InfoHub Logo

كۇي اتاسىنا — تاعزىم

جىرىڭنان بۇرىنعى سىرىڭ دا سول بولعان سوڭ «جارىقتىق سول سىردىڭ ءوزى نەدەن باستالعان ەدى؟» دەگەندى ءار ورايدا زەردەڭە ورنىقتىرىپ، ءتىرى سۋرەت، قيمىل-قارەكەت قالپىندا ساقتايدى ەكەنسىڭ. سول قۇددى الگى ازىردە بولعان وقيعاداي ويلاعان سايىن جانىڭا جاقىنداي تۇسەدى ەكەن. بۇل كۇندەردە بىرەۋلەر داستان، بىرەۋلەر ولەڭمەن جازىلعان رومان دەسىپ جۇرگەن مەنىڭ «قۇرمانعازى» اتتى ەڭبەگىمدە:

ەلەمەي زەكىرگەنىن ءبىر شالدىڭ دا،
ەستىمەي دەسە بىرەۋ: قامشى الدىڭ با؟
تايانىپ ەكى جاعىن وسى بالا
كۇيشىنىڭ جاتقان ەدى قارسى الدىندا، —

دەلىنەتىن ولەڭ شۋماعىنان وقىرمان ۇزاق ەسىمدى ۇستازىنىڭ قارسى الدىندا كۇيشى ونەرىنىڭ قۇدىرەتىنە ەسى كەتە ەلتىپ جاتقان قارشاداي قۇرمانعازىنى كورەدى عوي. شىنىندا ول اقىننىڭ ويلاۋ جۇيەسىنەن ەنگەن سۋرەت ەمەس، مەنىڭ التى جاسار كەزىمدە ءوز باسىمنان كەشىرگەن ناقتى ءبىر وقيعاعا نەگىزدەلگەن.

تۋىپ-وسكەن جەر تابانى ءبىزدىڭ اۋىلعا قۇرمانعازىنىڭ ازعىرىنان دا، كەيىنگى قونىسى ساحمادان دا الدەقايدا جاقىن قابىلان دەيتىن كۇيشى جاز ايلارىنىڭ بىرىندە ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قوناعى بولدى. كەشكىلىكتە مالدى جايعاپ بولعان سوڭ جينالعان قاناتتاس اۋىل ادامدارى ەسىكتەرى ۇلكەن كىسىلەردەن اۋىسپاعان التى قانات ءۇيدىڭ ىرگەسىن اينالا تۇرگىزىپ سىرتقا دا تىعىز ورنالاسقان. ەل اعاسىنىڭ ەركەسى — مەن عانا اسپالى شامنىڭ استىندا، قۇرەكەڭ شاكىرتى كارى قابىلاننىڭ قارسى الدىندا جاڭاعى بالا قۇرمانشا جاتىپ السام كەرەك. ول ساتتەگى مەنىڭ ۇعىمىمدا دومبىرا ۇستاعاننىڭ ءبارى دەرلىك اتىن اۋىزعا الماي كۇي شەرتپەيتىن قۇرمانعازى — وسى كىسى. قابىلان قۇرەكەڭنىڭ قاي كۇيى قانداي جاعدايدا تۋعانىن اۋىزەكى ايتىپ وتىرىپ تارتاتىن كىسى ەكەن. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا سوزىلعان قاقتىعىس-سوقتىعىسى مول تاريح پەن كەۋدەڭە تۋرا سويلەپ سۇعىناتىن سيقىرلى سازدارعا مەن دە كوزىمدى ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ ۇيىپ قالىپپىن. سونى جەڭگەم بالقيا القا-قوتان الدىندا ۇيىقتاپ كەتكەلى جاتىر دەپ ۇققان. ۇلكەندەردىڭ الدىن وراپ ول جەرگە بارا قويۋ جاس كەلىنگە قيامەتتەن قيىن. ايەلدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا اۋىل جىگىتتەرىنىڭ بىرەۋى ەسىك جاقتاعىلاردىڭ ارا-اراسىمەن بۇقپانتايلاپ كەلىپ مەنى سيراعىمنان تارتىپ الا قويماق بولعاندا قولىما ىلىككەن كىلەم پۇشپاعىن وزىممەن بىرگە تۇرە تارتىپ ءارى وقىس ايعايلاپ، ەلدىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپپىن. وسى ورايدا قابىلان بىلاي دەپتى:

— بەلگىلى كۇيشى ەرعالي ەششانوۆ وسى بالاداي ءسابي شاعىندا ۇيىنە تۇستەنىپ كۇي تارتقان قۇرمانعازىعا جاڭاعىداي ەسى كەتە ەلتىپ، اقىرىندا وزىڭمەن بىرگە مەنى الا كەت دەپ جالىنسا كەرەك. كۇيشى ۇيرەك باستى شاناسىنا مىنەردە قاسقىر ىشىگىنىڭ شالعايىنا تىعىلعان بالانىڭ ساعىن سىندىرماي ەل ارالاعاندا اپتا بويى الا ءجۇرىپتى، «پەرىشتەگە كورسەتكەن قۇلشىلىق قىزمەتىمنەن اتا-اناسى قۇلاعدار بولسىن، الاڭداماسىن، بالاسىن اپارىپ سالامىن» دەپ حابارشى جىبەرىپتى. مىنا بالا دا اتاسىنىڭ شاراپاتىنا ەلتىگەن شىعار. قورىقپاڭدار، بۇنى ۇرلاپ اكەتكەندەي مەنىڭ قاسقىر ىشىگىم دە، شانام دا، شاراپاتىم دا جوق.

«بوز شولاق اتتى بوق دۇنيەنى» ىسىرىپ تاستاپ، تاعىلىق، تاسىرلىق دەگەندەرمەن تابيعاتتىڭ ءوز تىلىندە سالعىلاسا بىلگەن ساز دۇنيەسىنىڭ الىبىنا ادام اتاۋلىنىڭ ويشىل ۇلكەنى دە، ويسىز ءسابيى دە ءبارىبىر بولعانى عوي سوندا... زادى، ءوز قۇدىرەتى كەۋلەپ كىرە الماستاي ساڭلاۋسىز سانا جوعىنا كوز جەتكەرگەن ۇلىلىق ۋىتتى قاسيەتتەرىن ۋىستاپ شاشقاندا ءبىز سونى سەزبەيتىن دە سەكىلدىمىز.

