قارتايدىق، قايعى ويلادىق
(اباي)
«توقىراۋ» اتانعان كەزەڭدى ءوتىپ، «قايتا قۇرۋ» دەلىنگەن زامان تۇسىندا مەن قازاقستان جازۋشىلارى وداعىنىڭ سەكرەتارياتىنا ءوز جۇمىسىمنان ەسەپ بەرگەن ەكەم. سوڭعى ون جىل ىشىندە اتقارعان ىستەرىمنىڭ ءبىرسىپىراسى سوندا ايتىلىپتى. سونداعى اڭگىمەنى كەيىنگى ic-ارەكەتىممەن تولىقتىرسام، وقىرمان جەتپىس پەن سەكسەن جاسىم ارالىعىندا مەنىڭ نە ىستەپ، نە قويعانىمنان حاباردار بولىپ قانا قويماي، زامان اعىمىمەن مەنىڭ اراقاتىناسىمدى دا اڭعارا الاتىن سەكىلدى. سوندىقتان بۇنداعى اشىق ايتىلعان اڭگىمەنى شىعارماشىلىق تۋرالى شىعارما دەپ تە، كارى اۆتوردىڭ كانىگى دوستارىنا ىشكى دۇنيەسىن ىركىلمەي ايقارا اشقانى دەپ تە قابىلداۋعا بولار. قالاي دەگەندە دە بار-جوعىمدى تۇگەندەپ وتىراتىن ويشىل وقىرماننان ارتىق مەنى بىلەتىن كىمىم بار، ومىرىمدە تىم بولماسا ءبىر مارتە سوڭعى سوقپاعىما سول دا ءبىر كوز جىبەرىپ كورسىنشى دەدىم. جاسى ۇلعايعان ادامنىڭ مۇنداي شەشىمگە كەلۋ سەبەبى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى عوي...
الگى كابينەتتەگى اڭگىمە بىلايشا باستالىپ، بىلايشا وربىگەن ەكەن:
ون جاسىندا ولەڭ سوزىمەن اۋەستەنىپ، جيىرما جاسىندا جازعاندارى باسپا ءجۇزىن كورگەن ادەبيەتشى ەدىم. سودان بەرى دە شىعارماشىلىقپەن ۇزبەي اينالىسقان ادام جەتپىس جاسىنان كەيىنگى ەڭبەگىندە ءوزىن ءوزى جيناقتاي باستايتىن سەكىلدى. وسى جولعى سىزدەردىڭ تىلەك-تالاپتارىڭىز دا ءوز لابوراتوريامدى وسىلايشا سەزىنۋىمە سەبىن تيگىزدى. سول ءۇشىن-اق سىزدەرگە راحمەت جاۋدىرامىن!
ەسەپ بەرۋگە كىرىسەر الدىندا مىناداي ماعلۇماتتار بەرە كەتكەن دە تەرىس بولماس: سوڭعى ءۇش جىلعا دەيىنگى تياناقتالعان شارۋا دەپ ءتول پوەزيامنىڭ ءۇش تومدىعى، پروزانىڭ قىسقا جانرىنان ىرىكتەلگەن (نوۆەللا، ەسسە، كوركەم وچەرك، كوسەمسوز) ءبىر تومدىق جارىق كورگەنىن ايتار ەدىم. بۇدان باسقالارى، اتاپ ايتقاندا، ساحناعا، ساز ونەرىنە تاۋەلدى تۋىندىلارىم، ادەبيەت تۋرالى ءار كەزدەگى وي-پىكىرلەرىم وزگە تىلدەردەن قازاق تىلىنە اۋدارعاندارىم، — ءبارى دە ءار تۇستا شاشىلعان كۇيىندە قالىپ تۇر. اللا ابىرويسىز قىلماعان سوڭ شۇكىرشىلىگىمدى نەسىن جاسىرايىن، مەن ءھام مەنىڭ تۋىندىلارىم تۋرالى جۇرتشىلىق پىكىرى دە ءبىر كىتاپ قۇرايتىنى دوستار قاتەرىندە بولعانى ءجون...
ءجا، ەندى ىسكە كىرىسەلىك. اۋەلگى ءسوز بۇل كۇندەردەگى مەنىڭ شىعارماشىلىق ءپرينسيپىم حاقىندا. حالقىمىز قاي زاماندا دا ەنجارلىقتى قۇپتاماعان، قاتتى-قاتتى شەنەگەن. وندايلارعا اشۋ-ىزانى اباي دا اسپاننان الماعان، ەلدىڭ شىمبايىما باتقان شىندىق بولاتىن. بۇل تۇرعىدا ەل ءوزىنىڭ ازاماتىنا يمانداي سەنسە، الدىمەن سول سەنىمگە اقىن يەلىك ەتكەن. ەل قاتارلى پارىزىمدى ەتەگەلى اجالمەن — فاشيستەرمەن جاعالاسقان جامان كۇندەردە دە وسى پرينسيپ جەلەپ-جەبەگەندەي ەدى. ارقا-جوندى ەڭبەكپەن ارىتپاي ابىروي تاپپاسىمدى جەتىم كۇننىڭ وزىندە-اق جەتىك ءبىلىپ ۇلگەرگەم. ءقازىر دە مەنىڭ كوز الدىمدا ەڭبەكسىز قۇلاي قۇشارداي ەشتەڭە جوق. ونىڭ ۇستىنە نەگە دە، كىمگە دە ەنجار قاراي المايمىن. كىمنىڭ اۋزىنان شىقسا دا كوكىرەگىمە ۇيالاماعان ۋاعىز مەنەن قولداۋ تاپپايدى. سول پرينسيپ تە اركىمگە ءار قيلى اسەر قالدىرادى. قۇداي سولاي جاراتقان سوڭ وعان قىلار امال قايسى؟!.
