىپ بارا جاتقانداي سەزىنەمىن ءوزىمدى، سەنى بارعان سايىن قاتتى ءسۇيىپ كەلەمىن كەتەردە وزىممەن بىرگە الىپ كەتەمىن. مەنىمەن كەتەسىڭ بە؟
— ءيا، — دەپ جاۋاپ قاتادى ول
"ءيا" دەگەندى ارەڭ اجىراتىپ، انىعىن ايتقاندى ونىڭ القىنعان تىنىسىنان، ءوزىنىڭ تال بويىنان اڭعارعاندايمىز، ءبىر-بىرىمىزدى ايقاسقان قۇشاقتا قىسىپ، قۇشا تۇسەمىز، ول ەندى ءوزىن-وزى ۇمىتىپ مەنىڭ ىرقىما قۇلاي بەردى.
ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت وتكەن سوڭ ەمۆانى قوشتاسارعا ءبىر ءسۇيىپ، شىعىپ بارا جاتىر ەدىم، ەسىكتىڭ اۋزىندا ماك مىرزامەن قاقتىعىسىپ قالدىم.
اناۋ-مىناۋ ەمەس، ماك مىرزانىڭ وزىمەن!
تۇرشىككەندەي تىجىرىنىپ تۇردى دا قالدى ول، تۋرا ەز الدىنا قاراپ، تابالدىرىقتا تۇرىپ بولمەگە كوز تاستايدى.
— نودا! — دەدى دە، باسقا ءۇن شىعارا المادى.
— مەنى ءبۇل ۇيدەن كورەمىن دەپ كۇتپەگەن بولارسىز، — دەيمىن باسىمدى ءيىپ.
ەمۆا وتىرعان قالپى قىبىر ەتپەيدى.
ماك مىرزا وزىنە كەلىپ، اپ-ساتتە ەشتەڭە كورمەگەندەي بايسالدى قالپىنا ءتۇسىپ، جاۋاپ قاتتى.
— قاتەلەسەسىز، ماعان كەرەگىنىڭ ءوزى ءسىز ەدىڭىز. سىزگە ەسكەرتۋگە ءماجبۇرمىن، ءساۋىردىڭ بىرىنەن باستاپ ون بەسىنشى تامىزعا دەيىن گاگارا ۇيرەكتەر ۇيا سالعان جەردەن شيرەك ميلدەن كەم قاشىقتىقتا مىلتىق اتۋعا تىيىم سالىنعان. بۇگىن ءسىز ارالدا ەكى قۇستى اتقانسىز. ءسىزدى كورگەن كىسىلەر ماعان ايتتى ونى.
— اتقانىم ەكى-اق شۇرەگەي عوي، — دەدىم ساسىپ قالىپ. ونىڭ ەز قۇقىعىن العا تارتىپ تۇرعانى ساناما ەندى جەتتى.
— ەكى شۇرەگەي مە، ەكى گاگارا ما — ونىڭ ءمانى جوق ءبۇل ارادا. ەڭ باستىسى تىيىم سالىنعان جەردەن اتقانىڭىز!
— مويىندايمىن، — دەدىم، — ول جاعىن ويلاماپپىن.
— ءدال سىزگە ونى ويلاۋ كەرەك ەدى.
— وسى مامىر ايىندا عانا شامامەن سول تۇستا قوساۋىز مىلتىقتان-اق اتىپ ەدىم عوي. ول بالىق قاقتايتىن ورىنعا سەرۋەندەپ بارعان كەزدە بولعان. جانە ءسىزدىڭ جەكە تىلەگىڭىز بويىنشا اتقانمىن.
— ول باسقا ماسەلە، — دەپ كەسىپ تاستادى. ماك مىرزا.
— ولاي بولسا، ءتاڭىرى جارىل قاعىر، ەندى نە ىستەۋىڭىز كەرەك ەكەنىن ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز!
— بىلگەندە قانداي! — دەپ جاۋاپ قاتتى.
ەمۆا تەك مەنىڭ قوزعالۋىمدى كۇتىپ وتىر ەكەن، سوڭىمنان ىلەسە شىعىپ، ورامالىن جامىلىپ، ۇيدەن اۋلاق كەتتى، ونىڭ كەمەجايعا بۇرىلعانىن بايقاپ قالدىم. ماك مىرزا سيريلۋننگە تارتتى.
مەن ءارى دە ويلايمىن، بەرى دە ويلايمىن. ماك مىرزانىڭ جول تاۋىپ، جالتارىپ كەتكەن تاپقىرلىعى عاجاپ! وڭمەنىڭنەن وتەتىن كوزى قانداي وتكىر. مىلتىق اتىلدى جانە ەكى مارتە اتىلدى، ەكى شۇرەگەي، ايىپ سالىنادى، اقىسى تولەنەدى. دەمەك، ماك مىرزامەن، ونىڭ وتباسىمەن ءبارى، دە ءبىتتى. ءىس جۇزىندە ءبارى ويلاعاننان الدەقايدا تىنىش ءارى تەز تىندى...
جاڭبىر باستالىپ، العاشقى ۇساق تامشىلار جەرگە ءۇزىلىپ ءتۇسىپ تە ۇلگەردى. ساۋىسقاندار جەر باۋىرلاي ۇشىپ ءجۇر، ۇيگە كەلىپ، ەزوپتى بايلاۋدان بوساتىپ قويا بەرگەندە ول شەپ جەي باستادى. كۇشتى جەل كوتەرىلدى.
XXIII
تابانىمنىڭ استىندا ءبىر ميلدەي تومەندە تەڭىز جاتىر. تاسىرلاعان جاۋىن، ال مەن بولسام تاۋمىن، جاڭبىردان جارتاستىڭ تەكشەسى قورعاپ تۇر. مەن ءوزىمنىڭ مۇرىن جىلىتقىشىمدى تارتىپ وتىرمىن، وعان ءالسىن-الى تەمەكى تولتىرىپ، سوسىن قالدىعىن ورتەگەن سايىن اينالاسىنا جاندانىپ، قىزىل قۇرتتار ۇيمەلەيدى. ءدال وسى قىزىل قۇرتتار سياقتى ويلارىم دا ميىمدى جىبىرلاتىپ ءجۇر. جەردە بۇزىلعان ۇيانىڭ شىبىقتارى شاشىلىپ قاسىمدا جاتىر. مەنىڭ جانىم دا ءدال وسى بۇزىلعان ۇيا سياقتى.
سول كۇنى، ەرتەڭىنە بولعان جاعدايلاردىڭ كەز كەلگەن ۇساق-تۇيەگى، كەز كەلگەن بولماشى نارسەسى ءالى ەسىمدە. وي-دوي، ول ماعان قيىن سوقتى عوي...
مەن تاۋ دامىن، ال تەڭىز دوڭبەكشىپ، جەل ۇلىپ ارسى-كۇرسى، اھ ۇرىپ الاسۇرعان تابيعات شۋىنان قۇلاق تۇنادى، بۇزىلعان اۋا رايى باس كوتەرتەر ەمەس. باركالار مەن شحۋنالار جەلكەندەرىن كوتەرىپ الىپ، الدەقايدا اعىپ بارادى، بارىندە دە ادامدار بار، بەيشارالارعا شارۋا بابىمەن ءبىر جاققا بارۋ كەرەك شىعار. قۇدايا، مىناداي كۇن بۇزىلىپ، قارعا ادىم جەر مۇڭ بولىپ تۇرعاندا ولاردى دەدەكتەتىپ قايدا سۇيرەپ بارادى، دەپ ويلايمىن.
تەڭىز بۇرق-سارق قايناپ، تىك شاپشىپ، كۇرت قۇلاپ، كوتەرىلگەن دولى تولقىندارى بىر-بىرىمەن شارپىسقان جىن پەرىدەي جاعالاسىپ شۋلاعان شايتانداردىڭ شەكسىز حورداي ۇلىپ، سوسىن باسىن ىشىنە تىعىپ قۇيعىتا جونەلىپ، ايدىندى قۇيرىعىمەن سابالايدى. سوناۋ تۋۋ الىستا الىپ سۋ استى تاسى جاتىر، سودان كوتەرىلگەن سۋ پەرىسى اقجال تولقىنمەن جەلگە قارسى جان ۇشىرىپ بارا جاتقان كەمە - قايىقتاردى قالتىلداتىپ تەڭىزگە، قاتىباس تەڭىزگە قارىق قىلۋعا جانتالاسادى. وي-دوي، دۇنيە-اي...
مەن بولسام، جالعىز وتىرعانىما قۋانىشتىمىن، كوزىمدى دە، ءوزىمدى دە ەشكىم كورمەيدى، جارتاسقا جابىسىپ العان ماعان سىرتتان كەلىپ، جون ارقامنان سۇعىن قادايتىن دا ەشكىم جوق. قۇستار قيقۋلاپ، تاۋدان اسىپ ۇشىپ بارادى، سول ءسات اۋلاعىراق جارتاس قۇلاپ، تەڭىزگە كۇمپ ەتتى. قىبىر ەتپەي، تىپ-تىنىش وتىرمىن، جاڭبىردان جاقسى تاسالانعانىما جانىم رازى. ال جاڭبىر بولسا شەلەكتەپ قۇيىپ تۇر، قۇيىپ تۇر. كۇرتەمدى قاۋسىرىنىپ، ونىڭ جىلى بولعانى ءۇشىن جاراتقانعا العىسىمدى جاۋدىردىم. ۋاقىت ءوتىپ جاتىر. امالسىز ۇيگە جينالدىم.
كۇن كەشكىرىپ قالىپتى، ۇيگە بەت الدىم، جاڭبىر ءالى جاۋىپ ءتۇر. مىنە، كۇتپەگەن كەزدەيسوقتىق. قارسى الدىمدا سۇرلەۋ جولدا ەدۋاردا تۇر. جاۋىننىڭ استىندا ۇزاق تۇرىپ، قارا باقايىنا دەيىن سۋ بولعان، سوندا دا كۇلىمدەپ قويادى.
ءماسساعان! — دەيمىن ىشتەي، ىزام كەلىپ بار كۇشىممەن مىلتىعىمدى قىسىپ، ونىڭ كۇلكىسىنە نازار اۋدارماي، وزىنە تۋرا قارسى ءجۇردىم.
— قايىرلى كۇن! — دەپ ءبىرىنشى داۋىستادى ول.
اۋەلى وعان بىرنەشە ادىم جاقىنداپ كەلىپ، سودان سوڭ عانا ءتىل قاتتىم:
— سالەم، سۇلۋلىق ءتاڭىرىسى!
وسىناۋ ويناقىلىقتان ول تىجىرىنىپ قالدى. ءاي، ءوزىم دە نە ايتارىمدى ويلامايمىن-اۋ! ول قىسىلا جىميىپ ماعان قارادى.
— ءسىز تاۋدا بولدىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى ول. — دەمەك، جاۋىننىڭ استىندا قالىپ سۋ بولدىڭىز. ءما، مىنا ورامالدى الىڭىز. ونىڭ ماعان قاجەتى جوق... ا، جوق! ءسىزدىڭ مەنى بىلگىڭىز كەلمەي مە؟ — كوزىن تومەن سالىپ، باسىن شايقايدى.
— ورامال ما؟ — دەپ قايتالايمىن اشۋ مەن تاڭدانىستان تىجىرىنىپ. — مىنە، مەنىڭ كۇرتەم بار، قاجەت پە؟ ونىڭ ماعان كەرەگى جوق، ءبارىبىر العاشقى كەزدەسكەن بىرەۋگە بەرىپ جىبەرەمىن، ءما، الىڭىز، ۇيالماڭىز. كەز كەلگەن بالىقشى ايەل بۇنى قۋانا-قۋانا الادى.
ونىڭ ءاربىر ءسوزدى قاعىپ، شيرىعا شامدانعانىن كورىپ تۇرمىن، ءبۇل وعان جالپى جاراسپايدى ەكەن، استىڭعى ەرنى ءدىرىل قاعىپ كوتەرىلىپ كەتتى. ورامالىن قولىنا ۇستاعان قالپى ءالى ءتۇر. اق جىبەك ورامالىن جاڭا عانا موينىنان العان. مەن دە كۇرتەمدى شەشە باستادىم.
— قۇداي ءۇشىن كۇرتەڭىزدى تەز ءقيىڭىز، — دەپ شىر ەتە قالدى ول. — نە ءۇشىن بۇل، نە ءۇشىن! ماعان سوندايلىق اشۋلىسىز با؟ و، قۇدايا، كيىڭىزشى كۇرتەڭىزدى، باستان-اياق سۋ بولاسىز.
كۇرتەمدى قايتا كيدىم.
— قالاي قاراي جۇرەسىز؟ — دەپ نەمقۇرايدى سۇراي سالدىم.
— جاي انشەيىن ەشقايدا... كۇرتەڭىزدى شەشۋدىڭ نە قاجەتى بولعانىن تۇسىنبەدىم...
— باروندى قايدا جىبەرگەنسىز؟ — دەپ سۇرادىم ودان ءارى. — مۇنداي كۇنى گرافتىڭ تەڭىزدە بولۋى ەكىتالاي...
— گلان، سىزگە ءبىر نارسە ايتايىن دەپ ەدىم...
ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ:
— سىزدەن گەرسوگقا سالەمىمدى ايتا بارۋدى وتىنۋىمە بولار ما ەكەن؟ — دەدىم.
بىر-بىرىمىزگە قاراستىق. ول اۋزىن اشىپ، نە ايتسا دا تاباندا كەسىپ تاستاۋعا ءازىرمىن. اقىرى، ونىڭ ءجۇزى مۇڭايىپ جىبىرلاپ كەتتى دە، مەن جانارىمدى اۋدارىپ اكەتتىم.
— اشىعىن ايتقاندا، حانزادانى قۋىپ جىبەرىڭىز، سىزگە اقىلىم وسى ەدۋاردا بويجەتكەن. ول سىزگە لايىق ەمەس. سەنسەڭىز بار عوي، ول وسى كۇندەرى ءسىزدى ايەل ەتىپ السام با، الماسام با دەپ ويلانىپ تولعانۋ ۇستىندە، ال ءسىز ءۇشىن ول ونشا جاراسىمدى ەمەس.
— جوق، بۇل تۋراسىندا ايتۋدىڭ قاجەتى جوق، جاراي ما؟ گلان، مەن ءسىزدى ويلايمىن، كۇرتەڭىزدى كەز كەلگەنگە شەشىپ بەرۋگە ءازىر جانسىز، باسقا بىرەۋ ءۇشىن جاڭبىردىڭ استىندا قالىپ جاۋراماسىن دەپ ادەيى وزىڭىزگە كەلدىم...
يىعىمدى كوتەرىپ، ءسوزىمدى جالعاستىردىم.
— ونىڭ ورنىنا دوكتوردى ۇسىنامىن. نەسى جامان؟ كۇش-قۋاتى دەر شاعىنداعى ەر ازامات، اقىلى ەندى ايتارى جوق. ويلانىڭىز دەپ كەڭەس بەرەر ەدىم.
— مەنى ءبىر مينۋت قانا تىڭداڭىزشى...
— ەزوپ توبەتىم كۇزەت جايدا مەنى كۇتىپ وتىر. — كار ءتوزىمدى شەشىپ، تاعزىم ەتتىم دە: — سالەم سىزگە، سۇلۋلىق ءتاڭىرىسى، — دەپ جۇرە بەردىم.
سوندا ول جان داۋسى شىعىپ، بار داۋسىمەن ايقاي سالدى.
— جو-جوق، جۇرەگىمدى جىرىمداما. مەن ساعان كەلگەنمىن، وسى ارادا كۇتىپ ءوزىڭدى كورگەندە كۇلىپ ءماز بولعانمىن. كەشە مەن ەسىمنەن ايىرىلىپ قالا جازدادىم، ءبىر عانا نارسەنى ويلاعاننان با، ءحالىم ناشار بولدى، تەك قانا سەنى ويلادىم. بۇگىن ءوز بولمەمدە وتىر ەدىم، بىرەۋ كىردى، باسىمدى كوتەرگەنىم' جوق، ونىڭ كىم ەكەنىن ءبىلدىم. "كەشە جارتى ميل قازدىم"، — دەدى ول شارشاعان جوقسىز با؟" —، دەپ سۇرادىم. "شارشاماعاندا شە، قاتتى قالجىرادىم، الاقانىمدى دا ويىپ الدىم"، — دەدى ول سونىسىنا قينالىپ. سوسىن ول "تۇندە تەرەزەمنىڭ تۇبىندە بىرەۋلەر سىبىرلاستى، ولار ءسىزدىڭ قىزمەتشى قىزىڭىز بەن پىركازشىكتىڭ بىرەۋى ەكەن سۇحباتتاسىپ جۇرگەن" — دەدى. "ءيا، ولاردىڭ اراسىندا ماحاببات بار"، — دەدىم. "الايدا تۇنگى ساعات ەكى عوي"، — دەدى ول. "وندا تۇرعان نە بار؟ — دەپ كىدىرىپ قالدىم دا، ءسوزىمدى ءارى قاراي ساباقتادىم: — ولاردىڭ ءتۇنىن تارتىپ الا المايسىز عوي". سوسىن ول التىن كوزىلدىرىگىن تۇزەپ: "ايتكەنمەن، ءتۇن ورتاسىندا تەرەزەنىڭ تۇبىندە كۇبىرلەسىپ وتىرۋ جالپى جاقسى ەمەس قوي"، — دەدى. اڭتارىلىپ وعان قارادىم دا قالدىم، وسىلاي ونشاقتى مينۋت وتىردىق. "رۇقسات ەتسەڭىز ءشالىڭىزدى اكەپ بەرەيىن"،— دەدى ول. "راحمەت، قاجەتى جوق"، — دەدىم. "مىناۋ قولىڭىز كىمگە بۇيىرار ەكەن؟ — دەپ سۇرادى سودان سوڭ. مەن جاۋاپ قاتقام جوق،
ويلارىم شالعايعا شىعانداپ كەتتى. ول مەنىڭ تىزەمە قوبديشا قويدى، اشسام ىشىندە تۇيرەۋىش جاتىر. تۇيرەۋىشتە ءتاجدىڭ بەينەسى، ودان ون تاس سانادىم... گلان، ول وسىندا، كورگىڭ كەلە مە؟ تۇگەل تاپتالعان، كەل دە كورشى تاپتالعانىن... "ال، بۇل تۇيرەۋىشتىڭ ماعان نە قاجەتى بار؟" — دەپ سۇرادىم. "اشەكەي ءۇشىن"، — دەپ جاۋاپ بەردى ول. الايدا ونى وزىنە قايتا ۇسىنىپ: "مەنى مازالاماي، جايىما قالدىرىڭدارشى، مەنىڭ ويىمدا باسقا ادام" — دەدىم. "ول كىم؟"
— "اڭشى، — دەپ جاۋاپ بەردىم بىردەن. — ول ماعان نەبارى ەكى عاجايىپ قاۋىرسىن سىيلادى. ال تۇيرەۋىشىڭىزدى قايتىپ الىڭىز". ءبىراق ول تۇيرەۋىشىن المادى. سول ءسات وعان قاراپ قالىپ ەدىم، كوزى وڭمەڭىمنەن ءوتىپ كەتتى. "تۇيرەۋىشتى ەندى المايمىن، ونى نە قىلساڭىز و قىلىڭىز، تابانىڭىزعا سالىپ تاپتاساڭىز دا ەركىڭىز، — دەدى ول. ورنىمنان تۇردىم دا وكشەمە قويىپ ونى مىلجالادىم كەپ. ءبۇل بۇگىن تاڭەرتەڭ بولدى... تورت ساعات ۇيدە ارلى-بەرلى ءجۇردىم دە، تۇستە شىقتىم ودان. ول جولدا توسىپ ءتۇر ەكەن. "قايدا باراسىز؟ — دەپ سۇرادى. "گلانعا"، — دەپ جاۋاپ قاتتىم، — مەنى ۇمىتپا دەپ وتىنگەلى كەتىپ بارامىن. ساعات بىردەن وسى ارادا توسىپ تۇرمىن. اعاشتىڭ پاناسىندا تۇرىپ، سەنىڭ قالاي كەلە جاتقانىڭدى كوردىم، سەن تۋرا ءتاڭىرىنىڭ ءوزى بولدىڭ. قالاي كەلە جاتقانىڭا قارادىم، سەنىڭ ءجۇرىسىڭدى، ساقالىڭدى، يىعىڭدى كوردىم، تۇلا بويىڭداعى ءوزىم سۇيەتىننىڭ بارىنە كوز تويدىردىم. الايدا سەن تىپىرشىپ كەتكىڭ كەپ ءتۇر، تەزىرەك، مەنىڭ ساعان قاجەتىم جوق، كوز دە سالمايسىڭ.