قۇرمانعازىنى وتىز ءتورتىنشى جىلدان باستاپ ءبىز ناسيحاتتادىق، الىستارعا اتىن شىعاردىق دەيمىز. وعان داۋ جوق، ارينە. ناسيحاتىمىزدىڭ ءبارى بىردەي ونىڭ پايداسىنا شىعا بەرمەگەنى دە داۋسىز. مەن بۇنىڭ قاي جاعىنا دا وسى جولى توقتالامىن. قاي تۇلعانىڭ بولسا دا سونداي جاعدايلارىن ءومىرى مەن قىزمەتىن ءسوز ەتەتىن كەزدەردە جونگە باقتىرىپ قالماساق، باسقا ۋاقىتتا سونىڭ ۇتىرى كەلە بەرمەيدى. كەشەگى كۇننىڭ كەسىرىن كەسەتىن ۋاقىتتىڭ ەندى تۋعانىن ءوزىمىز دە مويىنداپ جاتىرمىز عوي. وسىنداي نەگىزگى اڭگىمەگە اۋىساردىڭ الدىندا ءالى پىكىرىمىزدى جالعاستىرىپ، وسى كىسىنى بىزگە دەيىن بىلگەن قالىڭ جۇرتشىلىق قاي دارەجەدە تانىعانىن اڭعارتاتىن ءبىر شىندىقتى تاعى دا بىلگىزبەك كەرەك.

شايتاني ارالىندا جەرلەندى دەپ جۇرگەن قۇرمانعازى زيراتىن مەن 1952 جىلعى ساپارىمدا قالماقشا كۇرلىك، قازاقشا الباستى توبە دەپ اتالاتىن بيىك جوتانىڭ باسىنداعى كونە قورىمنان تاۋىپ قايتتىم. وعان مەنى قۇرەكەڭنىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە كورىپ قالعان ىبىر اعا دوسالييەۆ باستاپ اپارىپ، قۇلپىتاسىن كورسەتكەن. قۇلپىتاسقا بايلانىستى اڭگىمەنى ءسال كىدىرتە تۇرىپ مىنا جاعدايدى ايتالىق.

وسى توڭىرەكتە 1929 جىلى سوتتالىپ قامالعاندار لاگەرى تۇرعان كەزدە قۇرەكەننشش بۇرىنعى زيراتى — باسىندا ايى بار، تۇتاستاي اعاشتان تۇرعىزىلعان كوك شاتىرلى بيىك مازارى قيراتىلىپ، وتقا جاعىلعان. ءبىز كورىپ تۇرعان الاسا سوقپا بەيىت — قۇرەكەڭ نەمەرەسى قۇباش مارقۇمنىڭ اشارشىلىق جىلى الىنە قاراي ىستەگەن ارەكەتى ەكەن. سونى كورىپ ءبىر ءتۇرلى قۇلازىپ تۇرعانىمدا ىبىكەڭ:

— سەن ءويتىپ كۇيزەلگەنىڭدى قويا تۇر، — دەدى دە، اۋەلى بيىك جوتانىڭ تۋرا تۇبىنەن جاناپ وتەتىن ۇلكەن جولدى نۇسقادى. — انە، اناۋ تۇيە اربادان ءتۇسىپ جاتقان ەكى قاتىن، ءبىر ەركەكتى كوردىڭ بە؟

— كورىپ تۇرمىن.

— كورىپ تۇرساڭ، سولار وسى تۇستان وزىپ، جولدىن سوناۋ ءبىر يىنىنە ىلىككەنشە جاياۋ ءجۇرىپ وتەدى. «جالدى اتاسىنىڭ» (ەلى ونى سولاي اتاعان) تۇسىنان وتكەنشە كولىكتى جولاۋشىنىڭ ءبارى سويتەدى.

اڭگىمەنى ودان ءارى ايتقىزباي-اق تۇسىنۋىمە بيىكتىگى سارجىنداي اعاش دىڭگەك، وعان بايلانعان (قۇرانى وقىلىپ، تۇيىنشەكتەرىندەگى اقشالارى الىنعان) ءتۇرلى-تۇستى شۇبەرەكتەر.

— ءجا، ەندى، — دەپ ىبەكەڭ ءسوزىن جالعاستىردى. — سەن بۇل كىسىنى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ارقاسىندا اۋليەگە اينالدى دەپ تۇرعان شىعارسىڭ، سوقپانىڭ ىشىنە سەكىرىپ تۇسە سال دا، مىنا مەنىڭ تاياعىممەن سىپانىڭ توڭىرەگىندەگى كەز كەلگەن توپىراقتى ءتۇرتىپ اشىپ كورشى. تاپقان ولجالارىڭدى بىر-بىرلەپ ماعان كورسەتە بەر.

شىنىندا دا توپىراقتىڭ استى ەمەس-اۋ، ارا-اراسى تۇگەلدەي تۇنىپ تۇرعان دەرەك دەرسىز. مەن تابىسىما ناساتتانىپ، تەر شىققان سايىن ءوز جۇمىسىمدى قىزدىرىپ، ۋىسىما ىلىككەننىڭ اقساقالعا بىر-بىرلەپ ۇستاتا بەردىم. ول ماعان ءار بۋيىمدى اجىراتىپ ايتتى دا، العان جەرىمە قايتا جاسىرتىپ وتىردى.

— بۇل — قۇراننان سۇرە.

— مىنە، مىناۋ كەرەنسكييدىڭ اقشاسى.

— و، مىناۋ مەكالايدىڭ سولكەبايى عوي.

— توقتا، توقتا! مىنا قاعازىڭىز نە بولدى ەكەن؟... ءسىرا وسىنىڭىز «باقىرعاننىڭ» ءبىر جەرى اۋ دەيمىن. ايتپاقشى، بۇندا قيسسالاردان تالاي ءسوز تاستالعان. تاستالعان ەمەس-اۋ باياعى كوك شاتىرلى پاتەردەي مازاردىڭ بارىندا وسىندا ولاردىڭ تۇراتىن ورنى دا بولعان. مىناۋ جەلمەن ۇيىتقىپ، سوقپانىڭ ىشىنەن شىعا الماي ابدەن تۇبىتشە تۇتىلگەن مامىقتار — سول حيسسالاردىڭ قاعازى. وسىنىڭ كوبى — كوزىنىڭ تىرىسىندە تاتارشادان ءوزى وقىعان نارسەلەر. وزىنە اق پاسپورت بەرىپ قۋعىن-سۇرگىننەن قۇتقارعان پراۆيتەل ماقاش بەكمۇحامبەتوۆپەن باپاسپەن دە (داۋلەتكەرەيدى ايتادى. — ە. X.) بايلانىس ۇستاپ، سولاردان دا وقيتىن ول-پۇل الىپ تۇرسا كەرەك.