سوڭعى ءۇش، ءۇش جارىم جىل ىشىندە ەل ءومىرى ەرەسەن زور وزگەرىستەردى باستان كەشىردى. تاريحتى ادىلەتتى جولمەن تارتىپكە كەلتىرىپ جاتىرمىز. بۇنىڭ ءوزى قازان توڭكەرىسىنىڭ جەتپىس جىلدىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلە قالدى. وسىلايشا ساتىمەن ورايلاسقان وقيعالار ماعان ءبىر ەمەس، ءۇش بىردەي پوەما جازدىردى. ۇشەۋى ءوزارا ساباقتاس ۇشەۋىنە ورتاق سىر بىرەۋىنەن بىرەۋىنە ۇلاسىپ جاتقانداي. «سۋىت ءجۇرىس» دەپ اتالاتىن بىرىنشىسىندە قازاقتىڭ بىرىنە ءبىرىن جاۋىقتىرىپ قىرعىنعا ۇشىراتقان قوقان حاندىعى مەن ورىس پاتشالىعىنىڭ زالىم ساياساتىن اشكەرەلەگەندەردى، اتاپ ايتقاندا شوقان ءۋاليحانوۆ پەن ءسۇيىنباي ارون ۇلىنىڭ ورتاق ic-ارەكەتىن سۋرەتتەۋدى ماقسات ەتتىم. وسىناۋ ەكى الىپتىڭ اڭساعان شىندىعى سيپاتىندا قازاق توڭكەرىسىنىڭ قازاق اۋلىنداعى العاشقى جەڭىسىن الىپ، سوپى «سۋرەت سىرى» دەلىنەتىن داستانىما وزەك ەتتىم. بۇندا حالقىمىزدىڭ باسىنا اڭگىرتاياق ويناتقان كازاچەستۆو ءتارتىبى تالقاندالىپ، قازاقتىڭ ءوز جەرىنە يەلىك ەتەرىن تاعىدا ءبىر تولعاپ كورەيىنشى دەدىم. شيرەك عاسىردان بەرى جالعاستىرىپ كەلە جاتقان «جىلدار، جىلدار» اتتى پوەمالار توپتاماسىنىڭ ءۇشىنشى شتابىن قازاقستانداعى «قايتا قۇرۋ» داۋىرىنە جەتەلەپ اكەلدىم. دالىرەك ايتقاندا، جىلناما ىسپەتتى ۇلكەن دۇنيەم مەنىڭ ءوزىمدى وسىعان جەتەلەپ اكەلدى. بۇل شىعارمادا رەسپۋبليكانىڭ كەشەگى ءبىر قالعىپ كەتكەن قالپىنان وقىس ويانعان سىلكىنىسى كورىنىس بەرسىن دەدىم.
جۋىق ارادا جويىلىپ بىتپەسىن بىلسەم دە، سويقان قىلىقتارعا قارسى سوعىس جاريالادىم: مانساپقور، جاعىمپاز، جالاقور، جىكشىل، پاراقور، جۇزگە بولگىشتەرگە نالەت ايتۋ بارىسىندا ءوزىم دە ءبىر سىدىرعى شەر تارقاتقان سەكىلدىمىن.
وزگە ولەڭ، باللادالارىما كەلسەم، جاعداي تومەندەگىدەي؛ ءاز تۇرعىلاستارىم — سوعىس پەن ەڭبەك ارداگەرلەرى وسىناۋ سىن ساعاتتاردا ەل الدىنان كورىنبەگەندە، وڭايلىقپەن وڭعارىلماي جاتقان ءىستىڭ، باسىنداعىلارعا اعالىق اقىل قوسپاعاندا قايتپەك؟.. دارا-قىلىق بەل العان شاقتا وتباسىنىڭ ءوشۋى، شاڭىراق شايقالىسى مولايعان ءتارىزدى. سودان ماڭگى ءتىرى اياۋلىمىز دەپ جۇرگەن ماحابباتتىڭ ءوزى زاقىمدالمادى ما ەكەن؟.. ماحاببات تارىققاننىڭ قاشىپ تىعىلاتىن جان ساياسى ەمەس پە ەدى؟.. اراقاتىناسىمىز بەرى سالعاندا ءدۇرداراز كۇيگە اۋىسقان تابيعاتپەن تابىسۋ جاعىمىز نە حالدە؟.. وسى سياقتى تاقىرىپتارعا كوپتەگەن ولەڭدەر جازىپ، الگى سۇراقتارعا وزىمشە جاۋاپ بەردىم. ءسويتتىم دە، الگى، ۇلىلى-كىشىلى شىعارمالاردان «جەدەل تولعاۋ» دەگەن اتپەن ون باسپا تاباق كىتاپ قۇراستىردىم. ونى «جازۋشى» باسپاسى وتكەن جىلدىڭ باس شەنىندە وقىرمان قولىنا تيگىزدى. وتىرىك ايتىپ جۇرمەسە، «سوسياليستىك قازاقستاندا»، «قازاق ادەبيەتىندە»، «جۇلدىزدا» پىكىر ايتقاندار كىتابىمدى ريزاشىلىقپەن اتادى. بالكىم راس تا شىعار. ويتكەنى، سونداعى جىرلاردىڭ وزدەرى دە وتىرىك سويلەمەگەن سەكىلدى ەدى.