مەن توقتاپ تۇرعانمىن ول باسىلعاندا قايتا قوزعالدىم. ابدەن ازاپقا ءتۇسىپ، جىميعان قالپىم قاتتىم دا قالدىم.
— ءا، ايتقانداي، — دەدىم توقتاي قاپ، — ءسىز ماعان بىردەڭە ايتپاق پا ەدىڭىز؟
وسى ارادا ارتىعىراق كەتىپ، ونى ابدەن مەزى قىلدىم.
— ايتپاق دەيسىز بە؟ ايتارىمنىڭ ءبارىن ايتتىم ەمەس پە! و نە، ەستىدىڭىز بە؟ جوق، ەندى سىزگە ايتار ەشتەڭەم، دە جوق.
ونىڭ داۋسى وعاش دىرىلدەپ شىقتى، ءبىراق ول جۇرەگىمدى تولقىتقان جوق.
XXIV
ەرتەڭگىلىك سىرتقا شىقسام، ەدۋاردا كۇزەت جايدىڭ الدىندا تۇر.
ءتۇنى بويى ويلانىپ-تولعانىپ ءبىر شەشىمگە بەل بۋدىم. جوق، ەندى ءوزىمدى مىناۋ جۇگەنسىز تارپاڭ قىزدىڭ، قاراڭعى بالىقشىنىڭ اۋرە-سارساڭعا سالۋىنا جول بەرمەن؛ ونسىز دا باسىمنان ەسىمى ەكى ەلى شىقپاي، ازاپقا سالعانى جەتەر. ونىڭ ۇستىنە كەلەكە ەتىپ، نەمقۇرايدىلىق كورسەتكەن بولىپ قىز الدىندا ءوزىمدى ءبىراز كوتەرگەن سياقتىمىن. وسال جەرىن ادەمى تاۋىپ، جانىنا ءتيىپ، بىرنەشە مينۋت قاتارىنان سويلەتتىم. ءوزىم بولسام، تۇك بىلمەگەندەي، ءا، ايتقانداي، بىردەڭە ايتپاق پا ەدىڭىز، — دەپ قىتىعىنا ءتيىپ قويامىن... ول تاستىڭ قاسىندا ءتۇر ەكەن. ول ءوزى ءوز بولماي، ماعان ۇمتىلا بەردى دە، قولىن سىتىرلاتىپ تۇرىپ قالدى. مەن كار توزىمگە قولىمدى اپارىپ، باسىمدى ءۇنسىز يزەدىم.
— بۇگىن سىزدەن ءبىر-اق نارسە كەرەك، گلان، — دەپ ءسوز باستادى. مەن قوزعالعان جوقپىن، جاي عانا ونىڭ نە ايتقانىن ەستۋىم كەرەك بولدى. — ءسىز ۇستانىڭ ۇيىندە بولدى دەپ ەستىدىم عوي. كەشكىلىك ەمۆا ۇيىندە جالعىز ەكەن.
ساسىپ قالىپ، مەن دە ءسوزدى سۇراقتان باستادىم:
— مۇنداي مالىمەت ءۇشىن كىمگە قارىزدارسىز؟
— مەن ءسىزدى اڭدىپ جۇرگەن جانسىز ەمەسپىن، — دەپ شاپ ەتە قالدى. — كەشە كەشكىسىن ءبىلدىم، اكەم ايتتى. كەشە كەشكە مالمانداي سۋ بولىپ ۇيگە كەلسەم، اكەم: "سەن بارونعا مىنەز كورسەتكەنبىسىڭ؟ — دەپ سۇرايدى "جوق" دەپ جاۋاپ قاتتىم. "ءقازىر قايدا بولدىڭ!"، — دەپ سۇرادى اكەم. "گلاندا"، — دەدىم. سوندا بارىپ ول وسىنى ايتتى.
جالتاقتاماي شىنىمدى ايتتىم:
— ەمۆا وسىندا دا بولعان.
— وسىندا؟ كۇزەت جايدا ما؟
— جانە ءبىر ەمەس. ونى شاقىرىپ الىپ، اڭگىمەلەسەتىنبىز.
— ول دا وسىندا ما؟
— ۇنسىزدىك. سابىر! — دەپ، تاعى دا سويلەدىم:
— ءسىز مەنىڭ ىسىمە ارالاسۋدى موينىڭىزعا العان ەكەنسىز، وندا مەن دە قارىزدار بوپ قالمايىن. كەشە سىزگە دوكتوردى ۇسىنىپ ەدىم. قالاي، ويلاندىڭىز با؟ حانزاداڭىز بولسا، تۇككە اسپايدى.
كوزى ىزادان جارق-جۇرق ەتتى.
— ءبىلىپ قويىڭىز، اسقاندا سول اسسىن! — دەپ شار ەتە قالدى. — ول سىزدەن الدەقايدا ارتىق، كەيبىرەۋلەر سياقتى ىدىس-اياق پەن ستاقاندى سىندىرمايدى، باشماعىمدى لاقتىرىپ جىبەرە مە دەپ قورىقپايمىن. ءيا. ول ءوزىن ۇستاي ءبىلدى، ال ءسىز ۇدايى مازاققا قالدىرىپ، بەتىمنەن وتىمدى شىعاراسىز. سىزگە توزۋگە بولمايدى، ەستيسىز بە، توزۋگە بولمايدى.
ونىڭ ءسوزى قاتتى رەنجىتتى، باسىمدى تۇقىرتىپ وتىرىپ جاۋاپ قايىردىم:
— ايتقانىڭىز دۇرىس، قوعامنان جىراق قالدىم. قايىرىمدىق بولساڭىز دارشى، سىزدەر مەنى تۇسىنگىلەرىڭىز كەلمەيدى: مەن ورماندا تۇرامىن، قىزىعىم دا، قۋانىشىم دا سول مەنىڭ مۇنداي ەكەنىمنەن ورماندا ەشكىمگە زيان جوق، ال ادامدارمەن جولىققاندا ءوزىڭدى تيىسىنشە ۇستاۋ ءۇشىن بار كۇشىڭدى سالۋىڭ كەرەك. سوڭعى ەكى جىلدا ادامدار اراسىندا سونداي از بولدىم...
— كەز كەلگەن ساتتە ءبىر سۇمدىق جاساۋ سىزگە تۇك ەمەس، — دەدى قىز ويىن جالعاپ. — سوڭىڭىزدان قاداعالاپ شارشايسىڭ.
قانداي قاتتى ايتتى ول! اۋىر تيگەنى سونداي، ول سالىپ جىبەرگەن دەي قۇلاپ كەتە جازدادىم. ال ەدۋارداعا ول دا از ەكەن، ودان ءارى ءوربىتتى:
— مەيلى ءسىزدى ەمۆا-اق قاراسىن. تەك ونىڭ بايى بارى وكىنىشتى، تۇرمىستا عوي.
— ەمۆا ما؟ ءسىز ەمۆا تۇرمىستا دەپ تۇرسىز با؟ — دەپ سۇرادىم.
— ءيا، تۇرمىستا.
— كىمدە؟
— ءوزىڭىز دە بىلەسىز. ول ۇستانىڭ قاتىنى.
— ول ونىڭ قىزى ەمەس پە ەدى؟
— جوق، ول ونىڭ ايەلى. مەن وتىرىك ايتىپ ءتۇر دەپ ويلاپ قالعان جوقسىز با، ءوزى؟
ونداي ەشتەڭە ويلاعانىم جوق، تەك تاڭدانۋىم تىپتەن، وتە-موتە ەرەسەن بولدى. تىرپ ەتپەي تۇرىپ قالايشا ەمۆا تۇرمىستا بولادى؟ — دەپ ويلادىم.
— وسىلايشا، ءسىزدى ءساتتى تاڭداۋىڭىزبەن قۇتتىقتاۋعا بولادى، — دەيدى ەدۋاردا.
ءمۇجىپ مىجعىلاۋىن ءبۇل قاشان عانا قويادى! تۇلا بويىم قالشىلداپ، مەن دە ءسوز قايتارىپ جاتىرمىن:
— سونىمەن، دوكتور تۋراسىندا ويلانىڭىز. دوستىق اقىلعا قۇلاق اسىڭىز؛ حانزاداڭىز — كارى قىرت، اقىماق.
— قىزىپ كەتىپ ول تۋرالى ارتىعىراق ايتىپ جىبەردىم، جاسىن ۇلكەيتىڭكىرەپ، ونى تاز، سوقىر دەدىم. ونىمەن دە توقتاماي، زاپونكەلەردەگى ءتاج بەينەسى اقسۇيەك تەگىنەنمىن دەپ ماقتانۋ ءۇشىن كەرەك ەكەنىن ايتتىم. — دەگەنمەن، مەن ونىمەن جاقىن تانىسقىم كەلگەن جوق، ءبىلىپ قويىڭىز. ول ەشتەڭەمەن دە دارالانا المايدى، ونى ءتۇسىنۋ قيىن، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تۇككە تۇرعىسىز بەيشارا.
— جو-جوق، جوق، ول ونداي بەيشارا ەمەس! — دەپ ايقاي سالدى، اشۋدان داۋسى شىقپاي دا قالدى. — ول تىپتەن دە سەن ويلاعانداي ەمەس، ورمان تاعىسى! ءالى كورەرسىڭ، ول سەنىمەن سويلەسەدى، سازاڭدى بەر دەپ وتىنەمىن. سەن ويلايسىڭ عوي، مەن ونى سۇيمەيدى دەپ، قاتەلەسكەنىڭە وسى تاياۋدا كوزىڭ جەتەدى. مەن وعان تۇرمىسقا شىعامىن، كۇنى-تۇنى سونى عانا ويلايمىن. نە ايتقانىم ەسىڭدە بولسىن: مەن ونى سۇيەمىن. مەيلى سەنىڭ ەۆاڭ كەلسىن، و، قۇدايا، كەلسىن ول، ونىڭ ماعان ءبارىبىر. ماعان ەندىگى قالعانى، مىنا كۇزەت جايدان تەزىرەك كەتۋ... — كۇزەت جايدان اۋلاق كەتىپ، بىرنەشە قادام ءجۇردى دە، اپپاق بوزدەي قۇپ-قۋ بەتىن بۇرىپ:
— ەندى مەنىڭ كوزىمە قايتىپ كورىنۋشى بولما، — دەپ كۇرسىندى.
جاپىراقتار سارعايىپ، كارتوپ ساباعى بويلاپ ءوستى؛ اڭ اۋلاۋعا قايتادان رۇقسات بەرىپ، قىرعاۋىل، ساقاۋ قۇر جانە قويان اتتىم، بىردە بۇركىت تە اتىپ ءتۇسىردىم. اسپان بوس ءارى تىنىش، تۇنگى سالقىن، سىڭعىرلاعان ءۇن، بولماشى شۋ دالا مەن ورماندى شارلاپ كەتەدى. جاراتقاننىڭ وزىندەي تىپ-تىنىش كەسىلىپ جاتىر...
— ماك مىرزا مەن اتقان ەكى شۇرەگەيدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ەسكە تۇسىرمەيتىن بولدى، — دەدىم دوكتورعا.
— ول ءۇشىن العىستى ەدۋارداعا ايتىڭىز، — دەپ جاۋاپ قاتتى ول. — وز قۇلاعىممەن ەستىپ، وز كوزىمنەن كوردىم ونىڭ سەنى قالاي قورعاعانىن.
— وعان العىس ايتىپ قايتەمىن، — دەدىم.
ميزام شۋاق... سۇرلەۋلەر سارى ورماندى ايقىش-ۇيقىش جولاقتاپ تاستادى، ءتۇن سايىن ءبىر جاڭا جۇلدىز تۋادى، اي كۇمىسكە مالىپ العان التىن كولەڭكە قۇساپ قالقيدى...
— قۇدايىڭ جوق، ەمۆا سەن كۇيەۋدە مە ەدىڭ؟
— ال سەن ونى بىلمەۋشى مە ەڭ؟
— جوق، بىلگەنىم جوق.
ول ۇندەمەي، مەنىڭ قولىمدى قىسا بەرەدى.
— قۇداي قولدار، بالاپان، ەندى نە ىستەيمىز؟
— قالاعانىڭدى ىستە. سەن ءازىر جۇرمەيسىڭ عوي. سەن مۇندا تۇرعاندا مەن دە ءمازبىن.
— جوق، ەمۆا.
— ءيا،، ءازىر سەن وسىندا تۇرعاندا.
ول وتە ايانىشتى، قولىمدى ۋىسىنان شىعارماي قىسا بەرەدى.
— جوق، ەمۆا، بار، بار! ءبارى دە ءبىتتى.
تۇندەر ءوتىپ، كۇندەر تۋىپ جاتىر. سول ءبىر اڭگىمەدەن كەيىن، مىنە، ءۇش كۇن ءوتتى. ەمۆا ورماننان ءبىر ارقا وتىنمەن كەلە جاتىر ەكەن. بەي¬شارا قىزدىڭ الا جازداي ارقالاپ قانشا وتىن تاسىعانىن كىم ءبىلسىن!
— وتىنىڭدى جەرگە قوي دا، ەمۆا، كەزىڭە قاراۋعا مۇرسات ەتشى. ول بۇرىنعىسىنداي كوگىلدىر مە ەكەن؟ ونىڭ كوزى قىپ — قىزىل — كانە، كۇلىمدە، ەمۆا! سەنى ەندى قايتىپ جازعىرا المايمىن، مەن سەندىكپىن، سەندىكپىن...
كەش. ەمۆا ءان سالىپ وتىر، ونى تىڭداپ وتىرىپ، كوكىرەگىمە ءبىر تۇينەك تۇرىپ قالدى.
— بۇگىن اندەتىپ ءجۇرسىڭ عوي، ەمۆا.
— ءيا، سونداي قۋانىشتىمىن.
ول مەنى قۇشاقتاۋ ءۇشىن اياعىنىڭ ۇشىمەن كوتەرىلەدى، ويتكەنى ول سونشالىق كىشكەنتاي.
— ەمۆا، سەنىڭ قولىڭ تىرنالعان با؟ قولىڭ قايتىپ تىرنالماس ءۇشىن نە بەرسەم ەكەن؟
— وقا ەمەس.
ونىڭ ءجۇزى جايناپ جادىراي تۇسەدى.
— ەمۆا، ماك مىرزامەن سويلەستىڭ بە سەن؟
— ءبىر رەت.
— نە جايىندا ايتتىڭىزدار؟
— ونىڭ بىزگە دەگەن كوزقاراسى وزگەرىپ كەتتى، كۇيەۋىمدى كۇندىز-تۇنى كەمەجايدا جۇمىس ىستەۋگە ماجبۇرلەيدى، ماعان دا دەمالىسسىز ىستەتكىسى كەلەدى. ماعان جانە ەركەكتىڭ جۇمىسىن جۇكتەيدى.
— نەگە ولاي؟
ەمۆا جەرگە قارايدى.
— نەلىكتەن ولاي قارايدى ول، ەمۆا؟
— مەن سەنى سۇيگەندىگىمەنەن سولاي قارايدى.
— ال ونى ول قايدان بىلەدى؟
— وعان ءوزىم ايتقانمىن.
ەكەۋمىز دە ىركىلىپ قالدىق.
— و، قۇدايا، تىم قۇرعاندا ول ساعان قايىرىمدى بولسا شە، ەمۆا!
— ءا، وندا تۇرعان تۇك تە جوق. ەندى ماعان ءبارىبىر.
ونىڭ داۋسى نازىك اندەي دىرىلدەپ شىقتى.