ءبىر دوربا ۇساق تاستى نە ءوزىنىڭ اباقتىدا، نە شەشەسى القا مەن ايەل) اۋەستىڭ ۇيدە وتىرىپ بال اشقانداعى ساۋەگەيلىك قۇرالى دەپ جورامالدادىق. 1959 جىلى ءبىز باسىن باسقاشا قارايتقاندا بۇلاردى ەكسكاۆاتور تۇگەلدەي جاپىرىپ تاستاسا كەرەك. اتىراۋ مۇراجايىنا الىنعان قۇلپىتاس پەن ءوزىنىڭ وسيەتى بويىنشا كيىزگە وراپ كومىلگەن (اسىنا سويىلعان) كۇرەڭ بيەنىڭ باسىنان باسقانى كورە المادىق.

قۇلپىتاستى اشقان استراحان تاتارى ولگەن جىلىن «1889» دەپ جازۋدىڭ ورنىنا «1879» دەپ جازىپ (ءبىرى جوعارى، ءبىرى تومەن قاراپ تۇراتىن «7» مەن «8»ء-دىڭ اشاسىن الماستىرىپ قويعانىن قۇباش توبە باسىنا اكەلگەندە ءبىر-اق ءبىلدى دەپ، ونى دا ىبىر راستاپ بەردى. تاس بويىنشا 73 جاسىندا وپات بولعان ادام 1810 جىلى تۋعان بولادى. مەنىڭ اۋىل مەكتەبىندە بىرگە وقىعان دوسىم وتەشقالي ەسماعامبەتوۆتىڭ شەشەسى اۋەسكە نەمەرە ءسىڭلى بولىپ كەلەدى. سول كىسى ءبىر سوزىندە «جالدى جەزدەم جىلىم بارىس دەيتىن سەكىلدى ەدى» دەگەنى ءۇشىن وسى «1818» جىلدى مەن دە قۋاتتادىم.

قامالعان، قاشىپ شىققان استراحان، ورىنبور اباقتىلارى، جەر اۋدارىلىپ، ايدالىپ بارىپ قايتقان ۇركىت (يركۋتسك)، بىردە «بوز قاڭعىر» اتانىپ اقسۇر اتپەن، بىردە اسانقايعىشا مايا ءمىنىپ ارالاعان قازاعىنىڭ جەر-سۋى — قايدان دا تاعدىر تاتقىزعان ءدامى — وسى ادامنىڭ ءومىربايانىن قۇرايدى دەيمىز-اۋ. تۇپتەپ كەلگەندە وسىلاردى «ءومىرباياننىڭ» ءوزى دەپ بىلمەك ءادىل ەمەس. بۇلار — قازاق ومىرىندە ەشكىمدى قايتالاماعان، ەشكىم قايتالاي الماعان، قايتالاۋى مۇمكىن دە ەمەس ۇلى دۇنيەلەردىڭ جاراتۋشىسى ادامعا بەرىلەتىن از ومىردە تولىق بولمىسىمەن كورىنىپ ۇلگەرۋى ءۇشىن اللا تاعالانىڭ ۇستى-ۇستىنە اسىقتىرىپ تىنىشسىز تىقپالاعان قوزعالىستارى عانا. ولار ولمەيتىن ءومىرباياندى ازىقتاندىرىپ قانا وتىردى. ءبىراۋىق جەلە-جورتىپ وتەلىكشى: ونسىز دا جارالىنىن جانىن كۇيزەلتكەن «اقساق كيىك»، ىزاعا تيگەن «اقباي»، اقكوكىرەك تە ادۋىن «اداي»، «ايجان قىز»، ءبىر مەزەت بۇلت استىنان جارق ەتە قالعان كۇن كوزىندەي «ايدا بۇلبۇل، اقجان-اي»، كەنەت تۇلدانىپ، ۇلى مۇراتىن كوككە جانىعان «كىشكەنتاي»، ار بيىگىنەن «اتتان!» سالعان «تورەمۇرات»، باسقا تىرشىلىكتىڭ ءبىرى جانىپ، ءبىرى ءسونىپ جاتسا دا مەيىرىمى، تولىنە تىلەۋى تۇگەسىلمەيتىن شەشە—«قايران شەشە، سەن امان بول!» ...قايسى ءبىرىن ايتاسىڭ، وسىناۋ قونىسىنان قۋىلعان كوشپەندىنىڭ «جىگەرىن» وياتۋ ءۇشىن تەڭىز دە كۇرسىنە دولدانىپ «كوبىك شاشقان». قۇداي-اۋ، بۇ دۇنيە نە بوپ كەتتى؟! بۇ قازاقتىڭ قاشانعى قات-قابات سورى ازداي، ورىستىڭ زەڭبىرەگىنەن ميىمىز زەڭگىپ ەدى، ءوردى قىناداي قىرىپ، جەردى جاۋلاپ الىپ ەدى. شىعىستىڭ زىندانىڭ دا ءوز زاڭىمەن سىيىستىرا ال ماعان جۇرتتىڭ ەندى دالاداي دارقان ءۇيىن، سازىن دا اباقتى دەيتىن اجداھا جۇتار بولدى ما؟! ماۋەلى باعىنان باسقا جەردە سايراعان بۇلبۇلدى كىم كورىپتى؟! جو-جوق، جاتقا جاعىنعاندار تەمىر تورعا تىققىزعان ونەر سۇلتانىنا تەك قانا «كىسەن اشقان»، «تۇرمەدەن قاشقان» ءجون. «بۇقتىم، بۇقتىم، جىراعا بۇقتىم»، سايعا بۇقتىم»، ءسويتىپ قۇتىلدىم دەپ قاشقىن جان سىرىن اقتارىپ وتىرعان ادامى ساتقىن بوپ شىققاندا ودان دا بەزگەن. تۋعان توپىراققا «بەكەر كەلدىم» كۇيى سوندا تۋعان. ۇلان-بايتاق سارىارقاعا ساپار سودان باستالعان. قايران «سارىارقا»!.. بۇل كۇي قازاق جۇرتىنىڭ ءبىرىنشى ءنومىرلى ەلۇرانى ەمەس پە؟! وسى قازاق تۇتاس ءبىر تۋ تۇبىنەن تابىلعاندا نار جايىلعان جەردەن جاۋ قايىرعان ەدى عوي! قان تامىرعا وسىنى قىزدىرىپ سىڭىرگەن ءبىر ساز بار دەسەك، سول «سارىارقاداي-اق» بولار.

ورىس ومىرىمەن اراقاتىناستان تۋعان «بالبىراۋىن»، «پەروۆسكيي»، «لاۋشكە»، «ماشينا» مەن «نە كريچي، نە شۋميلەردىس» ىزاعا بۋلىققان سارىندارى تۇگىل كوڭىلدى دەگەندەرى دە قۇرمانعازى قاھارىن توكپەگەن ءبىر ءساتتى دە بىلگىزبەيدى. «سەرپەر» مەن «بال قايماقتىڭ» ءوزى دە ەل ءدامى ەرىنگە تيگەن مەزەتتە، نەمەسە وتباسى بۇتىندەلگەن ءبىر ساتتە تالايعى اڭساعانىن عانا ەسكە تۇسىرگەن ەركە دۇنيەلەر. ءبىراق ىشتەرى — شامادان تىس ءىرى.