دۇرىس دەسەڭىز دە، بۇرىس دەسەڭىز دە ءبىر شىندىق: وسى تۇستاعى جىرلارىمدا كۇرسىنە وتىرىپ باس شايقاۋ باسىمىراق. باسقاشا ايتساق، ەندى قول جەتكەن شىن ءسوز بوستاندىعى جاعدايىندا مەنىڭ جىرلارىم قۇرىق اكەتكەن اساۋداي اشىنا سىلتەيتىندى شىعاردى. كوكەيدەگى كوپ تۇيتكىلدىڭ تۇتىگە سىرتقا تەبۋى قاپى كەتكەن جەرلەرمەن قاتار، كەزىندە اشىپ ايتا الماعان قاتىگەزدىكتى دە دۇرىستاپ قارماسام دەدى. ونى اسىرەسە الگى كىتاپتان كەيىنگى تۋىندىلارىمنان كوبىرەك بايقاۋعا بولار ەدى.
مەنىڭ جازۋ ستولىمنىڭ تارتپاسىندا توركوز سىزىقتارى بار ەكى ءجۇز بەتتىك قالىڭ داپتەر جاتىر. سونىڭ ءجيى سىزىلعان جولدارىنا جاڭا جىرلارىمدى تۇگەل ءتۇسىرىپ كەلەمىن. ونىڭ بەتتەرى دە تۇگەسىلۋگە جاقىن. بۇنداعى جىرلار كوبىنشە توپتاما (سيكل) تۇرىندە جازىلعان. العان تاقىرىپتى جان-جاقتى ساۋمالاۋدان قۇددى كوگەن بۇرشاقتارىنداي تۇيىنشەكتەر تۇزىلەدى ەكەن. اۋەلى سولاردىڭ ماۋسىمدىق باسىلىمداردا جارىق كورگەندەرىن ەسكە تۇسىرەيىن.
بۇگىنگى جاس اقىندار جاستىق شاقتىڭ بارىنشا قىزۋلى ورلىگى مەن ويشىلدىعىن، وعان قوسا جان دۇنيەسىنىڭ ينتيمدىك جاقتارىن كەلىستىرە جىرلاپ ءجۇر. ولارى وتە زاڭدى تابيعي قۇبىلىس. بىلگىرلىكپەن، تاپقىرلىقپەن سەزىمگە اسەرلى قوندىرا، اسەم جازىلعان جوعارى مادەنيەتتى جاستار پوەزياسى جالپى قازاق ولەڭىنىڭ مارتەبەسىن ارتتىرا ءتۇستى. بۇعان، ارينە، شەكسىز قۋانامىز. سويتە تۇرا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وسىلار جاستىق داۋرەننىڭ تابيعاتىنا ءتان قاتەرلى ساقىندىراتىن جاقتارىن قازبالاپ جاتپايدى. ەگەر جاستىق شاقتىڭ ءتاتتى سەلىنە ءبىرىڭعاي تامسانار بولساق، ول ايتۋلى كەۋدەمسوق ءارى ينفانتيل دەلىنەتىن شيكى كەربەزدەر مەن اسىرە سەرىلەر توبىن كوبەيتە تۇسپەي مە؟.. ادامعا ءبىر-اق مارتە بەرىلەتىن قايران جاس داۋرەندى تۇك بىتىرمەي تۇگەسەتىندەردى قايتەمىز؟.. اكە-شەشەسىنىڭ قاراجاتىمەن قاتىن-بالاسىن اسىرايتىنداردىڭ قاي جەرى جاس؟.. جۇرت كوزىنشە جەلكەسىنەن سۇيرەلەي قۇشاقتاعانعا ءماز بولاتىن قىزداردىڭ قاي جەرىنە قىزىعارسىڭ؟.. ءبىر عاجابى، وسىنىڭ ءبارى ومىردە بار دا، ولەڭدە جوقتىڭ قاسى. جاس اقىندار بۇل جاعىنا بارىپ نامىس جىرتۋدى وزدەرىنە ايىپ كورەتىندەي، ءتىپتى سودان ولەڭدەرىنىڭ بەت مونشاعى ۇزىلەتىندەي سەزىنەدى. جو-و-وق، بۇنى سىناۋدان ولەڭ بەدەلى تومەندەمەيدى. ماسەلەن، باياعى كەردەرى اۋباكىردىڭ «زامان اقىر بولاردا سۋ تارتىلار، قاراپ تۇرعان جىگىتكە قىز ارتىلار» دەگەنى ال-كۇشىن السىرەتتى دەي الاسىز با؟ زامان اقىر بولماي-اق الگى ايتىلعاندار كوزگە ۇرىپ جاتقان جوق پا؟.. مەن «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ بيىلعى ءبىرىنشى كىتابىندا جاريالانعان ون بەس شاقتى ولەڭىمدە وسىناۋ پروبلەمالاردىڭ پروبلەماسىن ءوز الىمشە ءبىراز جەرگە كوتەرىپ اپارعان بولدىم. بۇل توپتامانى «جاستىق شاقپەن بىرگەمىن» دەپ اتادىم.