ال جاپىراقتار بولسا، سارعايىپ جاتىر، سۋىقتىڭ نىشانى ءبۇل، قىرۋار جاڭا جۇلدىز تۋدى، اي ەندى التىنعا مالىپ العان كۇمىس كولەڭكە ءتارىزدى. ءالى بوزقىراۋ تۇسكەن جوق، ورماندا تەك سالقىن قاباق تىنىشتىق، قايدا بولسىن تىرشىلىك، تىنىمسىز تىرشىلىك. كەز كەلگەن اعاش وي ۇستىندە. جيدەك ءپىستى.
سوسىن جيىرما ەكىنشى تامىز تۋدى، ادەتتەگى ءۇش ءتۇن بولدى. ءبۇل تەرىستىك كۇنتىزبەسى بويىنشا جازدىڭ جەرمەن قوشتاساتىن، كۇزدىڭ وز تەمىرىن كيگىزەتىن شاعىن بىلدىرەتىن تەمىر تۇندەر سانالادى.
XXVI
العاشقى تەمىر ءتۇن.
ساعات توعىزدا كۇن ۇياسىنا قونادى. جەرگە بۋالدىر مۇنار توسەلىپ، ارەدىك جۇلدىزدار كورىنەدى، ەكى ساعات وتكەندە ءىڭىر ايدىڭ وراعىن ايشىقتايدى.
مىلتىعىممەن، يتىممەن ورمانعا بارىپ، وت جاعامىن، جالىننىڭ جارقىلى قاراعايلاردىڭ ءدىڭىن ايمالايدى. ءالى ۇسىك شالماپتى.
— العاشقى تەمىر ءتۇن، — دەيمىن داۋىسىمدى شىعارىپ، قۋانىشتان تۇلا بويىم دىرىلدەپ كەتەدى. — قانداي جەر، قانداي باقىت، قانداي تاماشا. قۇداي-اۋ.
ادامدار، اڭدار مەن قۇستار، ەستيسىڭدەر مە سەندەر مەنى؟ ورمانداعى جالعىز تۇنگە باتامدى بەرەمىن، دۇعامدى ارنايمىن. تۇنەك پەن قۇدىرەتتىڭ جاپىراقتاعى سىبدىرىن، تىنىشتىقتىڭ قۇلاقتاعى قاراپايىم دا سۇيكىمدى كۇيىن، جاسىل جانە سارى جاپىراقتاردى وڭ تىلەكپەن قاستەر تۇتامىن. مىناۋ تىنىشتىقتاعى تىرشىلىكتىڭ تۇتاس شۋىنان، ءشوپ يىسكەپ جۇرگەن توبەتىمنەن، ونىڭ سەرگەك تاناۋىنان اينالايىن! جەر باۋىرلاپ جاتا قالىپ قاراڭعى تۇنەكتە تورعاي اڭدىعان جابايى مىسىققا دا ءسات تىلەيمىن جەر پاتشالىعىنىڭ راقات تىنىشتىعىنا، اي مەن جۇلدىزعا، ارينە، بىر-بىرىنە اق باتامدى بەرەمىن.
تۇرا قاپ، قۇلاق تۇرەمىن. جوق، ەشكىم ءسوزىمدى ەستىم ەپتى. قايتا وتىرامىن.
جالعىزىلىكتى ءتۇن ءۇشىن، تاۋلار ءۇشىن، تەڭىزدىڭ گۋىلى ءۇشىن، جۇرەگىمدەگى تۇنەك ءۇشىن مىڭ دا ءبىر العىس. تىرلىك ەتىپ، تىنىس الىپ جۇرگەنىم ءۇشىن، وسىناۋ تۇنگە امان جەتكەنىم ءۇشىن راحمەت! تەك! اناۋ شىعىستاعى، اناۋ باتىستاعى نە، وندا نە بار؟ ول ما، كەڭىستىكتە قارىشتاپ كەلە جاتقان ءتاڭىردىڭ ءوزى! تىنىشتىق سارىنى قۇلاعىما كەپ قۇيىلىپ جاتىر. ءبۇل اسپان الەمىنىڭ تامىرىندا قان تۋلاپ، جاراتقان جالعىزدىڭ قولىندا جۇمىس قايناپ جاتىر دەگەن ءسوز. مەنى مەن كۇللى ولەم سونىڭ ۋىسىندا. الاۋ وت ورمەكشىنىڭ، ورمەگىنە جارىق ءتۇسىرىپ، ايلاق جاقتان ەسكەكتىڭ سۋسىلى ەستىلەدى. جوعارىدا اسپان بويلاپ تەرىستىك شۇعىلاسى جىلجىپ كەلەدى. ءوزىمنىڭ ولمەيتىن جان-جۇرەگىممەن الاۋ وتتىڭ باسىندا وتىرۋىما مۇمكىندىك تۋعىزعان تاعدىرىما العىس ايتامىن.
توڭىرەك تىپ-تىنىش. تارس ەتىپ جەرگە قاراعاي بۇرشىگى ءتۇستى. "مىنە، بۇرشىكتەر دە تۇسە باستادى"، دەپ ويلايمىن. اي زاڭعار بيىكتە ءتۇر، وت دىرىلدەپ جانىپ بىتۋگە تاياۋ، ۇزاماي سونەدى. ءتۇن تارقاي ۇيگە بەتتەدىم.
ەكىنشى تەمىر ءتۇن. سول تىنىشتىق پەن جىلىلىق. ويدان ءبىر ارىلا الماي-اق قويدىم. نە ىستەپ، نە قويعانىمدى ءوزىم دە بايقامايمىن، اعاشقا كەلىپ، كار ءتوزىمدى ماڭدايىما قاراي كوتەرىپ، ەكى قولىمدى جەلكەمە قويىپ، ارقاممەن دىڭگە سۇيەنىپ ۇزاق تۇرامىن. الاۋ وتقا قاراپ تۇرىپ ويلانامىن، وت كوزىمدى قارىقتىرادى، ءبىراق ونى سەزبەيمىن. وسىنداي قولاپايسىز جاعدايدا وتقا تەلمىرىپ ۇزاق تۇردىم، الايدا اياعىم شارشاپ ءارى ۇيىپ شايقاتىلىپ كەتكەن سوڭ وتىرۋعا تۋرا كەلدى. سوندا عانا ءوزىمدى ەرسى ۇستايتىنىمدى ءتۇسىندىم. نەگە عانا وتقا سونشا ۇزاق تەلمىردىم ەكەن؟
ەزوپ باسىن كوتەرىپ تىڭداي قالدى، اياق سىبدىرى ەستىلىپ، اعاشتىڭ ار جاعىنان ەمۆا شىقتى.
— بۇگىن جانىم جابىرقاۋ، ويلار ابدەن مەڭدەتىپ بولدى، — دەيمىن وعان.
ول مەنى اياپ، ۇندەمەيدى.
— ءۇش نارسەنى جاقسى كورەمىن، — دەيمىن وعان. — تىلەگەن ءتۇستى جاقسى كورەمىن، بىردە تۇسىمە سەنى مەن مىنا پۇشپاقتاي جەردى سۇيەتىنىم كىرىپتى.
— بارىنەن ارتىق نەنى جاقسى كورەسىڭ؟
— ءتۇستى.
تاعى دا تىنىشتىق. ەزوپ ەمۆانى تانىدى. باسىن بۇيىرىنە قويىپ وعان قاراپ جاتىر. مەن سىبىرلاعانداي ەتىپ:
— بۇگىن ءبىر قىزدى كوردىم، — دەيمىن. — ول ءوزىنىڭ سۇيىكتىسىمەن قول ۇستاسىپ كەتىپ بارا جاتتى. قىز كوزىمەن مەنى نۇسقاپ، جانىنان ءوتىپ كەتكەنىم شە كۇلىپ جىبەرۋگە شاق قالدى.
— سوندا كىمگە كۇلمەكشى؟
— بىلمەيمىن. شاماسى ماعان كۇلمەك شىعار. ونى نەگە سۇرادىڭ؟
— ال سەن ونى تانۋشى ما ەدىڭ؟
— ءيا، باسىمدى يزەدىم.
— ال ول سەنى تانىدى ما؟
— جوق، ول مەنى تانىماعانسىدى. الايدا سەن مەنى نەگە سونشا تاقىمداي بەرەسىڭ؟ ءبۇل جاقسى ەمەس. ءبارىبىر مەن ونىڭ اتىن ايتپايمىن.
ءۇزىلىس. مەن تاعى دا سىبىرلاعانداي: — كۇلەتىن بىردەڭە بولسايشى، — دەيمىن. ول جەڭىلتەك، كۇلەتىن ەشتەڭە دە جوق. قۇداي-اۋ، وعان سونشا نە جازدىم؟
— ساعان كۇلۋى ەندى سۇمپايىلىق، — دەيدى ەمۆا.
— جوق، سۇمپايىلىق ەمەس، — دەپ شىر ەتە قالدىم. — وعان جامان ءسوز ايتپا، ول ەشقاشان ەشتەڭەنى سۇمپايىلىقپەن جاسامايدى. ماعان كۇلسە، — ونىسى ابدەن دۇرىس. و، لاعنەت، ءوشىر ءۇنىڭدى، مەنىڭ مازامدى الما، ەستيمىسىڭ!
ەمۆا ۇرەيلەنە جىم بولدى. وعان قاراپ، زامات ورەسكەل سوزدەر ايتقانىما وكىنىپ، ونىڭ الدىندا تىزەمدى بۇگىپ، قولىمدى بۇرادىم.
— ەمۆا، ۇيىڭە بارا قويشى. بارىنەن دە سەنى قاتتى سۇيەمىن، ءوزىڭ تۇرعاندا قايداعى ءبىر ءتۇستى جاقسى كورمەكپىن بە، ويلانشى. انشەيىن ازىلدەگەنىم عوي، شىنىندا سەنى سۇيەمىن. تەك ەندى ۇيىڭە بار، مەن ەرتەڭ كەلەمىن؛ ەسىڭدە بولسىن، سەندىكپىن عوي، بايقا، ۇمىتىپ كەتىپ جۇرمە. قايىرلى ءتۇن.
ەمۆا ۇيىنە تارتتى.
ءۇشىنشى ءتۇن ەڭ قيىنى. تىم قۇرعاندا قاتقاق تۇسسە شە! جوق، اياز تۇرسىن، سۋىق تا جوق، اۋا كۇندىزگى جىلۋىنان اجىراعان جوق، ءتۇن بۋ اتىپ جاتقان مي باتپاق سياقتى. مەن وت تۇتاتتىم.
— ەمۆا، ەگەر سەنى شاشىڭنان سۇيرەپ جاتسا، قۋانار ما ەدىڭ! ادام جانى جۇمباق. سەنى شاشىڭنان سۇيرەپ تاۋ مەن تاسقا، قىر مەن ويعا دومالانىپ جۇرگەندە نە بولدى دەپ بىرەۋ سۇراسا، سەن قۋانىشتان "شاشىمنان سۇيرەپ بارادى، — دەپ لەپىرەر مە ەڭ! "بوستان بولۋىڭا كومەك كەرەك پە؟" دەپ سۇراسا: "جوق"، — دەپ ءبىر-اق كەسەسىڭ بە؟ ەگەر "بايقا، شىداي الاسىڭ با؟" — دەپ سۇراسا، "ءيا، شىدايمىن، ويتكەنى سۇيرەپ جۇرگەن قولدى سۇيەمىن" دەۋىڭ دە مۇمكىن-اۋ. ەمۆا، ءۇمىت دەگەننىڭ نە ەكەنىن سەن بىلەسىڭ بە؟
— مەنىمشە، بىلەتىن سياقتىمىن.
— بايقايسىڭ با، ەمۆا، ءۇمىت دەگەن عاجاپ نارسە، عاجايىپ نارسە ءبۇل ءۇمىت. ەرتەڭگىلىك جولعا شىققاندا جاقسى ادامدى جولىقتىرامىن دەپ ۇمىتتەنەسىڭ. ال كەزدەستىرەسىڭ بە ونى؟ جوق. Here؟ ويتكەنى ونداي ادامنىڭ ەرتەڭگىلىك قولى بوس ەمەس، ءارى باسقا جەر¬دە... تاۋدا مەن ءبىر سوقىر اداممەن ۇشىراستىم. ونىڭ جاسى ءقازىر سەكسەندە، جارىق دۇنيەنى كورمەگەنىنە ەلۋ سەگىز جىل ونىڭ ويىنشا، كوزى دۇرىستالىپ كەلەدى، بارعان سايىن ءبازبىر ساڭلاۋ سەزەدى. ەگەر تۇتقيىلدان بىردەڭە تاپ كەلمەسە، بىرنەشە جىلدان كەيىن كۇندى ايىرا الاتىن بولادى. ونىڭ شاشى قاپ-قارا، ال كوزى قارداي اق. ونىڭ جەرتولەسىندە شىلىم شەگىپ وتىرعان كەزدە ول زاعيپ بولىپ قالعانعا دەيىن نە كورىپ، نە قويعانىن اڭگىمەلەپ بەردى. ول قۋاتتى، دەنساۋلىعى مىقتى، ەش جەرى اۋىرمايدى، ومىرگە ىڭكار، ءۇمىتىن ۇزبەيدى. مەن كەتەردە بىرگە شىعىپ ساۋساعىمەن جان-جاقتى نۇسقاپ: "اناۋ جاق — تەرىستىك، — دەدى، — ال ول — تۇستىك. سەن اۋەلى اندا باراسىڭ، سوسىن ولاي بۇرىلاسىڭ". "دۇپ-دۇرىس" دەپ ونى قوستاپ قويدىم. سوندا الگى ادام كۇلىپ: "ال مەن مۇنى قىرىق-ەلۋ جىل بۇرىن بىلمەپ ەدىم، كوزىم دۇرىستالىپ كەلەدى ەكەن، بارعان سايىن كورۋىم تۇزەلىپ كەلەدى"، — دەدى. سوسىن ول ەڭكەيىپ، ءوزىنىڭ جەرتولەسىنە، جەردەگى باسپاناسىنا كىرىپ كەتتى. ۇمىتكە تولى كوڭىلمەن قايتادان وتتىڭ باسىنا بارىپ جايعاستى، ويى توتەننەن بىردەڭە تاپ كەلمەسە، بىرنەشە جىلدان كەيىن كۇندى اجىراتۋ ەمۆا، قايران قالارلىق نارسە ءبۇل ءۇمىت دەگەنىڭ. ماسەلەن، مىنە مەن بۇگىن تاڭەرتەڭ كەزدەستىرە الماعان ادامىمدى ۇمىتارمىن دەپ ۇمىتتەنەمىن.
— قالاي قىزىق سويلەيسىڭ سەن.
— مىنە، ءۇشىنشى تەمىر ءتۇن دە كەلدى. ەرتەڭ مۇلدەم باسقا ادام بولىپ شىعامىن دەپ، ۋادە بەرەمىن ساعان، ەمۆا. ال ءازىر جالعىز بولا تۇرايىن، ەمۆا جاراي ما؟ ەرتەڭ سەن مەنى تىپتەن تانىماي قالاسىڭ، كۇلەمىن دە وينايمىن، سەنى ءشوپ-شوپ سۇيەمىن، كىشكەنتاي عانا قىزىم مەنىڭ. ويلا، تەك قانا ءبىر^اق ءتۇن، بىرنەشە ساعاتتىڭ ىشىندە باسقا ادام بوپ شىعامىن. قايىرلى ءتۇن، ەمۆا.
— قايىرلى ءتۇن.
مەن الاۋعا جاقىنىراق جاتىپ، وتقا كوز سالامىن. شىرشانىڭ بۇرشىگى ءۇزىلىپ ءتۇستى، ءبىر قۋ بۇتاق قۇلادى، سوسىن ەكىنشىسى. ءتۇن تۇڭعيىق ءتۇپسىز تەرەڭدىك سياقتى. كوزىمدى جۇمامىن. ۇزاماي تىنىشتىق باۋراپ، ءون بويىمدى ارالاپ كەتەدى، ودان ءوزىمدى اجىراتا المايمىن. مەن اسپاندا جۇمىرتقانىڭ قابىعىنا ۇقساپ ءىلىنىپ تۇرعان جارتى ايعا قارايىق ول ءبىر نازىك سەزىمدى وياتىپ، ءوزىمنىڭ قىزارىپ كەتكەنىمدى سەزەمىن.
— اي، — دەيمىن باياۋ ءارى ايالاي، — اي! — جۇرەگىم سوعان قاراي تالپىنىپ، توقتاپ قالا جازدايدى. وسىلاي بىرەر مينۋت وتەدى. ءبۇل جەرلىك ەمەس وعاش ءبىر جەل كوتەرىلىپ، بەيتانىس تىنىس بىلىنەدى. ءبۇل نە؟ جان-جاعىما كوز تاستايمىن — ەش جەردە ەشكىم كورىنبەيدى. مەنى جەل شاقىرادى، شاقىرۋىنا كوڭىلىم ءۇن قاتىپ، كوتەرىپ اكەتىپ بارا جاتقان سياقتى، وزىمنەن-وزىم اجىراپ، كوزگە كورىنبەيتىن ءبىر كەۋدە وزىنە قىسقانداي كورىنەدى. كوزىمنەن جاس ىرشىپ كەتىپ، ءدىرىل قاعامىن. قۇداي وسى ماڭدا ماعان قاراپ تۇرعانداي بولادى. وسىلاي الدەنەشە مينۋت ءوتتى. جالت قاراپ ەدىم، قىزىق تىنىس عايىپ بولدى، كەتىپ بارا جاتقان رۋحتىڭ ارقاسىن كورىپ قالعاندايمىز، ورمانمەن ەستىرتپەي ادىمداپ، اۋلاقتاي بەردى، الىستاپ تا كەتتى...
اۋىر ەلتىمە ەلەسپەن ءالى دە از-كەم ارپالىسىپ، قۇلاعىم ءبىتىپ، ءالىم قۇرىعان مەن ۇيىقتاپ كەتتىم.