ۇلى كۇيشى-كومپوزيتور شىعارماشىلىعى وسىلايشا ءجۇرىپ وتىرىپ، ەڭ سوڭعى «يتوگ» دەپ اتالاتىن كۇيىنە جەتكەنشە قانشا دۇنيەلەر تۋىپ، قانشاسى جەر استىنا كەتكەندەرمەن بىرگە جوعالعانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. ءوزىن جەكەگە جاتقىزىپ، از عانا مالىن تارتىپ العانىمىز ءۇشىن الماتىعا شاقىرعاندا دا كەلمەگەن ەرعالي ەششانوۆتىڭ ءبىر ءوزى ۇستازىنىڭ الپىسقا جۋىق كۇيىن بەرمەي كەتكەنىن نەمەرەسى ع. قايروشيەۆتەن ەستىگەنبىز: ول تاكاپپارلىقتا شاكىرتتەرىنە قۇرمانعازىنىڭ وزىنەن اۋىسقان. قاراعا دا، تورەگە دە ءوز ءقادىرىن وسىلايشا وتكىزگەن قۇرمانعازى دا پەندە ەمەس پە، «يساتاي مەنەن ماحامبەت وكىنە مە ەكەن ءولدىم دەپ؟!» دەي وتىpa ءوزىنىڭ دە وپىق جەمەستەي اسقاق سەزىمىن ءبىر ورايدا اڭعارتىپ الادى: «وزىممەن ۇلى دۇعا ءبىر تۇسەتىن ۇل تۋار مەندەي ءسىرا قاتىن قايدان؟!» دەيتىن دە ءسوزى بار عوي ونىڭ.

قۇرەكەڭنىڭ ەلمەن بىرگە قيلى-قيلى ءومىر كەشكەن شىعارمالارى ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا باعى جانىپ، قازاق جەرى تۇرماق، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنا، ودان ءدۇيىم دۇنيە تاراپتارىنا تانىلعانى امبەگە ايان. كوپتىڭ كوزى كورگەنىنە ءادىل، ولاردى وزىمىزدەن دە جوعارى باعالاعان جۇرتتار بارى ايتىلىپ، جازىلىپ تا ءجۇر. جالپى بۇل سالادا قازاق مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەگىن قالاي ماراپاتتاساڭ دا سوعان تاتيدى. ساۋاتتىلىققا، اقيقات ىسىنە ادالدىققا اڭساپ جەتكەن زيالى جاندار ەڭ الدىمەن حالىق قازىناسىنا ايرىقشا قۇرمەتپەن قارادى. سولاردىڭ ىشىندە قۇرمانعازى مەن ونىڭ تاعدىرلاستارىنا بولا اكادەميك احمەت جۇبانوۆ توككەن تەردى ايىرا-بولە ايتپاساق، ونى قۇداي دا كەشىرمەس. ول كىسى ورىنبور، ورال، اتىراۋ، نارىن، استراحان، بەرگى مۇعالجار، ارال، سىر بويلارىنان دا قۇرمانعازى كۇيلەرىن تارتۋشىلاردىڭ تالايىمەن تاپتى. ول باسقالارمەن قاتار ۇلى كۇيشى-كومپوزيتور ەڭبەكتەرىن دە تەوريالىق جاعىنان جۇيەلەپ، حالىققا تۇسىنىكتى تىلمەن كىتاپ كۇيىندە دە وقىتتى، ءوزى تۇڭعىش قۇراستىرعان ۇلت اسپاپتارى وركەسترىنىڭ قۋاتتى دا اسەم ۇنىمەن قۇلاققا قۇيدى. سودان كەيىن-اق قۇرمانعازىعا كۇي اتاسى دەگەن قۇرمەتتى اتاقتى حالىقتىڭ ءوزى بەردى. قۇرمانعازىنىڭ ەسىمىمەن اتالعان الگى وركەستر جارتى عاسىر بويى ەسەيىپ، ەسەيگەن سايىن ءورىسىن ۇزارتتى — باتىس، شىعىس ەلدەرىن تۇگەل دەرلىك اياقتاي ارالادى. سونىڭ ۇلگىسىمەن باس قۇراعان باسقا ۇجىمدار دا تالاي قۇرلىق جۇرتتارىن قازاق ونەرىنە ءتانتى قىلدى. سونىڭ بارىندە كۇي اتاسىنىڭ باعا جەتپەس كلاسسيكالىق تۋىندىلارىنا اق، قارا، سارى ناسىلدەرىنىڭ قايسى ءبىرى دە ايرىقشا نازار اۋدارماي قالا المادى. ءتىپتى باياعى ورىس ءجۋرناليسى ن. ساۆيچيەۆتەي «مۋزىكادان ساۋاتى بولسا ءبىرىنشى جۇلدىز وسى بولار ەدى» دەپ شارت تا قويماي، «مىناۋ ادامىڭىز جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ مۋزىكاسىن جاساعان عوي» دەۋشىلەر دە تابىلدى. وسى ورايدا مىناداي ءبىر قىزىقتاردى ايتا كەتۋدىڭ ءجونى كەلىپ تۇر: «وركەستر سارىارقانى» باستاپ جىبەرگەندە ورىندارىنان دۇرلىگە كوتەرىلگەن جۇڭگو سولداتتارى سول كۇيدى اياقتارىنان تىك تۇرىپ تىڭدادى» دەپ احمەت جۇبانوۆ ايتىپ كەلگەن ەدى. «ۆاشينگتوندا، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ زالىندا «تورەمۇراتتى» تارتقانىمدا ءبىر امەريكاندىق قاسىما جۇگىرىپ كەلىپ، ماعان ارتىڭنان ىزدەپ بارامىن دەدى» دەگەنى قارشىعا احمەدياروۆتان دا ەستىدىم. بۇلار ءوز الدىنا، مىنا سىرت ادامنىڭ سوزىنە قاراڭىز: «ەرتەرەكتە مەن ءوز «قۇرمانعازىمدى» ورىس تىلىندە ماسكەۋدەگى كوركەم ادەبيەت باسپاسىنان ەكىنشى مارتە شىعارتقالى بارعانىمدا سول باسپانىڭ، ديرەكتورى ۆالەريي وسيپوۆ ماعان ءوزىنىڭ، ءبىر ارەكەتىن بىلايشا جەتكىزدى:

— امەريكاعا ساپارىم الدىندا استانا دۇكەندەرىن ارالاپ، كەرەك جەرىندە سىيعا تارتۋعا تاتيتىن، ول جاقتا كەزدەسە بەرمەيتىن بۇيىم ىزدەدىم. ءبىر دۇكەندە قۇرمانعازى كۇيلەرىنىڭ كۇي تاباعى كەزدەسە قالدى. ۇيىندە بولعانىمدا سونى مەنىڭ قولىمنان العان ۇلكەن ءبىر مۋزىكا قايراتكەرى (اتىن ايتىپ ەدى، ۇمىتتىم — ە. X.) دەرەۋ ويناتىپ جىبەردى دە، قۇرمانعازىنىڭ مەكەنجايىن سۇرادى، حات جازىپ، قوناعىم بولۋىن وتىنەيىن دەپ ەدىم دەدى.