تاعىدا سانى ون بەسكە تارتا ءبىر وڭكەي ەلەگيالارىم توپتاماسىن وسى جىلعى ناۋرىزدا «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە جاريالادىم. بۇل قازاق جەرىندەگى ەكولوگيالىق ناۋبەتكە كۇيىنۋ عانا ەمەس، كۇش جيناستىرۋ، سارىنىندا جازىلدى-اۋ دەپ ويلايمىن. تەلەديدار، راديو ارقىلى، سونداي-اق ءتۇرلى جيىنداردا ەگىلە-توگىلە سويلەي بەرۋىمە دە سەبەپ وسى بولىپ ءجۇر. بۇنىڭ جاندى، جانسىزعا تيگىزىپ جاتقان زياندى زاردابى كىمگە دە بولسا بايىز تاپتىرماق ەمەس. ءتىل ەكولوگياسى تۋرالى اڭگىمەگە دە وسىنداي كۇيدە قاتىسىپ ءجۇرمىن. «ءوز ءتىلىم مەن ولەڭىم» دەپ تە تەبىرەندىم. «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىندا پۋبليسيستيكالىق تولعانىس تۇرىندە سويلەي وتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ قالجىراۋ سەبەپتەرىنە توقتالدىم. تەگىندە بۇل ءتىل مەملەكەتتىك ستاتۋس المايىنشا كوتەرەم قالپىنان الدەنىپ كەتە المايتىنىن قۇدايدىڭ زارىن قىپ جۇرگەندەردىڭ بىرەۋى ءبىز بولامىز. ءسويتىپ، مەن ءبىزدىڭ ولكەمىزدەگى ەكولوگيالىق داعدارىستىڭ وسىناۋ ەكى تۇرىنە دە قارسى ەڭبەكتەنىپ كەلەمىن. ءىلايىم دا بۇل باعىتتاعى جالپىنىڭ ەنبەگى جاقسى ناتيجە بەرگەي!..
مەن مالدى اۋىلدا تۋىپ، كەيىن التى جىلعا جۋىق اتتى اسكەردە بولدىم. ۇلى وتان سوعىسىنا ەسكادرون كومانديرى دارەجەسىندە قاتىستىم. جىلقى مالىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ءبىر كىسىدەي بىلەمىن. ادام دا تابيعاتتىڭ پەرزەنتى. جانۋارلار تىرشىلىگىنەن بايقالاتىن تولىپ جاتقان جايتتەر وعان دا ورتاق. اسىرەسە مەن بىلىڭكىرەمەيتىن وسى تۇلىكتىڭ ءوز بەتىمەن جاسايتىن ارەكەتتەرىندە دە، يەسىمەن اراقاتىناسىندا دا ادامداعى نەشە ءتۇرلى تيپتەردى اينىتپاي كوز الدىڭا اكەلەتىن قىلىقتار بار. ءوز ماقساتىما وسىنى ۇتىمدى پايدالانسام، سونىڭ ءوزى اقىل ايتۋدان الدە قايدا اسەرلى بولاتىنداي كورىندى دە، بۇدان تولىپ جاتقان كوللەكسيا جيناستىردىم. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ تۇتاس ءبىر بەتىنە ورنالاسقان «ارقامنان ەر-تۇرمانىم ارىلماعان» اتتى توپتامانى وقىعاندارىڭىز بار شىعار. «ارعىماق»، «جابى»، «حاس جۇيرىك»، «بەدەۋ»، «سىڭار ەزۋ»، «سۇرىنشەك»، «شۋ اساۋ»، «قاشاعان»، «اربادان شىققان»، «جاۋىر»، «قازاق جورعاسى» بولىپ كەلەتىن ەدى عوي. كەيىنىرەكتە بۇل توپتاماعا «قوي تورى»، «قاراشىل»، «ايعىر»، «ازبان»، «ساۋرىك» دەيتىن جانا ولەڭدەر قوسىلدى. اتتارىنان-اق بايقاپ وتىرعان شىعارسىزدار. سوڭعى قوسىلعان ولەڭدەردە ءالىن بىلمەگەن اۋلەكىنىڭ دە، نامىستان جۇرداي جەتەسىزدىڭ دە، سونداي-اق نامىستى قولدان بەرمەيتىندەر مەن وتباسى، ۇجىم بۇتىندىگىن جانىن سالا قورعايتىنداردىڭ دا پروتوتيپتەرى وسى ارادا ەكشەلىپ جاتىر. بۇعان تەرەڭدەي تۇسكەن سايىن توپتامانىڭ تانىمدىق (پوزناۆاتەلنىي) ماڭىزى ەكىنشى كەزەككە ىعىسىپ، مەن كۇردەلى ماقساتقا كوشكەندەيمىن. ويتكەنى، قاسىمدا دجەك لوندون وتىرعانداي سەزىندىم.
اتى شۋلى رەپرەسسياعا بايلانىستى، ازاماتتاردىڭ اقتالىپ، تاريحتىڭ تارتىپكە كەلتىرتۋىنە بايلانىستى اڭگىمە مەنى دە سان قيلى سونى ويلارعا توعىتتى. جالپى جاعداي ءوز الدىنا عوي، تەمىر تورعا قامالماسام دا، مەن تارتقان تاقسىرەتتەر جانە دە جەتكىلكتى بولاتىن. اشىنا جازىلعان ولەڭدەردەن باسقا تۇتاس ءبىر پوەما الگى داپتەرگە ءتۇستى. ونى اراعا ۋاقىتتار سالىپ ءالى دە قايتا قارايمىن.
كوڭىل كۇيىن شەرتەتىن جەكە-جەكە ليريكالىق جىرلار مەن تولىقتىرۋ كۇتىپ جاتقان باسقا دا توپتامالارىم جوق ەمەس. ولاردى ازىرشە ءوزىم عانا بىلۋگە ءتيىسپىن. «عۇمىرناما» دەلىنەتىن كەڭەيتىلگەن اقىندىق ءومىربايانىم ونبەس باسپاتاباقتاي پروزا بولدى. مەمۋارعا ۇقساس بۇل ەڭبەگىمدى قاي ۋاقىتتا كونديسياسىنا جەتكىزەرىمدى ءوزىم دە بىلەيمىن. ايتەۋىر، اسىقپايمىن. ءقازىر كىسىنىڭ ومىرگە ءوزى ارقىلى شىعاتىن ۋاقىتى ەمەس. ازەر بولسا شالا پىسكەن قالپىندا قالار. ماعان سونىڭ قاعازعا تۋسۋ فاكتتىسىنىڭ ءوزى دە جەتىپ جاتىر.