ۇيقىدان ويانعانىمدا ءتۇن دە وتكەن ەكەن. اھ، سوڭعى كەزدە قانداي سورلى بولعانمىن، الىپ سوعاتىن ءبازبىر اۋرۋدى كۇتكەندەي ەت قىزۋمەن ءجۇرىپپىن عوي. مەن ءۇشىن اينالامداعىنىڭ ءبارى اۋدارىلىپ ءتۇسىپ، كەلەڭسىز قىرىنان كورىنىپ، سارى ۋايىم جانىمدى ازاپقا سالىپتى عوي. ەندى ونىڭ ءبارى ءبىتتى.
XXVII
كۇز. جاز ءوتتى؛ قالاي بىلدىرمەي كەلسە، سولاي بايقاتپاي وتە شىقتى، قاس قاعىمداي تەز ءبىتتى. كۇن سالقىن، اڭ اۋلاپ، بالىققا بارىپ اندەتىپ ءجۇرىپ جاتىرمىن. تەڭىزدەن قالىڭ تۇمان كوتەرىلىپ، بارلىعى بۋالدىر تۇنەككە وراناتىن كۇندەر دە ۇشىراسادى. سونداي ءبىر كۇنى مىنانداي وقيعا بولدى. ورماندا ۇزاق قىدىرىپ، كورشى قاۋىمعا سوعىپ تۋرا دوكتوردىڭ ۇيىنەن ءبىر-اق شىققانىم عوي. وندا قوناقتار بار ەكەن — ءبارى مەن بۇرىن كورىپ جۇرگەن قىز-كەلىنشەكتەر، جاستار بيلەپ، ويناقتاعان قۇلىنداي اسىر سالىپ ءجۇر.
كۇيمە كەلىپ الباردىڭ الدىنا توقتادى، وندا ەدۋاردا وتىر ەكەن مەنى كورگەندە تىجىرىنىپ قالدى. "مەن كەتتىم"، — دەدىم باياۋ عانا. ءبىراق دوكتور جىبەرمەي ۇستاپ قالدى. ەدۋاردا العاش مەنىڭ، قاتىسۋىما قينالىس بىلدىرگەنمەن، مەن بىرەر اۋىز ءسوز ايتقان سوڭ، كوزىن تومەن سالىپ، سوسىن ءبىراز جادىرادى، ءتىپتى ماعان بىردى-ەكىلى ماعىناسىز سۇراقتار دا قويدى. سۋىق ءسۇر تۇمان سونىڭ جۇزىنە تۇسكەندەي ول ەرەكشە بوپ-بوز. سول بەتىمەن ول كۇيمەدەن شىققان جوق.
— مەن تاپسىرىسپەن ءجۇرمىن، — دەدى دە، كۇلىپ جىبەردى ول. — ءقازىر عانا شىركەۋدەن شىقتىم، وندا سىزدەردىڭ ەشقايسىڭىز بولعان جوق، ءبارىڭدى دە ىزدەدىم. قانشا ساعات ات سابىلتىپ ىزدەپ ءجۇرمىن. ەرتەڭ بىزدە باروننىڭ اتتانۋىنا وراي شاعىن وتىرىس بولادى، ول الدىڭعى اپتادا جۇرەدى، سوعان ءبارىڭدى شاقىرۋ ماعان تاپسىرىلعان. بي دە بولادى. سونىمەن، ەرتەڭ كەشكە...
بارلىعى تاعزىم ەتىپ، العىس ايتىپ جاتىر.
سوسىن ول ماعان قاراپ:
— بايقاڭىز، ءسىز ءسوزسىز بولىڭىز. سوڭعى ساتتە حات جىبەرىپ، كەشىرىم سۇراپ قۇتىلامىن دەپ ويلاماڭىز!
باسقالارعا ونداي ەشتەڭە ايتقان جوق. كوپ تۇرماي كەتىپ قالدى.
ونىڭ كۇتپەگەن ىقىلاس-پەيىلىنەن تەبىرەنىپ كەتتىم، قۋانعانىمنان جۇرتتىڭ، كوزىنەن تاسا جەرگە تىعىلعىم كەلدى. ۇزاماي دوكتورمەن، ونىڭ قوناقتارىمەن قوشتاسىپ، ۇيگە كەتتىم. ول ماعان قانداي جاقسى قارادى، ءتىپتى تاماشا! ەندى وعان العىسىمدى قالاي ايتىپ، رازى قىلۋىم كەرەك. قولىم السىزدەنىپ، ونىڭ بويىنان ءتاتتى ءبىر سامال جۇگىرىپ وتكەندەي بولدى. اپىراي، قۇدايا، مەنى ءبىر شاتتىق شايقالتىپ بارا ما، قالاي؟ — دەپ ويلايمىن. — ءتىپتى جۇدىرىعىم دا تۇيۋگە كەلمەي، كوزىمە جاس تۇرادى، ءتاڭىرىم-اۋ، ءبۇل نە؟ ۇيگە مەن كەشكىسىن ارەڭ جەتتىم. كەمەجايدى جاناي وتەتىن جولدى تاڭداپ، جول-جونەكەي ءبىر بالىقشىدان پوشتا پاروحودى ەرتەڭ كەلە مە دەپ سۇرادىم. جوق، پوشتا پاروحودىن كەلەسى اپتادا كۇتىپ وتىر ەكەن. ۇيگە اسىعىپ، ءوزىمنىڭ ءتاۋىر كاستومى ءمدى ازىرلەي باستادىم. ونى جالما-جان تازالاپ، جىرتىلعان كەيبىر جەرىن جوندەپ، جورمەپ تارتىپكە كەلتىرىپ ءجۇرىپ جىلاپ تا الدىم.
كوستيۋممەن شارۋانى تىندىرىپ، نارعا قيسايدىم. مەنىڭ تىنىسىم مينۋتتەن اسقان جوق، باسىما باسقا ءبىر وي قىلاڭ بەرىپ، اتىپ تۇرىپ، سىلەيىپ بولمەنىڭ تاپ ورتاسىندا تۇردىم دا قالدىم.
— بۇل ونىڭ جاڭادان ويلاپ تاپقان قيتۇرقىسى بوپ جۇرمەسىن! — دەپ كۇبىرلەيمىن. — باسقالاردى شاقىرا كەلگەندە كەزدەيسوق قاسىندا بولماسام، مەنى شاقىرماس ەدى عوي. ونىڭ ۇستىنە كەلۋىم مىندەتتى ەمەس، كەشىرىم سۇراپ حات جولداساڭ بولدى دەگەندى ايقىن اڭعارتقان جوق پا!
ءتۇنى بويى كوز شىرىمىن العان جوقپىن، ال تاڭ اتىسىمەن دەنەم دىرىلدەپ ۇيىقتاماعاندىقتان قىزۋىم كوتەرىلىپ، ورمانعا تارتتىم. ىم، ءيا، سيريلۋنندە بۇگىن قوناقتار بولادى. بولسا بولسىن! مەن ءوزىم بارمايمىن دا، حات تا جازبايمىن ماك مىرزا ويلايتىن ادام، باروننىڭ قۇرمەتىنە تويىن جاساي بەرسىن، ال مەن بارمايمىن، ەستيمىسىڭ، بارمايمىن.
تاۋ مەن القاپقا قالىڭ تۇمان ءتۇستى، كيىمگە بوزقىراۋ قوندى، اياق الىس قيىنداپ، سۋىق بەت قارىدى. ەكسىمدەي جەل ەسىپ، ۇيقىداعى تۇماننىڭ كورپەسىن جوعارىدان تومەن، تومەننەن جوعارى قاراي دال-دال ايىردى، ءبىراق ايىقتىرا المادى.
كۇن كەشكىرىپ، كەز بايلانا باستادى. تۇمان تۇمشالاپ، كۇنگە باعدار ۇستاپ ءجۇرۋ قيىن. ۇيگە جەتكەنشە ورماندا تالاي ساعات قاڭعىدىم؛ اسىققاندا دا قايدا بارامىن؟ جولدان الاڭسىز شىعىپ، بەيتانىس جەرلەردى ارالادىم. اقىرى، مىلتىعىمدى الىپ، قاراعايعا سۇيەپ، كومپاسىما قارادىم. باعىتىمدى مۇقيات ايقىنداپ، ءجۇرىپ كەتتىم. ۋاقىت ءقازىر ساعات سەگىز نەمەسە توعىز!
مىنە، مەنىمەن بولعان وقيعا وسىنداي.
جارتى ساعات وتكەندە تۇماننىڭ اراسىنان مۋزىكا ەستىلدى، ەندى بىرنەشە مينۋت وتكەندە قاي اراعا كەلگەنىمدى اڭعاردىم. تۇپ-تۋرا ماك مىرزانىڭ ءۇيى الدىندا تۋر ەكەم. نەعىپ مەنىڭ كومپاسىم مەنى ءوزىم سوندايلىق قالاماعان جەرىمە الىپ كەلگەن؟ تانىس داۋىس ىشكە شاقىرادى. بۇل دوكتوردىڭ ءۇنى. مەنى قاۋمالاپ ۇيگە الىپ كىردى.
شاماسى، مىلتىقتىڭ ءدىڭى كومپاسقا ەسەر ەتىپ، ءتىلىن بۇرىپ جىبەرسە كەرەك. سونداي جاعدايعا تاعى دا ءبىر تاپ بولعانىم بار، ءبىراق ول بيىل بولدى. نە ويلارىمدى دا بىلمەيمىن بالكىم، تاعدىر دەگەنىڭنىڭ ءوزى وسى بولار!
XXV
بۇكىل كەش بويى بۇندا كەلمەي-اق قويۋىم كەرەك ەدى دەگەن اششى سەزىم مازامدى الدى. مەنىڭ كەلۋىم ونشا ەلەنبەدى دەسەم دە بولادى، ءبارى بىر-بىرىمەن شۇيىركەلەسىپ، باسقاعا نازار اۋدارار ەمەس. ەدۋاردا مەنىمەن ارەڭ امانداستى. بەكەر كەلگەنىمدى بىردەن-اق ءبىلدىم، ءبىراق تۇرىپ كەتىپ قالۋدىڭ رەتى جوق، سوندىقتان ىشكىلىككە قامشى باسىپ، ماس بولعانشا ءىشتىم.
ماك مىرزا ۇدايى كۇلىمدەپ، وتە-موتە مەيىربان بولىپ كەتىپتى، فراك كيىپ، تىپتەن مارتەبەلەنە تۇسكەن. بولمەلەردىڭ بارىندە بىردەي بولىپ، جارتى جۇزدەي قوناقتىڭ ءبارىنىڭ بابىن تاۋىپ، كەيدە ءتىپتى بيلەپ، ءازىل-قالجىڭ ايتىپ، كۇلىپ-ويناپ ءجۇر. كوزىندە قۇپيا ءبىر ۇشقىن بار.
ارىندى مۋزىكا مەن الۋان ۇندەر كۇللى ءۇيدى جاڭعىرىقتىرادى. بەس بولمەدە توپىرلاعان قوناقتار، بي ءتىپتى ۇلكەن زالدا دا قىزىپ جاتىر. مەن كەلگەندە جۇرت اسىن ءىشىپ بولىپ تا قالعان ەكەن. قىزمەتشى قىزدار ارلى-بەرلى جۇگىرىپ شاراپ تولى ستاقانداردى، جالتىلداعان كوفە قۇمانداردى، سيگارالار مەن قورقورلاردى، تاتتىلەر مەن جەمىستەردى تاسىپ ءجۇر. ماك مىرزا ساراڭدىق ەتپەگەن سىڭايلى. ليۋسترالارعا ايىرىقشا تولىق شىراعداندار سالىنىپ، جاڭا شامدار جانە جاعىلعان كورىنەدى. ەمۆا اس ۇيدە كومەكتەسىپ ءجۇر ەكەن، ونى ءسال اشىق قالعان ەسىكتەن بايقادىم. ويلاپ قارا تەك، ەمۆا دا وسىندا. ءوزىن كورسەتىپ قالۋعا تيتتەي دە تىرىسپاي، مومىن ءارى قاراپايىم ۇستاعان بارونعا دەگەن نازار مەن ىزەت ايرىقشا. ول دا فراك كيىپ الىپتى، ەتەگى شاباداندا تىگىسىنەن بۇكتەلگەن قالپى، ءالى جازىلماپتى. ول تەك جالعىز ەدۋاردامەن اۋرە، قالاي جۇرسە دە، قايدا بارسا دا ودان كوزىن ايىرمايدى، ستاقانىن سونىمەن عانا سوعىستىرىپ، ساراپشى مەن قاۋىم دارىگەرىنىڭ قىزدارىنا ايتقانداي "بيكەش"، دەپ قويادى. ونى جاراتپايتىنىمدى جاسىرا الماي، وعان ارەڭ دەپ كوز تاستاپ، مويىعان مۇڭلى پىشىنمەن نازارىمدى اپ-ساتتە اۋدارىپ اكەتتىم. ول مەنىمەن سويلەسكەندە ساۋالىنا ۇزدىك-سوزدىق جاۋاپ بەرىپ، ەرىنىمدى تىستەدىم.
ءيا، سول كەشتەن ەسىمدە قالعان تاعى ءبىر جايت بار. سارى شاشتى ءبىر بيكەشپەن ءبىراز اڭگىمەلەسىپ، ءبىر قىزىقتى وقيعالار ايتتىم عوي دەيمىن، ول وعان نەداۋىر كۇلدى. وقيعا ونشا قىزىقتى دا بولماس، ءبىراق ونى ىشكەندىكتەن باتىلدانىپ كەتكەن مەن ناشىنە كەلتىرىپ، كۇلكى تۋعىزارداي ەتىپ ايتسام كەرەك، ءقازىر ونى مۇلدەم ەسىمە تۇسىرە المايمىن. ماسەلە وندا دا ەمەس. مەن جالت قاراسام تۋ سىرتىمدا ەدۋاردا تۋر ەكەن. ول ماعان ءىلتيپاتتى، يگى كوزبەن قارادى.
سوسىن ونىڭ سارى شاشتى قىزدى اۋلاعىراق شاقىرىپ الىپ كەتىپ، مەنىڭ نە ايتقانىمدى بىلمەك بولعانىن اڭعارىپ قالدىم. سودان كەيىنگى ەدۋاردانىڭ كوزقاراسى مەنى قالاي قاناتتاندىرعانىن اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزە المايمىن، سودان كەيىن كەش بويى ۇشىپ-قونىپ ءبىر بولمەدەن ەكىنشىسىنە ءوتىپ، جانىم جاي تاۋىپ، جۇرتتىڭ بارىمەن اڭگىمەلەسە كەتىپ، ونىم كوبىنە ءساتتى شىعىپ، كوڭىلىم ءبىر دەمدەلدى. ءوز باسىم، ەشقانداي ءان تەكتىك جىبەرمەگەن ءتارىزدىمىن...
كىرە بەرىستە ءتۇر ەدىم، اۋىز ۇيدەن ەمۆا كورىندى، ول بىردەڭە اكەلە جاتىر ەكەن. مەنى كورىپ قالىپ ول دا كىرە بەرىسكە شىعىپ، تەز-تەز قولىمدى سيپاپ، كۇلىمدەدى دە، تاباندا جوق بوپ كەتتى. بىر-بىرىمىزگە ءتىل دە قاتىسقانىمىز جوق. مەن بولمەلەرگە قاراي بەت العاندا ەدۋاردانى كوردىم، ول اۋىز ۇيدە ماعان قاراپ ءتۇر ەكەن. ورنىنان تاپجىلماي ماعان تىكە قارادى. ول دا ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان جوق. مەن زالعا كەتتىم.
— لەيتەنانت گلاننىڭ كۇتۋشى ايەلمەن كىرەبەرىستە كەزدەسۋ تاعايىنداپ، كوڭىل كوتەرەتىنىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ كورىڭىزدەر، — دەدى داۋىستاپ ەدۋاردا كەنەتتەن. ونى جۇرتتىڭ ءبىرازى ەستىدى. ول ادەيى ازىلدەپ تۇرعانداي، سىق-سىق كۇلدى، ءبىراق ءوڭى بوپ-بوز بولىپ وزگەرگەن جوق.
وعان جاۋاپ ايتىپ اۋرەلەنىپ جاتپاي: — ول كەزدەيسوقتىق، اۋىز ۇيدەن شىققانىندا قاقتىعىسىپ قالدىق، — دەپ مىڭگىرلەدىم تەك.
ءبىرقاۋىم ۋاقىت ءوتتى، ءبىر ساعاتتان ءسىرا كەم ەمەس. ءبىر كەلىنشەك ستاقانىن كويلەگىنە اۋدارىپ الدى. ونى كورۋى مۇڭ ەكەن ەدۋاردا تاباندا ايقاي سالدى:
— نە بولىپ قالدى؟ وزگە-وزگە، گلان تاعى دا كىنالى ەمەس پە؟
مەن كىنالى ەمەس ەدىم، ستاقان اۋدارىلعاندا زالدىڭ باسقا
شەتىندە وتىرعانمىن. قايتادان ىشۋگە كىرىسىپ، بيلەپ جۇرگەندەرگە بوگەت جاساماس ءۇشىن ەسىك جاقتان ونشا ۇزاعانىم جوق.
قىز-كەلىنشەكتەر بۇرىنعىسىنشا باروننىڭ توڭىرەگىندە توپىرلاپ ءجۇر، ول ءوز كوللەكسيالارىن ەرتەرەك ءبۋىپ-تۇيىپ قويعانى دا سوندىقتان. اق تەڭىزدىڭ جاعا جىنىسىن، كۋرحولمنىڭ بالشىقتارىن نەمەسە تەڭىز ءتۇبىنىڭ توتەنشە تاستانۋىن كورسەتە المايتىنىنا وكىنىش ءبىلدىردى. كەلىنشەكتەر اۋەسقويلانىپ، ونىڭ بەس ءتىستى بارون ءتاجدى زاپونكيلارىن قىزىقتادى. بۇل ارادا دوكتور دا كومەسكى تارتىپ، "ءتۇبى دە، توبەسى دە بۇيىرمايدى" دەيتىن قىزىقتى كىرىسپەسىندە دە ەش ماعىنا قالمادى. ونىڭ ەسەسىنە ەدۋاردا سوز باستاسا بولدى، قاعىپ الىپ تۇزەتىپ سىن ءبىزىن تۇيرەپ اپ، ادىم اتتاتپادى، سونىڭ ءبارىن ءوزىنىڭ ارتىقشىلىعىن كورسەتۋ ءۇشىن جاسادى:
— ... مەنى ۇمىتۋ القابى جۇتىپ جىبەرگەنشە، — دەپ قالىپ ەدى، دوكتور:
— نە، دەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى.