مىنە سىزگە ءدۇيىم دۇنيە جۇرتتارىنىڭ قۇرەكەڭدى قۇپتاۋ دارەجەسىن بىلگىڭىز كەلسە. بۇرىنىراقتا ا. جۇبانوۆ قۇرمانعازى كۇيلەرىنىڭ ەلۋ شاقتى نوتاسىن كىتاپ ەتىپ شىعارعان ەدى. قارشىعا احمەدياروۆ ءقازىر سوعان جاڭادان جينالعان 21 كۇيدى قوسىپ باسپاعا تابىس ەتتى. بۇعان قاراعاندا «ەل ىشى-كەنىشىنىڭ» اتا مۇراسىنان ءالى دە بەرەرى بار دەپ ۇمىتتەنۋگە بولادى. ۇلى مۇرانى ءالى تالاي باھادۇرلەر الدىنا مولايتىپ، بايىتىپ اپارۋ بولاشاقتىڭ ءىسى. قۇرمانعازىنىڭ كومپوزيتورلىق ونەرىمەن تانىسقاندار ونىڭ عالامات ۆيرتۋوز كۇيشىلىگىنە دە تابىنۋمەن كەلەدى.

قاراپايىم كۇندەلىكتى ومىردە دە بىرەۋمەن سەنى كىم، قالاي تانىستىرادى، سوعان قاراي دا جۇرت قاباعى جۇمىلىپ، اشىلادى دەگەن ەمەس پە، بۇل ارادا ءبىر توعا ءبولىپ الىپ، ارنايى العىس ايتاتىن توپ — ديريجەرلەر شوعىرى. احاننىڭ ءىزىن الا شامعون قاجىعالييەۆ، نۇرعيسا تىلەندييەۆ، الدابەرگەن مىرزابەكوۆ ەسىمدەرى تۇلعا سيپاتىندا تۇرۋعا ءتيىستى. الگى اتالعان قارشىعا دا ءبىراز ۋاقىت قاجىرلى قايرات تانىتتى. اتانىڭ اتىنداعى اكادەميالىق وركەستردى ايتقالي ءجايىموۆتىڭ بۇگىنگى باسقارۋىنداعى وزىندىك ورنەگى ەل قۇلاعىن تاعى دا ەلەڭ ەتكىزدى.

قۇرمانعازى كۇيلەرى قازاقستان كومپوزيتورلارىنىڭ وپەرالارىندا، سيمفونيالىق شىعارمالارىندا، حور كاپەللاسىنىڭ ورىنداۋىندا، «امانكەلدى» كينوسىنان باستاپ سان سالالى فيلمدەردە تالانتتى پايدالانىلعاندا بۇرىنعىدان بەتەر قۇلپىرىپ، كۇي اتاسى ارمانىنىڭ اقيقاتقا اينالعانىن كورسەتتى. ە. برۋسيلوۆسكيي، م. تولەبايەۆ، ق. قوجامياروۆ، F. جۇبانوۆا، ب. بايقاداموۆ، م. قويشىبايەۆ، ە. راحمادييەۆ، ب. جۇمانيازوۆ، س. مۇحامەدجانوۆ، ك. كۇمىسبەكوۆ سەكىلدى كلاسسيكتەرىمىز بەن سوعان جەتەعابىل تالانتتارىمىزدىڭ قايسى ءبىرى دە قۇرمانعازىداي ءسوز دۇنيەسىنىڭ ساردارىنا قارىزدار ەمەس، ءبارى دە اۋلەتتىك پارىزىن وتەي ءبىلدى.

بۇل كۇندەردە قۇرمانعازى شىعارمالارىن جيناستىرىپ زەرتتەۋشىلەر باياعى ا.زاتايەۆيچپەن، ءتىپتى ب.ەرزاكوۆيچتەرمەن دە شەكتەلمەيدى. احاڭ ۇلگىمەن بۇل باعىتتا ق. تاستانوۆ مارقۇم قانشا كوز مايىن تاۋىستى. پروفەسسور ق. مۇحيتوۆ تا بۇل جۇمىسپەن جىلدار بويى شۇعىلدانىپ كەلەدى. سوڭعى ازىردە تۇمات مەرعالييەۆ ءوزىنىڭ ىزدەنگىش تاپقىشتىعىمەن كوزگە ءتۇسىپ ءجۇر. وسى جىگىتكە جالعىز-اق ايتارىم: كۇيدىڭ قۇرمانعازى قولىنان شىققاندىعى قۋاتىنان، اۋقىمدى تاريحىنان سەزىلىپ تۇرماسا كەز كەلگەن دومبىراشىنىڭ «بىلگىشتىگىنە» يلانبا. «كوبىك شاشقان» دەپ ءبىر نۇسقانى تارتقان ادامنىڭ وسى جىگىتكە بەرگەن تۇسىنىگىن وقىعاندا جاعامدى ۇستاعانىم ەستەن كەتپەيدى...

ارينە، مۋزىكا ماماندارىنىڭ تەوريالىق جاعىنان بارا الماي جۇرگەن يىرىمدەرى، الىپ تۇلعانىڭ اشىلماي جاتقان قۇپيا قۇبىلىستارى بالكىم بار دا شىعار. ول جاعىن وزدەرى بىزدەن دە جاقسى بىلەدى. قالاي بولعاندا دا ولار اتقارعان جۇمىس ۇشان-تەڭىز. ايت تا ايت، قۇرمانعازىنىڭ ءوزىن قورشاعان ساياسي-الەۋمەتتىك ورتاعا كوزقاراسىن باعالاۋعا كەلگەندە قايىستاي قاساڭ قالىپتاسقان ءبىر جاقتى، كەرەك دەسەڭىز، ءتىپتى تەرىس ءپاتۋاعا امالسىز باس شۇلعىماعاندار كەمدە-كەم دەسەك، ونىڭ ءجونى ءبىر باسقا. وعان دا ورالامىز.