جاڭادان جازىلعان ەسسە، پۋبليسيستيكالىق تولعانىستارىم، شىعارما مەن شىعارماشىلار تۋرالى ماقالالارىم دا ماۋسىمدىق باسىلىمداردا كورىنىپ ءجۇر. بۇگىنگى قازاق پوەمالارى تۋرالى ۇلكەن بايانداما جاساپ، گازەتتەردە ونى دا ۇزدىك-ۇزدىك جاريالادىم. سول ەڭبەگىمدە بۇگىنگى ەپيكتەر پراكتيكاسىنان ءبىر توعا تەوريالىق تۇيىندەر تۇزگەن بولدىم. كەشەگى ولجاس تۋرالى از عانا پىكىرىمنىڭ ىشىندە دە جاڭانى كورۋدىڭ نىشاندارى بار. باسىن قۇراستىرسا، وسىلار دا ءوز الدىنا ءبىر كىتاپ بولعانداي. ۆيليام شەكسپيردىڭ شىعارمالارىنان جۇيەلى تۇردە اۋدارىپ كەلە جاتقان جۇمىستارىمدى جالعاستىرىپ، سوڭعى جىلدارى ونىڭ «سون ۆ لەتنيۋيۋ نوچ» اتتى كومەدياسىن «دۋالى تۇنگى دۋمان» دەگەن اتپەن قازاقشالادىم. ونى تيۋز بەن جامبىل تەاترى ءوز ساحنالارىندا كورسەتىپ. سوفوكلدىڭ «ەديپ پاتشاسىن» اۋدارتىپ العان اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەمتەاتر بۇل جۇمىسقا كۇنى بۇگىنگە دەيىن كىرىسكەن جوق. «قۇرمانعازى» وپەراسىنىڭ ليبرەتتوسى نە كۇيدە ورىندالىپ جۇرگەنىن كورۋگە بارمادىم. نەگە دەپ سۇراماي-اق قويىڭىزدار.
سوڭعى ءۇش-تورت جىل ىشىندە جازىلعان جاڭا ولەڭدەرىم مەن پوەمالارىمنىڭ ون باسپا تاباق كولەمىندەگى جيناعى ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ جاتىر. ونى «جازۋشى» باسپاسى توقسان بىرگە جوسپارلاپ وتىر. وسىنى دايارلاۋ ءۇشىن دە قىرۋار ۋاقىتىم كەتتى. قازاقشا وقي المايتىندار دا تىرلىگىمنەن حاباردار بولسىن دەگەنىم عوي. ايتپەسە، ادەتتەگىشە جارتىكەش كۇيدە كورىنەرىمدى ءقازىردىڭ وزىندە دە سەزىنىپ وتىرمىن: اۋدارمادا اباي مەن ماحامبەتتىڭ جولى بولىپتى دا، ءبىز قالىپپىز با؟!
ءوز مۇمكىندىگىمشە قوعام جۇمىسىنا دا قاتىسىپ ءجۇرمىن. باسقارما مۇشەسىمىن. سوعىس، ەڭبەك ارداگەرلەرىنىڭ، سوۆەتتەرىندە بيۋرو مۇشەسىمىن. «قازاق ادەبيەتى گازەتىنىڭ رەدكوللەگيا مۇشەسىمىن. ەكى كوزدىڭ وپەراسيالارىنا دەيىن تەلەديداردا «جاس اقىنداردىڭ ءمۇشايراسى» دەيتىن باعدارلامانى ءبىراز ۋاقىت جۇرگىزىپ كەلىپ ەدىم. ءقازىر ونى توقتاتتىم. شۇكىر، «جوندەۋدەن وتكەن» كونە كەزدەرىم ءازىر ەپتەپ وقۋىما، جازۋىما جارايدى. ءبىراق، ءۇش وتباسىنىڭ ءبىر پاتەردە تىرشىلىك قىلۋى ءبىز سياقتى قارت ادامدى قاجىتادى ەكەن. سوعىس مۇگەدەگىنە، ەڭبەك ارداگەرىنە جەڭىلدىك ماعان تەك وسى جاعىنان عانا كورسەتىلۋگە ءتيىستى-اق. بۇلاي دەيتىن سەبەبىم، ءۇي جاعدايى، جالپى تۇرمىس جونىندە مەن جازۋشىلار وداعى تاراپىنان جاردەم الىپ كورمەگەن اداممىن.
حابار اياقتالىپ قالدى. جارتى عاسىردان ارتىق ۋاقىت بويىندا قازاق پوەزياسىمەن بىرگە جاساسىپ كەلەسىز، ونىڭ بۇگىنگى جاعدايى تۋرالى ءوز پىكىرىڭىزدى ايتپايسىز با دەگەن سۇراق الدىمنان شىقپاي تۇرعاندا قىسقاشا بولسا دا ءسوز سوڭىن سوعان ارنايىن.