— ۇمىتۋ القابى. وسىلاي ايتادى ەمەس پە؟
— مەن ۇمىتۋ وزەنى تۋرالى ەستىگەن ەدىم. مەنىڭشە، ءسىز سونى ايتپاق بولعان شىعارسىز؟
سوسىن ول بىرەۋ تۋرالى، ايتىپ ول بىردەڭەنى كۇزەتۋشى ەدى... — دەدى.
— گەربەر مە؟ — دەپ ءبىر-اق كەستى دوكتور.
— ءيا،، گەربەر سياقتى، — دەپ جاۋاپ قاتتى ول
تارتىناتىن دوكتور جوق:
— ماعان راحمەت ايتىڭىز، قۇتقارعانىم ءۇشىن. ايتپەسە اۆگۋستى اتاعالى تۇرعانىڭىزعا كۇمانىم جوق.
بارون قاسىن كەرىپ، كوزىلدىرىگىنىڭ قالىڭ اينەكتەرى ارقىلى تاڭدانا قارادى وعان. زايىرى ول مۇنداي ساندىراقتى ءالى ەستىمەگەن بولۋى كەرەك. ءبىراق دوكتور وعان نازار دا اۋدارعان جوق. ول ءۇشىن بارونىڭ كىم!
مەن ءالى ەسىك جاقتا تۇرمىن. بي ناعىز قىزعان شاعىندا. ماعان قاۋىمنىڭ جاپ-جاس مۇعاليماسىمەن اڭگىمەلەسۋ باقىتى بۇيىردى. ءبىز سوعىس تۋرالى، قىرىم ناۋقانى جايىندا، فرانسياداعى وقيعالار حاقىندا، ناپولەوننىڭ يمپەراتورلىعى، ونىڭ تۇرىكتەردى قولداۋى جونىندە پىكىر الىستىق، ول جازداي گازەت وقىعان ەكەن، ماعان جاڭالىقتاردى ايتىپ بەردى. اقىرى، ەكەۋمىز ديۆانعا جايعاسىپ، اڭگىمەنى ودان ءارى جالعاستىردىق.
قاسىمىزدان ەدۋاردا ءوتىپ بارا جاتىپ توقتاي قالدى. كەنەت ول:
— لەيتەنانت مىرزا، كىرەبەرىستەگى كوڭىلشەكتىگىڭىزدىڭ ۇستىنەن تۇسكەنىم ءۇشىن كەشىرىڭىز، — دەدى. — بۇدان بىلاي ول قايتالانبايدى، مارتەبەلىم.
ماعان قاراماي ول سىقىلىقتاپ قايتا كۇلەدى. — ەدۋاردا بيكەش، قويساڭشى ەندى، — دەدىم. ول مەنى "مارتەبەلىم" دەپ اتادى، مۇنىسى جاقسىلىق ەمەس، ءجۇزى اشۋلى، مەيىرىمسىز. مەن دوكتوردى ەسكە الىپ، مۇندايدا ول نە ىستەر ەدى دەپ ويلادىم. — ال ءسىز نەگە اس ۇيدە ەمەسسىز، — دەدى تاعى دا. — ەمۆا سوندا. ءسىزدىڭ مارتەبەڭىز سولاي قاراي تارتار دەپ ويلايمىن. جانە ول ماعان وشپەندىلىكپەن قارادى. مەن قوناقتا از بولعان جانمىن، سول سيرەك جاعدايلاردىڭ وزىندە مۇنداي وكتەم ءۇندى ەستىگەن ەمەن. — ال ءسىز جۇرت تەرىس ءتۇسىنىپ قالار دەپ قورىقپايسىز با، ەدۋاردا بويجەتكەن؟ — دەدىم. — وندا نە تۇر؟ ءبارى دە بولادى. ال وندا نە تۇر؟ — ءسىز كەيدە مۇلدەم ويلانباي سويلەيسىز. ءقازىر، ماعان، ماسەلەن، مەنى جايدان-جاي اس ۇيگە قۋعالى تۇرعانداي كورىنەسىز، ال بۇل، ارينە، تۇسىنبەستىك، تۇپتەپ كەلگەندە، جانجال شىعارۋ. ال مەن بىلسەم ءسىز مۇنداي دورەكىلىك پەن تۇرپايىلىققا بارماۋعا ءتيىس ەدىڭىز.
ول بىرنەشە قادام كەرى شەگىنىپ كەتتى. مەنىڭ ايتقانىمدى وي بەزبەنىنە سالىپ تۇرعانى تۇرىنەن-اق بايقالادى. ول بۇرىلىپ، قاسىمىزعا قايتا كەلىپ، بۋلىعىپ:
— ەشقانداي تۇسىنبەستىك جوق، لەيتەنانت مىرزا، ءسىز مەنى دۇرىس ءتۇسىندىڭىز، مەن ءسىزدىڭ مارتەبەڭىزدى اس ۇيگە قۋامىن.
— ەدۋاردا؟ — دەپ ۇرەيلەنگەن مۇعاليما شىڭعىرىپ قالدى.
مەن سوعىس جايىنداعى، قىرىم ناۋقانى حاقىنداعى اڭگىمەنى
قايتا جالعاستىرىپ ەدىم، ويىم ول جەرلەردەن الىسقا لاعىپ كەتتى. ماساڭدىق باسىلدى، اۋىرلىق قالدى، اياعىمنىڭ استىنداعى جەر الدەقايدا جىلجىپ بارادى، مەن بۇرىنعىداي وزىمە-وزىمنىڭ يەلىگىمنەن ايىرىلدىم. ديۆاننان تۇرىپ، كەتۋگە ىڭعايلانىپ ەدىم، دوك¬تور ۇستاپ قالدى.
— مەن الگىندە عانا ءسىزدىڭ قۇرمەتىڭىزگە ايتىلعان كوتەرمە ماقتاۋدى ەستىپ كەلدىم.
— كوتەرمە ماقتاۋ ما؟ ونى كىمنەن ەستىدىڭىز؟
— ەدۋاردانىڭ ءوز اۋزىنان. انە، ول اناۋ بۇرىشتا تۇر، ءبىراق جالىن اتقان جانارىن سەنەن المايدى. ەشقاشان ۇمىتپاسپىن. ونىڭ عاشىق جانارى ماحاببات وتىمەن الاۋلايدى، ءسىزدى ەسسىز سۇيەتىنىن داۋىستاپ تۇرىپ جاريا ەتتى. — ولاي بولسا جاقسى عوي، — دەيمىن كۇلىپ. — اھ، باسىمدا ءبارى ساپىرىلىسىپ، شاتاسىپ كەتتى عوي.
باروننىڭ قاسىنا كەلىپ، بىردەڭە ايتقىم كەلگەن كىسىشە ەڭكەيدىم دە، جاقىنداي بەرىپ قۇلاعىنا تۇكىرىپ جىبەردىم. ول ابىرجىپ قالىپ، ناقۇرىس ادامداي باجىرايىپ ماعان قاراپ، تاس بوپ وتىردى دا قالدى. سوسىن ونىڭ بولعان جايدى ەدۋارداعا قالاي بايانداعانىن، ونىڭ قالاي كۇيىنگەنىن كوردىم. ارينە، ول مەن سۋعا اتىپ جىبەرگەن باشماعىن، مەن سىندىرعان كەسەسى مەن ستاقانىن، جاقسى مانەرگە قارسى باسقا دا قىلمىستارىمدى ەسكە العانى ءسوزسىز، وسىنىڭ ءبارى-بارى جادىمدا قايتا قالقىپ شىعا كەلگەنى ايقىن. مەن ءوزىم ۇيالدىم، ەندى ءبارى ءبىتتى، جان-جاعىمنان ۇرەيلەنگەن، اڭتارىلعان كوزدەردى بايقادىم، جىلىستاپ ەسىككە بارىپ، ەشكىمگە باس تا يزەمەستەن ەشكىمگە راحمەت تە ايتپاستان سيريلميۋندى تاستاپ جۇرە بەردىم.
XXIX
بارون كەلە جاتىر. كەلسە كەلە بەرسىن! مىلتىعىمدى وقتاپ الىپ، تاۋعا كوتەرىلىپ، ونى مەن ەدۋاردانىڭ قۇرمەتىنە جەر-كوكتى جاڭعىرىقتىرا اتامىن. جارتاستان تەرەڭ تەسىك بۇرعىلاپ، وعان مينا قويىپ، ەدۋاردا ەكەۋىنىڭ قۇرمەتىنە تاۋدى جارامىن. ءسويتىپ باروننىڭ پاروحودى كەتىپ بارا جاتقاندا الىپ جارتاس قاق جارىلىپ ءدال تۇسىنان تەڭىزگە قۇلايدى. ءوز باسىم ونداي جەردى، جارتاستاعى جىرا-جىلعانى بىلەمىن، ول ارقىلى تاستار تالاي قۇلاپ، تەڭىزگە تۋرا جول سالىپ العان. ءتۇۋ تومەندە قايىق كوگەن بار.
— ەكى بۇرعى، — دەيمىن ۇستاعا.
ۇستا ماعان ەكى بۇرعى سوعىپ بەردى.
ەمۆانى ديىرمەننەن كەمەجايعا دەيىن ماك مىرزانىڭ اتىن ءمىنىپ بارۋعا ءماجبۇر ەتىپتى. ول ەركەكتىڭ جۇمىسىن اتقارىپ، بيداي مەن ءۇن تولتىرعان قاپتاردى تاسىمالدايتىن كورىنەدى. كەزدەستىرگەن سايىن جارقىن جۇزبەن جادىراپ، ونىڭ قالاي جاقسى قارسى الاتىنىن ايتپا. قۇداي-اۋ، نازىك كۇلكىسىنىڭ ءوزى شاپاق شاشىپ تۇرعانداي. ونى ءاربىر كەش سايىن كورەمىن.
— سەن سونداي جىميىپ كۇلەسىڭ، ەمۆا ءبازبىر ەش الاڭى، ەشبىر قام-قارەكەتى جوق كىسى سياقتى كورىنەسىڭ، سۇيىكتى كىشكەنتاي قىزىم.
— سەن مەنى سۇيىكتىم دەيسىڭ بە؟ مەن بولسام، قاراپايىم قاراڭعى ايەلمىن، ءبىراق ساعان ادال بولامىن. مەن ساعان ءتىپتى سول ءۇشىن ولۋگە تۋرا كەلسە دە ادال بولىپ قالامىن. ماك مىرزا ماعان كۇننەن حاقىندا، ناپولەوننىڭ يمپەراتورلىعى، ونىڭ تۇرىكتەردى قولداۋى جونىندە پىكىر الىستىق، ول جازداي گازەت وقىعان ەكەن، ماعان جاڭالىقتاردى ايتىپ بەردى. اقىرى، ەكەۋمىز ديۆانعا جايعاسىپ، اڭگىمەنى ودان ءارى جالعاستىردىق.
قاسىمىزدان ەدۋاردا ءوتىپ بارا جاتىپ توقتاي قالدى. كەنەت ول:
— لەيتەنانت مىرزا، كىرەبەرىستەگى كوڭىلشەكتىگىڭىزدىڭ ۇستىنەن تۇسكەنىم ءۇشىن كەشىرىڭىز، — دەدى. — بۇدان بىلاي ول قايتالانبايدى، مارتەبەلىم.
ماعان قاراماي ول سىقىلىقتاپ قايتا كۇلەدى.
— ەدۋاردا بيكەش، قويساڭشى ەندى، — دەدىم.
ول مەنى "مارتەبەلىم" دەپ اتادى، مۇنىسى جاقسىلىق ەمەس، ءجۇزى اشۋلى، مەيىرىمسىز. مەن دوكتوردى ەسكە الىپ، مۇندايدا ول نە ىستەر ەدى دەپ ويلادىم.
— ال ءسىز نەگە اس ۇيدە ەمەسسىز، — دەدى تاعى دا. — ەمۆا سوندا. ءسىزدىڭ مارتەبەڭىز سولاي قاراي تارتار دەپ ويلايمىن.
جانە ول ماعان وشپەندىلىكپەن قارادى.
مەن قوناقتا از بولعان جانمىن، سول سيرەك جاعدايلاردىڭ وزىندە مۇنداي وكتەم ءۇندى ەستىگەن ەمەن.
— ال ءسىز جۇرت تەرىس ءتۇسىنىپ قالار دەپ قورىقپايسىز با، ەدۋاردا بويجەتكەن؟ — دەدىم.
— وندا نە تۇر؟ ءبارى دە بولادى. ال وندا نە ءتۇر؟
— ءسىز كەيدە مۇلدەم ويلانباي سويلەيسىز. ءقازىر، ماعان، ماسەلەن، مەنى جايدان-جاي اس ۇيگە قۋعالى تۇرعانداي كورىنەسىز، ال ءبۇل، ارينە، تۇسىنبەستىك، تۇپتەپ كەلگەندە، جانجال شىعارۋ. ال مەن بىلسەم ءسىز مۇنداي دورەكىلىك پەن تۇرپايىلىققا بارماۋعا ءتيىس ەدىڭىز.
ول بىرنەشە قادام كەرى شەگىنىپ كەتتى. مەنىڭ ايتقانىمدى وي بەزبەنىنە سالىپ تۇرعانى تۇرىنەن-اق بايقالادى. ول بۇرىلىپ، قاسىمىزعا قايتا كەلىپ، بۋلىعىپ:
— ەشقانداي تۇسىنبەستىك جوق، لەيتەنانت مىرزا، ءسىز مەنى دۇرىس ءتۇسىندىڭىز، مەن ءسىزدىڭ مارتەبەڭىزدى اس ۇيگە قۋامىن.
— ەدۋاردا؟ — دەپ ۇرەيلەنگەن مۇعاليما شىڭعىرىپ قالدى.
مەن سوعىس جايىنداعى، قىرىم ناۋقانى حاقىنداعى اڭگىمەنى قايتا جالعاستىرىپ ەدىم، ويىم ول جەرلەردەن الىسقا لاعىپ كەتتى. ماساڭدىق باسىلدى، اۋىرلىق قالدى، اياعىمنىڭ استىنداعى جەر الدەقايدا جىلجىپ بارادى، مەن بۇرىنعىداي وزىمە-وزىمنىڭ يەلىگىمنەن ايىرىلدىم. ديۆاننان تۇرىپ، كەتۋگە ىڭعايلانىپ ەدىم، دوكتور ۇستاپ قالدى. — مەن الگىندە عانا ءسىزدىڭ قۇرمەتىڭىزگە ايتىلعان كوتەرمە تاۋدى ەستىپ كەلدىم. — كوتەرمە ماقتاۋ ما؟ ونى كىمنەن ەستىدىڭىز؟ — ەدۋاردانىڭ ءوز اۋزىنان. انە، ول اناۋ بۇرىشتا تۇر، ءبىراق جالىن اتقان جانارىن سەنەن المايدى. ەشقاشان ۇمىتپاسپىن. ونىڭ عاشىق جانارى ماحاببات وتىمەن الاۋلايدى، ءسىزدى ەسسىز سۇيەتىنىن داۋىستاپ تۇرىپ جاريا ەتتى. — ولاي بولسا جاقسى عوي، — دەيمىن كۇلىپ. — اھ، باسىمدا ءبارى ساپىرىلىسىپ، شاتاسىپ كەتتى عوي.
باروننىڭ قاسىنا كەلىپ، بىردەڭە ايتقىم كەلگەن كىسىشە ەڭكەيدىم دە، جاقىنداي بەرىپ قۇلاعىنا تۇكىرىپ جىبەردىم. ول ابىرجىپ قالىپ، ناقۇرىس ادامداي باجىرايىپ ماعان قاراپ، تاس بوپ وتىردى دا قالدى. سوسىن ونىڭ بولعان جايدى ەدۋارداعا قالاي بايانداعانىن، ونىڭ قالاي كۇيىنگەنىن كوردىم. ارينە، ول مەن سۋعا اتىپ جىبەرگەن باشماعىن، مەن سىندىرعان كەسەسى مەن ستاقانىن، جاقسى مانەرگە قارسى باسقا دا قىلمىستارىمدى ەسكە العانى ءسوزسىز، وسىنىڭ ءبارى-بارى جادىمدا قايتا قالقىپ شىعا كەلگەنى ايقىن. مەن ءوزىم ۇيالدىم، ەندى ءبارى ءبىتتى، جان-جاعىمنان ۇرەيلەنگەن، اڭتارىلعان كوزدەردى بايقادىم، جىلىستاپ ەسىككە بارىپ، ەشكىمگە باس تا يزەمەستەن ەشكىمگە راحمەت تە ايتپاستان سيريلۋندى تاستاپ جۇرە بەردىم.
XXIX
بارون كەلە جاتىر. كەلسە كەلە بەرسىن! مىلتىعىمدى وقتاپ الىپ، تاۋعا كوتەرىلىپ، ونى مەن ەدۋاردانىڭ قۇرمەتىنە جەر-كوكتى جاڭعىرىقتىرا اتامىن. جارتاستان تەرەڭ تەسىك بۇرعىلاپ، وعان مينا قويىپ، ەدۋاردا ەكەۋىنىڭ قۇرمەتىنە تاۋدى جارامىن. ءسويتىپ باروننىڭ پاروحودى كەتىپ بارا جاتقاندا الىپ جارتاس قاق جارىلىپ ءدال تۇسىنان تەڭىزگە قۇلايدى. ءوز باسىم ونداي جەردى، جارتاستاعى جىرا-جىلعانى بىلەمىن ول ارقىلى تاستار تالاي قۇلاپ، تەڭىزگە تۋرا جول سالىپ العان. ءتۇۋ تومەندە قايىق كوگەن بار.
— ەكى بۇرعى، — دەيمىن ۇستاعا.