انا قۇرساعىندا ءنار بولىسكەن، تابيعات تالاستىرماي، انا ءسۇتىن دە ەكەۋىنە ەكى ەمشەكتەن بۇيىرتقان ەگىز پەرزەنتتەي تىرشىلىك دەپ ساز بەن ءسوز بىرلىگىن ايتا الساق كەرەك. قازاقتا ءتىپتى «كىندىگىڭ ءبىر مە؟!» دەيتىن دە ءسوز بار-اۋ. ساز بەن ءسوز ءبىرىنسىز ءبىرى قوزعالا الماي قالعان جاعدايدا مەنىڭ ويىما وسى ءبىر تىركەس ءجيى ورالادى. ول وزىنشە عوي...

ەگىز تۋعان ادام دا ەسەيە كەلە ەكى ءتۇرلى تاعدىرعا يەلىك ەتەدى. اقىندىق ونەر مەن كومپوزيتور تۋىندىلارىنىڭ ونداي تۇرلەرى بارى دا بەلگىلى. «توقپاعى مىقتى بولسا كيىز قازىق جەرگە كىرەدى دەمەكشى، قۇرمانعازى كۇيلەرىنىڭ قۇدىرەتتى تارتىلىس كۇشى زامانداردان بەرى قالىپتاسقان سول زاڭدىلىقتى دا بۇزدى: كوكىرەگىن جارىپ شىققان جىرلارى كوبىنشە كۇڭىرەنگەن كۇيگە ۇقساس تاجىبايەۆ ءابدىلدا اقىن «كوبىك شاشقان» كۇيىنە ءسوز جازدى. ءسوز بولعاندا قانداي!... ونى قازاق حور كاپەللاسىنىڭ ورىنداۋىندا تىڭداساڭىز كوزگە جاس ۇيىرمەي وتىرا المايسىز. كۇيدىڭ جىرعا اينالعان تۇستارى مەنىڭ «قۇرمانعازىمدا» دا ۇشىراسىپ وتىرادى. قۇرمانعازىعا ولەڭ-جىرلارىن ارناعان اقىندار اراسىنان جۇبان مولداعالييەۆ پەن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ تەرەڭ ويلى تەبىرەنىستەرىن ءبولىپ ايتۋعا بولادى. امانتاي ساتايەۆ ەكەۋمىز كۇي اتاسىن بەينەلەيتىن ءبىر سەنارييدى كينوشى نازارىنا ۇسىنىپ كورىپ ەدىك، ودان بەرەكەلى بىتىك ءونىم الدىق دەپ ايتا المايمىن. مارات ىسقاقوۆ ەكەۋمىز تەاتر ساحنالارىنا شىعارعان پەسانى دا ادەبي-رەجيسسۋرالىق جاقتارىنان قايتا قاراۋ كەرەك سەكىلدى. ع. جۇبانوۆامەن كەلىسىم بويىنشا ليبرەتتوسىن مەن جازعان وپەرانىڭ وزىنە دە ءومىر تالابى تۇرعىسىنان قايتا ءبىر ورالساق دەگەن ويدامىز.

قۇرمانعازىنىڭ مەرەيتويىن بۇعان دەيىن دە اتاپ وتكەن كەزدەرىمىز ەلدىڭ ەسىندە. ونىڭ رۋحى ريزا بولعانداي ىستەرىمىزدى ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. جوعارىداعىداي تىندىرعان جۇمىستارىمىزدى قورىتىپ، قالا، قىستاق، اۋىلداردا جيىندار وتكىزدىك، تالاي شارۋاشىلىقتار مەن كەشەلەر، كونسەرۆاتوريا مەن ۇلت اسپاپتار وركەسترى دە ونىڭ ەسىمىمەن اتالدى. توتاليتاريزم زامانىندا ىستەگەن ىستەرىمىزدىڭ ءبارى بىردەي كوز قۋانتا الماعان دا شىعار. قازاقتىڭ وڭكەي ءبىر كەمپىر-شالدارىن وپەرا تەاترىنا تولتىرا جيناپ، سولارعا قۇرمانعازىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ءمينيسترىمىز ورىسشا بايانداما جاساعان كۇندى دە كوردىك. «دومبىرانىڭ زامانى ءوتتى، ونى مۇراجايعا تاپسىرۋ كەرەك» دەگەن ءبىر پىسىقاي باستىق تۇسىندا دا «كوبىك شاشقان» مەن «كىسەن اشقاندار» كۇڭىرەنە كۇرسىنىپ، «جىگەر» مەن «تەرىس قاقپايلار» تەپسىنە كۇش كورسەتىپ جاتقانداي سەزىلدى.

سونشالىق تالايعى قوقىس تاپتاۋرىن بوپ نىعىزدالىپ قالعان جەردەگى ءيىس-قوڭىس قاپەلىمدە قايدا كەتسىن-اۋ... كۇي اتاسىنىڭ مىناۋ 175 جىلدىعى اڭگىمەنى اقيقات ارناسىنا بۇرىنعىدان الدەقايدا ءادىل ءارى باتىل باعىتتاماسا، باسقانى بىلمەيمىن، ءبىزدىڭ بۋىن ومىردەن وكىنىپ اتتاناتىنداي قىلىقتار دا بار. الدەقاشان دۇنيەدەن وزعان ادامنىڭ تىرلىكتەرى قام-قارەكەتىن كوپە-كورىنەۋ ءوز مۇددەسىنە قاراي بۇرمالاپ، ءوز قاجەتىنە جاراتا السا عانا جاقسى دەپ، وعان جاراتا الماعاننىڭ كۇللىسىنە كۇل شاشقان ساياساتتىڭ قۇرمانعازىعا قىلعان قياناتى دا از ەمەس. بەلگىلى ءبىر تاريحي تۇلعا تۋرالى بارشا ماعلۇماتتاردىڭ ەكشەلگەن ەڭ ءبىر سىعىندى سەلى ەنسيكلوپەدياعا ەنگىزىلەدى عوي. سودان ءۇزىندى وقىتار الدىندا باسىن اشىپ ايتارىم: بۇل ماقالانى سول كەزدە كىم جازسا دا تەك قانا وسى قالپىندا وتكىزە الار ەدى. سوندىقتان ج. رسالديي قىسىلاتىن دانەڭە دە جوق. بۇندا بىلاي دەلىنگەن: «ق-نىڭ بۇكىل ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسى الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك پەن قاناۋشىلىققا، وزبىرلىققا قارسى كۇرەس جولىندا ءوتتى». ەگەر سول ادىلەتسىز، قاناۋشى، وزبىر بۇدان سوڭعى سويلەمدە ءوز اتىمەن اتالىپ تۇرسا، وعان كىم قارسى؟.. بۇل ارادا ماقالا كىمدەردى جازعىرىپ تۇرعانىن ءىشىڭىز سەزىپ تە وتىرعان شىعار. ولار، ارينە، باياعى سول «بي-بولىستار مەن بايلار». بۇنىڭ ەندى بۇقپانتايعا سالاتىن تۇگى دە جوق. «بي-بولىستار مەن بايلاردىڭ» ار جاعىندا تۇرعاندار — سولاردىڭ وزدەرى ەمەس، وتار يەلەرىنىڭ يتارشىلارى. قازاقتى قونىسىنان قۋعان ورىس باسقىنشىلارىنىڭ وزدەرى تۇگىل سولاردىڭ قول شوقپارىن ەل باسقارعان (يساتاي، ماحامبەت ceكiلدiلep دە كوپ بولدى عوي) ادال ەرلەردەن، ەل سىيلاپ، بەرەكە-بەدەل تۇتقان داۋلەتتى ادامداردان ءبولىپ الىپ ايتۋعا دا اۋزىمىز بارماي تۇر عوي. ءوز وتىرىگىمىزگە شىنىمەن سەنسەك پراۆيتەلدىڭ ءوزى قاماتقان ادامىن ءوزى اقتاعانى قالاي دەپ تە داۋلاسار ەدىك. جوق، ول دەرەككە ءبىز ۇندەمەي وتىرىپ، ىشىمىزدەن سوعان يمانداي يلاندىق. بۇل — ءبىر دەلىك. ەكىنشىدەن، اكىمى بار، باسقاسى بار — ەلدىڭ يگى-جاقسىلارىنا تۇگەلدەي قارسى بۇزاقى كىمگە قاجەت؟! قۇرمانعازىنى سونشالىق ازعىن رولدە «ماداقتاۋعا» قيا الدىق پا؟.. قۇدايدان كۇشتىمىسىڭ، امال قۇرىعاندا سوعان دا قيدىق، قيانات ەمەي نەمەنە بۇل!