ادىلەتسىز قاتىگەزدىكتىڭ قۇربانى بولعان ارداگەر اقىنداردىڭ اقتالۋىنا بايلانىستى ۇلتتىق پوەزيامىزدىڭ ءومىربايانى بىرگەلكى تۇگەندەلدى، تۇرقى تۇلعالانىپ، بەدەلى بيىكتەدى. ارينە، ءار زاماننىڭ ءوز ءسوزى بار، ول دا وقىرماننىڭ تالعامىنا، ءوسۋ دارەجەسىنە قاراي بوي كورسەتەدى. اسىرەسە ولەڭ تەحنيكاسى ونىنشى، جيىرماسىنشى جىلدارداعىدان ايتارلىقتاي وزگەردى. ابايدان ۇيرەنە وتىرىپ، ابايشا جازا بەرمەيتىنىمىز سەكىلدى، احمەت، ماعجان، شاكارىمدەر تەحنيكاسى دا ەندىگىگە ەتالون بولا بەرمەيدى. ويتكەنى، ءبىز جازبا پوەزيامىزدىڭ ەسەيگەن شاعىنا يە بولىپ وتىرمىز. سويتە تۇرا اتالعان اقىنداردىڭ بۇگىنگى كۇن تالابىمەن قۇشاقتاسا كورىسىپ جاتقان باسقا ءبىر جاعى بار: ولاردا تەجەلۋ دەگەن بولعان ەمەس. ولاردىڭ «اعات باستى» دەلىنگەن جەرلەرىندە دە ىركىلمەي اعىنان جارىلۋ عانا بار. ەل ومىرىندەگى كوكىرەكتى قارىس ايىراتىن قاسىرەتتى دە ولار ەگىلە-توگىلە ايتا ءبىلدى، سول ءۇشىن دە كۇيدى. ولاردى الدىنان توسىپ العان تەمىر قاقپان ەندىگىنىڭ جولىنان الىنىپ تاستالعان زاماندا، ارينە، سول باتىلدىق ەندىگى جاستارعا بىردەن ءبىر مەكتەپ. بۇل — ءبىر.
جاس جاعىنان مەنىڭ الدى-ارتىما ماڭايلاس اقىنداردان سوڭعى وتىز جىل ىشىندە ولگەندەرى مەن بۇگىنگى كوزى تىرىلەرىنىڭ پوەزياسى جۇتتان ارىپ شىققان تۇلىكتىڭ كوككە اۋزى تيگەندەگى قوڭ جيناۋىن ەسكە تۇسىرەدى، لاۋازىم يەلەرىن دارىپتەۋ داۋىرىنە مايدان وتىنان جاراتىلعان اقىندار تاۋسىلا تابىنعان جوق. ولار ەرلىكتى ءولىم مەن ءومىر ارپالىسىن جەرىنە جەتكىزە جىرلاۋدان اۋىتقىمادى. بۇلار جالعان ايعاي-شۋدى، جالاڭاش ۇراندى جاسامپاز ليريزمگە، ءومىر رومانتيكاسىنا قاراي ويىستىردى. بۇل — ەكى. الپىسىنشى جىلداردان كەيىنگى تولقىن بولسا، ول قۇددى ەرتەڭگە شىققان قورىقتاي قويۋ قوشقىلداندى. بۇلار زامان كەڭشىلىگىنە قوسا پوەزيامىزعا ۇلكەن بىلىممەن كەلىپ قوسىلدى. بۇل — ءۇش.
ولەڭ ءومىرىن وڭعا باستىرعان وسىناۋ ءۇش بىردەي ۇلكەن فاكتورمەن ەسەپتەسە كەلگەندە ءوز باسىم بۇگىنگى تاڭداعى قازاق پوەزياسىن ءالسىز دەپ ايتا المايمىن. وسى كۇندەردە ايتىلىپ جۇرگەن وكپەنىڭ ءبارى دە وسكەن پوەزيانىڭ مىندەتىن عانا بەلگىلەيدى.
ال، وسىلايشا ءوسىپ جەتىلگەن پوەزياعا بۇگىنگى كوزقاراس قانداي دارەجەدە؟ مىنە، بۇل سۇراققا مەنىڭ بەرەر جاۋابىم مۇلدە باسقاشا، كەرىسىنشە كەتەدى. جاقىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە. ساكەن يماناسوۆ پوەزيا قامىن كىم ويلايدى دەگەن باعىتتا ماقالا جاريالادى. بۇعان بىرەۋلەر «اۋزىن قۋ شوپپەن سۇرتكەن ەكەن» دەپ تە قارايتىن سەكىلدى. جو-وق، ءتىپتى دە ولاي ەمەس. جاقسى پوەزياعا جاعىمدى كوڭىل تانىتۋ مۇلدەم ۇمىتىلعانى وتىرىك پە؟ كۇنى بۇگىنگە دەيىن پوەزيانىڭ ماماندانعان ءوز سىنشىسى دا جوق. سونىڭ كەسىرىنەن ناسيحات جۇمىسى كەرى باعىت الدى، ولەڭ وتپەيدى دەگەن وسەك قالىپتاستى. تۇپتەپ كەلگەندە، وسىنىڭ ءوزى پوەزياعا عانا ەمەس، ساۋاتتى حالقىمىزعا جابىلعان جالاداي: التى ميلليون حالىقتىڭ پوەزيانى جارتى پروسەنتى دە وقىمايدى دەگەنگە كىم نانادى؟.. جازبا تۇردەگى مادەنيەتتى ولەڭ ونەرىن قورلاۋ شەگىنە جەتتى. ءبىز ءقازىر تىعىرىققا تىرەلىپ تۇرمىز. پوەزيا كىتاپتارىن كىتاپحانالارعا بولۋشىلەر مەن دۇكەندەردە ساتۋشىلاردىڭ دەنى ءيىس الماس نوقايلار. سونىڭ اقىرى نەگە اكەلىپ سوقتىردى؟.. ءقازىر توقىراۋ كەزىندەگى ون مىڭ تيراجعا زارمىز. ماڭدايعا ۇستاپ وتىرعان اقىندارىمىزدىڭ جاڭا كىتاپتارى دا ەكى جارىم مىڭعا قۇلدىرادى. قايتا قۇرۋ زامانىندا ءسوز پاتشاسىنان بۇلايشا بەزەتىن بولساق، قازاق ءتىلىن تىرىلتكەنىمىز قايسى؟.. مىنە، مەنىڭ كوڭىلىمە ءتۇيىپ وتىرعان بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ اقۋالدارى وسىنداي. قاتەلەسكەن جەرىم بولسا تۇزەتۋ مىندەتىن وزدەرىڭە قالدىرامىن. ءجا، ەندى، دوستار، نە دەسەڭىزدەر دە قۇلاعىم سوعان توسۋلى.