ۇستا ماعان ەكى بۇرعى سوعىپ بەردى.
ەمۆانى ديىرمەننەن كەمەجايعا دەيىن ماك مىرزانىڭ اتىن ءمىنىپ بارۋعا ءماجبۇر ەتىپتى. ول ەركەكتىڭ جۇمىسىن اتقارىپ، بيداي مەن ءۇن تولتىرعان قاپتاردى تاسىمالدايتىن كورىنەدى. كەزدەستىرگەن سايىن جارقىن جۇزبەن جادىراپ، ونىڭ قالاي جاقسى قارسى الاتىنىن ايتپا. قۇداي-اۋ، نازىك كۇلكىسىنىڭ ءوزى شاپاق شاشىپ تۇرعانداي. ونى ءاربىر كەش سايىن كورەمىن.
— سەن سونداي جىميىپ كۇلەسىڭ، ەمۆا ءبازبىر ەش الاڭى، ەشبىر قام-قارەكەتى جوق كىسى سياقتى كورىنەسىڭ، سۇيىكتى كىشكەنتاي قىزىم.
— سەن مەنى سۇيىكتىم دەيسىڭ بە؟ مەن بولسام، قاراپايىم قاراڭعى ايەلمىن، ءبىراق ساعان ادال بولامىن. مەن ساعان ءتىپتى سول ءۇشىن ولۋگە تۋرا كەلسە دە ادال بولىپ قالامىن. ماك مىرزا ماعان كۇننەن كۇنگە قاتال بولىپ بارادى، مەن تەك سول تۋرالى عانا ويلايمىن؛ ول ماعان ايعايلايدى كەپ، ال مەن ۇندەمەي قۇتىلامىن. كەشە ول قولىمنان ۇستاي الىپ، سىلكىلەدى، وشپەندىلىكپەن ءوڭى سۇپ-سۇر بوپ كەتكەن. مەنى ءبىر-اق نارسە الاڭداتادى.
— الاڭداتاتىن نە سەنى، ەمۆا؟
— ماك مىرزا قاتەرىن ساعان تىگىپ ءجۇر. كەشە ماعان ايتادى "Aha، سەنىڭ ويىڭدا تەك لەيتەنانت قانا عوي" دەپ. ال مەن: "ءيا، مەن ونى سۇيەمىن" دەپ جاۋاپ بەردىم. سوندا ول: "توقتاي تۇر، ونى بۇل جەردەن تايدىرامىن" دەدى. تۇپ-تۋرا سولاي ايتتى.
— وقاسى جوق، سەستەنسە سەستەنە بەرسىن... ەمۆا، رۇقسات بولسا اياعىڭا ءبىر قارايىنشى، قۇيتاقانداي عانا ادەمى-اق ءوزى! كوزدى جۇم، تاعى دا قارايىن. ول كوزىن جۇمىپ مەنىڭ موينىما اسىلادى. بۇكىل دەنەسى ءدىرىل قاعادى. مەن ونى كوتەرىپ، ورمانعا كىردىم. ال ات بولسا، اۋىزدىعىن شايناپ كۇتىپ ءتۇر.
XXX
تاۋدا وتىرىپ، مينا قويىپ جاتىرمىن. اۋا شىنىداي شىڭىلتىر تازا. بالعانىڭ سوققىسى تاسقا بىركەلكى ءارى ايقىن تۇسەدى، ەزوپ تاڭدانىپ ماعان قارايدى. جۇرەگىم بولسا، ءبازبىر قۋانىشتان جارىلىپ كەتە جازدايدى، ويتكەنى مەن مۇندا تاۋدا جالعىز ەكەنىمدى ءتىرى پەندە بىلمەيدى عوي.
قايتقان قۇستار جىلى جاققا كەتىپ بولعان، تەك وڭ جول بولىپ، ءساتتى ورالسىن! سارى تورعايلار مەن سۋىق شىمشىقتار عانا قالىپ، بۇتانىڭ تۇبىندە، تاستىڭ قۋىسىندا شيق-شيق ەتەدى. بارلىعى قالاي تەز وزگەردى دەسەيشى: قايىڭ جاپىراقتارىنىڭ قاندى تاتى تۇرعان سۇر جارتاستار، سيرەك باتپاقتار مەن كوكبۇتانىڭ اراسىنان باسىن قىلتيتقان قوڭىراۋ باستار شايقاتىلىپ، تىس! — دەپ باياۋ اندەتەتىن ءتارىزدى. ال سولاردىڭ ءبارىنىڭ ۇستىندە موينىن سوزىپ جىبەرىپ سۋقاراقۇس جەمىنە شۇيىلەدى.
مىنە، كۇن بايىر الدىندا بالعا مەن بۇرعىنى تاستىڭ استىنا تىعىپ، از-ماز تىنىققاندى ءجون كوردىم. بارلىعى ۇيقى قۇشاعىندا، تەرىستىكتەن جوعارى قاراي اي قالقىپ بارادى، تاۋلاردىڭ كولەڭكەسى كوپ القاپتى قامتىعان. كەمەلىنە كەلىپ تولعان اي وتتى ارال سياقتى، تۇلا بويى تۇنعان دوپ-دوڭگەلەك ءجيى جۇمباق. ويىم سونىڭ اينالاسىندا ماڭىپ، تاڭدانىپ تامسانامىن دا وتىرامىن. ەزوپ اتىپ تۇرىپ، ءباز بىردەڭەدەن سەكەم العانعا ۇقسادى.
— سەنىكى نە، ەزوپ؟ ونىڭ مەندە شارۋاسى قانشا، ال بەيشارا باسىم وز قام-قارەكەتىمنەن قالجىراپ، بارلىعىن ۇمىتقىم كەلەدى، ونى سۋ تۇبىنە جىبەرۋدەن دە تايىنار ەمەن. بىلەسىڭ بە، ەمۆا ىلعي:
"سەن تىم قۇرىسا مەنى ارا-تۇرا ويلايسىڭ با؟" دەپ سۇرايدى... تەك ءبىر سەنى عانا ويلايمىن"، — دەپ جاۋاپ قايتارامىن. ول قايتادان: "مەنى ويلاعاندا سەن قۋاناسىڭ با؟" — دەپ سۇرايدى. "ءيا،، قۋانامىن، قۋانعاندا قانداي!" — دەپ جاۋاپ قاتامىن. "سەنىڭ شاشىڭ اعارىپ بارادى"، — دەيدى ەمۆا سوسىن. "ءيا، ازداپ اعارىپ كەلەدى"، — دەپ مويىندايمىن. شاش دەگەنىڭ مۇڭلى ويلاردان اعارادى عوي" دەيدى ول. "مۇمكىن"، — دەيمىن. سوندا ەمۆا: "دەمەك، سەن تەك مەنى عانا ويلامايسىڭ عوي..." دەپ كۇدىك ايتادى. ەزوپ، تىنىش جات، ودان دا مەن ساعان تاعى بىردەڭەلەر ايتىپ بەرەيىن...
الايدا ەزوپ القاپقا قاراپ، الدە ءبىر يىسكە تۇمسىعىن توسادى، سوسىن قىڭسىلاپ، كۇرتەمنىڭ ەتەگىنەن تىستەلەپ مەنى سۇيرەلەيدى. اقىرى، مەن ورنىمنان تۇرعاندا ول بار پارمەنىمەن تومەن قاراي قۇلدىراپ اتىلا جونەلدى. ورماننىڭ ۇستىنەن تاڭعى شۇعىلاداي الاۋ كوزگە شالىنادى، ءجۇرىسىمدى جىلدامداتىپ، الاۋ اتقان جالىن كوردىم. قالت تۇرىپ قالدىم، تاعى دا بىرنەشە ادىم العا اتتادىم، باقسام، مەنىڭ كۇزەت جايىم ورتەنىپ جاتىر.
XXXI
ءورت ماك مىرزانىڭ قولىنان كەلگەن ءىس ەكەنىن سول ساتتە-اق تۇسىنگەنمىن. جيناپ جۇرگەن اڭ تەرىلەرى، قۇس قاناتتارى، بۇركىتتىڭ تۇلىبى قۇرىپ كەتتى، تۇك قالماي ءبارى ورتەندى. امال قانشا؟ ەكى ءتۇندى اشىق اسپان استىندا وتكىزدىم، الايدا قونالقا سۇراپ سيريلۋنعا بارعانىم جوق. سوسىن كەمەجايدان ءبىر بالىقشىنىڭ تاستاپ كەتكەن لاشىعىن الىپ، ساڭىلاۋ تەسىكتەرىن دىمقىل مۇكپەن بىتەدىم، استىما ءبىر قۇشاق قىزىل شىرپى سالىپ جاتتىم، ونى دا ورماننان ەمەس، تاۋدان الىپ كەلدىم. ايتەۋىر، قايتادان باسپانا جاساپ الدىم.
ەدۋاردا كىسى جىبەرىپ، باقىتسىزدىعىم جايىندا ەستىگەنىن، اكەسىنىڭ اتىنان سيريلۋننعا كەلىپ تۇرۋدى ۇسىناتىنىن ايتىپتى. مىنە، قالاي، ەدۆاردى دا مەنىڭ جايىم تولعانتقان! ەدۋاردانىڭ جانى ىزگى بولعانى ما سوندا؟ وعان وز باسىم جاۋاپ تابا المادىم. قۇدايعا شۇكىر، باسىمدا پانام بار، ەدۋاردانىڭ شاقىرۋىنا جاۋاپ بەرمەۋىمە دە بولادى. مەن ونى جولدا بارونمەن بىرگە كوردىم، ەكەۋى قول ۇستاسىپ كەتىپ بارادى ەكەن، بەتتەرىنە قاراپ، باسىمدى يزەدىم. ول توقتاي قالىپ:
— بىزدە تۇرعىڭىز كەلمەي مە، لەيتەنانت مىرزا؟
— ءوزىمنىڭ جاڭا تۇراعىمدى دا دۇرىستاپ الدىم، — دەپ جاۋاپ قايىرىپ مەن دە توقتادىم.
ەدۋاردا ماعان قاراپ، القىنىن ارەڭ باستى.
— ال ءبىز ءسىزدىڭ مازاڭىزدى المايتىن ەدىك قوي، — دەدى ول
كوڭىلىمدە العىس ايتۋ نيەتى بار ەدى، ءبىراق ونى سوزبەن سومداي المادىم.
بارون اسىقپاي ءارى قاراي اياڭدادى.
— بالكىم، ءسىز مەنى قايتىپ كورگىڭىز كەلمەيتىن شىعار؟ — دەپ سۇرادى ول
— راحمەت ەدۋاردا بيكەش، كۇزەت جايىم ورتەنىپ كەتكەندە ماعان باسپانا ۇسىنعانىڭىز ءۇشىن سىزگە مىڭ دا ءبىر العىس، — دەدىم مەن. — مۇنىڭ ءوزى مەيىرباندىلىقتى، ىزگىلىكتى بىلدىرەدى، ال تاپ بۇل اكەڭىزدىڭ ەركى بولۋى ەكىتالاي. — ءدان ريزالىقپەن باسىمدى ءيىپ، شاقىرعانى ءۇشىن تاعى دا العىس ايتتىم.
— ءتاڭىرى قۇداي، ءسىز مەنى شىنىمەن كورگىڭىز كەلمەي مە، گلان؟ — دەدى كەنەت ول.
— بارون تىقىرشىپ ونى شاقىرا باستادى.
— ءسىزدى بارون شاقىرىپ تۋر، — دەپ كار ءتوزىمدى قايتا شەشىپ، باسىمدى تومەن ءيدىم.
سول بەتپەن تاۋداعى ميناما كەتتىم. مەنى ەندى ەشتەڭەمەن دە ارنامنان شىعارا المايسىز! جولدا ەمۆانى جولىقتىردىم.
— كوردىڭ بە! — دەپ داۋىستاپ جىبەردىم. — ماك مىرزا مەنى ەشقايدا تايدىرا المايدى. ول كۇزەت جايىمدى ورتەپ جىبەرىپ ەدى، مەن جاڭا ءۇي جاساپ الدىم. ونىڭ قولىندا شوتكە مەن ءبىر شەلەك قارا ماي بار.
— ال مىناۋ نە، ەمۆا؟
ماك مىرزا قايىقتى تۇعىرعا قويعىزىپ، ەمۆاعا ونى مايلا دەپ بۇيىرىپتى. ول مۇنىڭ باسقان ءىزىن اڭديتىن كورىنەدى. تىڭداماسا جانە بولمايدى.
— نەگە كەمەجايدا ەمەس، انا جاقتا؟
— ماك مىرزانىڭ ءامىرى سولاي...
— ەمۆا، ەمۆا! — سۇيىكتىم، سەنى كۇڭ ەتىپ الىپتى عوي، ال سەن وعان مۇڭايمايسىڭ. مىنە، كوردىڭ بە، سەن تاعى دا جىميدىڭ، سەنىڭ بۇكىل بەتىڭ كۇلكىمەن الاۋلاعان، كۇڭ بولساڭ دا قىڭبايسىڭ.
مينانىڭ ماڭىندا مەنى كەزدەيسوقتىق كۇتىپ تۋر ەكەن. بۇل ارادا بىرەۋ بولىپ كەتكەن، بارلاپ قاراسام، جۇمىر تاستا ماك مىرزانىڭ ۇزىن ءبىزتۇمسىق باشماعىنىڭ ءىزى جاتىر. ءبۇل جەردەن ول نە تىمىسكىپ ءجۇر؟ — دەپ ويلاپ، جان-جاعىما قارادىم. ەشقايدا ەشتەڭە جوق. تىم قۇرىسا كوڭىلىمدە تيتتەي ءبىر سەكەم بولسايشى.
نە ىستەپ جاتقانىمدى ءوزىم دە بىلمەي، بۇرعىنى توقىلداتا باستادىم.
XXXءىى
پوشتا پاروحودى دا كەلدى، مەنىڭ ءمۋنديرىمدى اكەلدى، ول باروندى بالدىر-باتپاق، ۇلۋتاستار سىقالعان بارلىق جاشىكتەرىمەن بىرگە الىپ كەتەدى. ەندى وعان كەمەجايدا تۇزداعان بالىق تيەيدى.
مىلتىعىمدى الىپ، ەكى دىڭىنە دە ءوق-دارىنى تولتىردىم. وعان ءوزىم ءماز بوپ كوزىمدى قىسىپ قويامىن. تاۋعا بارىپ، بۇرعىلانعان تەسىككە ءوق-دارىنى سالىپ، تاعى دا كوزىمدى قىستىم. مىنە، ەندى ءبارى ءازىر. تەك كۇتىپ جاتا ءتۇرۋ كەرەك. بىرنەشە ساعات كۇتۋگە تۋرا كەلدى. شپيلدەگى پاروحودتار سىرعاناپ ءبىر جەردە تۇرمايدى. ىمىرت ءۇيىرىلدى. اقىرى ىسقىرىق ەستىلدى، جۇك قابىلدانىپ، كەمە اتتانادى دەگەن ءسوز ءبۇل. نەبارى ساناۋلى مينۋت قانا كۇتۋ كەرەك. اي ءالى تۋعان جوق، ەسسىز ادامداي ءىڭىر قاراڭعىلىعىنا تەسىلەمىن.
شوقىنىڭ استىنان كەمەنىڭ تۇمسىعى ءسال قىلت ەتكەندە، پىلتەگە وت قويىپ، كەيىن قاراي ىتقىپ كەتتىم. ءبىر مينۋت وتەر-وتپەستە كەنەت جارىلىس گۇرس ەتىپ، تاس سىنىقتارى اسپانعا اتىلدى، تاۋ تەڭسەلىپ، كەسەك-كەسەك تاستار تاسىرلاپ شىڭعىرۋعا ۇشتى. تاۋلار گۇرىلدەپ كەتتى. جالما-جان مىلتىعىمدى الىپ ءبىر اۋزىنان اتتىم؛ جاڭعىرىق ونىڭ ءۇنىن ۇزىن سىرىققا الا تارتتى. ەكىنشى ءدىڭدى دە وقتاپ، تاعى دا اتتىم. مەنىڭ ساليۋتىمنەن اۋا قالتىراپ، مىلتىق ءۇنىن جاڭعىرىق جەر-كوككە تاراتىپ، بەينە ءبىر بۇكىل تاۋ اتتانىپ بارا جاتقان پاروحودتىڭ قۇرمەتىنە قوسىلىپ الاقايلاپ ايقاي سالعانداي بولدى. سالدەن سوڭ اۋا تۇنىپ، جاڭعىرىق باسىلىپ، جەرگە تىنىشتىق قايتا ورنادى. پاروحود ءىڭىر قاراڭعىلىعىنا سۇڭگىپ عايىپ بولدى.
مەن ءالى قالشىلداپ تۇرمىن، سوندا دا مىلتىعىم مەن بۇرعىمدى قولتىعىما قىسىپ، تومەن ءتۇستىم، اياعىم تالتىرەكتەي بەرەدى. ەڭ توتە جولدى تاڭداپ الىپ، قۇلاعان تاستاردىڭ بۋالدىر ىزىمەن كەلەمىن. ەزوپ ۇدايى باسىن شايقاپ، ىس يىسىنەن ءالسىن-الى تۇشكىرەدى.
كەمەجايعا تۇسكەندە ءىشىمدى الاۋ-جالاۋ ەتىپ، وكپە-باۋىرىمدى ەزگەن وقيعانىڭ ۇستىنەن شىقتىم، قۇلاعان تاستار مايلاپ جاتقان قايىقتى باسىپ قالىپتى. قاسىندا ەمۆا جاتىر، جارالانباعان، اشالانباعان جەرى جوق، اسىرەسە كىندىگىنەن تومەن قاراي كىسى تانىماستاي بولىپ مىلجا-مىلجاسى شىققان ەمۆا تابان اۋزىندا جان ءتاسىلىم ەتىپتى.
ءحححىىى
ءبۇل ارادا تاعى دا نە جازارسىڭ؟ كوپ كۇن بويى بىردە-بىر رەت مىلتىق اتقانىم جوق، ازىعىم تاۋسىلدى، اس تا ىشپەدىم، ءوز اپانىمدا وتىردىم دا قويدىم. ەمۆانى ماك مىرزانىڭ اق قايىعىمەن شىركەۋگە الىپ كەتتى، مەن جاعالاۋمەن مولاعا باردىم.