ەدىل ءۇشىن ەگەستىك،
جايىق ءۇشىن جانداستىق،
قيعاش ءۇشىن قىرىلدىق،
تەپتەر ءۇشىن تەبىستىك،
تەڭدىكتى قولدان بەرمەدىك! —

دەگەن ادامدى ارمانعا بالاپ، سولار دا «وكىنە مە ەكەن ءولدىم دەپ» دەگەن، اتتەڭ سول كەزدە «كىشكەنتاي» بوپ قاندى ايقاسقا قاتىسا الماي قالدىم-اۋ دەپ، سوعان سيمفونياعا بەرگىسىز شىعارماسىن ارناعان قۇرمانعازىعا ويلاپ تاپقان ورنىمىزدىڭ سيقى الگى. ەلىم دەگەن ەر ەكەندىگىنە گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ءوزى سەندىرگەن، ورىستىڭ شىنجىرلى توبەتتەرىنە (ۋريادنيككە) «نە كريچي، نە شۋمي!» دەپ، قۇدىرەتى كۇي قۋاتىمەن زەكىگەن قايسار قاھارماننىڭ شىن بولمىسىن اشىپ ايتساق، شورتانباي، مۇراتتارشا سورلاپ قالارىن دا ويلادىق، ارينە. قالاي بولعاندا دا ونىڭ ومىرلىك پوزيسياسىن ا.زاتايەۆيچكە «كونوكراد» دەپ جامانداعانىمىزداي كوپە-كورىنەۋ ۇساقتاتتىق. «ۇلى» دەپ وتىرىپ تا «ۇرى» دەدىك. ءوز باسىم ءدوڭباي قاجى مەن بايعازىنىڭ ەگەس، ەرەگەسىندەي اۋىل اراسىنداعى ۇساق جانجالعا قۇرمانعازىنى ارالاستىرعان جوقپىن. ستارشينا اقبايەۆتى پەروۆسكييدىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاتقاندا ستارشينا بولعانى ءۇشىن ەمەس، قۇرمانعازىنى ورىستىڭ جازالاۋشى وتريادىنا ءوز قولىمەن ۇستاپ بەرىپ، اباقتىعا ايداتقانى ءۇشىن ءسويتتىم. ونى دا مەن اسپاننان ەمەس، ومىردە ءدال سولاي بولعان وقيعادان جانە «اقباي» كۇيىنىڭ ءوز ىشىندەگى زىعىردانى قايناعان، اۋىق-اۋىق شاراسىنان اسىپ-توگىلگەن اشۋ-ىزادان الدىم.

قىسقاسى، قۇرمانعازى ساعىربايەۆ ادام، ازامات رەتىندە كىم بولعان دەگەن سۇراققا ەندىگى زەرتتەۋشىلەردىڭ جاۋابىندا وسى ءبىر ويسىراعان ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ شارت. شاراسىزدان بەرىلگەن جارتىكەش، جالعان باعادان باس تارتاتىن كۇن تۋدى. ساز ساردارى ساعىربايەۆ وتارشىل ساياساتتىڭ وزبىرلىعىنا ەش توزبەگەن، تۇتاستاپ سوعان قارسى، ءور، وجەت تۇلعا. ول ءاز تاۋكە مەن ابىلايدى، سىرىم، كەنەسارى، يساتايدى بىلسە دە تاپ تارتىسى دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلگەن جوق. ول — بار بولعانى مۋزىكاداعى ماحامبەت.

مىناۋ بولەك-بولەك بابا باپتاسىپ، ATا بەدەلىن سالعاستىرىپ جاتقان «ەركە» دە، ەرسى تۇستا «قۇرمانعازى شىنىندا دا دارا تۇرعان جارىق جۇلدىز» دەسەك بىرەۋلەر سوعان دا بالكىم بۇرىنعىدان بەتەر تارىنار. تارىنسىن... قۇرمانعازىنىڭ سازدارىنسىز ءبىر كونسەرت، ەفير ەكرانداردا ءبىر كۇن وتپەسە دە، ءار شاڭىراقتا تويلاردا سونىڭ كۇيلەرىن شالقىتىپ، حالىقتىڭ اسا اياۋلى ادامدارى دۇنيە سالا قالعاندا سونىڭ كۇيلەرىن ەڭىرەتىپ وتىرىپ تا تارىنىپ كەلدىك قوي. سول تارىنۋدىڭ سالدارىنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەيشارانىڭ ەش جەردە ەسكەرتكىشى دە جوق. بۇرىنىراقتا سونىڭ ەسكەرتكىشىنە بايگە دە جاريالانعان. قاتىسۋشىلارعا ارنالعان ورىندارىنا قاراي جۇلدەسى دە تولەنگەن. سوندا ءبىرىنشى جۇلدەگە يە بولعان ءوز جۇمىسىنا بايتاق قازاق جەرىنەن ورىن تابا الماعان كۇيىندە كەنبايەۆ مولداحمەت مارقۇم دا زارلاي-زارلاي دۇنيەدەن ءوتتى. بالكىم كەڭەستىڭ 1988 جىلى شىققان ەنسيكلوپەديالىق سوزدىگىندە اتى اتالعان شىعار دەسەم، وندا دا كەزىندەگى وبلىس حاتشىلارىنىڭ اتى بار دا، ءۇش مارتە ەڭبەك ەرى قونايەۆتىڭ جوعى سەكىلدى، بۇگىنگى سازگەرلەردىڭ تالايى بار دا ساعىربايەۆ جوق.