* * *
مىنە، وسىدان التى جىل بۇرىن جازۋشىلار وداعىنىڭ سەكرەتارياتىنا ءۇش جىلدىق ەڭبەگىمدى وسىلايشا تاراتىپ، ۇلتتىق پوەزيامىز حاقىنداعى كەيبىر ويلارىمدى وسىلايشا جيناقتاپ ايتىپ بەرگەن ەكەم. سونداعى اتتارى اتالعان شىعارمالار مەن ودان كەيىنگى جىلداردا جازىلعان تۋىندىلارىمنان بۇگىندەرى بەس كىتاپتىڭ باسى قۇرالىپتى. وسى وقىپ وتىرعان كىتابىڭىز — سولاردىڭ سوڭعىسى. بەس كىتاپتىڭ ۇشەۋى اقىندىق ونەردىڭ، ەكەۋى پروزالىق ەڭبەكتەردىڭ جەمىسى بولىپ شىقتى.
توركوزدى قالىڭ داپتەر جاڭا ولەڭ-جىرلارعا تولىپ قالدى، ولاردىڭ كوپشىلىگى ءالى دە بولسا تولىقتىرۋدى تىلەيدى دەپ ەدىم عوي. سولار قاپىسىز قايتا قارالعاننان كەيىن «شەر تولعاۋ» اتتى ولەڭ-جىرلار جيناعى بوپ جارىق كوردى. قازاقستان تۋرالى توپتاماعا وننان استام ولەڭ قوسىلعاندا جىلناما جىرلار وسى عاسىرداعى ەلەۋلى وقيعالاردى قاقاس قالدىرماعان سەكىلدى. «الاش ورداعا» شابۋىل، تاركىلەۋ، اشارشىلىق اپاتى، رەپرەسسيا، ادەبيەت پەن ونەر تاريحىنا تاياق جۇمساۋ، ەكولوگيالىق اپاتتىڭ، تىڭ يگەرۋ ناۋقانىنىڭ كولەڭكەلى، كوڭىلسىز جاقتارى، جەلتوقسان وقيعاسى سەكىلدى وقتىن-وقتىن قايتالاپ سوققان ناۋبەت ومىرىمىزدەگى جارقىن ەپيزودتاردىڭ ارا-اراسىنا بۇزىپ-جارىپ كىرىپ العاندا بار شىندىق ءوز بوياۋىنا يەلىك ەتىپ، بۇكىل رەسپۋبليكا بەينەسى بۇكپەسىز جىر كەستەسىنە تۇگەل ءتۇستى دەپ ويلايمىن. شىعارماشىلىق جولىمدا قاپى كەتكەن، ايىز قاندىرا ايتا الماعان تۇستارىمنىڭ ەسەسىن تولتىرعان وسى «شەر تولعاۋ» كىتابى بولدى دەۋىمنىڭ سەبەبى دە وسى ارادا جاتىر. بۇل وسى ون جىل ىشىندە «جەدەل تولعاۋدان» كەيىن جارىق كورگەن ەكىنشى كىتاپ قوي.
پروزا تىلىندە جازىلعان ون بەس باسپاتاباق، شىعارماشىلىق عۇمىرنامامدى دا ەندى جاتقىزا بەرمەي، دەنساۋلىعىم اۋىر سىرقاتتارعا بوي بەرمەي تۇرعاندا ەل قولىنا تيگىزەتىن دەگەن نيەتپەن. «جالىن» جۋرنالىنا تابىس ەتتىم. جارتىسى جاريالانىپ، جارتىسى كەزەك كۇتىپ جاتقان بۇل ەڭبەگىم سەكسەن جىلدىعىما وسى كىتاپپەن جارىسا كىتاپ بولىپ تا كورىنىپ قالار دەپ وتىرمىن.