ەمۆا قازا تاپتى. ونىڭ سوپى ايەلدەردىڭ شاشىنداي تارالعان قىز باسى ەسىڭدە مە؟ ول اقىرىن بىلدىرتپەي كەلىپ، ءبىر قۇشاق وتىنىن جەرگە قويىپ جىميۋشى ەدى عوي. كۇلكىدەن ونىڭ ءجۇزى جايناپ كەتەتىنىن كورىپ پە ەدىڭ؟ ەزوپ، تىنىش، تىنشى اتا-بابالارىمىزدىڭ زامانىنداعى، يزەلينانىڭ ستاممەر پوپپەن بولعان كەزىندەگى ءبىر اڭىز ەسىمە ءتۇسىپ وتىر.
قىز تاس مۇنارادا وتىرادى. ول ءبىر مىرزانى سۇيەدى؟ نە ءۇشىن؟ ونى تاڭعى شىقتان، تۇنگى جۇلدىزدان، ءومىردى جاراتۋشىنىڭ وزىنەن سۇرا. ول مىرزا ونىمەن جاقسى بولادى، شىن جۇرەكتەن سۇيەدى، ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە ول تامىلجىعان ءبىر تاماشا كۇنى باسقا ءبىر ارۋدى كورەدى دە، سەزىمى وزگەرىپ سالا بەرەدى.
قىزدى ول بوزبالا شاعىنداعىداي سۇيەدى. ول وعان: "سەن مەنىڭ قارلىعاش ىمسىڭ" دەسە، قىز: "سەن مەنىڭ قۋانىش ىمسىڭ" دەپ ونى قۇشىرلانا قۇشاقتايدى. ول قىزعا "ماعان جۇرەگىڭدى بەرشى" دەسە، ونى دا بەرەدى. ول "مەن سەنەن بىردەڭە وتىنبەك ەدىم، سۇيىكتىم" دەسە، قىز "قالاعانىڭ بولسىن" دەيدى. نە كەرەك، ول ءوزىن دە ۇمىتىپ، مىرزاعا ءبارىن دە بەرەدى. ال ول وعان العىس تا ايتپايدى.
ول قۇل قۇساپ، قايىرشى قۇساپ، ەسۋاس قۇساپ تاعى ءبىر ارۋدى ءسۇيدى. نە ءۇشىن؟ ونى جولداعى شاڭنان، جاپىراقتاعى جەلدەن، ءومىردى جاراتۋشى قول جەتپەيتىننىڭ وزىنەن سۇرا، ودان وزگە ەشكىم دە جاۋاپ بەرە المايدى. ول وعان ەشتەڭە بەرگەن جوق، ءتىپتى مەزىرەتى دە ەتكەن جوق، ال مىرزا وعان العىس ايتتى. ارۋ وعان: "ماعان ءوزىڭنىڭ تىنىشتىعىڭ مەن اقىل-ويىڭدى بەر!" دەپ ەدى، ول ونىڭ ءومىرىن سۇراماعانىنا مۇڭايدى. ال، قىزدى مۇناراعا قامايدى...
— نە ىستەپ وتىرسىڭ، قىز؟ نەمەنەگە كۇلىمدەيسىڭ؟
— وسىدان ون جىل بۇرىنعىنى ەسىمە الىپ وتىرمىن. ونى مەن سوندا كەزدەستىرگەن ەدىم.
— سەنىڭ ول ءالى دە ەسىڭدە مە؟
— ءالى دە ەسىمدە.
ال، ۋاقىت ءوتىپ جاتىر...
— نە ىستەپ وتىرسىڭ، قىز؟ نەمەنەگە كۇلىمدەيسىڭ؟
— مەن داستارقانعا ونىڭ ەسىمىن كەستەلەپ جاتىرمىن.
— كىمنىڭ ەسىمىن؟ ءوزىڭدى وسىندا قاماعاننىڭ ەسىمىن بە؟
— ءيا، سونىڭ، وسىدان جيىرما جىل بۇرىن كەزدەستىرگەننىڭ ەسىمىن
— سەنىڭ ول ءالى ەسىڭدە مە؟
— باياعىسىنداي ول ءالى ەسىمدە.
ال، ۋاقىت ءوتىپ جاتىر...
— نە ىستەپ وتىرسىڭ، تۇتقىن؟ — قارتايىپ بارامىن، كوزىم بۇرىنعىداي كەستەنى كورمەيدى، سوندىقتان قابىرعانىڭ اگىن قىرىپ الامىن. سول اكتەن وعان سىيلايتىن قۇمىرا قۇيماقپىن. — سىيلايتىنىڭ كىم؟ — ءوزىمنىڭ سۇيىكتىم، مەنى وسى مۇناراعا قاماعان مىرزا. — ونىڭ سەنى وسىندا قاماعانىنا كۇلىمدەيسىڭ بە؟ — مەن ول نە ايتار ەكەن دەپ ويلايمىن "قاراي گور، مەنىڭ سۇيگەن قىزىم ماعان قۇمىرا جىبەرىپتى، — دەيدى ول، — وتىز جىل بويى مەنى ۇمىتپاي جۇرگەنىن قارا!" ال ۋاقىت ءوتىپ جاتىر... — قالاي، تۇتقىن قولىڭدى قۋسىرىپ جىمياسىڭ عوي؟ — قارتايىپ بارام، قارتايدىم، كوزىم كورمەيدى، ماعان ويلاۋدان باسقا ەشتەڭە قالمادى. — وسىدان قىرىق جىل بۇرىن كەزدەستىرگەنىڭدى ويلايسىڭ با؟ — جاپ-جاس كەزىمدە كەزدەستىرگەنىمدى ويلايمىن. مۇمكىن ول كەزدەن بەرى قىرىق جىل وتكەن شىعار. — ءيا، سەن ونىڭ قايتىس بولعانىن بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟ بوپ-بوز بولىپ كەتتىڭ عوي، قاريا، جاۋاپ نەگە قاتپايسىڭ، ەرىنىڭ دە كەزەرە كەتتى، و نە، دەمىڭ دە ءبىتتى مە. مىنە، كوردىڭ بە، مۇناراداعى قىز جايىندا قانداي قىزىق اڭىز بارىن. تۇرا تۇرشى، ەزوپ، مىنە، مەن مىنانى ۇمىت قالدىرىپپىن، الگى ارۋ بىردە باقشادان سۇيگەنىنىڭ داۋسىن ەستىپ، تىزەرلەپ وتىرا قاپ، قۋانىشتان ءجۇزى نارتتاي جانىپتى. سوندا ونىڭ جاسى قىرىق تا ەكەن.
سەنى جەرگە تاپسىرامىن، ەمۆا، ءتاۋ ەتىپ قابىرىڭنىڭ قۇمىن سۇيەمىن سەنى ويلاعان سايىن القىزىل قويۋ شاپاقتى سەزىم بويىمدى باۋراپ، كۇلكىڭدى ەسكە العان سايىن جانىم جادىراپ راقاتقا بولەنەمىن. سەن ءبارىن دە بەردىڭ، بارىڭدى بەردىڭ، ويتكەنى جانىڭ جومارت ەدى، قاراپايىم ەدىڭ، قالتقىسىز ءسۇيۋشى ەدىڭ. ال باسقا بىرەۋلەر ارتىق كوزقاراسىنىڭ ءوزىن ايايدى. مىنە، مەنىڭ بار ويىم وسىنداي. نەگە وسىنداي ەكەنىن جىل ون ەكى ايدان سۇرا، تەڭىز تورىندەگى كەمەلەردەن سۇرا، جۇرەكتەرىمىزدىڭ قول جەتپەس جاراتۋشىسىنان سۇرا.
XXXIV
— ەزوپ، ورماندا جاپادان-جالعىز قويان قۋىپ ءجۇر. اڭشىلىقتى تاستاپ كەتكەن جوقسىز با؟ — دەپ سۇرادى.
— سونى مەن ءۇشىن اتىپ تاستاڭىزشى، — دەپ جاۋاپ قاتتىم.
كۇندەر ءوتىپ جاتتى؛ بىردە ماعان اماندىق بىلگەلى ماك مىرزا كەلىپتى، كوزى شۇڭىرەيىپ ىشىنە ءتۇسىپ كەتكەن، ءوڭى ءسۇي-سۇر. ادام جانىن وقي الاتىنىم راس پا، الدە وقيمىن دەپ ءوزىمدى-وزىم الداپ ءجۇرمىن بە؟ — دەپ ويلادىم. قايسى دۇرىس ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن.
ماك مىرزا جارتاستىڭ قۇلاۋى مەن اپات جايىندا اڭگىمە قوزعادى. بۇل كەزدەيسوق وقيعا، قايعىلى جاعداي، توتەنشە قىرسىق، وندا مەنىڭ ەشقانداي كىنام جوق.
— ەگەر كىمدە-كىمگە قايتكەن كۇندە مەنى ەمۆادان ايىرۋ قاجەت بولسا، ول ءوز دەگەنىنە جەتتى. كىم بولسا دا قارعىس اتسىن ونى!
ماك مىرزا ماعان قاباعىنىڭ استىنان قارادى. ول جەرلەۋدىڭ جاقسى بولعانى، ءبارى مول بولعانى تۋرالى بىردەڭەنى مىڭگىرلەدى. ەشتەڭە اياماعان سياقتى.
مەن ونىڭ ءوزىن-وزى ۇستاۋىنا قايران قالدىم.
ول مەن جاساعان جارىلىستان قيراعان قايىقتى ورنىنا سالعىزۋدان باس تارتتى.
— مىنە، ماسەلە قايدا؟ — دەدىم
— ءسىز شىن مانىندە قايىق ءۇشىن، ءبىر شەلەك قارا ماي مەن شوتكە ءۇشىن اقشا العىڭىز كەلمەي مە؟
— قادىرمەن لەيتەنانت مىرزا، مۇنداي وي ءسىزدىڭ باسىڭىزعا قالايشا كەلەتىنىنە تاڭمىن! — دەپ جاۋاپ بەردى ول.
ال كوزىنەن نارازىلىق بايقالدى.
ەدۋاردانى ءۇش اپتا بويى كورگەنىم جوق.الايدا جوق، ءبىر رەت نان ساتىپ الۋعا دۇكەنگە كەلگەندە كوردىم. ول سورەدەن ماتالار ىرىكتەپ جاتىر ەكەن. دۇكەندە ودان وزگە ەكى پىركازشىك بار.
مەن داۋىستاپ امانداستىم دا، ول باسىن كوتەردى، ءبىراق جاۋاپ قاتقان جوق. ونىڭ كوزىنشە نان سۇرامايىن دەدىم دە، پىركازشىك تەرگە بۇرىلىپ، ءوق-دارى مەن بىتىرا سۇرادىم. ماعان ولاردى ولشەپ جاتقاندا، ەكى كوزىم قىزدا بولدى. ءسۇر كويلەگى مۇلدەم قىسقارىپ، ىلگەكتەرى تۇتەلەنە باستاپتى، كىشكەنتاي كەۋدەسى اۋىر دەم الادى. جاز بويى ول قالاي وسكەن! ماڭدايى ويلى، يىلگەن بيىك قاسى — جۇزىندەگى ەكى بىردەي جۇمباق سياقتى، ال بۇكىل ءجۇرىس-تۇرىسى بايسال تارتىپ، سالماقتانا تۇسكەن. مەن ونىڭ قولىنا كوز تاستادىم، اسىرەسە سۇيرىكتەي ۇزىن جىڭىشكە ساۋساقتارى جۇرەگىمدى تىقىلداتقانداي بوپ تۇرشىگىپ كەتتىم. ول بولسا ماتا ىرىكتەۋدەن جازعان جوق. ەزوپتىڭ ونى تانىپ جۇگىرىپ كەلگەنىن قالاي قالادى دەسەڭشى مەن، ءيتتى سول ءسات شاقىرىپ الىپ، ودان كەشىرىم سۇرار ەدىم عوي قىزىق، سوندا ول نە ايتار ەدى؟ — مىنەكەيىڭىز، — دەدى پىركازشىك. اقشاسىن تولەپ، زاتىمدى الىپ حوش ايتىستىم. ول باسىن كوتەردى دە، ءبۇل جولى دا جاۋاپ قايتارعان جوق. جارايدى! — دەپ ويلادىم، شىنىندا ول باروننىڭ قالىڭدىعى ەكەن عوي. مەن نانسىز كەتتىم. دۇكەننەن شىعا سالا، تەرەزەگە كوز تاستادىم. سوڭىمنان قاراپ تۇرعان ەشكىم جوق.
XXXV
سوسىن تۇندە كۇتپەگەن جەردەن قار ءتۇسىپ، مەنىڭ باسپانام سۋىپ كەتتى. ايتەۋىر اس ازىرلەيتىن وشاق بار ەدى، ءبىراق جاس وتىن ناشار جاندى، قانشا بىتەلگەنىمەن دە قابىرعالاردان جەل ەتىپ كەتتى. كۇز ءوتىپ، كۇن مۇلدەم قىسقاردى. راس، العاشقى قار كۇننىڭ كوزىنە ەرىپ كەتتى دە جەر جالاڭاشتانىپ قالدى، تۇندەر تىم سۋىق بولىپ، سۋ قاتتى. كۇللى ءشوپ، شىبىن-شىركەيلەر كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى.
جۇرت ءبىر ءتۇرلى تىنشىپ، ونشا ۇندەمەي، ويعا باتتى، كوزدەرى بۇرىنعىداي كوگىلدىر ەمەس سياقتى، قىستى كۇتكەن ۇرەي بار بارىندە. بالىق قاقتايتىن ارالداردان باياعىداي ايعاي-شۋ ەستىلمەيدى، ايلاقتا دا تىپ-تىنىش، بارلىعى كۇن تەڭىزدە ۇيىقتايتىن ماڭگى پوليار تۇنىنە ازىرلىك ۇستىندە. جالعىز قايىقتىڭ ەسكەك سۋىلى دا تىم باياۋ.
قايىقتا قىز وتىر ەكەن.
— قايدا بولدىڭ، ارۋ؟
— ەشقايدا.
— ەشقايدا دەيدى؟ بەرى قاراشى، مەن سەنى بىلەمىن عوي، جازدا ءبىر كەزدەسكەنبىز.
ول قايىعىن جاعاعا تىرەپ، ءتۇسىپ ونى بايلاي باستادى.
— سەن اندەتىپ، شۇلىق توقىپ وتىرعانسىڭ، بىردە سەنى تۇندە دە جولىقتىرعانمىن.
ول ءسال قىزاراقتاپ، ۇيالىپ ۇندەمەدى.
— ماعان كىرىپ كەتشى، ارۋ، ساعان دۇرىستاپ قارايىن. ەسىمە ەندى ءتۇستى، ەسىمىڭ گەنريەتا ەدى عوي.
الايدا ول ۇندەمەي، جانىمنان ءوتىپ جۇرە بەردى. ونى قىس قۇرساۋىنا الدەن-اق الىپ، سەزىمى ۇيىقتاپ قالسا كەرەك. كۇن كادىمگى تەڭىزىنە كەتتى.
XXXV
ءمۋنديرىمدى العاش رەت كيىپ، سيريلۋننعا تارتتىم. جۇرەگىم اتتاي تۋلايدى. ەدۋاردا موينىما اسىلىپ، جۇرتتىڭ كوزىنشە اۋزىمنان سۇيگەن سوناۋ العاشقى كۇنگىنىڭ ءبارىن ەسىمە ءتۇسىردىم، سودان بەرى قانشا اي بويى مەنى قالاي اڭگەلەك اتقىزامىن دەسە، سولاي ويناتىپ ءجۇر، سونىڭ سالدارىنان شاشىم دا اعارىپ كەتتى. ءوزىم كىنالىمىن بە وعان؟ ءيا، تەگىندە جۇلدىزىم باستايتىن جاققا باستاماعان بولۋى كەرەك. ال ءقازىر ونىڭ الدىندا تىزەرلەپ تۇرىپ جۇرەگىمنىڭ قۇپياسىن اقتارسام عوي، ونىڭ قىبى جانىپ، قانداي تابالار ەدى، دەپ ويلادىم. راس، ول ماعان وتىر دەپ ورىن ۇسىنار ەدى، شاراپ العىزار ەدى، ونى ەرنىنە اپارا بەرىپ: "لەيتەنانت مىرزا، مەنىمەن بىرگە وتكىزگەن ۋاقىتىڭىز ءۇشىن راحمەت، ونى ەشقاشان ۇمىتپايمىن" دەيتىنى ءسوزسىز. ءۇمىتىم قايتا ويانىپ، كوڭىلدەنە باستاعانىمدا ول ستاقانىن ەرنىنە دە تيگىزبەي قويا سالۋى مۇمكىن عوي. ءتىپتى ىشەتىندەي يشارات جاساماي، شاراپقا قول سوزباۋى دا كادىك. ونىڭ بار بولمىسى وسىنداي. ءجا، وقا ەمەس، ۇزاماي سوڭعى ساعات تا سوعادى! جولاي كەلە جاتىپ وز ويىممەن ءوزىم اۋرەمىن: مۋندير وعان ەسەر ەتۋى مۇمكىن، وقالارى جاپ-جاڭا، اپ-ادەمى. قىلىش ەدەنگە سوعىپ، شىڭىلدايتىن بولادى. قۋانىشتان ورەكپىپ ىشتەي "مۇنىڭ ءبارى نەمەن تىنارىن كىم ءبىلسىن!" دەپ كۇبىرلەيمىن. باسىمدى كوتەرىپ، قولىمدى تاكت ىعا سالىپ سەرمەپ قويامىن. بۇگەجەكتەي بەرۋىم جەتتى، ار-نامىسىم قايدا كەتكەن، ءوزى! اقىر سوڭىندا، ونىڭ ءوزىن-وزى قالاي كورسەتەتىندە مەنىڭ شارۋام قانشا! سۇلۋلىق ءتاڭىرى، سىزگە قۇدا تۇسپەگەنىمە كەشىرىم وتىنەمىن دەمەيمىن بە...