عىلىم پايداسىنا دەپ قابىردەن قازىپ العان قۇرەكەڭ سۇيەگىن ەلدەن سىرتقارى جەرگە يتەرىپ تاستاي بەرمەي، جۇرتشىلىقتىڭ، شەتتەن كەلگەن قوناقتاردىڭ دا ونىڭ باسىنا بارىپ تاۋەپ ەتۋىنە ىڭعايلى اتىراۋ قالاسىنىڭ ءبىر جەرىنە جەرلەيىك دەگەن ءوتىنىش ورتالىق پارتيا كوميەتىنە دە جازىلدى. وعان اكادەميكتەر ع. Mءۇciرەپوۆ، ە. مارعۇلان، A. نۇسىپبەكوۆ، جازۋشى د. سنەگين، ءمۇسىنشى X. ناۋرىزبايەۆ، ىشىندە ءبىز دە بارمىز — بارلىعى ونشاقتى ادام قول قويعانبىز. يدەولوگ حاتشىمىز، جاڭاعىشا، «قازاق بايلارى سيعىزباعان سوڭ ورىس جەرىنە ءوزى بارىپ جاتقان» دەگەندى ويلاپ شىعارىپ، ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىزدى بيۋروعا دا سالعىزباي قويعان. وتىرىككە نە شارا، شىنىندا ول كەزدە استراحان گۋبەرنياسىنا قاراعان ول ايماق تا قازاق جەرى بولاتىن.

ەسكەرتكىش دەمەكشى قۇرەكڭنىڭ پورترەتىن X. ناۋرىزبايەۆ تا، م. كەنبايەۆ تا، ە. سمايىلوۆ تا جاسادى. ن. شاياحمەتوۆ باس سۇيەك بويىنشا دەپ وزىنشە مۇسىندەگەن بولدى. س. روماننىڭ ءبىر جۇمىسىن قازاق ەنسيكلوپەدياسىنىڭ بەتىنەن كوردىم. قاي ەڭبەك تە وزىنشە ويلى، وزىنشە ءنارلى اق شىعار. ءبىراق، وسىنشا كوپ قۇرمانعازىنىڭ ءبىر ادامدى تانىتقانداي ورتاق بەت الپەتى بايقالماۋى مادەنيەتىمىزدىڭ جەتىلگەندىگىن اڭعارتا قويار ما ەكەن؟...

اباي ايتقانداي، الدىڭعى اعا تولقىننىڭ ءىزىن كەيىنگى ءىنى تولقىن باسىپ، ءبارى دە بۇرىنعىداي كورىنۋىن كورىنەر-اۋ. سويتسە دە ءار تولقىننىڭ الدىڭعىدان العان-اق، ادال اماناتى كەيىنگىگە ساف كۇيىندە ساقتاپ بەرە ءبىلۋى مەزگىل مىنەزىنە دە بايلانىستى كورىنەدى عوي. ايتپەسە ءوز ورنەگىمەن وزىنە دەيىنگى بايىتىپ قالدىرۋدىڭ ورنىنا كونە جۇزىكتىڭ كوزىن سىندىرعانداي، دۇنيەدەن ارتىن جۇتاتىپ اتتانۋعا كىمنىڭ ارى بارسىن. ال-قادەرىنشە، اشتىق پەن قىرعىن سوعىستان ومىرگە ارەڭ قايتقان ءبىزدىڭ جارادار بۋىن دا نامىستى قولدان بەرمەۋدىڭ امالدارىن از ىستەگەن جوق. ولجاسىزدا ەمەسپىز. سوندا دا دەگەنىمىز بولا بەردى مە؟.. كەشەگى كۇندەرى ادەپ، يبادات، ءارۋاقتان يمەنۋ دەگەندەردەن تۇل كورگەنسىزگە سەنبەسە دە «سەن بىلەسىڭ» دەمەسكە شاراسىز بولعان بۋىننىڭ ەندى نە ىستەمەكتى ويعا السا دا سونى تىندىرعانشا الاس ۇرىپ اسىعۋى زاڭدى. جاسىراتىن نەسى بار، وسى جۇرگەن بىزدەر بىزدەن كەيىنگىلەر قارعاماسا دا، قاباق شىتار مەجەدەن الىستاپ جارىعان جوقپىز.

بەلگىلى ءبىر تۇلعانىڭ تويىن تويلاپ، سونىڭ توڭىرەگىندە پىكىر قوزعاسقاندا تاعدىرى سوعان ۇقساس تاعى باسقالارعا مەرەيتويىن كۇتپەي-اق قىزمەت كورسەتپەكتى ويلاستىرعان ءجون. ويتپەسەك قولدان جاسالعان تاريحتاردى قالپىنا قايتارىپ ۇلگەرە المايمىز. ۋاقىت وزعان سايىن الدىمىز سيرەپ، ارتىمىز قويۋلانىپ جاتقان ءوزىمىزدى دە ۇمىتپالىق، «وگىزگە تۋعان كۇننىڭ» سالقىنى «بۇزاۋعا» دا وڭاي تيمەگەن. ازىن-اۋلاق قالعان ومىرىمىزدە ادام بويىنداعى كىسىلىكتىڭ، ار-ۇياتتىڭ ۇستەمدىك تانىتا باستاعانىن قاسىمىزداعى ورتاق مۇددەلى ۇلكەن-كىشىدەن دەم-تىنىس دەنەمىزبەن دە سەزىنە جۇرسەك دەيمىز. باس پايدامىزدان بۇرىن اراقاتىناستاعى جان سەمىرتەر جاقسى ءداستۇردىڭ ورنىعاا باستاعانىنا كوز جەتكەرىپ، كوڭىل توعايتىپ وتسەك دەپ ءبىز سونى كوكسەيمىز عوي. سولايشا شىن بارمىن، باۋىرمىن دەگەن بارشامىزدى قۇرمانعازىنىڭ ارۋاعى قولداسىن!

1993 جىل.

---