ءتورتىنشى جارىق كورگەن دۇنيەم دەپ «سونەتتەر» كىتابىن اتاي وتىرىپ، ونى بۇكىل الپىس جىلدىق شىعارماشىلىق ءومىرىنىڭ ماڭداي الدىنا اپارىپ قويار ەدىم. ولاي دەيتىن سەبەبىم قازاق پوەزياسىندا بۇرىن-سوندى «سونەتتەر كىتابى» بولماعاندىعىنان عانا ەمەس (ارينە، ونى دا ەسكەرۋ ەرسىلىك ەتپەس)، اڭگىمە باسقادا:
ۆيليام شەكسپير سونەتتەرىنىڭ كىتابىن جۇرتشىلىققا قازاق تىلىندە وقىتۋ ءۇشىن اتتاي التى جىلىمنىڭ ەڭ قىمبات ۋاقىتتارىن سارپ ەتكەنىمدى جىر سۇيەر قاۋىم بىلەدى. الايدا سول كىتاپتى شىعارىپ الىپ، ودان كەيىنگى ون ءتورت جىل بويىندا قانداي وي ازاپتارىنا وراتىلىپ قالعانىمدى ەشكىم بىلگەن ەمەس. بۇل كىسىنىڭ «ريچارد-III»، «گاملەت» سياقتى ۇلى تراگەديالارىن دا، «دۋالى تۇنگى دۋمان» اتتى كومەدياسىن دا قازاق تىلىنە اۋدارعان ەدىم عوي. بالكىم شەكسپير لابوراتورياسىنا سولاي قايتا-قايتا كەۋدەلەپ كىرە بەرگەنىم سەبەپ بولدى ما، — قالاي دەسەڭىز دە سول كىسى ءجيى-جيى تۇسىمە كىرىپ، قازاقشا ايتقاندا، ايان بەرگەنىنەن تانباي قويدى. جان-تانىمەن اتەيست ادامنىڭ بۇل سوزىنە كۇلسەڭىز كۇلە بەرىڭىز، شىنى سول: تۇسىمدە نەشە مارتە كورسەم دە مەن قازاقشالاعان سونەتتەر ۇستىنەن ۇلكەن كوزدەرىن ءبىر اۋدارماي، سوعان ءتوندى دە وتىردى. ول ماعان: «باسقادان بۇرىن بايان، جىبەك، ەڭلىك نەگە ەڭسەڭدى كوتەرمەيدى؟.. مەنى قوزعاعان شىعىس شىندىعىنان تۋعانىڭ قايسى؟.. الدە تالاي ۇلاعاتتى ۇرپاققا ۇمىتتىرعان نيگيليزم، ەزدىك پە سەنىڭ ەڭسەڭدى ەزىپ-جانشىپ جاتىپ العان؟.. وندا سول سۇلۋ قاسىرەت پەن سۇرقيالىق ەكەۋى ەكى جاقتاپ-اق ءتۇن ۇيقىڭدى تۇگەل بۇزسا كەرەك ەدى عوي؟.. تىم بولماسا وسى جاعىن ويلاتۋعا دا جارامادىم با؟!» — دەپ وتىرعانداي كورىندى دە تۇردى. شىنىندا دا انا مەن اشنادان باستالاتىن ماحابباتتىڭ بارشا قۇدىرەتتىنى قۇلاي سۇيەتىن قاعيداسى قايدا قالدى؟.. ابايدى جىلاتقان جەككورگىشپەن جەكسۇرىن كورىنگىشتەر ىلايساڭى توڭىرەگىمىزدە ىعىپ تۇرسا شە؟.. شاراپاتىن شام تۇبىنەن وزدىرا الماي ءىش قۇسا بولعان ىرىلەر توڭىرەگىمىزدە تۇنىپ تۇرسا شە؟.. وسى جالپى جان تازالىعىنىڭ، ادالدىقتىڭ ءوزى ارمانعا اينالىپ بارا جاتقان جوق پا؟.. مىنە، وسىنشا، ءتىپتى بۇدان دا كوپ سۋىق سۇراقتاردىڭ جاۋابى كەۋدەڭدى كەرنەپ تۇرسا، سول ەڭ الدىمەن سونەت جانرىنىڭ اششى دا، تۇششى دا ازىعى ەمەس پە؟.. سوڭعى ءتورت جىلىمدى تۇگەلگە جۋىق سونەت جانرىنا جۇمساپ، سودان دارداي ءبىر كىتاپ بەرۋىمە اقيقاتتىڭ وسىنداي قيلى-قيلى سەرپىنى سەبىن تيگىزدى. نەسىن جاسىرايىن، قارتايعاندا تاپ مۇنشالىق تاعى ءبىر قىرىمنان تانىلامىن دەپ ويلاعان ەمەس ەدىم.
جولداستارىما بەرگەن جوعارىداعى ەسەبىمدە «ەسسە، ەستەلىك، ادەبيەت حاقىنداعى پىكىرلەرىم سوڭعى ون جىل بويى جينالماي شاشىراپ قالىپ جاتىر» دەگەن ەدىم عوي. وقىعالى وتىرعان وسى كىتابىڭىز سولاردان ىرىكتەلگەن. مۇنداعى اڭگىمەنىڭ دەنى ءوزىم جاقسى بىلەتىن ارعى-بەرگى مەملەكەت، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ عيبراتتى عۇمىرلارىنان، ءتول ادەبيەتىمىز بەن ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ تاتىمدى تاريحىنان سىرلار شەرتەدى. ءقازىر ءوزىڭىز وقي باستايتىن بۇنى بۇتارلاپ جاتپاي-اق قويايىن. ارينە، اڭگىمەنىڭ ءتۇپ قازىعى اۆتور تۇسىنىگىنە نەگىزدەلگەندىكتەن ودان وقىرمان الاجاق اسەرى دە ءارقيلى بولۋى زاڭدى. سونىڭ قايسى ءبىرىن دە قۇرمەتپەن قۇپتارلىق كەمەل جاسقا كەلدىك. قارتايىپ قايعى ويلاۋعا، ارمان ۇلعايتۋعا شىنىمەن-اق جاراپ ۇلگەرگەن بولساق، سوڭعى ون جىل ىشىندە بەرىلگەن بەس كىتاپ سونىڭ كۋالىگى بولا السا، بىزگە سونىڭ ءوزى دە ارتىعىمەن جەتىپ جاتىر.
You Might Also Like
-
وسىناۋ ءبىر وزىق داۋىردە بەدەلى اسا جوعارى، مەرەيى مەيلىنشە ۇستەم بولعان ۇلى وكتيابر وتانىندا مەرەكەلى كۇندەر كوپ. ايەلدەر مەن بالالاردىڭ، اسكەري ادامداردىڭ، كومىرشى، مۇنايشى مەن تەمىرجولشىنىڭ بالىق...
-
احمەت قۋان ۇلى جۇبانوۆتىڭ ءومىرى مەن ونەرى حاقىندا ەستەلىك ايتۋشىلار ساناتىنان كورىنەيىن دەگەن وي مەندە استە بولعان دا جوق، بولماق تا ەمەس. وعان وسىناۋ ءوز الدىنا ءدۇبىرلى ءبىر دۇنيە تۋرالى بىلگەن-تۇيگە...