ماك مىرزا مەنى اۋلادا قارسى الدى، كوزى بۇرىنعىدان دا شۇڭىرەيىپ، ءوڭى سۇپ-سۇر، قۇپ-قۋ.
— جۇرەسىز بە؟ امال نەشىك. سىزگە سوڭعى كەز اۋىز تۇشىرلىق بولمادى، كۇزەت جايىڭىز ورتەنىپ كەتتى. - وسى ارادا ول ءسال ەزۋ تار¬تىپ جىميدى.
ماعان قارسى الدىمدا بۇل جالعانداعى ەڭ اقىلدى ادام تۇرعانداي بولىپ كورىندى.
— كىرىڭىز، لەيتەنانت مىرزا، ەدۋاردا ۇيدە. ال ەندى قوش بولىڭىز. ايتقانداي، ءبىز ءالى كەمەجايدا پاروحود اتتاناردا كورىسەمىز عوي. — ول ويعا باتىپ اۋلاق كەتتى، بۇگجيىپ باياۋ ىسقىرىپ بارادى.
ەدۋاردا قوناقجايدا بىردەڭە وقىپ وتىر ەكەن. مەن كىرگەندە ءمۋنديرىمدى كورگەن بويدا ءبىر اۋىق ابىرجىپ قالىپ، باسىن قۇستاي ءيىپ، ماعان قارادى دا قىزارىپ كەتتى. اۋزى اڭقيىپ قالدى.
— مەن قوشتاسقالى كەلدىم، — دەدىم اقىرى.
ول زاماتتا اتىپ تۇردى، ءسوزىمنىڭ اسەرى بولعانىن كورىپ تۇرمىن.
— گلان، ءسىز كەتىپ باراسىز با؟ الدەن؟
— پاروحود قالاي كەلسە، سولاي كەتەمىن. — سول ءسات ونىڭ ەكى قولىنان بىردەي ۇستاپ، لەپىرگەن كوڭىلمەن. "ەدۋاردا!" دەپ ايقايلاپ جىبەردىم دە، تاس قىپ ۇستاعان قالپىم كوز الماي ونىڭ بەتىنە تەسىلدىم.
سول زامات ول دا سۇپ-سۋىق، سۇپ-سۇر بولىپ، ءبىر بەتتەسىپ تىكشيە قالدى. مەندەگىنىڭ ءبارى ونىڭ شامىنا تيەدى ەكەن، ول تىكىرەيىپ تۇرعاندا الدىنداعى مەن قايىر سۇراعان بەيشارا بولىپ كورىنەدى ەكەم. قولىن بوساتىپ، ونىڭ شەگىنۋىنە ەرىك بەردىم. سولاي ۇزاق تۇرىپ، ەشتەڭە ويلاماي "ەدۋاردا! ەدۋاردا!" دەگەنىم ەسىمدە. ول: "ءيا، نە دەمەك ەدىڭىز؟" دەپ سۇراعاندا وعان ەشتەڭە ايتا الماي قالدىم.
— دەمەك، ءسىز جۇرەسىز عوي! — دەپ قايتالادى ول — كەلەسى جىلى تاعى كىم كەلەدى؟
— باسقا بىرەۋ كەلەر، — دەپ جاۋاپ قاتتىم. — كۇزەت جايدى دا سالىپ الادى عوي.
ۇنسىزدىك. ول كىتابىن قولىنا قايتا الدى.
— اكەمنىڭ ۇيدە جوقتىعىن كەشىرىڭىز، — دەدى ول. — ال مەن ءسىز قوشتاسقالى كەلىپ كەتتى دەپ ايتارمىن.
بۇل سوزىنە ەش جاۋاپ قايتارعانىم جوق. قايتادان قاسىنا جاقىنداپ كەپ، قولىنان ۇستاپ تۇرىپ:
— قوش، ەندى، ەدۋاردا، — دەدىم.
— قوش، — دەپ جاۋاپ قاتتى ول.
كەتەتىن كىسىشە ەسىكتى اشتىم. ول كىتاپقا ءۇڭىلىپ وقىپ تا جاتقان، شىن مانىندە وقىپ، پاراقتارىن اۋدارا باستاعان. ءبىزدىڭ قوشتاسۋىمىز ونىڭ تاراپىنان ەشقانداي سەزىم تۋعىزعان جوق.
مەن جوتكىرىنىپ قالدىم.
ول جالت قاراپ، اڭتارىلىپ:
— قالاي، ءسىز ءالى كەتكەن جوق پا ەدىڭىز؟ مەن كەتىپ قالعان شىعار دەسەم، — دەدى.
ارينە، ونىڭ ءوزىن-وزى بيلەي الماي شىن مانىندە تاڭدانعان تاڭدانباعانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى، ءبىراق مەنىڭ تۋ سىرتىندا تۇرعانىمدى ول ۇدايى ءبىلىپ وتىر-اۋ دەپ ويلايمىن.
— ال، مەنىڭ كەتەر ۋاقىتىم بولدى، — دەدىم.
سول ارادا ول ورنىنان تۇرىپ، مەنىڭ قاسىما كەلدى.
— بىلسەڭىز بار عوي، سىزدەن ەسكەرتكىشكە بىردەڭە قالسا دەپ ەدىم، — دەدى. — سىزدەن بىردەڭە قالايىن دەپ ەدىم، ارتىعىراق بوپ كەتە مە دەپ قورقىپ تۇرمىن. ماعان ەزوپتى قالدىرىپ كەتپەس پە ەكەنسىز؟
مەن ويلان باستان-اق "بولادى" دەپ جاۋاپ قاتتىم.
— ولاي بولسا، ەرتەڭ الىپ كەلىڭىز، جاراي ما؟ — دەدى ول
مەن كەتىپ قالدىم.
تەرەزەگە كوز تاستاپ ەدىم، ەشكىم جوق.
سونىمەن، ءبارى دە ءبىتتى.
اقىرعى ءتۇن. ويلاپ،، ساعاتتى سانادىم، تاڭ اتقانشا، سوڭعى رەت اس ازىرلەدىم. كۇن سۋىق ەكەن
توبەتتى ءوزىڭىز الىپ كەلىڭىز دەپ وتىنگەنى قالاي ونىڭ؟ مەنىمەن سويلەسىپ، اقىرىندا بىردەڭە ايتقىسى كەلدى مە ەكەن؟ ودان ەندى ەشتەڭە، دە كۇتپەيمىن. ال ەزوپقا ول قالاي قارايدى؟ ەزوپ،، سەنى ول ازاپقا قالادى-اۋ، ءا؟ مەن ءۇشىن سەنى بيشىكپەن سوعادى عوي، ەركەلەتەتىن دە بولار، ءبىراق ءجوندى-جونسىز قامشىلايتىنى ءسوزسىز، ءسويتىپ، اقىر اياعىندا سەنى بۇزادى عوي...
ەزوپتى شاقىرىپ الدىم، جەلكە جۇنىنەن سيپادىم، باسىن باسىما تيگىزدىم، سوسىن مىلتىقتى الدىم. ەزوپ اڭعا شىعامىن دەپ ويلادى ما، قۋانعانىنان قىڭسىلاپ قويدى. مەن ونىڭ قايتادان باسىما قويىپ، مىلتىقتىڭ اۋزىن جەلكەسىنە تىرەدىم دە شۇرىپپەنى باسىپ قالدىم. ەدۋارداعا ەزوپتىڭ ولىگىن اپارىپ بەرۋگە سوسىن كىسى جالدادىم.
XXXVII
پاروحود كەشكىسىن اتتاناتىن بولدى.
مەن كەمەجايعا تارتتىم، جۇگىمدى پالۋباعا الدىن الا اپارىپ تا قويعان. ماك مىرزا قولىمدى قىسىپ، اۋا رايى تاماشا، تىپتەن جاقسى بوپ ءتۇر دەپ مەنى كوڭىلدەندىرىپ قويدى، مۇنداي كۇندەرى تەڭىزدە ساياحاتتاۋعا ءوزى دە كەت ءارى ەمەس سىڭايلى. دوكتور كەلدى، ونىڭ قاسىندا ەدۋاردا بار، مەنىڭ تىزەم دىرىلدەپ كەتتى.
— مىنە، ءسىزدى شىعارىپ سالۋدى شەشتىك، — دەدى دوكتور.
مەن العىس ايتتىم.
ەدۋاردا مەنىڭ بەتىمە كوزىن تۋرا قاداپ:
— يت ءۇشىن ءسىزدىڭ مارتەبەڭىزگە العىس ايتۋعا ءتيىسپىن، — دەدى. اۋزىن جىمىرا جۇمعاندا ەرىندەرى اپپاق بولىپ كەتتى. تاعى دا ماعان "ءسىزدىڭ مارتەبەڭىز" دەپ ءتۇر.
— پاروحود قاشان اتتانادى؟ — دەپ سۇرادى دوكتور ءباز بىرەۋدەن.
— جارتى ساعاتتان كەيىن.
مەن ءتىس جارعان جوقپىن.
ەدۋاردا مازاسىزدانىپ جان-جاعىنا قاراي بەرەدى.
— دوكتور، ۇيگە قايتساق قالاي بولادى؟ — دەپ سۇرادى. — بورىشىم بولعاننىڭ ءبارىن دە ىستەدىم مەن.
— ءسىز ءوز بورىشىڭىزدى وتەدىڭىز، — دەدى دوكتور.
ول ۇيرەنشىكتى تۇزەتۋگە قينالا كۇلىمدەپ:
— مەن تۋرا سولاي دەگەن سياقتى ەدىم، — دەدى.
— جوق، — دەپ كەسىپ تاستادى دوكتور.
مەن وعان قارادىم. وسىناۋ قولتوقپاقتاي كىسى قانشالىق قاتال ءارى ىزبارلى ەدى؛ جوسپارىن قۇرىپ الىپ، سونى سوڭعى نۇكتەسىنە دەيىن جەتكىزبەك. ءبىراق ءبارىبىر ۇتىلىپ قالعالى ءتۇر. الايدا ول سىر بەرمەيدى، ونىڭ بەت-الپەتىنەن ەشتەڭە ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. قاس قارايدى.
— ال ەندى، قوش بولدىڭدار، — دەدىم. — ءبارى، ءبازبىر راقات!
ەدۋاردا ءلام-ميم دەمەي، ماعان قاراپ قالعان. سوسىن ول بۇرىلىپ كەتىپ، پاروحودتان كوز الماي قويدى. مەن قايىققا ءتۇستىم. ەدۋاردا باسپالداقتا تۇر. مەن پالۋباعا كوتەرىلگەندە، دوكتور "قوش!" دەپ ايقاي سالدى. جاعاعا كوز تاستاپ ەدىم، ەدۋاردا سول ءسات بۇرىلىپ الىپ تۇرا جونەلدى، دوكتوردى ارتقا تاستاپ، اسىعا ۇيىنە تارتتى. ۇزاماي كوزدەن دە عايىپ بولدى. جۇرەگىم ساعىنىشتىڭ سارى ۋايىمىنان جىرتىلىپ، اياعىمنىڭ باسىنا ءتۇستى. پاروحود قوزعالدى، مەن ماك مىرزانىڭ "ءتۇز بەن كەسپەكتەر ساتىلادى" دەگەن جارناماسىن ءالى كورىپ تۇرمىن. اي تۋدى، جۇلدىزدار جىمىڭدايدى، اينالا قاۋمالاپ تاۋلار قاراۋىتادى، كوز الدىمدا شەتسىز، شەكسىز ورماندار جاتىر. انە اناۋ ارادا ديىرمەن، اناۋ ارادا مەنىڭ كۇزەت جايىم بولعان، كۇل-قوقىستا سورايىپ بيىك ءسۇر تاس جالعىز قالدى. يزەلينا، ەمۆا... تاۋلار مەن القاپتار پوليار ءتۇنى باۋىرىنا باستى.
XXXVIII
مەن وسىنىڭ ءبارىن ۋاقىت وزدىرۋ ءۇشىن جازدىم. ءجيى-جيى ۋاقىت ساناعانمەن، ۋاقىت ءبارىبىر بىلدىرمەي زۋلاي بەرەتىن تەرىستىك جاعىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ءبىر جاساپ قالدىم. ءقازىر ەندى بارلىعى دا باسقاشا، ەندى كۇندەر ورنىنان ءتىپتى دە تاپجىلمايدى.
جان جەلپىنتەر جاقسى ساتتەر ماعان كوپ كەزدەسەدى، ءبىراق ۋاقىت ءبىر ورنىنان جىلجىمايدى، نەگە جىلجىمايتىنىن جانە بىلمەيمىن. مەن وتستاۆكا دامىن، قۇستاي ەركىنمىن، وزىمە-وزىم قوجامىن — ول جونىنەن ءبارى جاقسى، جۇرتپەن ءجيى جۇزدەسەم، كۇيمەمەن جۇرەمىن، ەشتەڭەدەن دە كەندە ەمەسپىن. كەيدە ءبىر كوزىمدى قىسىپ، اسپانعا ويىمدى ساۋساعىممەن جازامىن، ايدى بۇعاعىنان قىتىقتايتىنىم دا بار، مەنىڭشە ول سىقىلىقتاپ كۇلەدى، بەيشارا، قىتىقتاعانىمدا قۋانىشتان بالقىپ، شالقىپ كەتەدى. توڭىرەكتەگىنىڭ ءبارى كۇلىم قاعادى. بولماسا ماعان جان-جاقتان قوناقتار كەلىپ، كوڭىلدى كەش تىعىنداردىڭ تارس-تارس اتىلۋىمەن وتەدى.
ەدۋاردا دەگەن نە، ول تۋراسىندا مۇلدەم ويلامايمىن دا. ال ەندى قالاي مىتپاسسىڭ، كورمەگەلى دە قىرۋار ۋاقىت ءوتتى. ونىڭ ۇستىنە مەندە دە نامىس بار ەمەس پە. ەگەر بىرەۋ مەنەن اناۋ جانىڭدى ازاپتاماي ما؟ دەپ سۇراسا، جوق، ەشتەڭە مەنى ازاپتامايدى دەپ باتىل جاۋاپ بەرەمىن...
بورا اياعىمنىڭ استىندا جاتىپ، بەتىمە قارايدى. بۇرىن ەزوپ بولسا، ەندى كورچا ماعان قاراپ جاتىر. پەشتىڭ ۇستىندە ساعات تىقىلدايدى، اشىق تەرەزەلەردىڭ ار جاعىندا قالا شۋلايدى. ەسىك قاعىلىپ، قاعاز تاسۋشى ماعان حات ۇسىندى. حاتقا ءتاج تاڭباسى باسىلىپتى. مەن ونىڭ كىمنەن ەكەنىن بىردەن ءبىلدىم، بالكىم ءبۇل سوناۋ ۇيقىسىز تۇندەردە تۇسىمە دە ەنگەن شىعار. ءبىراق حاتتا ءبىر اۋىز ءسوز جوق، تەك ەكى جاسىل قاۋىرسىن عانا.
مەنى ۇرەي مۇزداتىپ، جاۋراپ بارا جاتىرمىن. ەكى جاسىل قاۋىرسىن! — دەيمىن وزىمە-وزىم. ءيا، وندا نە ءتۇر، ءبارىبىر ەمەس پە! ءبىراق الدە نەدەن سالقىن سوعاتىن سياقتى. قارعىس اتقىر، وسى جارايدى-اي! جالما-جان تەرەزەنى جابامىن. مىنە، ساعان ەكى قالام! — دەپ ويلايمىن ودان ءارى؛ شاماسى مەن بۇلداردى تانيمىن، ولار ماعان سولتۇستىكتە ءجيى كەزدەسكەن ءبىر قالجىڭدى، بولماشى ءبىر وقيعانى ەسكە تۇسىرەدى. كەنەت ونىڭ ءجۇزىن كورگەندەي، ءۇنىن ەستىگەندەي بولامىن. تانىس داۋىس: — مىنەكەيىڭىز، لەيتەنانت مىرزا، وز مارتەبەڭىزگە مىناۋ قاۋىرسىنداردى قايتارىپ بەرەمىن، — دەيتىن ءتارىزدى. ءسىزدىڭ مارتەبەڭىزگە مىناۋ قاۋىرسىنداردى قايتارامىن. كورچا، قوزعالماي تىنىش جات، ەستيمىسىڭ، ايتپەسە جوقتاۋىڭدى ءبىر-اق اسىرامىن. ءۇيدىڭ جىلىسىن، ءتىپتى توزگىسىز ىستىق، تەرەزەنى جاۋىپ تاستاۋ قايدان ويىما كەلىپ ءجۇر، تەرەزەلەردى، ەسىكتەردى قايتادان ايقارا اشىپ تاستاۋ كەرەك، مۇندا كەلىڭدەر، مەنىڭ كوڭىلدى دوستارىم، كانە كىرىڭدەر! ءاي، شابارمان، ماعان قوناقتاردى كوبىرەك، شاقىر...
كۇن دە وتەدى، ال ۋاقىت تاپجىلماي ءبىر ورىندا تۇر.
مەن دە وسىنىڭ ءبارىن ءوز جانىمنىڭ قاناعاتى ءۇشىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، حال-قادەرىم شە ەرمەك ەتتىم. مەنى ەشتەڭە قينامايدى، ەشتەڭە ازاپتامايدى، ماعان كەتۋ كەرەك، ءبىراق قايدا كەتەتىنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن، بالكىم الىسقا سوناۋ افريكا مەن ءۇندىستانعا كەتۋ كەرەك شىعار. ويتكەنى مەن تەك جاپادان-جالعىز ورماندا عانا ءومىر سۇرە الامىن.
You Might Also Like
-
ەرتەدە اسپان يمپەراتوردىڭ سۇلۋ دا سىمباتتى جەتى قىزى بولىپتى. بۇل ارۋلار ءبىرتالاي جاسقا كەلىپ، جالعىزدىقتان قاتتى قامىعىپ، ءبىر كۇنى كەمپىرقوساق كوپىرگە كەلىپ اق بۇلتتاردىڭ اراسىن اشىپ ادامداردى ب ا ق...
